৯. পোট্ঠপাদসুত্তং
পোট্ঠপাদপরিব্বাজকৰত্থু
৪০৬. এৰং মে সুতং – একং সমযং ভগৰা সাৰত্থিযং ৰিহরতি জেতৰনে অনাথপিণ্ডিকস্স আরামে। তেন খো পন সমযেন পোট্ঠপাদো পরিব্বাজকো সমযপ্পৰাদকে তিন্দুকাচীরে একসালকে মল্লিকায আরামে পটিৰসতি মহতিযা পরিব্বাজকপরিসায সদ্ধিং তিংসমত্তেহি পরিব্বাজকসতেহি। অথ খো ভগৰা পুব্বণ্হসমযং নিৰাসেত্ৰা পত্তচীৰরমাদায সাৰত্থিং পিণ্ডায পাৰিসি।
৪০৭. অথ খো ভগৰতো এতদহোসি – ‘‘অতিপ্পগো খো তাৰ সাৰত্থিযং পিণ্ডায চরিতুং। যংনূনাহং যেন সমযপ্পৰাদকো তিন্দুকাচীরো একসালকো মল্লিকায আরামো, যেন পোট্ঠপাদো পরিব্বাজকো তেনুপসঙ্কমেয্য’’ন্তি। অথ খো ভগৰা যেন সমযপ্পৰাদকো তিন্দুকাচীরো একসালকো মল্লিকায আরামো তেনুপসঙ্কমি।
৪০৮. তেন খো পন সমযেন পোট্ঠপাদো পরিব্বাজকো মহতিযা পরিব্বাজকপরিসায সদ্ধিং নিসিন্নো হোতি উন্নাদিনিযা উচ্চাসদ্দমহাসদ্দায অনেকৰিহিতং তিরচ্ছানকথং কথেন্তিযা। সেয্যথিদং – রাজকথং চোরকথং মহামত্তকথং সেনাকথং ভযকথং যুদ্ধকথং অন্নকথং পানকথং ৰত্থকথং সযনকথং মালাকথং গন্ধকথং ঞাতিকথং যানকথং গামকথং নিগমকথং নগরকথং জনপদকথং ইত্থিকথং সূরকথং ৰিসিখাকথং কুম্ভট্ঠানকথং পুব্বপেতকথং নানত্তকথং লোকক্খাযিকং সমুদ্দক্খাযিকং ইতিভৰাভৰকথং ইতি ৰা।
৪০৯. অদ্দসা খো পোট্ঠপাদো পরিব্বাজকো ভগৰন্তং দূরতোৰ আগচ্ছন্তং; দিস্ৰান সকং পরিসং সণ্ঠপেসি – ‘‘অপ্পসদ্দা ভোন্তো হোন্তু, মা ভোন্তো সদ্দমকত্থ। অযং সমণো গোতমো আগচ্ছতি। অপ্পসদ্দকামো খো সো আযস্মা অপ্পসদ্দস্স ৰণ্ণৰাদী। অপ্পেৰ নাম অপ্পসদ্দং পরিসং ৰিদিত্ৰা উপসঙ্কমিতব্বং মঞ্ঞেয্যা’’তি। এৰং ৰুত্তে তে পরিব্বাজকা তুণ্হী অহেসুং।
৪১০. অথ খো ভগৰা যেন পোট্ঠপাদো পরিব্বাজকো তেনুপসঙ্কমি। অথ খো পোট্ঠপাদো পরিব্বাজকো ভগৰন্তং এতদৰোচ – ‘‘এতু খো, ভন্তে, ভগৰা। স্ৰাগতং, ভন্তে, ভগৰতো। চিরস্সং খো, ভন্তে, ভগৰা ইমং পরিযাযমকাসি, যদিদং ইধাগমনায। নিসীদতু, ভন্তে, ভগৰা, ইদং আসনং পঞ্ঞত্ত’’ন্তি।
নিসীদি ভগৰা পঞ্ঞত্তে আসনে। পোট্ঠপাদোপি খো পরিব্বাজকো অঞ্ঞতরং নীচং আসনং গহেত্ৰা একমন্তং নিসীদি। একমন্তং নিসিন্নং খো পোট্ঠপাদং পরিব্বাজকং ভগৰা এতদৰোচ – ‘‘কায নুত্থ কায নোত্থ (স্যা॰ ক॰), পোট্ঠপাদ, এতরহি কথায সন্নিসিন্না, কা চ পন ৰো অন্তরাকথা ৰিপ্পকতা’’তি?
অভিসঞ্ঞানিরোধকথা
৪১১. এৰং ৰুত্তে পোট্ঠপাদো পরিব্বাজকো ভগৰন্তং এতদৰোচ – ‘‘তিট্ঠতেসা, ভন্তে, কথা, যায মযং এতরহি কথায সন্নিসিন্না। নেসা, ভন্তে, কথা ভগৰতো দুল্লভা ভৰিস্সতি পচ্ছাপি সৰনায। পুরিমানি, ভন্তে, দিৰসানি পুরিমতরানি, নানাতিত্থিযানং সমণব্রাহ্মণানং কোতূহলসালায সন্নিসিন্নানং সন্নিপতিতানং অভিসঞ্ঞানিরোধে কথা উদপাদি – ‘কথং নু খো, ভো, অভিসঞ্ঞানিরোধো হোতী’তি? তত্রেকচ্চে এৰমাহংসু – ‘অহেতূ অপ্পচ্চযা পুরিসস্স সঞ্ঞা উপ্পজ্জন্তিপি নিরুজ্ঝন্তিপি। যস্মিং সমযে উপ্পজ্জন্তি, সঞ্ঞী তস্মিং সমযে হোতি। যস্মিং সমযে নিরুজ্ঝন্তি, অসঞ্ঞী তস্মিং সমযে হোতী’তি। ইত্থেকে অভিসঞ্ঞানিরোধং পঞ্ঞপেন্তি।
‘‘তমঞ্ঞো এৰমাহ – ‘ন খো পন মেতং ন খো নামেতং (সী॰ পী॰), ভো, এৰং ভৰিস্সতি। সঞ্ঞা হি, ভো, পুরিসস্স অত্তা। সা চ খো উপেতিপি অপেতিপি। যস্মিং সমযে উপেতি, সঞ্ঞী তস্মিং সমযে হোতি। যস্মিং সমযে অপেতি, অসঞ্ঞী তস্মিং সমযে হোতী’তি। ইত্থেকে অভিসঞ্ঞানিরোধং পঞ্ঞপেন্তি।
‘‘তমঞ্ঞো এৰমাহ – ‘ন খো পন মেতং, ভো, এৰং ভৰিস্সতি। সন্তি হি, ভো, সমণব্রাহ্মণা মহিদ্ধিকা মহানুভাৰা। তে ইমস্স পুরিসস্স সঞ্ঞং উপকড্ঢন্তিপি অপকড্ঢন্তিপি। যস্মিং সমযে উপকড্ঢন্তি, সঞ্ঞী তস্মিং সমযে হোতি। যস্মিং সমযে অপকড্ঢন্তি, অসঞ্ঞী তস্মিং সমযে হোতী’তি। ইত্থেকে অভিসঞ্ঞানিরোধং পঞ্ঞপেন্তি।
‘‘তমঞ্ঞো এৰমাহ – ‘ন খো পন মেতং, ভো, এৰং ভৰিস্সতি। সন্তি হি, ভো, দেৰতা মহিদ্ধিকা মহানুভাৰা। তা ইমস্স পুরিসস্স সঞ্ঞং উপকড্ঢন্তিপি অপকড্ঢন্তিপি। যস্মিং সমযে উপকড্ঢন্তি, সঞ্ঞী তস্মিং সমযে হোতি। যস্মিং সমযে অপকড্ঢন্তি, অসঞ্ঞী তস্মিং সমযে হোতী’তি। ইত্থেকে অভিসঞ্ঞানিরোধং পঞ্ঞপেন্তি।
‘‘তস্স ময্হং, ভন্তে, ভগৰন্তংযেৰ আরব্ভ সতি উদপাদি – ‘অহো নূন ভগৰা, অহো নূন সুগতো, যো ইমেসং ধম্মানং সুকুসলো’তি। ভগৰা, ভন্তে, কুসলো, ভগৰা পকতঞ্ঞূ অভিসঞ্ঞানিরোধস্স। কথং নু খো, ভন্তে, অভিসঞ্ঞানিরোধো হোতী’’তি?
সহেতুকসঞ্ঞুপ্পাদনিরোধকথা
৪১২. ‘‘তত্র , পোট্ঠপাদ, যে তে সমণব্রাহ্মণা এৰমাহংসু – ‘অহেতূ অপ্পচ্চযা পুরিসস্স সঞ্ঞা উপ্পজ্জন্তিপি নিরুজ্ঝন্তিপী’তি, আদিতোৰ তেসং অপরদ্ধং। তং কিস্স হেতু? সহেতূ হি, পোট্ঠপাদ, সপ্পচ্চযা পুরিসস্স সঞ্ঞা উপ্পজ্জন্তিপি নিরুজ্ঝন্তিপি। সিক্খা একা সঞ্ঞা উপ্পজ্জতি, সিক্খা একা সঞ্ঞা নিরুজ্ঝতি’’।
৪১৩. ‘‘কা চ সিক্খা’’তি? ভগৰা অৰোচ – ‘‘ইধ, পোট্ঠপাদ, তথাগতো লোকে উপ্পজ্জতি অরহং, সম্মাসম্বুদ্ধো…পে॰… (যথা ১৯০-২১২ অনুচ্ছেদেসু, এৰং ৰিত্থারেতব্বং)। এৰং খো, পোট্ঠপাদ, ভিক্খু সীলসম্পন্নো হোতি…পে॰… তস্সিমে পঞ্চনীৰরণে পহীনে অত্তনি সমনুপস্সতো পামোজ্জং জাযতি, পমুদিতস্স পীতি জাযতি, পীতিমনস্স কাযো পস্সম্ভতি, পস্সদ্ধকাযো সুখং ৰেদেতি, সুখিনো চিত্তং সমাধিযতি। সো ৰিৰিচ্চেৰ কামেহি, ৰিৰিচ্চ অকুসলেহি ধম্মেহি, সৰিতক্কং সৰিচারং ৰিৰেকজং পীতিসুখং পঠমং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। তস্স যা পুরিমা কামসঞ্ঞা, সা নিরুজ্ঝতি। ৰিৰেকজপীতিসুখসুখুমসচ্চসঞ্ঞা তস্মিং সমযে হোতি, ৰিৰেকজপীতিসুখসুখুম-সচ্চসঞ্ঞীযেৰ তস্মিং সমযে হোতি। এৰম্পি সিক্খা একা সঞ্ঞা উপ্পজ্জতি, সিক্খা একা সঞ্ঞা নিরুজ্ঝতি। অযং সিক্খা’’তি ভগৰা অৰোচ।
‘‘পুন চপরং, পোট্ঠপাদ, ভিক্খু ৰিতক্কৰিচারানং ৰূপসমা অজ্ঝত্তং সম্পসাদনং চেতসো একোদিভাৰং অৰিতক্কং অৰিচারং সমাধিজং পীতিসুখং দুতিযং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। তস্স যা পুরিমা ৰিৰেকজপীতিসুখসুখুমসচ্চসঞ্ঞা, সা নিরুজ্ঝতি। সমাধিজপীতিসুখসুখুমসচ্চসঞ্ঞা তস্মিং সমযে হোতি , সমাধিজপীতিসুখসুখুমসচ্চসঞ্ঞীযেৰ তস্মিং সমযে হোতি। এৰম্পি সিক্খা একা সঞ্ঞা উপ্পজ্জতি, সিক্খা একা সঞ্ঞা নিরুজ্ঝতি। অযম্পি সিক্খা’’তি ভগৰা অৰোচ।
‘‘পুন চপরং, পোট্ঠপাদ, ভিক্খু পীতিযা চ ৰিরাগা উপেক্খকো চ ৰিহরতি সতো চ সম্পজানো, সুখঞ্চ কাযেন পটিসংৰেদেতি, যং তং অরিযা আচিক্খন্তি – ‘‘উপেক্খকো সতিমা সুখৰিহারী’’তি, ততিযং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। তস্স যা পুরিমা সমাধিজপীতিসুখসুখুমসচ্চসঞ্ঞা, সা নিরুজ্ঝতি। উপেক্খাসুখসুখুমসচ্চসঞ্ঞা তস্মিং সমযে হোতি, উপেক্খাসুখসুখুমসচ্চসঞ্ঞীযেৰ তস্মিং সমযে হোতি। এৰম্পি সিক্খা একা সঞ্ঞা উপ্পজ্জতি, সিক্খা একা সঞ্ঞা নিরুজ্ঝতি। অযম্পি সিক্খা’’তি ভগৰা অৰোচ।
‘‘পুন চপরং, পোট্ঠপাদ, ভিক্খু সুখস্স চ পহানা দুক্খস্স চ পহানা পুব্বেৰ সোমনস্সদোমনস্সানং অত্থঙ্গমা অদুক্খমসুখং উপেক্খাসতিপারিসুদ্ধিং চতুত্থং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। তস্স যা পুরিমা উপেক্খাসুখসুখুমসচ্চসঞ্ঞা, সা নিরুজ্ঝতি। অদুক্খমসুখসুখুমসচ্চসঞ্ঞা তস্মিং সমযে হোতি, অদুক্খমসুখসুখুমসচ্চসঞ্ঞীযেৰ তস্মিং সমযে হোতি। এৰম্পি সিক্খা একা সঞ্ঞা উপ্পজ্জতি, সিক্খা একা সঞ্ঞা নিরুজ্ঝতি। অযম্পি সিক্খা’’তি ভগৰা অৰোচ।
‘‘পুন চপরং, পোট্ঠপাদ, ভিক্খু সব্বসো রূপসঞ্ঞানং সমতিক্কমা পটিঘসঞ্ঞানং অত্থঙ্গমা নানত্তসঞ্ঞানং অমনসিকারা ‘অনন্তো আকাসো’তি আকাসানঞ্চাযতনং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। তস্স যা পুরিমা রূপসঞ্ঞা পুরিমসঞ্ঞা (ক॰), সা নিরুজ্ঝতি। আকাসানঞ্চাযতনসুখুমসচ্চসঞ্ঞা তস্মিং সমযে হোতি, আকাসানঞ্চাযতনসুখুমসচ্চসঞ্ঞীযেৰ তস্মিং সমযে হোতি। এৰম্পি সিক্খা একা সঞ্ঞা উপ্পজ্জতি, সিক্খা একা সঞ্ঞা নিরুজ্ঝতি। অযম্পি সিক্খা’’তি ভগৰা অৰোচ।
‘‘পুন চপরং, পোট্ঠপাদ, ভিক্খু সব্বসো আকাসানঞ্চাযতনং সমতিক্কম্ম ‘অনন্তং ৰিঞ্ঞাণ’ন্তি ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। তস্স যা পুরিমা আকাসানঞ্চাযতনসুখুমসচ্চসঞ্ঞা, সা নিরুজ্ঝতি। ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনসুখুমসচ্চসঞ্ঞা তস্মিং সমযে হোতি, ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনসুখুমসচ্চসঞ্ঞীযেৰ তস্মিং সমযে হোতি। এৰম্পি সিক্খা একা সঞ্ঞা উপ্পজ্জতি, সিক্খা একা সঞ্ঞা নিরুজ্ঝতি। অযম্পি সিক্খা’’তি ভগৰা অৰোচ।
‘‘পুন চপরং, পোট্ঠপাদ, ভিক্খু সব্বসো ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনং সমতিক্কম্ম ‘নত্থি কিঞ্চী’তি আকিঞ্চঞ্ঞাযতনং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। তস্স যা পুরিমা ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনসুখুমসচ্চসঞ্ঞা, সা নিরুজ্ঝতি। আকিঞ্চঞ্ঞাযতনসুখুমসচ্চসঞ্ঞা তস্মিং সমযে হোতি, আকিঞ্চঞ্ঞাযতনসুখুমসচ্চসঞ্ঞীযেৰ তস্মিং সমযে হোতি। এৰম্পি সিক্খা একা সঞ্ঞা উপ্পজ্জতি, সিক্খা একা সঞ্ঞা নিরুজ্ঝতি। অযম্পি সিক্খা’’তি ভগৰা অৰোচ।
৪১৪. ‘‘যতো খো, পোট্ঠপাদ, ভিক্খু ইধ সকসঞ্ঞী হোতি, সো ততো অমুত্র ততো অমুত্র অনুপুব্বেন সঞ্ঞগ্গং ফুসতি। তস্স সঞ্ঞগ্গে ঠিতস্স এৰং হোতি – ‘চেতযমানস্স মে পাপিযো, অচেতযমানস্স মে সেয্যো। অহঞ্চেৰ খো পন চেতেয্যং, অভিসঙ্খরেয্যং, ইমা চ মে সঞ্ঞা নিরুজ্ঝেয্যুং, অঞ্ঞা চ ওল়ারিকা সঞ্ঞা উপ্পজ্জেয্যুং; যংনূনাহং ন চেৰ চেতেয্যং ন চ অভিসঙ্খরেয্য’ন্তি। সো ন চেৰ চেতেতি, ন চ অভিসঙ্খরোতি। তস্স অচেতযতো অনভিসঙ্খরোতো তা চেৰ সঞ্ঞা নিরুজ্ঝন্তি, অঞ্ঞা চ ওল়ারিকা সঞ্ঞা ন উপ্পজ্জন্তি। সো নিরোধং ফুসতি। এৰং খো, পোট্ঠপাদ, অনুপুব্বাভিসঞ্ঞানিরোধ-সম্পজান-সমাপত্তি হোতি।
‘‘তং কিং মঞ্ঞসি, পোট্ঠপাদ, অপি নু তে ইতো পুব্বে এৰরূপা অনুপুব্বাভিসঞ্ঞানিরোধ-সম্পজান-সমাপত্তি সুতপুব্বা’’তি? ‘‘নো হেতং, ভন্তে। এৰং খো অহং , ভন্তে, ভগৰতো ভাসিতং আজানামি – ‘যতো খো, পোট্ঠপাদ, ভিক্খু ইধ সকসঞ্ঞী হোতি, সো ততো অমুত্র ততো অমুত্র অনুপুব্বেন সঞ্ঞগ্গং ফুসতি, তস্স সঞ্ঞগ্গে ঠিতস্স এৰং হোতি – ‘‘চেতযমানস্স মে পাপিযো, অচেতযমানস্স মে সেয্যো। অহঞ্চেৰ খো পন চেতেয্যং অভিসঙ্খরেয্যং, ইমা চ মে সঞ্ঞা নিরুজ্ঝেয্যুং, অঞ্ঞা চ ওল়ারিকা সঞ্ঞা উপ্পজ্জেয্যুং; যংনূনাহং ন চেৰ চেতেয্যং, ন চ অভিসঙ্খরেয্য’’ন্তি। সো ন চেৰ চেতেতি, ন চাভিসঙ্খরোতি, তস্স অচেতযতো অনভিসঙ্খরোতো তা চেৰ সঞ্ঞা নিরুজ্ঝন্তি, অঞ্ঞা চ ওল়ারিকা সঞ্ঞা ন উপ্পজ্জন্তি । সো নিরোধং ফুসতি। এৰং খো, পোট্ঠপাদ, অনুপুব্বাভিসঞ্ঞানিরোধ-সম্পজান-সমাপত্তি হোতী’’’তি। ‘‘এৰং, পোট্ঠপাদা’’তি।
৪১৫. ‘‘একঞ্ঞেৰ নু খো, ভন্তে, ভগৰা সঞ্ঞগ্গং পঞ্ঞপেতি, উদাহু পুথূপি সঞ্ঞগ্গে পঞ্ঞপেতী’’তি? ‘‘একম্পি খো অহং, পোট্ঠপাদ, সঞ্ঞগ্গং পঞ্ঞপেমি, পুথূপি সঞ্ঞগ্গে পঞ্ঞপেমী’’তি। ‘‘যথা কথং পন, ভন্তে, ভগৰা একম্পি সঞ্ঞগ্গং পঞ্ঞপেতি, পুথূপি সঞ্ঞগ্গে পঞ্ঞপেতী’’তি? ‘‘যথা যথা খো, পোট্ঠপাদ, নিরোধং ফুসতি, তথা তথাহং সঞ্ঞগ্গং পঞ্ঞপেমি। এৰং খো অহং, পোট্ঠপাদ, একম্পি সঞ্ঞগ্গং পঞ্ঞপেমি, পুথূপি সঞ্ঞগ্গে পঞ্ঞপেমী’’তি।
৪১৬. ‘‘সঞ্ঞা নু খো, ভন্তে, পঠমং উপ্পজ্জতি, পচ্ছা ঞাণং, উদাহু ঞাণং পঠমং উপ্পজ্জতি, পচ্ছা সঞ্ঞা, উদাহু সঞ্ঞা চ ঞাণঞ্চ অপুব্বং অচরিমং উপ্পজ্জন্তী’’তি? ‘‘সঞ্ঞা খো, পোট্ঠপাদ, পঠমং উপ্পজ্জতি, পচ্ছা ঞাণং, সঞ্ঞুপ্পাদা চ পন ঞাণুপ্পাদো হোতি। সো এৰং পজানাতি – ‘ইদপ্পচ্চযা কির মে ঞাণং উদপাদী’তি। ইমিনা খো এতং, পোট্ঠপাদ, পরিযাযেন ৰেদিতব্বং – যথা সঞ্ঞা পঠমং উপ্পজ্জতি, পচ্ছা ঞাণং, সঞ্ঞুপ্পাদা চ পন ঞাণুপ্পাদো হোতী’’তি।
সঞ্ঞাঅত্তকথা
৪১৭. ‘‘সঞ্ঞা নু খো, ভন্তে, পুরিসস্স অত্তা, উদাহু অঞ্ঞা সঞ্ঞা অঞ্ঞো অত্তা’’তি? ‘‘কং পন ত্ৰং, পোট্ঠপাদ, অত্তানং পচ্চেসী’’তি ? ‘‘ওল়ারিকং খো অহং, ভন্তে, অত্তানং পচ্চেমি রূপিং চাতুমহাভূতিকং কবল়ীকারাহারভক্খ’’ন্তি কবল়ীকারভক্খন্তি (স্যা॰ ক॰)। ‘‘ওল়ারিকো চ হি তে, পোট্ঠপাদ, অত্তা অভৰিস্স রূপী চাতুমহাভূতিকো কবল়ীকারাহারভক্খো। এৰং সন্তং খো তে, পোট্ঠপাদ, অঞ্ঞাৰ সঞ্ঞা ভৰিস্সতি অঞ্ঞো অত্তা। তদমিনাপেতং, পোট্ঠপাদ , পরিযাযেন ৰেদিতব্বং যথা অঞ্ঞাৰ সঞ্ঞা ভৰিস্সতি অঞ্ঞো অত্তা। তিট্ঠতেৰ সাযং তিট্ঠতেৰাযং (সী॰ পী॰), পোট্ঠপাদ, ওল়ারিকো অত্তা রূপী চাতুমহাভূতিকো কবল়ীকারাহারভক্খো, অথ ইমস্স পুরিসস্স অঞ্ঞা চ সঞ্ঞা উপ্পজ্জন্তি, অঞ্ঞা চ সঞ্ঞা নিরুজ্ঝন্তি। ইমিনা খো এতং, পোট্ঠপাদ, পরিযাযেন ৰেদিতব্বং যথা অঞ্ঞাৰ সঞ্ঞা ভৰিস্সতি অঞ্ঞো অত্তা’’তি।
৪১৮. ‘‘মনোমযং খো অহং, ভন্তে, অত্তানং পচ্চেমি সব্বঙ্গপচ্চঙ্গিং অহীনিন্দ্রিয’’ন্তি। ‘‘মনোমযো চ হি তে, পোট্ঠপাদ, অত্তা অভৰিস্স সব্বঙ্গপচ্চঙ্গী অহীনিন্দ্রিযো, এৰং সন্তম্পি খো তে, পোট্ঠপাদ, অঞ্ঞাৰ সঞ্ঞা ভৰিস্সতি অঞ্ঞো অত্তা। তদমিনাপেতং, পোট্ঠপাদ, পরিযাযেন ৰেদিতব্বং যথা অঞ্ঞাৰ সঞ্ঞা ভৰিস্সতি অঞ্ঞো অত্তা। তিট্ঠতেৰ সাযং, পোট্ঠপাদ, মনোমযো অত্তা সব্বঙ্গপচ্চঙ্গী অহীনিন্দ্রিযো, অথ ইমস্স পুরিসস্স অঞ্ঞা চ সঞ্ঞা উপ্পজ্জন্তি, অঞ্ঞা চ সঞ্ঞা নিরুজ্ঝন্তি। ইমিনাপি খো এতং, পোট্ঠপাদ, পরিযাযেন ৰেদিতব্বং যথা অঞ্ঞাৰ সঞ্ঞা ভৰিস্সতি অঞ্ঞো অত্তা’’তি।
৪১৯. ‘‘অরূপিং খো অহং, ভন্তে, অত্তানং পচ্চেমি সঞ্ঞাময’’ন্তি। ‘‘অরূপী চ হি তে, পোট্ঠপাদ, অত্তা অভৰিস্স সঞ্ঞামযো, এৰং সন্তম্পি খো তে, পোট্ঠপাদ, অঞ্ঞাৰ সঞ্ঞা ভৰিস্সতি অঞ্ঞো অত্তা। তদমিনাপেতং, পোট্ঠপাদ, পরিযাযেন ৰেদিতব্বং যথা অঞ্ঞাৰ সঞ্ঞা ভৰিস্সতি অঞ্ঞো অত্তা। তিট্ঠতেৰ সাযং, পোট্ঠপাদ, অরূপী অত্তা সঞ্ঞামযো, অথ ইমস্স পুরিসস্স অঞ্ঞা চ সঞ্ঞা উপ্পজ্জন্তি, অঞ্ঞা চ সঞ্ঞা নিরুজ্ঝন্তি। ইমিনাপি খো এতং, পোট্ঠপাদ, পরিযাযেন ৰেদিতব্বং যথা অঞ্ঞাৰ সঞ্ঞা ভৰিস্সতি অঞ্ঞো অত্তা’’তি।
৪২০. ‘‘সক্কা পনেতং, ভন্তে, মযা ঞাতুং – ‘সঞ্ঞা পুরিসস্স অত্তা’তি ৰা ‘অঞ্ঞাৰ সঞ্ঞা অঞ্ঞো অত্তাতি ৰা’তি? ‘‘দুজ্জানং খো এতং এৰং (ক॰), পোট্ঠপাদ, তযা অঞ্ঞদিট্ঠিকেন অঞ্ঞখন্তিকেন অঞ্ঞরুচিকেন অঞ্ঞত্রাযোগেন অঞ্ঞত্রাচরিযকেন – ‘সঞ্ঞা পুরিসস্স অত্তা’তি ৰা, ‘অঞ্ঞাৰ সঞ্ঞা অঞ্ঞো অত্তাতি ৰা’’’তি।
‘‘সচে তং, ভন্তে, মযা দুজ্জানং অঞ্ঞদিট্ঠিকেন অঞ্ঞখন্তিকেন অঞ্ঞরুচিকেন অঞ্ঞত্রাযোগেন অঞ্ঞত্রাচরিযকেন – ‘সঞ্ঞা পুরিসস্স অত্তা’তি ৰা, ‘অঞ্ঞাৰ সঞ্ঞা অঞ্ঞো অত্তা’তি ৰা; ‘কিং পন, ভন্তে, সস্সতো লোকো, ইদমেৰ সচ্চং মোঘমঞ্ঞ’ন্তি? অব্যাকতং খো এতং, পোট্ঠপাদ, মযা – ‘সস্সতো লোকো, ইদমেৰ সচ্চং মোঘমঞ্ঞ’ন্তি।
‘‘কিং পন, ভন্তে, ‘অসস্সতো লোকো, ইদমেৰ সচ্চং মোঘমঞ্ঞ’’’ন্তি ? ‘‘এতম্পি খো, পোট্ঠপাদ, মযা অব্যাকতং – ‘অসস্সতো লোকো, ইদমেৰ সচ্চং মোঘমঞ্ঞ’’’ন্তি।
‘‘কিং পন, ভন্তে, ‘অন্তৰা লোকো…পে॰… ‘অনন্তৰা লোকো … ‘তং জীৰং তং সরীরং… ‘অঞ্ঞং জীৰং অঞ্ঞং সরীরং… ‘হোতি তথাগতো পরং মরণা… ‘ন হোতি তথাগতো পরং মরণা… ‘হোতি চ ন চ হোতি তথাগতো পরং মরণা… ‘নেৰ হোতি ন ন হোতি তথাগতো পরং মরণা, ইদমেৰ সচ্চং মোঘমঞ্ঞ’’’ন্তি? ‘‘এতম্পি খো, পোট্ঠপাদ, মযা অব্যাকতং – ‘নেৰ হোতি ন ন হোতি তথাগতো পরং মরণা, ইদমেৰ সচ্চং মোঘমঞ্ঞ’’’ন্তি।
‘‘কস্মা পনেতং, ভন্তে, ভগৰতা অব্যাকত’’ন্তি? ‘‘ন হেতং, পোট্ঠপাদ, অত্থসংহিতং ন ধম্মসংহিতং নাদিব্রহ্মচরিযকং, ন নিব্বিদায ন ৰিরাগায ন নিরোধায ন উপসমায ন অভিঞ্ঞায ন সম্বোধায ন নিব্বানায সংৰত্ততি, তস্মা এতং মযা অব্যাকত’’ন্তি।
‘‘কিং পন, ভন্তে, ভগৰতা ব্যাকত’’ন্তি? ‘‘ইদং দুক্খন্তি খো, পোট্ঠপাদ, মযা ব্যাকতং। অযং দুক্খসমুদযোতি খো, পোট্ঠপাদ, মযা ব্যাকতং। অযং দুক্খনিরোধোতি খো, পোট্ঠপাদ, মযা ব্যাকতং। অযং দুক্খনিরোধগামিনী পটিপদাতি খো, পোট্ঠপাদ, মযা ব্যাকত’’ন্তি।
‘‘কস্মা পনেতং, ভন্তে, ভগৰতা ব্যাকত’’ন্তি? ‘‘এতঞ্হি, পোট্ঠপাদ, অত্থসংহিতং, এতং ধম্মসংহিতং, এতং আদিব্রহ্মচরিযকং, এতং নিব্বিদায ৰিরাগায নিরোধায উপসমায অভিঞ্ঞায সম্বোধায নিব্বানায সংৰত্ততি; তস্মা এতং মযা ব্যাকত’’ন্তি। ‘‘এৰমেতং, ভগৰা, এৰমেতং, সুগত । যস্সদানি, ভন্তে, ভগৰা কালং মঞ্ঞতী’’তি। অথ খো ভগৰা উট্ঠাযাসনা পক্কামি।
৪২১. অথ খো তে পরিব্বাজকা অচিরপক্কন্তস্স ভগৰতো পোট্ঠপাদং পরিব্বাজকং সমন্ততো ৰাচা ৰাচায (স্যা॰ ক॰) সন্নিতোদকেন সঞ্ঝব্ভরিমকংসু – ‘‘এৰমেৰ পনাযং ভৰং পোট্ঠপাদো যঞ্ঞদেৰ সমণো গোতমো ভাসতি, তং তদেৰস্স অব্ভনুমোদতি – ‘এৰমেতং ভগৰা এৰমেতং, সুগতা’তি। ন খো পন মযং কিঞ্চি কঞ্চি (পী॰) সমণস্স গোতমস্স একংসিকং ধম্মং দেসিতং আজানাম – ‘সস্সতো লোকো’তি ৰা, ‘অসস্সতো লোকো’তি ৰা, ‘অন্তৰা লোকো’তি ৰা, ‘অনন্তৰা লোকো’তি ৰা, ‘তং জীৰং তং সরীর’ন্তি ৰা, ‘অঞ্ঞং জীৰং অঞ্ঞং সরীর’ন্তি ৰা , ‘হোতি তথাগতো পরং মরণা’তি ৰা, ‘ন হোতি তথাগতো পরং মরণা’তি ৰা, ‘হোতি চ ন চ হোতি তথাগতো পরং মরণা’তি ৰা, ‘নেৰ হোতি ন ন হোতি তথাগতো পরং মরণা’তি ৰা’’তি।
এৰং ৰুত্তে পোট্ঠপাদো পরিব্বাজকো তে পরিব্বাজকে এতদৰোচ – ‘‘অহম্পি খো, ভো, ন কিঞ্চি সমণস্স গোতমস্স একংসিকং ধম্মং দেসিতং আজানামি – ‘সস্সতো লোকো’তি ৰা, ‘অসস্সতো লোকো’তি ৰা…পে॰… ‘নেৰ হোতি ন ন হোতি তথাগতো পরং মরণা’তি ৰা; অপি চ সমণো গোতমো ভূতং তচ্ছং তথং পটিপদং পঞ্ঞপেতি ধম্মট্ঠিততং ধম্মনিযামতং। ভূতং খো পন তচ্ছং তথং পটিপদং পঞ্ঞপেন্তস্স ধম্মট্ঠিততং ধম্মনিযামতং, কথঞ্হি নাম মাদিসো ৰিঞ্ঞূ সমণস্স গোতমস্স সুভাসিতং সুভাসিততো নাব্ভনুমোদেয্যা’’তি?
চিত্তহত্থিসারিপুত্তপোট্ঠপাদৰত্থু
৪২২. অথ খো দ্ৰীহতীহস্স অচ্চযেন চিত্তো চ হত্থিসারিপুত্তো পোট্ঠপাদো চ পরিব্বাজকো যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমিংসু; উপসঙ্কমিত্ৰা চিত্তো হত্থিসারিপুত্তো ভগৰন্তং অভিৰাদেত্ৰা একমন্তং নিসীদি। পোট্ঠপাদো পন পরিব্বাজকো ভগৰতা সদ্ধিং সম্মোদি। সম্মোদনীযং কথং সারণীযং ৰীতিসারেত্ৰা একমন্তং নিসীদি। একমন্তং নিসিন্নো খো পোট্ঠপাদো পরিব্বাজকো ভগৰন্তং এতদৰোচ – ‘‘তদা মং, ভন্তে, তে পরিব্বাজকা অচিরপক্কন্তস্স ভগৰতো সমন্ততো ৰাচাসন্নিতোদকেন সঞ্ঝব্ভরিমকংসু – ‘এৰমেৰ পনাযং ভৰং পোট্ঠপাদো যঞ্ঞদেৰ সমণো গোতমো ভাসতি, তং তদেৰস্স অব্ভনুমোদতি – ‘এৰমেতং ভগৰা এৰমেতং সুগতা’’তি। ন খো পন মযং কিঞ্চি সমণস্স গোতমস্স একংসিকং ধম্মং দেসিতং আজানাম – ‘‘সস্সতো লোকো’’তি ৰা, ‘‘অসস্সতো লোকো’’তি ৰা, ‘‘অন্তৰা লোকো’’তি ৰা, ‘‘অনন্তৰা লোকো’’তি ৰা, ‘‘তং জীৰং তং সরীর’’ন্তি ৰা, ‘‘অঞ্ঞং জীৰং অঞ্ঞং সরীর’’ন্তি ৰা, ‘‘হোতি তথাগতো পরং মরণা’’তি ৰা, ‘‘ন হোতি তথাগতো পরং মরণা’’তি ৰা, ‘‘হোতি চ ন চ হোতি তথাগতো পরং মরণা’’তি ৰা, ‘‘নেৰ হোতি ন ন হোতি তথাগতো পরং মরণা’’তি ৰা’তি। এৰং ৰুত্তাহং, ভন্তে, তে পরিব্বাজকে এতদৰোচং – ‘অহম্পি খো, ভো, ন কিঞ্চি সমণস্স গোতমস্স একংসিকং ধম্মং দেসিতং আজানামি – ‘‘সস্সতো লোকো’’তি ৰা, ‘‘অসস্সতো লোকো’’তি ৰা…পে॰… ‘‘নেৰ হোতি ন ন হোতি তথাগতো পরং মরণা’’তি ৰা; অপি চ সমণো গোতমো ভূতং তচ্ছং তথং পটিপদং পঞ্ঞপেতি ধম্মট্ঠিততং ধম্মনিযামতং। ভূতং খো পন তচ্ছং তথং পটিপদং পঞ্ঞপেন্তস্স ধম্মট্ঠিততং ধম্মনিযামতং, কথঞ্হি নাম মাদিসো ৰিঞ্ঞূ সমণস্স গোতমস্স সুভাসিতং সুভাসিততো নাব্ভনুমোদেয্যা’’তি?
৪২৩. ‘‘সব্বেৰ খো এতে, পোট্ঠপাদ, পরিব্বাজকা অন্ধা অচক্খুকা; ত্ৰংযেৰ নেসং একো চক্খুমা। একংসিকাপি হি খো, পোট্ঠপাদ, মযা ধম্মা দেসিতা পঞ্ঞত্তা; অনেকংসিকাপি হি খো , পোট্ঠপাদ, মযা ধম্মা দেসিতা পঞ্ঞত্তা।
‘‘কতমে চ তে, পোট্ঠপাদ, মযা অনেকংসিকা ধম্মা দেসিতা পঞ্ঞত্তা? ‘সস্সতো লোকো’তি লোকোতি ৰা (সী॰ ক॰) খো, পোট্ঠপাদ, মযা অনেকংসিকো ধম্মো দেসিতো পঞ্ঞত্তো; ‘অসস্সতো লোকো’তি লোকোতি ৰা (সী॰ ক॰) খো, পোট্ঠপাদ, মযা অনেকংসিকো ধম্মো দেসিতো পঞ্ঞত্তো; ‘অন্তৰা লোকো’তি লোকোতি ৰা (সী॰ ক॰) খো পোট্ঠপাদ…পে॰… ‘অনন্তৰা লোকো’তি লোকোতি ৰা (সী॰ ক॰) খো পোট্ঠপাদ… ‘তং জীৰং তং সরীর’ন্তি খো পোট্ঠপাদ… ‘অঞ্ঞং জীৰং অঞ্ঞং সরীর’ন্তি খো পোট্ঠপাদ… ‘হোতি তথাগতো পরং মরণা’তি খো পোট্ঠপাদ… ন হোতি তথাগতো পরং মরণা’তি খো পোট্ঠপাদ… ‘হোতি চ ন চ হোতি তথাগতো পরং মরণা’তি খো পোট্ঠপাদ… ‘নেৰ হোতি ন ন হোতি তথাগতো পরং মরণা’তি খো, পোট্ঠপাদ, মযা অনেকংসিকো ধম্মো দেসিতো পঞ্ঞত্তো।
‘‘কস্মা চ তে, পোট্ঠপাদ, মযা অনেকংসিকা ধম্মা দেসিতা পঞ্ঞত্তা? ন হেতে, পোট্ঠপাদ, অত্থসংহিতা ন ধম্মসংহিতা ন আদিব্রহ্মচরিযকা ন নিব্বিদায ন ৰিরাগায ন নিরোধায ন উপসমায ন অভিঞ্ঞায ন সম্বোধায ন নিব্বানায সংৰত্তন্তি। তস্মা তে মযা অনেকংসিকা ধম্মা দেসিতা পঞ্ঞত্তা’’।
একংসিকধম্মো
৪২৪. ‘‘কতমে চ তে, পোট্ঠপাদ, মযা একংসিকা ধম্মা দেসিতা পঞ্ঞত্তা ? ইদং দুক্খন্তি খো, পোট্ঠপাদ, মযা একংসিকো ধম্মো দেসিতো পঞ্ঞত্তো। অযং দুক্খসমুদযোতি খো, পোট্ঠপাদ, মযা একংসিকো ধম্মো দেসিতো পঞ্ঞত্তো। অযং দুক্খনিরোধোতি খো, পোট্ঠপাদ, মযা একংসিকো ধম্মো দেসিতো পঞ্ঞত্তো। অযং দুক্খনিরোধগামিনী পটিপদাতি খো, পোট্ঠপাদ, মযা একংসিকো ধম্মো দেসিতো পঞ্ঞত্তো।
‘‘কস্মা চ তে, পোট্ঠপাদ, মযা একংসিকা ধম্মা দেসিতা পঞ্ঞত্তা? এতে, পোট্ঠপাদ, অত্থসংহিতা , এতে ধম্মসংহিতা, এতে আদিব্রহ্মচরিযকা এতে নিব্বিদায ৰিরাগায নিরোধায উপসমায অভিঞ্ঞায সম্বোধায নিব্বানায সংৰত্তন্তি। তস্মা তে মযা একংসিকা ধম্মা দেসিতা পঞ্ঞত্তা।
৪২৫. ‘‘সন্তি, পোট্ঠপাদ, একে সমণব্রাহ্মণা এৰংৰাদিনো এৰংদিট্ঠিনো – ‘একন্তসুখী অত্তা হোতি অরোগো পরং মরণা’তি। ত্যাহং উপসঙ্কমিত্ৰা এৰং ৰদামি – ‘সচ্চং কির তুম্হে আযস্মন্তো এৰংৰাদিনো এৰংদিট্ঠিনো – ‘‘একন্তসুখী অত্তা হোতি অরোগো পরং মরণা’তি? তে চে মে এৰং পুট্ঠা ‘আমা’তি পটিজানন্তি। ত্যাহং এৰং ৰদামি – ‘অপি পন তুম্হে আযস্মন্তো একন্তসুখং লোকং জানং পস্সং ৰিহরথা’তি? ইতি পুট্ঠা ‘নো’তি ৰদন্তি।
‘‘ত্যাহং এৰং ৰদামি – ‘অপি পন তুম্হে আযস্মন্তো একং ৰা রত্তিং একং ৰা দিৰসং উপড্ঢং ৰা রত্তিং উপড্ঢং ৰা দিৰসং একন্তসুখিং অত্তানং সঞ্জানাথা’তি সম্পজানাথাতি (সী॰ স্যা॰ ক॰)? ইতি পুট্ঠা ‘নো’তি ৰদন্তি। ত্যাহং এৰং ৰদামি – ‘অপি পন তুম্হে আযস্মন্তো জানাথ – ‘‘অযং মগ্গো অযং পটিপদা একন্তসুখস্স লোকস্স সচ্ছিকিরিযাযা’’’তি? ইতি পুট্ঠা ‘নো’তি ৰদন্তি।
‘‘ত্যাহং এৰং ৰদামি – ‘অপি পন তুম্হে আযস্মন্তো যা তা দেৰতা একন্তসুখং লোকং উপপন্না, তাসং ভাসমানানং সদ্দং সুণাথ – ‘‘সুপ্পটিপন্নাত্থ, মারিসা, উজুপ্পটিপন্নাত্থ, মারিসা, একন্তসুখস্স লোকস্স সচ্ছিকিরিযায; মযম্পি হি, মারিসা, এৰংপটিপন্না একন্তসুখং লোকং উপপন্না’তি ? ইতি পুট্ঠা ‘নো’তি ৰদন্তি।
‘‘তং কিং মঞ্ঞসি, পোট্ঠপাদ, ননু এৰং সন্তে তেসং সমণব্রাহ্মণানং অপ্পাটিহীরকতং ভাসিতং সম্পজ্জতী’’তি? ‘‘অদ্ধা খো, ভন্তে, এৰং সন্তে তেসং সমণব্রাহ্মণানং অপ্পাটিহীরকতং ভাসিতং সম্পজ্জতী’’তি।
৪২৬. ‘‘সেয্যথাপি, পোট্ঠপাদ, পুরিসো এৰং ৰদেয্য – ‘অহং যা ইমস্মিং জনপদে জনপদকল্যাণী, তং ইচ্ছামি তং কামেমী’তি। তমেনং এৰং ৰদেয্যুং – ‘অম্ভো পুরিস, যং ত্ৰং জনপদকল্যাণিং ইচ্ছসি কামেসি, জানাসি তং জনপদকল্যাণিং খত্তিযী ৰা ব্রাহ্মণী ৰা ৰেস্সী ৰা সুদ্দী ৰা’তি? ইতি পুট্ঠো ‘নো’তি ৰদেয্য। তমেনং এৰং ৰদেয্যুং – ‘অম্ভো পুরিস , যং ত্ৰং জনপদকল্যাণিং ইচ্ছসি কামেসি, জানাসি তং জনপদকল্যাণিং এৰংনামা এৰংগোত্তাতি ৰা, দীঘা ৰা রস্সা ৰা মজ্ঝিমা ৰা কাল়ী ৰা সামা ৰা মঙ্গুরচ্ছৰী ৰাতি, অমুকস্মিং গামে ৰা নিগমে ৰা নগরে ৰা’তি? ইতি পুট্ঠো ‘নো’তি ৰদেয্য। তমেনং এৰং ৰদেয্যুং – ‘অম্ভো পুরিস, যং ত্ৰং ন জানাসি ন পস্সসি, তং ত্ৰং ইচ্ছসি কামেসী’তি? ইতি পুট্ঠো ‘আমা’তি ৰদেয্য।
‘‘তং কিং মঞ্ঞসি , পোট্ঠপাদ, ননু এৰং সন্তে তস্স পুরিসস্স অপ্পাটিহীরকতং ভাসিতং সম্পজ্জতী’’তি? ‘‘অদ্ধা খো, ভন্তে, এৰং সন্তে তস্স পুরিসস্স অপ্পাটিহীরকতং ভাসিতং সম্পজ্জতী’’তি।
‘‘এৰমেৰ খো, পোট্ঠপাদ, যে তে সমণব্রাহ্মণা এৰংৰাদিনো এৰংদিট্ঠিনো – ‘একন্তসুখী অত্তা হোতি অরোগো পরং মরণা’তি। ত্যাহং উপসঙ্কমিত্ৰা এৰং ৰদামি – ‘সচ্চং কির তুম্হে আযস্মন্তো এৰংৰাদিনো এৰংদিট্ঠিনো – ‘‘একন্তসুখী অত্তা হোতি অরোগো পরং মরণা’’’তি? তে চে মে এৰং পুট্ঠা ‘আমা’তি পটিজানন্তি। ত্যাহং এৰং ৰদামি – ‘অপি পন তুম্হে আযস্মন্তো একন্তসুখং লোকং জানং পস্সং ৰিহরথা’তি? ইতি পুট্ঠা ‘নো’তি ৰদন্তি।
‘‘ত্যাহং এৰং ৰদামি – ‘অপি পন তুম্হে আযস্মন্তো একং ৰা রত্তিং একং ৰা দিৰসং উপড্ঢং ৰা রত্তিং উপড্ঢং ৰা দিৰসং একন্তসুখিং অত্তানং সঞ্জানাথা’তি? ইতি পুট্ঠা ‘নো’তি ৰদন্তি। ত্যাহং এৰং ৰদামি – ‘অপি পন তুম্হে আযস্মন্তো জানাথ – ‘‘অযং মগ্গো অযং পটিপদা একন্তসুখস্স লোকস্স সচ্ছিকিরিযাযা’তি? ইতি পুট্ঠা ‘নো’তি ৰদন্তি।
‘‘ত্যাহং এৰং ৰদামি – ‘অপি পন তুম্হে আযস্মন্তো যা তা দেৰতা একন্তসুখং লোকং উপপন্না, তাসং ভাসমানানং সদ্দং সুণাথ – ‘‘সুপ্পটিপন্নাত্থ, মারিসা, উজুপ্পটিপন্নাত্থ, মারিসা, একন্তসুখস্স লোকস্স সচ্ছিকিরিযায; মযম্পি হি, মারিসা, এৰংপটিপন্না একন্তসুখং লোকং উপপন্না’’’তি? ইতি পুট্ঠা ‘নো’তি ৰদন্তি।
‘‘তং কিং মঞ্ঞসি, পোট্ঠপাদ, ননু এৰং সন্তে তেসং সমণব্রাহ্মণানং অপ্পাটিহীরকতং ভাসিতং সম্পজ্জতী’’তি? ‘‘অদ্ধা খো, ভন্তে, এৰং সন্তে তেসং সমণব্রাহ্মণানং অপ্পাটিহীরকতং ভাসিতং সম্পজ্জতী’’তি।
৪২৭. ‘‘সেয্যথাপি, পোট্ঠপাদ, পুরিসো চাতুমহাপথে নিস্সেণিং করেয্য পাসাদস্স আরোহণায। তমেনং এৰং ৰদেয্যুং – ‘অম্ভো পুরিস, যস্স ত্ৰং যং ত্ৰং (সী॰ ক॰) পাসাদস্স আরোহণায নিস্সেণিং করোসি, জানাসি তং পাসাদং পুরত্থিমায ৰা দিসায দক্খিণায ৰা দিসায পচ্ছিমায ৰা দিসায উত্তরায ৰা দিসায উচ্চো ৰা নীচো ৰা মজ্ঝিমো ৰা’তি? ইতি পুট্ঠো ‘নো’তি ৰদেয্য। তমেনং এৰং ৰদেয্যুং – ‘অম্ভো পুরিস, যং ত্ৰং ন জানাসি ন পস্সসি, তস্স ত্ৰং পাসাদস্স আরোহণায নিস্সেণিং করোসী’তি? ইতি পুট্ঠো ‘আমা’তি ৰদেয্য।
‘‘তং কিং মঞ্ঞসি, পোট্ঠপাদ, ননু এৰং সন্তে তস্স পুরিসস্স অপ্পাটিহীরকতং ভাসিতং সম্পজ্জতী’’তি? ‘‘অদ্ধা খো, ভন্তে, এৰং সন্তে তস্স পুরিসস্স অপ্পাটিহীরকতং ভাসিতং সম্পজ্জতী’’তি।
‘‘এৰমেৰ খো, পোট্ঠপাদ, যে তে সমণব্রাহ্মণা এৰংৰাদিনো এৰংদিট্ঠিনো – ‘একন্তসুখী অত্তা হোতি অরোগো পরং মরণা’তি। ত্যাহং উপসঙ্কমিত্ৰা এৰং ৰদামি – ‘সচ্চং কির তুম্হে আযস্মন্তো এৰংৰাদিনো এৰংদিট্ঠিনো – ‘‘একন্তসুখী অত্তা হোতি অরোগো পরং মরণা’তি ? তে চে মে এৰং পুট্ঠা ‘আমা’তি পটিজানন্তি। ত্যাহং এৰং ৰদামি – ‘অপি পন তুম্হে আযস্মন্তো একন্তসুখং লোকং জানং পস্সং ৰিহরথা’তি? ইতি পুট্ঠা ‘নো’তি ৰদন্তি।
‘‘ত্যাহং এৰং ৰদামি – ‘অপি পন তুম্হে আযস্মন্তো একং ৰা রত্তিং একং ৰা দিৰসং উপড্ঢং ৰা রত্তিং উপড্ঢং ৰা দিৰসং একন্তসুখিং অত্তানং সঞ্জানাথা’তি? ইতি পুট্ঠা ‘নো’তি ৰদন্তি। ত্যাহং এৰং ৰদামি – ‘অপি পন তুম্হে আযস্মন্তো জানাথ অযং মগ্গো অযং পটিপদা একন্তসুখস্স লোকস্স সচ্ছিকিরিযাযা’তি? ইতি পুট্ঠা ‘নো’তি ৰদন্তি।
‘‘ত্যাহং এৰং ৰদামি – ‘অপি পন তুম্হে আযস্মন্তো যা তা দেৰতা একন্তসুখং লোকং উপপন্না’ তাসং দেৰতানং ভাসমানানং সদ্দং সুণাথ- ‘‘সুপ্পটিপন্নাত্থ, মারিসা, উজুপ্পটিপন্নাত্থ , মারিসা, একন্তসুখস্স লোকস্স সচ্ছিকিরিযায; মযম্পি হি, মারিসা, এৰং পটিপন্না একন্তসুখং লোকং উপপন্না’তি? ইতি পুট্ঠা ‘‘নো’’তি ৰদন্তি।
‘‘তং কিং মঞ্ঞসি, পোট্ঠপাদ, ননু এৰং সন্তে তেসং সমণব্রাহ্মণানং অপ্পাটিহীরকতং ভাসিতং সম্পজ্জতী’’তি? ‘‘অদ্ধা খো, ভন্তে, এৰং সন্তে তেসং সমণব্রাহ্মণানং অপ্পাটিহীরকতং ভাসিতং সম্পজ্জতী’’তি।
তযো অত্তপটিলাভা
৪২৮. ‘‘তযো খো মে, পোট্ঠপাদ, অত্তপটিলাভা – ওল়ারিকো অত্তপটিলাভো, মনোমযো অত্তপটিলাভো, অরূপো অত্তপটিলাভো। কতমো চ, পোট্ঠপাদ, ওল়ারিকো অত্তপটিলাভো? রূপী চাতুমহাভূতিকো কবল়ীকারাহারভক্খো কবল়ীকারভক্খো (স্যা॰ ক॰), অযং ওল়ারিকো অত্তপটিলাভো। কতমো মনোমযো অত্তপটিলাভো? রূপী মনোমযো সব্বঙ্গপচ্চঙ্গী অহীনিন্দ্রিযো, অযং মনোমযো অত্তপটিলাভো। কতমো অরূপো অত্তপটিলাভো? অরূপী সঞ্ঞামযো, অযং অরূপো অত্তপটিলাভো।
৪২৯. ‘‘ওল়ারিকস্সপি খো অহং, পোট্ঠপাদ, অত্তপটিলাভস্স পহানায ধম্মং দেসেমি – যথাপটিপন্নানং ৰো সংকিলেসিকা ধম্মা পহীযিস্সন্তি, ৰোদানিযা ধম্মা অভিৰড্ঢিস্সন্তি, পঞ্ঞাপারিপূরিং ৰেপুল্লত্তঞ্চ দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সথাতি। সিযা খো পন তে, পোট্ঠপাদ, এৰমস্স – সংকিলেসিকা ধম্মা পহীযিস্সন্তি, ৰোদানিযা ধম্মা অভিৰড্ঢিস্সন্তি, পঞ্ঞাপারিপূরিং ৰেপুল্লত্তঞ্চ দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সতি, দুক্খো চ খো ৰিহারোতি, ন খো পনেতং, পোট্ঠপাদ, এৰং দট্ঠব্বং। সংকিলেসিকা চেৰ ধম্মা পহীযিস্সন্তি, ৰোদানিযা চ ধম্মা অভিৰড্ঢিস্সন্তি, পঞ্ঞাপারিপূরিং ৰেপুল্লত্তঞ্চ দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সতি, পামুজ্জং চেৰ ভৰিস্সতি পীতি চ পস্সদ্ধি চ সতি চ সম্পজঞ্ঞঞ্চ সুখো চ ৰিহারো।
৪৩০. ‘‘মনোমযস্সপি খো অহং, পোট্ঠপাদ, অত্তপটিলাভস্স পহানায ধম্মং দেসেমি যথাপটিপন্নানং ৰো সংকিলেসিকা ধম্মা পহীযিস্সন্তি, ৰোদানিযা ধম্মা অভিৰড্ঢিস্সন্তি, পঞ্ঞাপারিপূরিং ৰেপুল্লত্তঞ্চ দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সথাতি । সিযা খো পন তে, পোট্ঠপাদ, এৰমস্স – ‘সংকিলেসিকা ধম্মা পহীযিস্সন্তি, ৰোদানিযা ধম্মা অভিৰড্ঢিস্সন্তি, পঞ্ঞাপারিপূরিং ৰেপুল্লত্তঞ্চ দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সতি, দুক্খো চ খো ৰিহারো’তি, ন খো পনেতং, পোট্ঠপাদ, এৰং দট্ঠব্বং। সংকিলেসিকা চেৰ ধম্মা পহীযিস্সন্তি, ৰোদানিযা চ ধম্মা অভিৰড্ঢিস্সন্তি , পঞ্ঞাপারিপূরিং ৰেপুল্লত্তঞ্চ দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সতি, পামুজ্জং চেৰ ভৰিস্সতি পীতি চ পস্সদ্ধি চ সতি চ সম্পজঞ্ঞঞ্চ সুখো চ ৰিহারো।
৪৩১. ‘‘অরূপস্সপি খো অহং, পোট্ঠপাদ, অত্তপটিলাভস্স পহানায ধম্মং দেসেমি যথাপটিপন্নানং ৰো সংকিলেসিকা ধম্মা পহীযিস্সন্তি, ৰোদানিযা ধম্মা অভিৰড্ঢিস্সন্তি , পঞ্ঞাপারিপূরিং ৰেপুল্লত্তঞ্চ দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সথাতি। সিযা খো পন তে, পোট্ঠপাদ, এৰমস্স – ‘সংকিলেসিকা ধম্মা পহীযিস্সন্তি, ৰোদানিযা ধম্মা অভিৰড্ঢিস্সন্তি, পঞ্ঞাপারিপূরিং ৰেপুল্লত্তঞ্চ দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সতি, দুক্খো চ খো ৰিহারো’তি, ন খো পনেতং , পোট্ঠপাদ, এৰং দট্ঠব্বং। সংকিলেসিকা চেৰ ধম্মা পহীযিস্সন্তি, ৰোদানিযা চ ধম্মা অভিৰড্ঢিস্সন্তি, পঞ্ঞাপারিপূরিং ৰেপুল্লত্তঞ্চ দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সতি, পামুজ্জং চেৰ ভৰিস্সতি পীতি চ পস্সদ্ধি চ সতি চ সম্পজঞ্ঞঞ্চ সুখো চ ৰিহারো।
৪৩২. ‘‘পরে চে, পোট্ঠপাদ, অম্হে এৰং পুচ্ছেয্যুং – ‘কতমো পন সো, আৰুসো , ওল়ারিকো অত্তপটিলাভো, যস্স তুম্হে পহানায ধম্মং দেসেথ, যথাপটিপন্নানং ৰো সংকিলেসিকা ধম্মা পহীযিস্সন্তি, ৰোদানিযা ধম্মা অভিৰড্ঢিস্সন্তি, পঞ্ঞাপারিপূরিং ৰেপুল্লত্তঞ্চ দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সথা’তি, তেসং মযং এৰং পুট্ঠা এৰং ব্যাকরেয্যাম – ‘অযং ৰা সো, আৰুসো, ওল়ারিকো অত্তপটিলাভো, যস্স মযং পহানায ধম্মং দেসেম, যথাপটিপন্নানং ৰো সংকিলেসিকা ধম্মা পহীযিস্সন্তি, ৰোদানিযা ধম্মা অভিৰড্ঢিস্সন্তি, পঞ্ঞাপারিপূরিং ৰেপুল্লত্তঞ্চ দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সথা’তি।
৪৩৩. ‘‘পরে চে, পোট্ঠপাদ, অম্হে এৰং পুচ্ছেয্যুং – ‘কতমো পন সো, আৰুসো, মনোমযো অত্তপটিলাভো, যস্স তুম্হে পহানায ধম্মং দেসেথ, যথাপটিপন্নানং ৰো সংকিলেসিকা ধম্মা পহীযিস্সন্তি, ৰোদানিযা ধম্মা অভিৰড্ঢিস্সন্তি, পঞ্ঞাপারিপূরিং ৰেপুল্লত্তঞ্চ দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সথা’তি? তেসং মযং এৰং পুট্ঠা এৰং ব্যাকরেয্যাম – ‘অযং ৰা সো, আৰুসো, মনোমযো অত্তপটিলাভো যস্স মযং পহানায ধম্মং দেসেম, যথাপটিপন্নানং ৰো সংকিলেসিকা ধম্মা পহীযিস্সন্তি, ৰোদানিযা ধম্মা অভিৰড্ঢিস্সন্তি , পঞ্ঞাপারিপূরিং ৰেপুল্লত্তঞ্চ দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সথা’তি।
৪৩৪. ‘‘পরে চে, পোট্ঠপাদ, অম্হে এৰং পুচ্ছেয্যুং – ‘কতমো পন সো, আৰুসো, অরূপো অত্তপটিলাভো, যস্স তুম্হে পহানায ধম্মং দেসেথ , যথাপটিপন্নানং ৰো সংকিলেসিকা ধম্মা পহীযিস্সন্তি, ৰোদানিযা ধম্মা অভিৰড্ঢিস্সন্তি, পঞ্ঞাপারিপূরিং ৰেপুল্লত্তঞ্চ দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সথা’তি, তেসং মযং এৰং পুট্ঠা এৰং ব্যাকরেয্যাম – ‘অযং ৰা সো, আৰুসো, অরূপো অত্তপটিলাভো যস্স মযং পহানায ধম্মং দেসেম, যথাপটিপন্নানং ৰো সংকিলেসিকা ধম্মা পহীযিস্সন্তি, ৰোদানিযা ধম্মা অভিৰড্ঢিস্সন্তি, পঞ্ঞাপারিপূরিং ৰেপুল্লত্তঞ্চ দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সথা’তি।
‘‘তং কিং মঞ্ঞসি, পোট্ঠপাদ, ননু এৰং সন্তে সপ্পাটিহীরকতং ভাসিতং সম্পজ্জতী’’তি? ‘‘অদ্ধা খো, ভন্তে, এৰং সন্তে সপ্পাটিহীরকতং ভাসিতং সম্পজ্জতী’’তি।
৪৩৫. ‘‘সেয্যথাপি, পোট্ঠপাদ, পুরিসো নিস্সেণিং করেয্য পাসাদস্স আরোহণায তস্সেৰ পাসাদস্স হেট্ঠা। তমেনং এৰং ৰদেয্যুং – ‘অম্ভো পুরিস, যস্স ত্ৰং পাসাদস্স আরোহণায নিস্সেণিং করোসি, জানাসি তং পাসাদং, পুরত্থিমায ৰা দিসায দক্খিণায ৰা দিসায পচ্ছিমায ৰা দিসায উত্তরায ৰা দিসায উচ্চো ৰা নীচো ৰা মজ্ঝিমো ৰা’তি? সো এৰং ৰদেয্য – ‘অযং ৰা সো, আৰুসো, পাসাদো, যস্সাহং আরোহণায নিস্সেণিং করোমি, তস্সেৰ পাসাদস্স হেট্ঠা’তি।
‘‘তং কিং মঞ্ঞসি, পোট্ঠপাদ, ননু এৰং সন্তে তস্স পুরিসস্স সপ্পাটিহীরকতং ভাসিতং সম্পজ্জতী’’তি? ‘‘অদ্ধা খো, ভন্তে, এৰং সন্তে তস্স পুরিসস্স সপ্পাটিহীরকতং ভাসিতং সম্পজ্জতী’’তি।
৪৩৬. ‘‘এৰমেৰ খো, পোট্ঠপাদ, পরে চে অম্হে এৰং পুচ্ছেয্যুং – ‘কতমো পন সো, আৰুসো, ওল়ারিকো অত্তপটিলাভো…পে॰… কতমো পন সো, আৰুসো, মনোমযো অত্তপটিলাভো…পে॰… কতমো পন সো, আৰুসো, অরূপো অত্তপটিলাভো, যস্স তুম্হে পহানায ধম্মং দেসেথ, যথাপটিপন্নানং ৰো সংকিলেসিকা ধম্মা পহীযিস্সন্তি, ৰোদানিযা ধম্মা অভিৰড্ঢিস্সন্তি, পঞ্ঞাপারিপূরিং ৰেপুল্লত্তঞ্চ দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সথা’তি, তেসং মযং এৰং পুট্ঠা এৰং ব্যাকরেয্যাম – ‘অযং ৰা সো, আৰুসো, অরূপো অত্তপটিলাভো, যস্স মযং পহানায ধম্মং দেসেম, যথাপটিপন্নানং ৰো সংকিলেসিকা ধম্মা পহীযিস্সন্তি, ৰোদানিযা ধম্মা অভিৰড্ঢিস্সন্তি, পঞ্ঞাপারিপূরিং ৰেপুল্লত্তঞ্চ দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সথা’তি।
‘‘তং কিং মঞ্ঞসি, পোট্ঠপাদ, ননু এৰং সন্তে সপ্পাটিহীরকতং ভাসিতং সম্পজ্জতী’’তি? ‘‘অদ্ধা খো, ভন্তে, এৰং সন্তে সপ্পাটিহীরকতং ভাসিতং সম্পজ্জতী’’তি।
৪৩৭. এৰং ৰুত্তে চিত্তো হত্থিসারিপুত্তো ভগৰন্তং এতদৰোচ – ‘‘যস্মিং, ভন্তে, সমযে ওল়ারিকো অত্তপটিলাভো হোতি, মোঘস্স তস্মিং সমযে মনোমযো অত্তপটিলাভো হোতি, মোঘো অরূপো অত্তপটিলাভো হোতি; ওল়ারিকো ৰাস্স অত্তপটিলাভো তস্মিং সমযে সচ্চো হোতি। যস্মিং, ভন্তে, সমযে মনোমযো অত্তপটিলাভো হোতি, মোঘস্স তস্মিং সমযে ওল়ারিকো অত্তপটিলাভো হোতি, মোঘো অরূপো অত্তপটিলাভো হোতি; মনোমযো ৰাস্স অত্তপটিলাভো তস্মিং সমযে সচ্চো হোতি। যস্মিং, ভন্তে, সমযে অরূপো অত্তপটিলাভো হোতি, মোঘস্স তস্মিং সমযে ওল়ারিকো অত্তপটিলাভো হোতি, মোঘো মনোমযো অত্তপটিলাভো হোতি; অরূপো ৰাস্স অত্তপটিলাভো তস্মিং সমযে সচ্চো হোতী’’তি।
‘‘যস্মিং, চিত্ত, সমযে ওল়ারিকো অত্তপটিলাভো হোতি, নেৰ তস্মিং সমযে মনোমযো অত্তপটিলাভোতি সঙ্খং গচ্ছতি, ন অরূপো অত্তপটিলাভোতি সঙ্খং গচ্ছতি ; ওল়ারিকো অত্তপটিলাভোত্ৰেৰ তস্মিং সমযে সঙ্খং গচ্ছতি। যস্মিং, চিত্ত, সমযে মনোমযো অত্তপটিলাভো হোতি, নেৰ তস্মিং সমযে ওল়ারিকো অত্তপটিলাভোতি সঙ্খং গচ্ছতি, ন অরূপো অত্তপটিলাভোতি সঙ্খং গচ্ছতি; মনোমযো অত্তপটিলাভোত্ৰেৰ তস্মিং সমযে সঙ্খং গচ্ছতি। যস্মিং, চিত্ত, সমযে অরূপো অত্তপটিলাভো হোতি, নেৰ তস্মিং সমযে ওল়ারিকো অত্তপটিলাভোতি সঙ্খং গচ্ছতি, ন মনোমযো অত্তপটিলাভোতি সঙ্খং গচ্ছতি; অরূপো অত্তপটিলাভোত্ৰেৰ তস্মিং সমযে সঙ্খং গচ্ছতি।
৪৩৮. ‘‘সচে তং, চিত্ত, এৰং পুচ্ছেয্যুং – ‘অহোসি ত্ৰং অতীতমদ্ধানং, ন ত্ৰং নাহোসি; ভৰিস্সসি ত্ৰং অনাগতমদ্ধানং, ন ত্ৰং ন ভৰিস্সসি; অত্থি ত্ৰং এতরহি, ন ত্ৰং নত্থী’তি, এৰং পুট্ঠো ত্ৰং, চিত্ত, কিন্তি ব্যাকরেয্যাসী’’তি?
‘‘সচে মং, ভন্তে, এৰং পুচ্ছেয্যুং – ‘অহোসি ত্ৰং অতীতমদ্ধানং, ন ত্ৰং ন অহোসি; ভৰিস্সসি ত্ৰং অনাগতমদ্ধানং, ন ত্ৰং ন ভৰিস্সসি; অত্থি ত্ৰং এতরহি, ন ত্ৰং নত্থী’তি। এৰং পুট্ঠো অহং, ভন্তে, এৰং ব্যাকরেয্যং – ‘অহোসাহং অতীতমদ্ধানং, নাহং ন অহোসিং; ভৰিস্সামহং অনাগতমদ্ধানং, নাহং ন ভৰিস্সামি; অত্থাহং এতরহি, নাহং নত্থী’তি। এৰং পুট্ঠো অহং, ভন্তে, এৰং ব্যাকরেয্য’’ন্তি।
‘‘সচে পন তং, চিত্ত, এৰং পুচ্ছেয্যুং – ‘যো তে অহোসি অতীতো অত্তপটিলাভো, সোৰ স্ৰেৰ (সী॰ পী॰), সোযেৰ (স্যা॰) তে অত্তপটিলাভো সচ্চো, মোঘো অনাগতো, মোঘো পচ্চুপ্পন্নো? যো যো ৰা (পী॰) তে ভৰিস্সতি অনাগতো অত্তপটিলাভো, সোৰ তে অত্তপটিলাভো সচ্চো, মোঘো অতীতো, মোঘো পচ্চুপ্পন্নো? যো যো ৰা (পী॰) তে এতরহি পচ্চুপ্পন্নো অত্তপটিলাভো, সোৰ সো চ (ক॰) তে অত্তপটিলাভো সচ্চো, মোঘো অতীতো, মোঘো অনাগতো’তি। এৰং পুট্ঠো ত্ৰং, চিত্ত, কিন্তি ব্যাকরেয্যাসী’’তি?
‘‘সচে পন মং, ভন্তে, এৰং পুচ্ছেয্যুং – ‘যো তে অহোসি অতীতো অত্তপটিলাভো, সোৰ তে অত্তপটিলাভো সচ্চো, মোঘো অনাগতো, মোঘো পচ্চুপ্পন্নো। যো তে ভৰিস্সতি অনাগতো অত্তপটিলাভো, সোৰ তে অত্তপটিলাভো সচ্চো, মোঘো অতীতো, মোঘো পচ্চুপ্পন্নো। যো তে এতরহি পচ্চুপ্পন্নো অত্তপটিলাভো, সোৰ তে অত্তপটিলাভো সচ্চো, মোঘো অতীতো, মোঘো অনাগতো’তি। এৰং পুট্ঠো অহং, ভন্তে, এৰং ব্যাকরেয্যং – ‘যো মে অহোসি অতীতো অত্তপটিলাভো, সোৰ মে অত্তপটিলাভো তস্মিং সমযে সচ্চো অহোসি, মোঘো অনাগতো, মোঘো পচ্চুপ্পন্নো। যো মে ভৰিস্সতি অনাগতো অত্তপটিলাভো, সোৰ মে অত্তপটিলাভো তস্মিং সমযে সচ্চো ভৰিস্সতি, মোঘো অতীতো, মোঘো পচ্চুপ্পন্নো। যো মে এতরহি পচ্চুপ্পন্নো অত্তপটিলাভো, সোৰ মে অত্তপটিলাভো সচ্চো, মোঘো অতীতো, মোঘো অনাগতো’তি। এৰং পুট্ঠো অহং, ভন্তে, এৰং ব্যাকরেয্য’’ন্তি।
৪৩৯. ‘‘এৰমেৰ খো, চিত্ত, যস্মিং সমযে ওল়ারিকো অত্তপটিলাভো হোতি, নেৰ তস্মিং সমযে মনোমযো অত্তপটিলাভোতি সঙ্খং গচ্ছতি, ন অরূপো অত্তপটিলাভোতি সঙ্খং গচ্ছতি। ওল়ারিকো অত্তপটিলাভো ত্ৰেৰ তস্মিং সমযে সঙ্খং গচ্ছতি। যস্মিং, চিত্ত, সমযে মনোমযো অত্তপটিলাভো হোতি…পে॰… যস্মিং, চিত্ত, সমযে অরূপো অত্তপটিলাভো হোতি, নেৰ তস্মিং সমযে ওল়ারিকো অত্তপটিলাভোতি সঙ্খং গচ্ছতি, ন মনোমযো অত্তপটিলাভোতি সঙ্খং গচ্ছতি; অরূপো অত্তপটিলাভো ত্ৰেৰ তস্মিং সমযে সঙ্খং গচ্ছতি।
৪৪০. ‘‘সেয্যথাপি, চিত্ত, গৰা খীরং, খীরম্হা দধি, দধিম্হা নৰনীতং, নৰনীতম্হা সপ্পি, সপ্পিম্হা সপ্পিমণ্ডো। যস্মিং সমযে খীরং হোতি, নেৰ তস্মিং সমযে দধীতি সঙ্খং গচ্ছতি, ন নৰনীতন্তি সঙ্খং গচ্ছতি, ন সপ্পীতি সঙ্খং গচ্ছতি, ন সপ্পিমণ্ডোতি সঙ্খং গচ্ছতি; খীরং ত্ৰেৰ তস্মিং সমযে সঙ্খং গচ্ছতি। যস্মিং সমযে দধি হোতি…পে॰… নৰনীতং হোতি… সপ্পি হোতি… সপ্পিমণ্ডো হোতি, নেৰ তস্মিং সমযে খীরন্তি সঙ্খং গচ্ছতি, ন দধীতি সঙ্খং গচ্ছতি, ন নৰনীতন্তি সঙ্খং গচ্ছতি, ন সপ্পীতি সঙ্খং গচ্ছতি; সপ্পিমণ্ডো ত্ৰেৰ তস্মিং সমযে সঙ্খং গচ্ছতি। এৰমেৰ খো, চিত্ত, যস্মিং সমযে ওল়ারিকো অত্তপটিলাভো হোতি…পে॰… যস্মিং, চিত্ত, সমযে মনোমযো অত্তপটিলাভো হোতি…পে॰… যস্মিং, চিত্ত, সমযে অরূপো অত্তপটিলাভো হোতি, নেৰ তস্মিং সমযে ওল়ারিকো অত্তপটিলাভোতি সঙ্খং গচ্ছতি, ন মনোমযো অত্তপটিলাভোতি সঙ্খং গচ্ছতি; অরূপো অত্তপটিলাভো ত্ৰেৰ তস্মিং সমযে সঙ্খং গচ্ছতি। ইমা খো চিত্ত, লোকসমঞ্ঞা লোকনিরুত্তিযো লোকৰোহারা লোকপঞ্ঞত্তিযো , যাহি তথাগতো ৰোহরতি অপরামস’’ন্তি।
৪৪১. এৰং ৰুত্তে, পোট্ঠপাদো পরিব্বাজকো ভগৰন্তং এতদৰোচ – ‘‘অভিক্কন্তং, ভন্তে! অভিক্কন্তং, ভন্তে, সেয্যথাপি, ভন্তে, নিক্কুজ্জিতং ৰা উক্কুজ্জেয্য, পটিচ্ছন্নং ৰা ৰিৰরেয্য, মূল়্হস্স ৰা মগ্গং আচিক্খেয্য, অন্ধকারে ৰা তেলপজ্জোতং ধারেয্য – ‘চক্খুমন্তো রূপানি দক্খন্তী’তি। এৰমেৰং ভগৰতা অনেকপরিযাযেন ধম্মো পকাসিতো। এসাহং, ভন্তে, ভগৰন্তং সরণং গচ্ছামি ধম্মঞ্চ ভিক্খুসঙ্ঘঞ্চ। উপাসকং মং ভগৰা ধারেতু অজ্জতগ্গে পাণুপেতং সরণং গত’’ন্তি।
চিত্তহত্থিসারিপুত্তউপসম্পদা
৪৪২. চিত্তো পন হত্থিসারিপুত্তো ভগৰন্তং এতদৰোচ – ‘‘অভিক্কন্তং, ভন্তে; অভিক্কন্তং, ভন্তে! সেয্যথাপি, ভন্তে, নিক্কুজ্জিতং ৰা উক্কুজ্জেয্য, পটিচ্ছন্নং ৰা ৰিৰরেয্য, মূল়্হস্স ৰা মগ্গং আচিক্খেয্য, অন্ধকারে ৰা তেলপজ্জোতং ধারেয্য – ‘চক্খুমন্তো রূপানি দক্খন্তী’তি। এৰমেৰং ভগৰতা অনেকপরিযাযেন ধম্মো পকাসিতো। এসাহং, ভন্তে, ভগৰন্তং সরণং গচ্ছামি ধম্মঞ্চ ভিক্খুসঙ্ঘঞ্চ। লভেয্যাহং, ভন্তে, ভগৰতো সন্তিকে পব্বজ্জং, লভেয্যং উপসম্পদ’’ন্তি।
৪৪৩. অলত্থ খো চিত্তো হত্থিসারিপুত্তো ভগৰতো সন্তিকে পব্বজ্জং, অলত্থ উপসম্পদং। অচিরূপসম্পন্নো খো পনাযস্মা চিত্তো হত্থিসারিপুত্তো একো ৰূপকট্ঠো অপ্পমত্তো আতাপী পহিতত্তো ৰিহরন্তো ন চিরস্সেৰ – যস্সত্থায কুলপুত্তা সম্মদেৰ অগারস্মা অনগারিযং পব্বজন্তি, তদনুত্তরং – ব্রহ্মচরিযপরিযোসানং দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহাসি। ‘খীণা জাতি, ৰুসিতং ব্রহ্মচরিযং, কতং করণীযং, নাপরং ইত্থত্তাযা’তি – অব্ভঞ্ঞাসি। অঞ্ঞতরো খো পনাযস্মা চিত্তো হত্থিসারিপুত্তো অরহতং অহোসীতি।
পোট্ঠপাদসুত্তং নিট্ঠিতং নৰমং।