॥ নমো তস্স ভগৰতো অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স॥
দীঘনিকাযে
পাথিকৰগ্গট্ঠকথা
১. পাথিকসুত্তৰণ্ণনা
সুনক্খত্তৰত্থুৰণ্ণনা
১. এৰং মে সুতং…পে॰… মল্লেসু ৰিহরতীতি পাথিকসুত্তং। তত্রাযং অপুব্বপদৰণ্ণনা। মল্লেসু ৰিহরতীতি মল্লা নাম জানপদিনো রাজকুমারা, তেসং নিৰাসো একোপি জনপদো রুল়্হীসদ্দেন ‘‘মল্লা’’তি ৰুচ্চতি, তস্মিং মল্লেসু জনপদে। ‘‘অনুপিযং নাম মল্লানং নিগমো’’তি অনুপিযন্তি এৰংনামকো মল্লানং জনপদস্স একো নিগমো, তং গোচরগামং কত্ৰা একস্মিং ছাযূদকসম্পন্নে ৰনসণ্ডে ৰিহরতীতি অত্থো। অনোপিযন্তিপি পাঠো। পাৰিসীতি পৰিট্ঠো। ভগৰা পন ন তাৰ পৰিট্ঠো, পৰিসিস্সামীতি নিক্খন্তত্তা পন পাৰিসীতি ৰুত্তো। যথা কিং, যথা ‘‘গামং গমিস্সামী’’তি নিক্খন্তো পুরিসো তং গামং অপত্তোপি ‘‘কুহিং ইত্থন্নামো’’তি এতদহোসীতি গামসমীপে ঠত্ৰা সূরিযং ওলোকেন্তস্স এতদহোসি। অতিপ্পগো খোতি অতিৰিয পগো খো, ন তাৰ কুলেসু যাগুভত্তং নিট্ঠিতন্তি। কিং পন ভগৰা কালং অজানিত্ৰা নিক্খন্তোতি? ন অজানিত্ৰা। পচ্চূসকালেযেৰ হি ভগৰা ঞাণজালং পত্থরিত্ৰা লোকং ৰোলোকেন্তো ঞাণজালস্স অন্তো পৰিট্ঠং ভগ্গৰগোত্তং ছন্নপরিব্বাজকং দিস্ৰা ‘‘অজ্জাহং ইমস্স পরিব্বাজকস্স মযা পুব্বে কতকারণং সমাহরিত্ৰা ধম্মং কথেস্সামি, সা ধম্মকথা
২. এতদৰোচাতি এতু খো, ভন্তেতিআদিকং ৰচনং অৰোচ। ইমং পরিযাযন্তি ইমং ৰারং, অজ্জ ইমং আগমনৰারন্তি অত্থো। কিং পন ভগৰা পুব্বেপি তত্থ গতপুব্বোতি? ন গতপুব্বো, লোকসমুদাচারৰসেন পন এৰমাহ। লোকিযা হি চিরস্সং আগতম্পি অনাগতপুব্বম্পি মনাপজাতিকং আগতং দিস্ৰা ‘‘কুতো ভৰং আগতো, চিরস্সং ভৰং আগতো, কথং তে ইধাগমনমগ্গো ঞাতো, কিং মগ্গমূল়্হোসী’’তিআদীনি ৰদন্তি। তস্মা অযম্পি লোকসমুদাচারৰসেন এৰমাহাতি ৰেদিতব্বো। ইদমাসনন্তি অত্তনো নিসিন্নাসনং পপ্ফোটেত্ৰা সম্পাদেত্ৰা দদমানো এৰমাহ। সুনক্খত্তো লিচ্ছৰিপুত্তোতি সুনক্খত্তো নাম লিচ্ছৰিরাজপুত্তো। সো কির তস্স গিহিসহাযো হোতি, কালেন কালং তস্স সন্তিকং গচ্ছতি। পচ্চক্খাতোতি ‘‘পচ্চক্খামি দানাহং, ভন্তে, ভগৰন্তং ন দানাহং, ভন্তে, ভগৰন্তং উদ্দিস্স ৰিহরিস্সামী’’তি এৰং পটিঅক্খাতো নিস্সট্ঠো পরিচ্চত্তো।
৩. ভগৰন্তং উদ্দিস্সাতি ভগৰা মে সত্থা ‘‘ভগৰতো অহং ওৰাদং পটিকরোমী’’তি এৰং অপদিসিত্ৰা। কো সন্তো কং পচ্চাচিক্খসীতি যাচকো ৰা যাচিতকং পচ্চাচিক্খেয্য, যাচিতকো ৰা যাচকং। ত্ৰং পন নেৰ যাচকো ন যাচিতকো, এৰং সন্তে, মোঘপুরিস, কো সন্তো কো সমানো কং পচ্চাচিক্খসীতি দস্সেতি। পস্স মোঘপুরিসাতি পস্স তুচ্ছপুরিস। যাৰঞ্চ তে ইদং অপরদ্ধন্তি যত্তকং ইদং তৰ অপরদ্ধং, যত্তকো তে অপরাধো তত্তকো দোসোতি এৰাহং ভগ্গৰ তস্স দোসং আরোপেসিন্তি দস্সেতি।
৪. উত্তরিমনুস্সধম্মাতি পঞ্চসীলদসসীলসঙ্খাতা মনুস্সধম্মাউত্তরি। ইদ্ধিপাটিহারিযন্তি ইদ্ধিভূতং পাটিহারিযং। কতে ৰাতি কতম্হি ৰা। যস্সত্থাযাতি যস্স দুক্খক্খযস্স অত্থায। সো নিয্যাতি তক্করস্সাতি তত্র সুনক্খত্তাতি তস্মিং সুনক্খত্ত মযা দেসিতে ধম্মে তক্করস্স সম্মা দুক্খক্খযায সংৰত্তমানে কিং উত্তরিমনুস্সধম্মা ইদ্ধিপাটিহারিযং কতং করিস্সতি, কো তেন কতেন অত্থো। তস্মিঞ্হি কতেপি অকতেপি মম সাসনস্স পরিহানি নত্থি, দেৰমনুস্সানঞ্হি অমতনিব্বানসম্পাপনত্থায অহং পারমিযো পূরেসিং, ন পাটিহারিযকরণত্থাযাতি পাটিহারিযস্স নিরত্থকতং দস্সেত্ৰা ‘‘পস্স, মোঘপুরিসা’’তি দুতিযং দোসং আরোপেসি।
৫. অগ্গঞ্ঞন্তি লোকপঞ্ঞত্তিং। ‘‘ইদং নাম লোকস্স অগ্গ’’ন্তি এৰং জানিতব্বম্পি অগ্গং মরিযাদং ন তং পঞ্ঞপেতীতি ৰদতি। সেসমেত্থ অনন্তরৰাদানুসারেনেৰ ৰেদিতব্বং।
৬. অনেকপরিযাযেন খোতি ইদং কস্মা আরদ্ধং। সুনক্খত্তো কির ‘‘ভগৰতো গুণং মক্খেস্সামি, ‘‘দোসং পঞ্ঞপেস্সামী’’তি এত্তকং ৰিপ্পলপিত্ৰা ভগৰতো কথং সুণন্তো অপ্পতিট্ঠো নিরৰো অট্ঠাসি।
অথ ভগৰা – ‘‘সুনক্খত্ত, এৰং ত্ৰং মক্খিভাৰে ঠিতো সযমেৰ গরহং পাপুণিস্সসী’’তি মক্খিভাৰে আদীনৰদস্সনত্থং অনেকপরিযাযেনাতিআদিমাহ। তত্থ অনেকপরিযাযেনাতি অনেককারণেন। ৰজ্জিগামেতি ৰজ্জিরাজানং গামে, ৰেসালীনগরে নো ৰিসহীতি নাসক্খি। সো অৰিসহন্তোতি সো সুনক্খত্তো যস্স পুব্বে তিণ্ণং রতনানং ৰণ্ণং কথেন্তস্স মুখং নপ্পহোতি, সো দানি তেনেৰ মুখেন অৰণ্ণং কথেতি, অদ্ধা অৰিসহন্তো অসক্কোন্তো ব্রহ্মচরিযং চরিতুং অত্তনো বালতায অৰণ্ণং কথেত্ৰা হীনাযাৰত্তো। বুদ্ধো পন সুবুদ্ধোৰ, ধম্মো স্ৰাক্খাতোৰ, সঙ্ঘো সুপ্পটিপন্নোৰ। এৰং তীণি রতনানি থোমেন্তা মনুস্সা তুয্হেৰ দোসং দস্সেস্সন্তীতি। ইতি খো তেতি এৰং খো তে, সুনক্খত্ত, ৰত্তারো ভৰিস্সন্তি। ততো এৰং দোসে উপ্পন্নে সত্থা অতীতানাগতে অপ্পটিহতঞাণো, ময্হং এৰং দোসো উপ্পজ্জিস্সতীতি জানন্তোপি পুরেতরং ন কথেসীতি ৰত্তুং ন লচ্ছসীতি দস্সেতি। অপক্কমেৰাতি যথা তং আপাযিকোতি যথা অপাযে নিব্বত্তনারহো সত্তো অপক্কমেয্য, এৰমেৰ অপক্কমীতি অত্থো।
কোরক্খত্তিযৰত্থুৰণ্ণনা
৭. একমিদাহন্তি
তত্থ একমিদাহন্তি একস্মিং অহং। সমযন্তি সমযে, একস্মিং কালে অহন্তি অত্থো। থূলূসূতি থূলূ নাম জনপদো, তত্থ ৰিহরামি। উত্তরকা নামাতি ইত্থিলিঙ্গৰসেন উত্তরকাতি এৰংনামকো থূলূনং জনপদস্স নিগমো, তং নিগমং গোচরগামং কত্ৰাতি অত্থো। অচেলোতি নগ্গো। কোরক্খত্তিযোতি অন্তোৰঙ্কপাদো খত্তিযো। কুক্কুরৰতিকোতি সমাদিন্নকুক্কুরৰতো সুনখো ৰিয ঘাযিত্ৰা খাদতি, উদ্ধনন্তরে নিপজ্জতি, অঞ্ঞম্পি সুনখকিরিযমেৰ করোতি। চতুক্কুণ্ডিকোতি চতুসঙ্ঘট্টিতো দ্ৰে জাণূনি দ্ৰে চ কপ্পরে ভূমিযং ঠপেত্ৰা ৰিচরতি। ছমানিকিণ্ণন্তি ভূমিযং নিকিণ্ণং পক্খিত্তং ঠপিতং। ভক্খসন্তি ভক্খং যংকিঞ্চি খাদনীযং ভোজনীযং। মুখেনেৰাতি হত্থেন অপরামসিত্ৰা খাদনীযং মুখেনেৰ খাদতি, ভোজনীযম্পি মুখেনেৰ ভুঞ্জতি। সাধুরূপোতি সুন্দররূপো। অযং সমণোতি অযং অরহতং সমণো একোতি। তত্থ ৰতাতি পত্থনত্থে নিপাতো। এৰং কিরস্স পত্থনা অহোসি ‘‘ইমিনা সমণেন সদিসো অঞ্ঞো সমণো নাম নত্থি, অযঞ্হি অপ্পিচ্ছতায ৰত্থং ন নিৰাসেতি, ‘এস পপঞ্চো’তি মঞ্ঞমানো ভিক্খাভাজনম্পি ন পরিহরতি, ছমানিকিণ্ণমেৰ খাদতি, অযং সমণো নাম। মযং পন কিং সমণা’’তি? এৰং সব্বঞ্ঞুবুদ্ধস্স পচ্ছতো চরন্তোৰ ইমং পাপকং ৰিতক্কং ৰিতক্কেসি।
এতদৰোচাতি ত্ৰম্পি নামাতিআদিৰচনমৰোচ। তত্থ ত্ৰম্পি নামাতি গরহত্থে পিকারো। গরহন্তো হি নং ভগৰা ‘‘ত্ৰম্পি নামা’’তি আহ। ‘‘ত্ৰম্পি নাম এৰং হীনজ্ঝাসযো, অহং সমণো সক্যপুত্তিযোতি এৰং পটিজানিস্সসী’’তি অযঞ্হেত্থ অধিপ্পাযো। কিং পন মং, ভন্তেতি ময্হং, ভন্তে, কিং গারয্হং দিস্ৰা ভগৰা ‘‘এৰমাহা’’তি পুচ্ছতি। অথস্স ভগৰা আচিক্খন্তো ‘‘ননু তে’’তিআদিমাহ। মচ্ছরাযতীতি ‘‘মা অঞ্ঞস্স ন খো অহন্তি অহং, মোঘপুরিস, সদেৰকস্স লোকস্স অরহত্তপ্পটিলাভমেৰ পচ্চাসীসামি, এতদত্থমেৰ মে বহূনি দুক্করানি করোন্তেন পারমিযো পূরিতা, ন খো অহং, মোঘপুরিস, অরহত্তস্স মচ্ছরাযামি। পাপকং দিট্ঠিগতন্তি ন অরহন্তং অরহাতি, অরহন্তে চ অনরহন্তোতি এৰং তস্স দিট্ঠি উপ্পন্না। তং সন্ধায ‘‘পাপকং দিট্ঠিগত’’ন্তি আহ। যং খো পনাতি যং এতং অচেলং এৰং মঞ্ঞসি। সত্তমং দিৰসন্তি সত্তমে দিৰসে। অলসকেনাতি অলসকব্যাধিনা। কালঙ্করিস্সতীতি উদ্ধুমাতউদরো মরিস্সতি।
কালকঞ্চিকাতি তেসং অসুরানং নামং। তেসং কির তিগাৰুতো অত্তভাৰো অপ্পমংসলোহিতো পুরাণপণ্ণসদিসো কক্কটকানং ৰিয অক্খীনি নিক্খমিত্ৰা মত্থকে তিট্ঠন্তি, মুখং সূচিপাসকসদিসং মত্থকস্মিংযেৰ হোতি, তেন ওণমিত্ৰা গোচরং গণ্হন্তি। বীরণত্থম্বকেতি বীরণতিণত্থম্বো তস্মিং সুসানে অত্থি, তস্মা তং বীরণত্থম্বকন্তি ৰুচ্চতি।
তেনুপসঙ্কমীতি ভগৰতি এত্তকং ৰত্ৰা তস্মিং গামে পিণ্ডায চরিত্ৰা ৰিহারং গতে ৰিহারা নিক্খমিত্ৰা উপসঙ্কমি। যেন ত্ৰন্তি যেন কারণেন ত্ৰং। যস্মাপি ভগৰতা ব্যাকতো, তস্মাতি অত্থো। মত্তং মত্তন্তি পমাণযুত্তং পমাণযুত্তং। ‘‘মন্তা মন্তা’’তিপি পাঠো, পঞ্ঞায উপপরিক্খিত্ৰা উপপরিক্খিত্ৰাতি অত্থো। যথা সমণস্স গোতমস্সাতি যথা সমণস্স গোতমস্স মিচ্ছা ৰচনং অস্স, তথা করেয্যাসীতি আহ। এৰং ৰুত্তে অচেলো সুনখো ৰিয উদ্ধনট্ঠানে নিপন্নো সীসং উক্খিপিত্ৰা অক্খীনি উম্মীলেত্ৰা ওলোকেন্তো কিং কথেসি ‘‘সমণো নাম
৮. একদ্ৰীহিকাযাতি একং দ্ৰেতি ৰত্ৰা গণেসি। যথা তন্তি যথা অসদ্দহমানো কোচি গণেয্য, এৰং গণেসি। একদিৰসঞ্চ তিক্খত্তুং উপসঙ্কমিত্ৰা একো দিৰসো অতীতো, দ্ৰে দিৰসা অতীতাতি আরোচেসি। সত্তমং দিৰসন্তি সো কির সুনক্খত্তস্স ৰচনং সুত্ৰা সত্তাহং নিরাহারোৰ অহোসি। অথস্স সত্তমে দিৰসে একো উপট্ঠাকো ‘‘অম্হাকং কুলূপকসমণস্স অজ্জ সত্তমো দিৰসো গেহং অনাগচ্ছন্তস্স অফাসু নু খো জাত’’ন্তি সূকরমংসং পচাপেত্ৰা ভত্তমাদায গন্ত্ৰা পুরতো ভূমিযং নিক্খিপি। অচেলো দিস্ৰা চিন্তেসি ‘‘সমণস্স গোতমস্স কথা
বীরণত্থম্বকেতি তিত্থিযা কির ‘‘কালঙ্কতো কোরক্খত্তিযো’’তি সুত্ৰা দিৰসানি গণেত্ৰা ইদং তাৰ সচ্চং জাতং, ইদানি নং অঞ্ঞত্থ ছড্ডেত্ৰা ‘‘মুসাৰাদেন সমণং গোতমং নিগ্গণ্হিস্সামা’’তি গন্ত্ৰা তস্স সরীরং ৰল্লিযা বন্ধিত্ৰা আকড্ঢন্তা ‘‘এত্থ ছড্ডেস্সাম, এত্থ ছড্ডেস্সামা’’তি গচ্ছন্তি। গতগতট্ঠানং অঙ্গণমেৰ হোতি। তে কড্ঢমানা বীরণত্থম্বকসুসানংযেৰ গন্ত্ৰা সুসানভাৰং ঞত্ৰা ‘‘অঞ্ঞত্থ ছড্ডেস্সামা’’তি আকড্ঢিংসু। অথ
৯. তেনুপসঙ্কমীতি কস্মা উপসঙ্কমি? সো কির চিন্তেসি ‘‘অৰসেসং তাৰ সমণস্স গোতমস্স ৰচনং সমেতি, মতস্স পন উট্ঠায অঞ্ঞেন সদ্ধিং কথনং নাম নত্থি, হন্দাহং গন্ত্ৰা পুচ্ছামি। সচে কথেতি, সুন্দরং। নো আকোটেসীতি পহরি। জানামি আৰুসোতি মতসরীরং উট্ঠহিত্ৰা কথেতুং সমত্থং নাম নত্থি, ইদং কথং কথেসীতি? বুদ্ধানুভাৰেন। ভগৰা কির কোরক্খত্তিযং অসুরযোনিতো আনেত্ৰা সরীরে অধিমোচেত্ৰা কথাপেসি। তমেৰ ৰা সরীরং কথাপেসি, অচিন্তেয্যো হি বুদ্ধৰিসযো।
১০. তথেৰ তং ৰিপাকন্তি তস্স ৰচনস্স ৰিপাকং তথেৰ, উদাহু নোতি লিঙ্গৰিপল্লাসো কতো, তথেৰ সো ৰিপাকোতি অত্থো। কেচি পন ‘‘ৰিপক্ক’’ন্তিপি পঠন্তি, নিব্বত্তন্তি অত্থো।
এত্থ ঠত্ৰা পাটিহারিযানি সমানেতব্বানি। সব্বানেৰ হেতানি পঞ্চ পাটিহারিযানি হোন্তি। ‘‘সত্তমে দিৰসে মরিস্সতী’’তি ৰুত্তং, সো তথেৰ মতো, ইদং পঠমং পাটিহারিযং। ‘‘অলসকেনা’’তি ৰুত্তং, অলসকেনেৰ মতো, ইদং দুতিযং। ‘‘কালকঞ্চিকেসু নিব্বত্তিস্সতী’’তি ৰুত্তং, তত্থেৰ নিব্বত্তো, ইদং ততিযং। ‘‘বীরণত্থম্বকে সুসানে ছড্ডেস্সন্তী’’তি ৰুত্তং, তত্থেৰ ছড্ডিতো
অচেলকল়ারমট্টকৰত্থুৰণ্ণনা
১১. কল়ারমট্টকোতি নিক্খন্তদন্তমত্তকো। নামমেৰ ৰা তস্সেতং। লাভগ্গপ্পত্তোতি লাভগ্গং পত্তো, অগ্গলাভং পত্তোতি ৰুত্তং হোতি। যসগ্গপ্পত্তোতি যসগ্গং অগ্গপরিৰারং পত্তো। ৰতপদানীতি ৰতানিযেৰ, ৰতকোট্ঠাসা ৰা। সমত্তানীতি গহিতানি। সমাদিন্নানীতি তস্সেৰ ৰেৰচনং। পুরত্থিমেন ৰেসালিন্তি ৰেসালিতো অৰিদূরে পুরত্থিমায দিসায। চেতিযন্তি
১২. যেন অচেলকোতি ভগৰতো ৰত্তং কত্ৰা যেন অচেলো কল়ারমট্টকো তেনুপসঙ্কমি। পঞ্হং অপুচ্ছীতি গম্ভীরং তিলক্খণাহতং পঞ্হং পুচ্ছি। ন সম্পাযাসীতি ন সম্মা ঞাণগতিযা পাযাসি, অন্ধো ৰিয ৰিসমট্ঠানে তত্থ তত্থেৰ পক্খলি। নেৰ আদিং, ন পরিযোসানমদ্দস। অথ অসম্পাযন্তোতি কবরক্খীনি পরিৰত্তেত্ৰা ওলোকেন্তো ‘‘অসিক্খিতকস্স সন্তিকে ৰুট্ঠোসি, অনোকাসেপি পব্বজিতো পঞ্হং পুচ্ছন্তো ৰিচরসি, অপেহি মা এতস্মিং ঠানে অট্ঠাসী’’তি ৰদন্তো। কোপঞ্চ দোসঞ্চ অপ্পচ্চযঞ্চ পাত্ৰাকাসীতি কুপ্পনাকারং কোপং, দুস্সনাকারং দোসং, অতুট্ঠাকারভূতং দোমনস্সসঙ্খাতং অপ্পচ্চযঞ্চ পাকটমকাসি। আসাদিম্হসেতি আসাদিযিম্হ ঘট্টযিম্হ। মা ৰত নো অহোসীতি অহো ৰত মে ন ভৰেয্য। মং ৰত নো অহোসীতিপি পাঠো। তত্থ মন্তি সামিৰচনত্থে উপযোগৰচনং, অহোসি ৰত নু মমাতি অত্থো। এৰঞ্চ পন চিন্তেত্ৰা উক্কুটিকং নিসীদিত্ৰা ‘‘খমথ মে, ভন্তে’’তি তং খমাপেসি। সোপি ইতো পট্ঠায অঞ্ঞং কিঞ্চি পঞ্হং নাম ন পুচ্ছিস্সসীতি। আম ন পুচ্ছিস্সামীতি। যদি এৰং গচ্ছ, খমামি তেতি তং উয্যোজেসি।
১৪. পরিহিতোতি পরিদহিতো নিৰত্থৰত্থো। সানুচারিকোতি অনুচারিকা ৰুচ্চতি ভরিযা, সহ অনুচারিকায সানুচারিকো, তং তং ব্রহ্মচরিযং পহায সভরিযোতি অত্থো। ওদনকুম্মাসন্তি সুরামংসতো অতিরেকং ওদনম্পি কুম্মাসম্পি ভুঞ্জমানো। যসা নিহীনোতি যং লাভগ্গযসগ্গং পত্তো, ততো পরিহীনো হুত্ৰা। ‘‘কতং হোতি উত্তরিমনুস্সধম্মা ইদ্ধিপাটিহারিয’’ন্তি ইধ সত্তৰতপদাতিক্কমৰসেন সত্ত পাটিহারিযানি ৰেদিতব্বানি।
অচেলপাথিকপুত্তৰত্থুৰণ্ণনা
১৫. পাথিকপুত্তোতি ঞাণৰাদেনাতি ঞাণৰাদেন সদ্ধিং। উপড্ঢপথন্তি তে তত্থাতি তে মযং তত্থ সমাগতট্ঠানে। তদ্দিগুণং তদ্দিগুণাহন্তি ততো ততো দিগুণং দিগুণং অহং করিস্সামি, ভগৰতা সদ্ধিং পাটিহারিযং কাতুং অসমত্থভাৰং জানন্তোপি ‘‘উত্তমপুরিসেন সদ্ধিং পট্ঠপেত্ৰা অসক্কুণন্তস্সাপি পাসংসো হোতী’’তি ঞত্ৰা এৰমাহ। নগরৰাসিনোপি
১৬. যেনাহং তেনুপসঙ্কমীতি ‘‘সুনক্খত্তো কির পাথিকপুত্তো এৰং ৰদতী’’তি অস্সোসি। অথস্স হীনজ্ঝাসযত্তা হীনদস্সনায চিত্তং উদপাদি।
সো ভগৰতো ৰত্তং কত্ৰা ভগৰতি গন্ধকুটিং পৰিট্ঠে পাথিকপুত্তস্স সন্তিকং গন্ত্ৰা পুচ্ছি ‘‘তুম্হে কির এৰরূপিং কথং কথেথা’’তি? ‘‘আম, কথেমা’’তি। যদি এৰং ‘‘মা ভাযিত্থ ৰিস্সত্থা পুনপ্পুনং এৰং ৰদথ, অহং সমণস্স গোতমস্স উপট্ঠাকো, তস্স ৰিসযং ৰিজানামি, তুম্হেহি সদ্ধিং পাটিহারিযং কাতুং ন সক্খিস্সতি, অহং সমণস্স গোতমস্স কথেত্ৰা ভযং উপ্পাদেত্ৰা তং অঞ্ঞতো গহেত্ৰা গমিস্সামি, তুম্হে মা ভাযিত্থা’’তি তং অস্সাসেত্ৰা ভগৰতো সন্তিকং গতো। তেন ৰুত্তং ‘‘যেনাহং তেনুপসঙ্কমী’’তি। তং ৰাচন্তিআদীসু ‘‘অহং অবুদ্ধোৰ সমানো বুদ্ধোম্হীতি ৰিচরিং, অভূতং মে কথিতং নাহং বুদ্ধো’’তি ৰদন্তো তং ৰাচং পজহতি নাম। রহো নিসীদিত্ৰা চিন্তযমানো ‘‘অহং ‘এত্তকং কালং অবুদ্ধোৰ সমানো বুদ্ধোম্হী’তি ৰিচরিং, ইতো দানি পট্ঠায নাহং বুদ্ধো’’তি চিন্তযন্তো তং চিত্তং পজহতি নাম। ‘‘অহং ‘এত্তকং কালং অবুদ্ধোৰ সমানো বুদ্ধোম্হী’তি পাপকং দিট্ঠিং গহেত্ৰা ৰিচরিং, ইতো দানি পট্ঠায ইমং দিট্ঠিং পজহামী’’তি পজহন্তো তং দিট্ঠিং পটিনিস্সজ্জতি নাম। এৰং অকরোন্তো পন তং ৰাচং অপ্পহায তং চিত্তং অপ্পহায তং দিট্ঠিং অপ্পটিনিস্সজ্জিত্ৰাতি ৰুচ্চতি। ৰিপতেয্যাতি বন্ধনা মুত্ততালপক্কং ৰিয গীৰতো পতেয্য, সত্তধা ৰা পন ফলেয্য।
১৭. রক্খতেতন্তি একংসেনাতি নিপ্পরিযাযেন। ওধারিতাতি ভাসিতা। অচেলো চ, ভন্তে, পাথিকপুত্তোতি এৰং একংসেন ভগৰতো ৰাচায ওধারিতায সচে অচেলো পাথিকপুত্তো। ৰিরূপরূপেনাতি ৰিগতরূপেন ৰিগচ্ছিতসভাৰেন রূপেন অত্তনো রূপং পহায অদিস্সমানেন কাযেন। সীহব্যগ্ঘাদিৰসেন ৰা ৰিৰিধরূপেন সম্মুখীভাৰং আগচ্ছেয্য। তদস্স ভগৰতো মুসাতি এৰং সন্তে ভগৰতো তং ৰচনং মুসা ভৰেয্যাতি মুসাৰাদেন নিগ্গণ্হাতি। ঠপেত্ৰা কির এতং ন অঞ্ঞেন ভগৰা মুসাৰাদেন নিগ্গহিতপুব্বোতি।
১৮. দ্ৰযগামিনীতি
১৯. অজিতোপি নাম লিচ্ছৰীনং সেনাপতীতি সো কির ভগৰতো উপট্ঠাকো অহোসি, সো কালমকাসি। অথস্স সরীরকিচ্চং কত্ৰা মনুস্সা পাথিকপুত্তং পুচ্ছিংসু ‘‘কুহিং নিব্বত্তো সেনাপতী’’তি? সো আহ – ‘‘মহানিরযে নিব্বত্তো’’তি। ইদঞ্চ পন ৰত্ৰা পুন আহ ‘‘তুম্হাকং সেনাপতি মম সন্তিকং আগম্ম অহং তুম্হাকং ৰচনমকত্ৰা সমণস্স গোতমস্স ৰাদং পতিট্ঠপেত্ৰা নিরযে নিব্বত্তোম্হী’’তি পরোদিত্থাতি। তেনুপসঙ্কমি দিৰাৰিহারাযাতি এত্থ ‘‘পাটিহারিযকরণত্থাযা’’তি কস্মা ন ৰদতি? অভাৰা। সম্মুখীভাৰোপি হিস্স তেন সদ্ধিং নত্থি, কুতো পাটিহারিযকরণং, তস্মা তথা অৰত্ৰা ‘‘দিৰাৰিহারাযা’’তি আহ।
ইদ্ধিপাটিহারিযকথাৰণ্ণনা
২০. গহপতিনেচযিকাতি গহপতি মহাসালা। তেসঞ্হি মহাধনধঞ্ঞনিচযো, তস্মা ‘‘নেচযিকা’’তি ৰুচ্চন্তি। অনেকসহস্সাতি সহস্সেহিপি অপরিমাণগণনা। এৰং মহতিং কির পরিসং ঠপেত্ৰা সুনক্খত্তং অঞ্ঞো সন্নিপাতেতুং সমত্থো নত্থি। তেনেৰ ভগৰা এত্তকং কালং সুনক্খত্তং গহেত্ৰা ৰিচরি।
২১. ভযন্তি চিত্তুত্রাসভযং। ছম্ভিতত্তন্তি সকলসরীরচলনং। লোমহংসোতি লোমানং উদ্ধগ্গভাৰো। সো কির চিন্তেসি – ‘‘অহং অথ খো ভগৰাতিআদিমাহ উপসঙ্কমীতি ন কেৰলং উপসঙ্কমি, উপসঙ্কমিত্ৰা পন দূরং অড্ঢযোজনন্তরং পরিব্বাজকারামং পৰিট্ঠো। তত্থপি চিত্তস্সাদং অলভমানো অন্তন্তেন আৰিজ্ঝিত্ৰা আরামপচ্চন্তে একং গহনট্ঠানং উপধারেত্ৰা পাসাণফলকে নিসীদি। অথ ভগৰা চিন্তেসি – ‘‘সচে অযং বালো কস্সচিদেৰ কথং গহেত্ৰা ইধাগচ্ছেয্য, মা নস্সতু বালো’’তি ‘‘নিসিন্নপাসাণফলকং তস্স সরীরে অল্লীনং হোতূ’’তি অধিট্ঠাসি। সহ অধিট্ঠানচিত্তেন তং তস্স সরীরে অল্লীযি। সো মহাঅদ্দুবন্ধনবদ্ধো ৰিয ছিন্নপাদো ৰিয চ অহোসি।
অস্সোসীতি ইতো চিতো চ পাথিকপুত্তং পরিযেসমানা পরিসা তস্স অনুপদং গন্ত্ৰা নিসিন্নট্ঠানং ঞত্ৰা আগতেন অঞ্ঞতরেন পুরিসেন ‘‘তুম্হে কং পরিযেসথা’’তি ৰুত্তে পাথিকপুত্তন্তি। সো ‘‘তিন্দুকখাণুকপরিব্বাজকারামে নিসিন্নো’’তি ৰুত্তৰচনেন অস্সোসি।
২২. সংসপ্পতীতি ওসীদতি। তত্থেৰ সঞ্চরতি। পাৰল়া ৰুচ্চতি আনিসদট্ঠিকা।
২৩. পরাভূতরূপোতি পরাজিতরূপো, ৰিনট্ঠরূপো ৰা।
২৫. গোযুগেহীতি গোযুত্তেহি সতমত্তেহি ৰা সহস্সমত্তেহি ৰা যুগেহি। আৰিঞ্ছেয্যামাতি আকড্ঢেয্যাম। ছিজ্জেয্যুন্তি ছিন্দেয্যুং। পাথিকপুত্তো
২৬. দারুপত্তিকন্তেৰাসীতি দারুপত্তিকস্স অন্তেৰাসী। তস্স কির এতদহোসি ‘‘তিট্ঠতু তাৰ পাটিহারিযং, সমণো গোতমো ‘অচেলো পাথিকপুত্তো আসনাপি ন ৰুট্ঠহিস্সতী’তি আহ। হন্দাহং গন্ত্ৰা যেন কেনচি উপাযেন তং আসনা ৰুট্ঠাপেমি। এত্তাৰতা চ সমণস্স গোতমস্স পরাজযো ভৰিস্সতী’’তি। তস্মা এৰমাহ।
২৭. সীহস্সাতি চত্তারো সীহা তিণসীহো চ কাল়সীহো চ পণ্ডুসীহো চ কেসরসীহো চ। তেসং চতুন্নং সীহানং কেসরসীহো অগ্গতং গতো, সো ইধাধিপ্পেতো। মিগরঞ্ঞোতি সব্বচতুপ্পদানং রঞ্ঞো। আসযন্তি নিৰাসং। সীহনাদন্তি অভীতনাদং। গোচরায পক্কমেয্যন্তি আহারত্থায পক্কমেয্যং। ৰরং ৰরন্তি উত্তমুত্তমং, থূলং থূলন্তি অত্থো। মুদুমংসানীতি মুদূনি মংসানি অজ্ঝুপেয্যন্তি উপগচ্ছেয্যং। সীহনাদং নদিত্ৰাতি যে দুব্বলা পাণা, তে পলাযন্তূতি অত্তনো সূরভাৰসন্নিস্সিতেন কারুঞ্ঞেন নদিত্ৰা।
২৮. ৰিঘাসসংৰড্ঢোতি ৰিঘাসেন সংৰড্ঢো, ৰিঘাসং ভক্খিতা তিরিত্তমংসং খাদিত্ৰা ৰড্ঢিতো। দিত্তোতি দপ্পিতো থূলসরীরো। বলৰাতি বলসম্পন্নো। এতদহোসীতি কস্মা অহোসি? অস্মিমানদোসেন।
তত্রাযং অনুপুব্বিকথা – একদিৰসং কির সো সীহো গোচরতো নিৰত্তমানো তং সিঙ্গালং ভযেন পলাযমানং দিস্ৰা কারুঞ্ঞজাতো হুত্ৰা ‘‘ৰযস, মা ভাযি, তিট্ঠ কো নাম ত্ৰ’’ন্তি আহ। জম্বুকো নামাহং সামীতি। ৰযস, জম্বুক, ইতো পট্ঠায মং উপট্ঠাতুং সক্খিস্সসীতি। উপট্ঠহিস্সামীতি। সো ততো পট্ঠায উপট্ঠাতি। সীহো গোচরতো আগচ্ছন্তো মহন্তং মহন্তং মংসখণ্ডং আহরতি। সো তং খাদিত্ৰা অৰিদূরে পাসাণপিট্ঠে ৰসতি। সো কতিপাহচ্চযেনেৰ থূলসরীরো মহাখন্ধো জাতো। অথ নং সীহো অৰোচ – ‘‘ৰযস, জম্বুক, মম ৰিজম্ভনকালে অৰিদূরে ঠত্ৰা ‘ৰিরোচ সামী’তি ৰত্তুং সক্খিস্সসী’’তি। সক্কোমি সামীতি। সো তস্স ৰিজম্ভনকালে তথা করোতি
অথেকদিৰসং জরসিঙ্গালো উদকসোণ্ডিযং পানীযং পিৰন্তো অত্তনো ছাযং ওলোকেন্তো অদ্দস অত্তনো থূলসরীরতঞ্চেৰ মহাখন্ধতঞ্চ। দিস্ৰা ‘জরসিঙ্গালোস্মী’তি মনং অকত্ৰা ‘‘অহম্পি সীহো জাতো’’তি মঞ্ঞি। ততো অত্তনাৰ অত্তানং এতদৰোচ – ‘‘ৰযস, জম্বুক, যুত্তং নাম তৰ ইমিনা অত্তভাৰেন পরস্স উচ্ছিট্ঠমংসং খাদিতুং, কিং ত্ৰং পুরিসো ন হোসি, সীহস্সাপি চত্তারো পাদা দ্ৰে দাঠা দ্ৰে কণ্ণা একং নঙ্গুট্ঠং, তৰপি সব্বং তথেৰ, কেৰলং তৰ কেসরভারমত্তমেৰ নত্থী’’তি। তস্সেৰং চিন্তযতো অস্মিমানো ৰড্ঢি। অথস্স তেন অস্মিমানদোসেন এতং ‘‘কো চাহ’’ন্তিআদি মঞ্ঞিতমহোসি। তত্থ কো চাহন্তি অহং কো, সীহো মিগরাজা কো, ন মে ঞাতি, ন সামিকো, কিমহং সিঙ্গালকংযেৰাতি সিঙ্গালরৰমেৰ। ভেরণ্ডকংযেৰাতি অপ্পিযঅমনাপসদ্দমেৰ। কে চ ছৰে সিঙ্গালেতি কো চ লামকো সিঙ্গালো। কে পন সীহনাদেতি কো পন সীহনাদো সিঙ্গালস্স চ সীহনাদস্স চ কো সম্বন্ধোতি অধিপ্পাযো। সুগতাপদানেসূতি সুগতলক্খণেসু। সুগতস্স সাসনসম্ভূতাসু তীসু সিক্খাসু। কথং পনেস তত্থ জীৰতি? এতস্স হি চত্তারো পচ্চযে দদমানা সুগতাতিরিত্তানীতি তেসং কির ভোজনানি দদমানা বুদ্ধানঞ্চ বুদ্ধসাৰকানঞ্চ দত্ৰা পচ্ছা অৰসেসং সাযন্হসমযে দেন্তি। এৰমেস সুগতাতিরিত্তানি ভুঞ্জতি নাম। তথাগতেতি তথাগতং অরহন্তং সম্মাসম্বুদ্ধং আসাদেতব্বং ঘট্টযিতব্বং। অথ ৰা ‘‘তথাগতে’’তিআদীনি উপযোগবহুৰচনানেৰ। আসাদেতব্বন্তি ইদম্পি বহুৰচনমেৰ একৰচনং ৰিয ৰুত্তং। আসাদনাতি অহং বুদ্ধেন সদ্ধিং পাটিহারিযং করিস্সামীতি ঘট্টনা।
২৯. সমেক্খিযানাতি সমেক্খিত্ৰা, মঞ্ঞিত্ৰাতি অত্থো। অমঞ্ঞীতি পুন অমঞ্ঞিত্থ কোত্থূতি
৩০. অত্তানং ৰিঘাসে সমেক্খিযাতি সোণ্ডিযং উচ্ছিট্ঠোদকে থূলং অত্তভাৰং দিস্ৰা। যাৰ অত্তানং ন পস্সতীতি যাৰ অহং সীহৰিঘাসসংৰড্ঢিতকো জরসিঙ্গালোতি এৰং যথাভূতং অত্তানং ন পস্সতি। ব্যগ্ঘোতি মঞ্ঞতীতি সীহোহমস্মীতি মঞ্ঞতি, সীহেন ৰা সমানবলো ব্যগ্ঘোযেৰ অহন্তি মঞ্ঞতি।
৩১. ভুত্ৰান ভেকেতি আৰাটমণ্ডূকে খাদিত্ৰা। খলমূসিকাযোতি খলেসু মূসিকাযো চ খাদিত্ৰা। কটসীসু খিত্তানি চ কোণপানীতি সুসানেসু ছড্ডিতকুণপানি চ খাদিত্ৰা। মহাৰনেতি মহন্তে ৰনস্মিং। সুঞ্ঞৰনেতি তুচ্ছৰনে। ৰিৰড্ঢোতি ৰড্ঢিতো। তথেৰ সো সিঙ্গালকং অনদীতি এৰং সংৰড্ঢোপি মিগরাজাহমস্মীতি মঞ্ঞিত্ৰাপি যথা পুব্বে দুব্বলসিঙ্গালকালে, তথেৰ সো সিঙ্গালরৰংযেৰ অরৰীতি
নাগেহীতি হত্থীহি। মহাবন্ধনাতি মহতা কিলেসবন্ধনা মোচেত্ৰা। মহাৰিদুগ্গাতি মহাৰিদুগ্গং নাম চত্তারো ওঘা। ততো উদ্ধরিত্ৰা নিব্বানথলে পতিট্ঠপেত্ৰা।
অগ্গঞ্ঞপঞ্ঞত্তিকথাৰণ্ণনা
৩৬. ইতি ‘‘ভগৰা এত্তকেন কথামগ্গেন পাটিহারিযং ন করোতী’’তি পদস্স অনুসন্ধিং দস্সেত্ৰা ইদানি ‘‘ন অগ্গঞ্ঞং পঞ্ঞাপেতী’’তি ইমস্স অনুসন্ধিং দস্সেন্তো অগ্গঞ্ঞঞ্চাহন্তি দেসনং অগ্গঞ্ঞঞ্চাহন্তি অহং, ভগ্গৰ, অগ্গঞ্ঞঞ্চ পজানামি লোকুপ্পত্তিচরিযৰংসঞ্চ। তঞ্চ পজানামীতি ন কেৰলং অগ্গঞ্ঞমেৰ, তঞ্চ অগ্গঞ্ঞং পজানামি। ততো চ উত্তরিতরং সীলসমাধিতো পট্ঠায যাৰ সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণা পজানামি। তঞ্চ পজানং ন পরামসামীতি তঞ্চ পজানন্তোপি অহং ইদং নাম পজানামীতি তণ্হাদিট্ঠিমানৰসেন ন পরামসামি। নত্থি তথাগতস্স পরামাসোতি দীপেতি। পচ্চত্তঞ্ঞেৰ নিব্বুতি ৰিদিতাতি অত্তনাযেৰ অত্তনি কিলেসনিব্বানং ৰিদিতং। যদভিজানং তথাগতোতি যং কিলেসনিব্বানং জানন্তো তথাগতো। নো অনযং আপজ্জতীতি অৰিদিতনিব্বানা তিত্থিযা ৰিয অনযং দুক্খং ব্যসনং নাপজ্জতি।
৩৭. ইদানি যং তং তিত্থিযা অগ্গঞ্ঞং পঞ্ঞপেন্তি, তং দস্সেন্তো সন্তি ভগ্গৰাতিআদিমাহ। তত্থ ইস্সরকুত্তং ব্রহ্মকুত্তন্তি ইস্সরকতং ব্রহ্মকতং, ইস্সরনিম্মিতং ব্রহ্মনিম্মিতন্তি অত্থো। ব্রহ্মা এৰ হি এত্থ আধিপচ্চভাৰেন ইস্সরোতি ৰেদিতব্বো। আচরিযকন্তি আচরিযভাৰং আচরিযৰাদং। তত্থ আচরিযৰাদো অগ্গঞ্ঞং। অগ্গঞ্ঞং পন এত্থ দেসিতন্তি কত্ৰা সো অগ্গঞ্ঞং ত্ৰেৰ ৰুত্তো। কথং ৰিহিতকন্তি কেন ৰিহিতং কিন্তি ৰিহিতং। সেসং ব্রহ্মজালে ৰিত্থারিতনযেনেৰ ৰেদিতব্বং।
৪১. খিড্ডাপদোসিকন্তি খিড্ডাপদোসিকমূলং।
৪৭. অসতাতি তুচ্ছাতি তুচ্ছেন অন্তোসারৰিরহিতেন। মুসাতি মুসাৰাদেন। অভূতেনাতি ভূতত্থৰিরহিতেন। অব্ভাচিক্খন্তীতি অভিআচিক্খন্তি। ৰিপরীতোতি ৰিপরীতসঞ্ঞো ৰিপরীতচিত্তো। ভিক্খৰো চাতি ন কেৰলং সমণো গোতমোযেৰ, যে চ অস্স অনুসিট্ঠিং করোন্তি, তে ভিক্খূ চ ৰিপরীতা। অথ যং সন্ধায ৰিপরীতোতি ৰদন্তি, তং দস্সেতুং সমণো গোতমোতিআদি ৰুত্তং। সুভং ৰিমোক্খন্তি ৰণ্ণকসিণং। অসুভন্ত্ৰেৰাতি সুভঞ্চ অসুভঞ্চ সব্বং অসুভন্তি এৰং পজানাতি। সুভন্ত্ৰেৰ তস্মিং সমযেতি সুভন্তি এৰ চ তস্মিং সমযে পজানাতি, ন অসুভং। ভিক্খৰো চাতি যে তে এৰং ৰদন্তি, তেসং ভিক্খৰো চ অন্তেৰাসিকসমণা ৰিপরীতা। পহোতীতি সমত্থো পটিবলো।
৪৮. দুক্করং খোতি অযং পরিব্বাজকো যদিদং ‘‘এৰংপসন্নো অহং, ভন্তে’’তিআদিমাহ, তং সাঠেয্যেন কোহঞ্ঞেন আহ। এৰং কিরস্স অহোসি – ‘‘সমণো গোতমো ময্হং এত্তকং সাধুকমনুরক্খাতি সুট্ঠু অনুরক্খ।
ইতি ভগৰা পসাদমত্তানুরক্খণে পরিব্বাজকং নিযোজেসি। সোপি এৰং মহন্তং সুত্তন্তং সুত্ৰাপি নাসক্খি কিলেসক্খযং কাতুং। দেসনা পনস্স আযতিং ৰাসনায পচ্চযো অহোসি। সেসং সব্বত্থ উত্তানত্থমেৰাতি।
সুমঙ্গলৰিলাসিনিযা দীঘনিকাযট্ঠকথায
পাথিকসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।