৫. সম্পসাদনীযসুত্তৰণ্ণনা
সারিপুত্তসীহনাদৰণ্ণনা
১৪১. এৰং মে সুতন্তি সম্পসাদনীযসুত্তং। তত্রাযমনুত্তানপদৰণ্ণনা – নাল়ন্দাযন্তি নাল়ন্দাতি এৰংনামকে নগরে, তং নগরং গোচরগামং কত্ৰা। পাৰারিকম্বৰনেতি দুস্সপাৰারিকসেট্ঠিনো অম্বৰনে। তং কির তস্স উয্যানং অহোসি। সো ভগৰতো ধম্মদেসনং সুত্ৰা ভগৰতি পসন্নো তস্মিং উয্যানে কুটিলেণমণ্ডপাদিপটিমণ্ডিতং ভগৰতো ৰিহারং কত্ৰা নিয্যাতেসি। সো ৰিহারো জীৰকম্বৰনং ৰিয ‘‘পাৰারিকম্বৰন’’ন্ত্ৰেৰ সঙ্খ্যং গতো, তস্মিং পাৰারিকম্বৰনে ৰিহরতীতি অত্থো। ভগৰন্তং এতদৰোচ – ‘‘এৰংপসন্নো অহং, ভন্তে, ভগৰতী’’তি। কস্মা এৰং অৰোচ? অত্তনো উপ্পন্নসোমনস্সপৰেদনত্থং।
তত্রাযমনুপুব্বিকথা – থেরো কির তংদিৰসং কালস্সেৰ সরীরপ্পটিজগ্গনং কত্ৰা সুনিৰত্থনিৰাসনো পত্তচীৰরমাদায পাসাদিকেহি অভিক্কন্তাদীহি দেৰমনুস্সানং পসাদং আৰহন্তো নাল়ন্দৰাসীনং হিতসুখমনুব্রূহযন্তো পিণ্ডায পৰিসিত্ৰা পচ্ছাভত্তং পিণ্ডপাতপটিক্কন্তো ৰিহারং গন্ত্ৰা সত্থু ৰত্তং দস্সেত্ৰা সত্থরি গন্ধকুটিং পৰিট্ঠে সত্থারং ৰন্দিত্ৰা অত্তনো দিৰাট্ঠানং অগমাসি। তত্থ সদ্ধিৰিহারিকন্তেৰাসিকেসু ৰত্তং দস্সেত্ৰা পটিক্কন্তেসু দিৰাট্ঠানং সম্মজ্জিত্ৰা চম্মক্খণ্ডং পঞ্ঞপেত্ৰা উদকতুম্বতো উদকেন হত্থপাদে সীতলে কত্ৰা তিসন্ধিপল্লঙ্কং আভুজিত্ৰা কালপরিচ্ছেদং কত্ৰা ফলসমাপত্তিং সমাপজ্জি।
সো যথাপরিচ্ছিন্নকালৰসেন সমাপত্তিতো ৰুট্ঠায অত্তনো গুণে অনুস্সরিতুমারদ্ধো। অথস্স গুণে অনুস্সরতো সীলং আপাথমাগতং। ততো পটিপাটিযাৰ সমাধি পঞ্ঞা ৰিমুত্তি ৰিমুত্তিঞাণদস্সনং পঠমং ঝানং দুতিযং ঝানং ততিযং ঝানং চতুত্থং ঝানং আকাসানঞ্চাযতনসমাপত্তি ৰিঞ্ঞানঞ্চাযতনসমাপত্তি আকিঞ্চঞ্ঞাযতনসমাপত্তি
এৰং
তথা পঞ্চ পধানিযঙ্গানি, পঞ্চঙ্গিকংসম্মাসমাধিং, পঞ্চিন্দ্রিযানি, পঞ্চ বলানি, পঞ্চ নিস্সরণিযা ধাতুযো, পঞ্চ ৰিমুত্তাযতনানি, পঞ্চ ৰিমুত্তিপরিপাচনিযা পঞ্ঞা, ছ সারণীযে ধম্মে, ছ অনুস্সতিট্ঠানানি, ছ গারৰে, ছ নিস্সরণিযা ধাতুযো, ছ সততৰিহারে, ছ অনুত্তরিযানি, ছ নিব্বেধভাগিযা পঞ্ঞা, ছ অভিঞ্ঞা, ছ অসাধারণঞাণানি, সত্ত অপরিহানিযে ধম্মে, সত্ত অরিযধনানি, সত্ত বোজ্ঝঙ্গে, সত্ত সপ্পুরিসধম্মে, সত্ত নিজ্জরৰত্থূনি, সত্ত পঞ্ঞা, সত্ত দক্খিণেয্যপুগ্গলে, সত্ত খীণাসৰবলানি, অট্ঠ পঞ্ঞাপটিলাভহেতূ, অট্ঠ সম্মত্তানি, অট্ঠ লোকধম্মাতিক্কমে, অট্ঠ আরম্ভৰত্থূনি, অট্ঠ অক্খণদেসনা, অট্ঠ মহাপুরিসৰিতক্কে, অট্ঠ অভিভাযতনানি, অট্ঠ ৰিমোক্খে, নৰ যোনিসোমনসিকারমূলকে ধম্মে, নৰ পারিসুদ্ধিপধানিযঙ্গানি, নৰ সত্তাৰাসদেসনা, নৰ আঘাতপ্পটিৰিনযে, নৰ পঞ্ঞা, নৰ নানত্তানি, নৰ অনুপুব্বৰিহারে, দস নাথকরণে ধম্মে, দস কসিণাযতনানি, দস কুসলকম্মপথে, দস তথাগতবলানি, দস সম্মত্তানি, দস অরিযৰাসে, দস অসেক্খধম্মে, একাদস মেত্তানিসংসে, দ্ৰাদস ধম্মচক্কাকারে, তেরস ধুতঙ্গগুণে
তস্মিংযেৰ
সেয্যথাপি নাম মহাজনো ‘‘মহাসমুদ্দো গম্ভীরো উত্তানো’’তি জাননত্থং যোত্তানি ৰট্টেয্য, তত্থ কোচি ব্যামপ্পমাণং যোত্তং ৰট্টেয্য, কোচি দ্ৰে ব্যামং, কোচি দসব্যামং, কোচি ৰীসতিব্যামং, কোচি তিংসব্যামং, কোচি চত্তালীসব্যামং, কোচি পঞ্ঞাসব্যামং, কোচি সতব্যামং, কোচি সহস্সব্যামং
থেরেন হি দিট্ঠবুদ্ধগুণেহি ধম্মন্ৰযেন গহেতব্ববুদ্ধগুণাযেৰ বহুতরা। যথা কথং ৰিয? যথা ইতো নৰ ইতো নৰাতি অট্ঠারস যোজনানি অৰত্থরিত্ৰা গচ্ছন্তিযা চন্দভাগায মহানদিযা পুরিসো সূচিপাসেন উদকং গণ্হেয্য, সূচিপাসেন গহিতউদকতো অগ্গহিতমেৰ বহু হোতি। যথা ৰা পন পুরিসো মহাপথৰিতো অঙ্গুলিযা পংসুং গণ্হেয্য, অঙ্গুলিযা গহিতপংসুতো অৰসেসপংসুযেৰ বহু হোতি। যথা ৰা পন পুরিসো মহাসমুদ্দাভিমুখিং অঙ্গুলিং করেয্য, অঙ্গুলিঅভিমুখউদকতো
‘‘বুদ্ধোপি বুদ্ধস্স ভণেয্য ৰণ্ণং,
কপ্পম্পি চে অঞ্ঞমভাসমানো।
খীযেথ কপ্পো চিরদীঘমন্তরে,
ৰণ্ণো ন খীযেথ তথাগতস্সা’’তি॥
এৰং থেরস্স অত্তনো চ সত্থু চ গুণে অনুস্সরতো যমকমহানদীমহোঘো ৰিয অব্ভন্তরে
অথ থেরো ‘‘কস্সাহং ইমং পীতিসোমনস্সং আরোচেয্য’’ন্তি চিন্তেন্তো অঞ্ঞো কোচি সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰা দেৰো ৰা মারো ৰা ব্রহ্মা ৰা মম ইমং পসাদং অনুচ্ছৰিকং কত্ৰা পটিগ্গহেতুং ন সক্খিস্সতি, অহং ইমং সোমনস্সং সত্থুনোযেৰ পৰেদেয্যামি, সত্থাৰ মে পটিগ্গণ্হিতুং সক্খিস্সতি, সো হি তিট্ঠতু মম পীতিসোমনস্সং, মাদিসস্স সমণসতস্স ৰা সমণসহস্সস্স ৰা সমণসতসহস্সস্স ৰা সোমনস্সং পৰেদেন্তস্স সব্বেসং মনং গণ্হন্তো পটিগ্গহেতুং এৰংপসন্নো অহং, ভন্তেতিআদিমাহ। তত্থ এৰংপসন্নোতি এৰং উপ্পন্নসদ্ধো, এৰং সদ্দহামীতি অত্থো। ভিয্যোভিঞ্ঞতরোতি ভিয্যতরো অভিঞ্ঞাতো, ভিয্যতরাভিঞ্ঞো ৰা, উত্তরিতরঞাণোতি অত্থো। সম্বোধিযন্তি সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণে অরহত্তমগ্গঞাণে ৰা, অরহত্তমগ্গেনেৰ হি বুদ্ধগুণা নিপ্পদেসা গহিতা হোন্তি। দ্ৰে হি অগ্গসাৰকা অরহত্তমগ্গেনেৰ সাৰকপারমীঞাণং পটিলভন্তি। পচ্চেকবুদ্ধা পচ্চেকবোধিঞাণং। বুদ্ধা সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণঞ্চেৰ সকলে চ বুদ্ধগুণে। সব্বঞ্হি নেসং অরহত্তমগ্গেনেৰ ইজ্ঝতি। তস্মা অরহত্তমগ্গঞাণং সম্বোধি নাম হোতি। তেন উত্তরিতরো ভগৰতা নত্থি। তেনাহ ‘‘ভগৰতা ভিয্যোভিঞ্ঞতরো যদিদং সম্বোধিয’’ন্তি।
১৪২. উল়ারাতি সেট্ঠা। অযঞ্হি উল়ারসদ্দো ‘‘উল়ারানি খাদনীযানি খাদন্তী’’তিআদীসু (ম॰ নি॰ ১.৩৬৬) মধুরে আগচ্ছতি। ‘‘উল়ারায খলু ভৰং, ৰচ্ছাযনো আসভীতি উসভস্স ৰাচাসদিসী অচলা অসম্পৰেধী। একংসো গহিতোতি অনুস্সৰেন ৰা আচরিযপরম্পরায ৰা ইতিকিরায
সীহনাদোতি সেট্ঠনাদো, নেৰ দন্ধাযন্তেন ন গগ্গরাযন্তেন সীহেন ৰিয উত্তমনাদো নদিতোতি অত্থো। কিং তে সারিপুত্তাতি ইমং দেসনং কস্মা আরভীতি? অনুযোগদাপনত্থং। একচ্চো হি সীহনাদং নদিত্ৰা অত্তনো সীহনাদে অনুযোগং দাতুং ন সক্কোতি, নিঘংসনং নক্খমতি, লেপে পতিতমক্কটো ৰিয হোতি। যথা ধমমানং অপরিসুদ্ধলোহং ঝাযিত্ৰা ঝামঅঙ্গারো হোতি, এৰং ঝামঙ্গারো ৰিয হোতি
তত্থ সব্বে তেতি সব্বে তে তযা। এৰংসীলাতিআদীসু লোকিযলোকুত্তরৰসেন সীলাদীনি পুচ্ছতি। তেসং ৰিত্থারকথা মহাপদানে কথিতাৰ।
কিং পন তে, সারিপুত্ত, যে তে ভৰিস্সন্তীতি অতীতা চ তাৰ নিরুদ্ধা, অপণ্ণত্তিকভাৰং গতা দীপসিখা ৰিয নিব্বুতা, এৰং নিরুদ্ধে অপণ্ণত্তিকভাৰং গতে ত্ৰং কথং জানিস্সসি, অনাগতবুদ্ধানং পন গুণা কিন্তি তযা অত্তনো চিত্তেন পরিচ্ছিন্দিত্ৰা ৰিদিতাতি পুচ্ছন্তো এৰমাহ। কিং পন তে, সারিপুত্ত, অহং এতরহীতি অনাগতাপি বুদ্ধা অজাতা অনিব্বত্তা অনুপ্পন্না, তেপি কথং ত্ৰং জানিস্সসি? তেসঞ্হি জাননং অপদে আকাসে পদদস্সনং ৰিয হোতি। ইদানি মযা সদ্ধিং একৰিহারে ৰসসি, একতো ভিক্খায চরসি, ধম্মদেসনাকালে দক্খিণপস্সে নিসীদসি, কিং পন ময্হং গুণা অত্তনো চেতসা পরিচ্ছিন্দিত্ৰা ৰিদিতা তযাতি অনুযুঞ্জন্তো এৰমাহ।
থেরো পন পুচ্ছিতে পুচ্ছিতে ‘‘নো হেতং, ভন্তে’’তি পটিক্খিপতি। থেরস্স চ ৰিদিতম্পি অত্থি
এত্থাতি এতেসু অতীতাদিভেদেসু বুদ্ধেসু। অথ কিঞ্চরহীতি অথ কস্মা এৰং ঞাণে অসতি তযা এৰং কথিতন্তি ৰদতি।
১৪৩. ধম্মন্ৰযোতি ধম্মস্স পচ্চক্খতো ঞাণস্স অনুযোগং অনুগন্ত্ৰা উপ্পন্নং অনুমানঞাণং নযগ্গাহো ৰিদিতো। সাৰকপারমীঞাণে ঠত্ৰাৰ ইমিনাৰ সেয্যথাপি, ভন্তেতিআদিমাহ। তত্থ যস্মা মজ্ঝিমপদেসে নগরস্স উদ্ধাপপাকারাদীনি থিরানি ৰা হোন্তু, দুব্বলানি ৰা, সব্বসো ৰা পন মা হোন্তু, চোরাসঙ্কা ন হোতি, তস্মা তং অগ্গহেত্ৰা পচ্চন্তিমনগরন্তি আহ। দল়্হুদ্ধাপন্তি থিরপাকারপাদং। দল়্হপাকারতোরণন্তি থিরপাকারঞ্চেৰ থিরপিট্ঠসঙ্ঘাটঞ্চ। একদ্ৰারন্তি কস্মা আহ? বহুদ্ৰারে হি নগরে বহূহি পণ্ডিতদোৰারিকেহি ভৰিতব্বং। একদ্ৰারে একোৰ ৰট্টতি। থেরস্স চ পঞ্ঞায সদিসো অঞ্ঞো নত্থি। তস্মা অত্তনো পণ্ডিতভাৰস্স ওপম্মত্থং একংযেৰ দোৰারিকং দস্সেতুং একদ্ৰার’’ন্তি আহ। পণ্ডিতোতি পণ্ডিচ্চেন সমন্নাগতো। ব্যত্তোতি ৰেয্যত্তিযেন সমন্নাগতো ৰিসদঞাণো। মেধাৰীতি ঠানুপ্পত্তিকপঞ্ঞাসঙ্খাতায মেধায সমন্নাগতো। অনুপরিযাযপথন্তি অনুপরিযাযনামকং পাকারমগ্গং। পাকারসন্ধিন্তি দ্ৰিন্নং ইট্ঠকানং অপগতট্ঠানং। পাকারৰিৰরন্তি পাকারস্স ছিন্নট্ঠানং।
চেতসো উপক্কিলেসেতি পঞ্চ নীৰরণানি চিত্তং উপক্কিলেসেন্তি কিলিট্ঠং পঞ্ঞায দুব্বলীকরণেতি নীৰরণা উপ্পজ্জমানা অনুপ্পন্নায পঞ্ঞায উপ্পজ্জিতুং ন দেন্তি, উপ্পন্নায পঞ্ঞায ৰড্ঢিতুং ন সুপ্পতিট্ঠিতচিত্তাতি চতূসু সতিপট্ঠানেসু সুট্ঠু ঠপিতচিত্তা হুত্ৰা। সত্ত বোজ্ঝঙ্গে যথাভূতন্তি সত্ত বোজ্ঝঙ্গে যথাসভাৰেন ভাৰেত্ৰা। অনুত্তরং সম্মাসম্বোধিন্তি অরহত্তং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং ৰা পটিৰিজ্ঝিংসূতি দস্সেতি।
অপিচেত্থ সতিপট্ঠানাতি ৰিপস্সনা। সম্বোজ্ঝঙ্গা মগ্গো। অনুত্তরাসম্মাসম্বোধি অরহত্তং। সতিপট্ঠানাতি ৰা মগ্গাতি ৰা বোজ্ঝঙ্গমিস্সকা। সম্মাসম্বোধি অরহত্তমেৰ। দীঘভাণকমহাসীৰত্থেরো পনাহ ‘‘সতিপট্ঠানে
ইধ ঠত্ৰা উপমা সংসন্দেতব্বা – আযস্মা হি সারিপুত্তো পচ্চন্তনগরং দস্সেসি, পাকারং দস্সেসি, পরিযাযপথং দস্সেসি, দ্ৰারং দস্সেসি, পণ্ডিতদোৰারিকং দস্সেসি, নগরং পৰেসনকনিক্খমনকে ওল়ারিকে পাণে দস্সেসি, পণ্ডিতদোৰারিকস্স তেসং পাণানং পাকটভাৰঞ্চ দস্সেসি। তত্থ কিং কেন সদিসন্তি চে। নগরং ৰিয হি নিব্বানং, পাকারো ৰিয সীলং, পরিযাযপথো ৰিয হিরী, দ্ৰারং ৰিয অরিযমগ্গো, পণ্ডিতদোৰারিকো ৰিয ধম্মসেনাপতি, নগরপ্পৰিসনকনিক্খমনকওল়ারিকপাণা ৰিয অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্না বুদ্ধা, দোৰারিকস্স তেসং পাণানং পাকটভাৰো ৰিয আযস্মতো সারিপুত্তস্স অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নবুদ্ধানং সীলসমথাদীহি পাকটভাৰো। এত্তাৰতা থেরেন ভগৰা এৰমহং সাৰকপারমীঞাণে ঠত্ৰা ধম্মন্ৰযেন নযগ্গাহেন জানামীতি অত্তনো সীহনাদস্স অনুযোগো দিন্নো হোতি।
১৪৪. ইধাহং, ভন্তে, যেন ভগৰাতি ইমং দেসনং কস্মা আরভি ইধাতি নিপাতমত্তং। উপসঙ্কমিং ধম্মসৰনাযাতি তুম্হে উপসঙ্কমন্তো পনাহং ন চীৰরাদিহেতু উপসঙ্কমন্তো, ধম্মসৰনত্থায উপসঙ্কমন্তো। এৰং উপসঙ্কমিত্ৰা সাৰকপারমীঞাণং পটিলভিং। কদা পন থেরো ধম্মসৰনত্থায উপসঙ্কমন্তোতি। সূকরখতলেণে ভাগিনেয্যদীঘনখপরিব্বাজকস্স ৰেদনাপরিগ্গহসুত্তন্তকথনদিৰসে (ম॰ নি॰ ২.২০৫) উত্তরুত্তরং পণীতপণীতন্তি উত্তরুত্তরঞ্চেৰ পণীতপণীতঞ্চ কত্ৰা দেসেসি। কণ্হসুক্কসপ্পটিভাগন্তি কণ্হঞ্চেৰ সুক্কঞ্চ। তঞ্চ খো সপ্পটিভাগং সৰিপক্খং কত্ৰা। কণ্হং পটিবাহিত্ৰা সুক্কং, সুক্কং পটিবাহিত্ৰা কণ্হন্তি এৰং সপ্পটিভাগং কত্ৰা কণ্হসুক্কং দেসেসি, কণ্হং দেসেন্তোপি চ সউস্সাহং সৰিপাকং দেসেসি, সুক্কং দেসেন্তোপি সউস্সাহং সৰিপাকং দেসেসি।
তস্মিং ধম্মে অভিঞ্ঞা ইধেকচ্চং ধম্মং ধম্মেসু নিট্ঠমগমন্তি তস্মিং দেসিতে ধম্মে একচ্চং ধম্মং নাম সাৰকপারমীঞাণং সঞ্জানিত্ৰা ধম্মেসু নিট্ঠমগমং। কতমেসু ধম্মেসূতি? চতুসচ্চধম্মেসু। এত্থাযং থেরসল্লাপো, কাল়ৰল্লৰাসী সুমত্থেরো তাৰ ৰদতি ‘‘চতুসচ্চধম্মেসু ইদানি নিট্ঠগমনকারণং নত্থি। অস্সজিমহাসাৰকস্স হি দিট্ঠদিৰসেযেৰ সো পঠমমগ্গেন চতুসচ্চধম্মেসু নিট্ঠং গতো, অপরভাগে সূকরখতলেণদ্ৰারে উপরি তীহি মগ্গেহি চতুসচ্চধম্মেসু নিট্ঠং গতো, ইমস্মিং পন ঠানে
সত্থরি পসীদিন্তি এৰং সাৰকপারমীঞাণধম্মেসু নিট্ঠং গন্ত্ৰা ভিয্যোসোমত্তায ‘‘সম্মাসম্বুদ্ধো ৰত সো ভগৰা’’তি সত্থরি পসীদিং। স্ৰাক্খাতো ভগৰতা ধম্মোতি সুট্ঠু অক্খাতো সুকথিতো নিয্যানিকো মগ্গো ফলত্থায নিয্যাতি রাগদোসমোহনিম্মদনসমত্থো।
সুপ্পটিপন্নো সঙ্ঘোতি বুদ্ধস্স ভগৰতো সাৰকসঙ্ঘোপি ৰঙ্কাদিদোসৰিরহিতং সম্মাপটিপদং পটিপন্নত্তা সুপ্পটিপন্নোতি পসন্নোম্হি ভগৰতীতি দস্সেতি।
কুসলধম্মদেসনাৰণ্ণনা
১৪৫. ইদানি দিৰাট্ঠানে নিসীদিত্ৰা সমাপজ্জিতে সোল়স অপরাপরিযধম্মে দস্সেতুং অপরং পন ভন্তে এতদানুত্তরিযন্তি দেসনং আরভি। তত্থ অনুত্তরিযন্তি অনুত্তরভাৰো। যথা ভগৰা ধম্মং দেসেতীতি যথা যেনাকারেন যায দেসনায ভগৰা ধম্মং দেসেতি, সা তুম্হাকং দেসনা অনুত্তরাতি ৰদতি। কুসলেসু ধম্মেসূতি তায দেসনায দেসিতেসু কুসলেসু ধম্মেসুপি ভগৰাৰ অনুত্তরোতি দীপেতি। যা ৰা সা দেসনা, তস্সা ভূমিং দস্সেন্তোপি ‘‘কুসলেসু ধম্মেসূ’’তি আহ। তত্রিমে কুসলা ধম্মাতি তত্র কুসলেসু ধম্মেসূতি ৰুত্তপদে ইমে কুসলা ধম্মা নামাতি ৰেদিতব্বা। তত্থ আরোগ্যট্ঠেন, অনৰজ্জট্ঠেন, কোসল্লসম্ভূতট্ঠেন, নিদ্দরথট্ঠেন, সুখৰিপাকট্ঠেনাতি পঞ্চধা কুসলং ৰেদিতব্বং। তেসু জাতকপরিযাযং পত্ৰা আরোগ্যট্ঠেন কুসলং ৰট্টতি। সুত্তন্তপরিযাযং পত্ৰা অনৰজ্জট্ঠেন। অভিধম্মপরিযাযং পত্ৰা কোসল্লসম্ভূতনিদ্দরথসুখৰিপাকট্ঠেন। ইমস্মিং পন ঠানে বাহিতিকসুত্তন্তপরিযাযেন (ম॰ নি॰ ২.৩৫৮) অনৰজ্জট্ঠেন কুসলং দট্ঠব্বং।
চত্তারো সতিপট্ঠানাতি চুদ্দসৰিধেন কাযানুপস্সনাসতিপট্ঠানং, নৰৰিধেন ৰেদনানুপস্সনাসতিপট্ঠানং চত্তারো সম্মপ্পধানাতি পগ্গহট্ঠেন একলক্খণা, কিচ্চৰসেন নানাকিচ্চা। ‘‘ইধ ভিক্খু অনুপ্পন্নানং পাপকানং অকুসলানং ধম্মানং অনুপ্পাদাযা’’তিআদিনা নযেন সমথৰিপস্সনামগ্গৰসেন লোকিযলোকুত্তরমিস্সকাৰ চত্তারো সম্মপ্পধানা দেসিতা। চত্তারো ইদ্ধিপাদাতি ইজ্ঝনট্ঠেন একসঙ্গহা, ছন্দাদিৰসেন নানাসভাৰা। ‘‘ইধ ভিক্খু ছন্দসমাধিপধানসঙ্খারসমন্নাগতং ইদ্ধিপাদং ভাৰেতী’’তিআদিনা নযেন সমথৰিপস্সনামগ্গৰসেন লোকিযলোকুত্তরমিস্সকাৰ চত্তারো ইদ্ধিপাদা দেসিতা।
পঞ্চিন্দ্রিযানীতি আধিপতেয্যট্ঠেন একলক্খণানি, অধিমোক্খাদিসভাৰৰসেন নানাসভাৰানি। সমথৰিপস্সনামগ্গৰসেনেৰ চ লোকিযলোকুত্তরমিস্সকানি সদ্ধাদীনি পঞ্চিন্দ্রিযানি দেসিতানি। পঞ্চ বলানীতি উপত্থম্ভনট্ঠেন অকম্পিযট্ঠেন ৰা একসঙ্গহানি, সলক্খণেন নানাসভাৰানি সত্ত বোজ্ঝঙ্গাতি নিয্যানট্ঠেন একসঙ্গহা, উপট্ঠানাদিনা সলক্খণেন নানাসভাৰা। সমথৰিপস্সনা মগ্গৰসেনেৰ লোকিযলোকুত্তরমিস্সকা সত্ত বোজ্ঝঙ্গা দেসিতা।
অরিযো অট্ঠঙ্গিকো মগ্গোতি হেতুট্ঠেন একসঙ্গহো, দস্সনাদিনা সলক্খণেন নানাসভাৰো। সমথৰিপস্সনামগ্গৰসেনেৰ
ইধ, ভন্তে, ভিক্খু আসৰানং খযাতি ইদং কিমত্থং আরদ্ধং? সাসনস্স পরিযোসানদস্সনত্থং। সাসনস্স হি ন কেৰলং মগ্গেনেৰ পরিযোসানং হোতি, অরহত্তফলেন পন হোতি। তস্মা তং দস্সেতুং ইদমারদ্ধন্তি ৰেদিতব্বং। এতদানুত্তরিযং, ভন্তে, কুসলেসু ধম্মেসূতি ভন্তে যা অযং কুসলেসু ধম্মেসু এৰংদেসনা, এতদানুত্তরিযং। তং ভগৰাতি তং দেসনং ভগৰা অসেসং সকলং অভিজানাতি। তং ভগৰতোতি তং দেসনং ভগৰতো অসেসং অভিজানতো। উত্তরি অভিঞ্ঞেয্যং নত্থীতি তদুত্তরি অভিজানিতব্বং নত্থি, অযং নাম ইতো অঞ্ঞো ধম্মো ৰা পুগ্গলো ৰা যং ভগৰা ন জানাতীতি ইদং নত্থি। যদভিজানং অঞ্ঞো সমণো ৰাতি যং তুম্হেহি অনভিঞ্ঞাতং, তং অঞ্ঞো সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰা অভিজানন্তো ভগৰতা ভিয্যোভিঞ্ঞতরো অস্স, অধিকতরপঞ্ঞো ভৰেয্য। যদিদং কুসলেসু ধম্মেসূতি এত্থ যদিদন্তি নিপাতমত্তং, কুসলেসু ধম্মেসু ভগৰতা উত্তরিতরো নত্থীতি অযমেত্থত্থো। ইতি ভগৰাৰ কুসলেসু ধম্মেসু অনুত্তরোতি দস্সেন্তো ‘‘ইমিনাপি কারণেন এৰংপসন্নো অহং, ভন্তে, ভগৰতী’’তি দীপেতি। ইতো পরেসু অপরং পনাতিআদীসু ৰিসেসমত্তমেৰ ৰণ্ণযিস্সাম। পুরিমৰারসদিসং পন ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বং।
আযতনপণ্ণত্তিদেসনাৰণ্ণনা
১৪৬. আযতনপণ্ণত্তীসূতি আযতনপঞ্ঞাপনাসু। ইদানি তা আযতনপঞ্ঞত্তিযো দস্সেন্তো ছযিমানি, ভন্তেতিআদিমাহ। আযতনকথা পনেসা ৰিসুদ্ধিমগ্গে ৰিত্থারেন কথিতা, তেন ন তং ৰিত্থারযিস্সাম, তস্মা তত্থ ৰুত্তনযেনেৰ সা ৰিত্থারতো ৰেদিতব্বা।
এতদানুত্তরিযং ভন্তে, আযতনপণ্ণত্তীসূতি যাযং আযতনপণ্ণত্তীসু অজ্ঝত্তিকবাহিরৰৰত্থানাদিৰসেন এৰং দেসনা, এতদানুত্তরিযং। সেসং ৰুত্তনযমেৰ।
গব্ভাৰক্কন্তিদেসনাৰণ্ণনা
১৪৭. গব্ভাৰক্কন্তীসূতি গব্ভোক্কমনেসু। তা গব্ভাৰক্কন্তিযো দস্সেন্তো চতস্সো ইমা, ভন্তেতিআদিমাহ। তত্থ অসম্পজানোতি অজানন্তো সম্মূল়্হো হুত্ৰা। মাতুকুচ্ছিং ওক্কমতীতি ঠাতীতি ৰসতি। নিক্খমতীতি নিক্খমন্তোপি অসম্পজানো সম্মূল়্হোৰ নিক্খমতি। অযং পঠমাতি অযং পকতিলোকিযমনুস্সানং পঠমা গব্ভাৰক্কন্তি।
সম্পজানো মাতুকুচ্ছিং ওক্কমতীতি ওক্কমন্তো সম্পজানো অসম্মূল়্হো হুত্ৰা ওক্কমতি।
অযং দুতিযাতি অযং অসীতিমহাথেরানং সাৰকানং দুতিযা গব্ভাৰক্কন্তি। তে হি পৰিসন্তাৰ জানন্তি, ৰসন্তা চ নিক্খমন্তা চ ন জানন্তি।
অযং ততিযাতি অযং দ্ৰিন্নঞ্চ অগ্গসাৰকানং পচ্চেকবোধিসত্তানঞ্চ ততিযা গব্ভাৰক্কন্তি। তে কির কম্মজেহি ৰাতেহি অধোসিরা উদ্ধংপাদা অনেকসতপোরিসে পপাতে ৰিয যোনিমুখে খিত্তা তাল়চ্ছিগ্গল়েন হত্থী ৰিয সম্বাধেন যোনিমুখেন নিক্খমমানা অনন্তং দুক্খং পাপুণন্তি। তেন নেসং ‘‘মযং নিক্খমম্হা’’তি সম্পজানতা ন হোতি। এৰং পূরিতপারমীনম্পি চ সত্তানং এৰরূপে ঠানে মহন্তং দুক্খং উপ্পজ্জতীতি অলমেৰ গব্ভাৰাসে নিব্বিন্দিতুং অলং ৰিরজ্জিতুং।
অযং চতুত্থাতি অযং সব্বঞ্ঞুবোধিসত্তানং ৰসেন চতুত্থা গব্ভাৰক্কন্তি। সব্বঞ্ঞুবোধিসত্তা হি মাতুকুচ্ছিস্মিং পটিসন্ধিং গণ্হন্তাপি জানন্তি, তত্থ ৰসন্তাপি জানন্তি, নিক্খমন্তাপি জানন্তি, নিক্খমনকালেপি চ তে কম্মজৰাতা উদ্ধংপাদে অধোসিরে কত্ৰা খিপিতুং ন সক্কোন্তি, দ্ৰে হত্থে পসারেত্ৰা অক্খীনি উম্মীলেত্ৰা ঠিতকাৰ নিক্খমন্তি। ভৰগ্গং উপাদায অৰীচিঅন্তরে অঞ্ঞো তীসু কালেসু সম্পজানো নাম নত্থি ঠপেত্ৰা সব্বঞ্ঞুবোধিসত্তে। তেনেৰ নেসং মাতুকুচ্ছিং ওক্কমনকালে চ নিক্খমনকালে
আদেসনৰিধাদেসনাৰণ্ণনা
১৪৮. আদেসনৰিধাসূতি আদেসনকোট্ঠাসেসু। ইদানি তা আদেসনৰিধা দস্সেন্তো চতস্সো ইমাতিআদিমাহ। নিমিত্তেন আদিসতীতি আগতনিমিত্তেন গতনিমিত্তেন ঠিতনিমিত্তেন ৰা ইদং নাম ভৰিস্সতীতি কথেতি।
তত্রিদং
অমনুস্সানন্তি যক্খপিসাচাদীনং। দেৰতানন্তি সদ্দং সুত্ৰাতি অঞ্ঞস্স চিত্তং ঞত্ৰা কথেন্তানং সদ্দং সুত্ৰা। ৰিতক্কৰিপ্ফারসদ্দন্তি ৰিতক্কৰিপ্ফারৰসেন উপ্পন্নং ৰিপ্পলপন্তানং সুত্তপমত্তাদীনং সদ্দং। সুত্ৰাতি তং সদ্দং সুত্ৰা। যং ৰিতক্কযতো তস্স সো সদ্দো উপ্পন্নো, তস্স ৰসেন ‘‘এৰম্পি তে মনো’’তি আদিসতি। মনোসঙ্খারা পণিহিতাতি চিত্তসঙ্খারা সুট্ঠপিতা। ৰিতক্কেস্সতীতি ৰিতক্কযিস্সতি পৰত্তেস্সতীতি পজানাতি। জানন্তো চ আগমনেন জানাতি, পুব্বভাগেন জানাতি, অন্তোসমাপত্তিযং চিত্তং ওলোকেত্ৰা জানাতি। আগমনেন জানাতি নাম কসিণপরিকম্মকালেযেৰ যেনাকারেন এস কসিণভাৰনং আরদ্ধো পঠমজ্ঝানং ৰা…পে॰… চতুত্থজ্ঝানং ৰা অট্ঠসমাপত্তিযো ৰা নিব্বত্তেস্সতীতি জানাতি। পুব্বভাগেন জানাতি নাম সমথৰিপস্সনায আরদ্ধাযেৰ জানাতি, যেনাকারেন এস ৰিপস্সনং আরদ্ধো সোতাপত্তিমগ্গং ৰা নিব্বত্তেস্সতি, সকদাগামিমগ্গং ৰা নিব্বত্তেস্সতি, অনাগামিমগ্গং ৰা নিব্বত্তেস্সতি, অরহত্তমগ্গং ৰা নিব্বত্তেস্সতীতি জানাতি। অন্তোসমাপত্তিযং চিত্তং ওলোকেত্ৰা জানাতি নাম যেনাকারেন ইমস্স মনোসঙ্খারা সুট্ঠপিতা, ইমস্স নাম চিত্তস্স অনন্তরা
তত্থ পুথুজ্জনো চেতোপরিযঞাণলাভী পুথুজ্জনানংযেৰ চিত্তং জানাতি, ন অরিযানং। অরিযেসুপি হেট্ঠিমো হেট্ঠিমো উপরিমস্স উপরিমস্স চিত্তং ন জানাতি, উপরিমো পন হেট্ঠিমস্স জানাতি। এতেসু চ সোতাপন্নো সোতাপত্তিফলসমাপত্তিং সমাপজ্জতি। সকদাগামী, অনাগামী, অরহা, অরহত্তফলসমাপত্তিং সমাপজ্জতি। উপরিমো হেট্ঠিমং ন সমাপজ্জতি। তেসঞ্হি হেট্ঠিমা হেট্ঠিমা সমাপত্তি তত্রুপপত্তিযেৰ হোতি। তথেৰ তং হোতীতি ইদং একংসেন তথেৰ হোতি। চেতোপরিযঞাণৰসেন ঞাতঞ্হি অঞ্ঞথাভাৰী নাম নত্থি। সেসং পুরিমনযেনেৰ যোজেতব্বং।
দস্সনসমাপত্তিদেসনাৰণ্ণনা
১৪৯. আতপ্পমন্ৰাযাতিআদি আতপ্পন্তি ৰীরিযং। তদেৰ পদহিতব্বতো পধানং। অনুযুঞ্জিতব্বতো অনুযোগো। অপ্পমাদন্তি সতিঅৰিপ্পৰাসং। সম্মামনসিকারন্তি অনিচ্চে অনিচ্চন্তিআদিৰসেন পৰত্তং উপাযমনসিকারং। চেতোসমাধিন্তি পঠমজ্ঝানসমাধিং। অযং পঠমা দস্সনসমাপত্তীতি অযং দ্ৰত্তিং সাকারং পটিকূলতো মনসিকত্ৰা পটিকূলদস্সনৰসেন উপ্পাদিতা পঠমজ্ঝানসমাপত্তি পঠমা দস্সনসমাপত্তি নাম, সচে পন তং ঝানং পাদকং কত্ৰা সোতাপন্নো হোতি, অযং নিপ্পরিযাযেনেৰ পঠমা দস্সনসমাপত্তি।
অতিক্কম্ম চাতি অতিক্কমিত্ৰা চ। ছৰিমংসলোহিতন্তি ছৰিঞ্চ মংসঞ্চ লোহিতঞ্চ। অট্ঠিং পচ্চৰেক্খতীতি অট্ঠি অট্ঠীতি পচ্চৰেক্খতি। অট্ঠি অট্ঠীতি পচ্চৰেক্খিত্ৰা উপ্পাদিতা অট্ঠিআরম্মণা দিব্বচক্খুপাদকজ্ঝানসমাপত্তি দুতিযা দস্সনসমাপত্তি নাম। সচে পন তং ঝানং পাদকং কত্ৰা সকদাগামিমগ্গং নিব্বত্তেতি। অযং নিপ্পরিযাযেন দুতিযা দস্সনসমাপত্তি। কাল়ৰল্লৰাসী সুমত্থেরো পন ‘‘যাৰ ততিযমগ্গা ৰট্টতী’’তি আহ।
ৰিঞ্ঞাণসোতন্তি উভযতো অব্বোচ্ছিন্নন্তি দ্ৰীহিপি ভাগেহি অচ্ছিন্নং। ইধ লোকে পতিট্ঠিতঞ্চাতি ছন্দরাগৰসেন ইমস্মিঞ্চ লোকে পতিট্ঠিতং। দুতিযপদেপি এসেৰ নযো। কম্মং ৰা কম্মতো উপগচ্ছন্তং ইধ লোকে পতিট্ঠিতং নাম। কম্মভৰং আকড্ঢন্তং পরলোকে পতিট্ঠিতং নাম। ইমিনা কিং কথিতং? সেক্খপুথুজ্জনানং চেতোপরিযঞাণং কথিতং। সেক্খপুথুজ্জনানঞ্হি চেতোপরিযঞাণং ততিযা দস্সনসমাপত্তি নাম।
ইধ লোকে অপ্পতিট্ঠিতঞ্চাতি নিচ্ছন্দরাগত্তা ইধলোকে চ অপ্পতিট্ঠিতং। দুতিযপদেপি এসেৰ নযো। কম্মং ৰা কম্মতো ন উপগচ্ছন্তং ইধ লোকে অপ্পতিট্ঠিতং নাম। কম্মভৰং অনাকড্ঢন্তং পরলোকে অপ্পতিট্ঠিতং নাম। ইমিনা কিং কথিতং? খীণাসৰস্স চেতোপরিযঞাণং কথিতং। খীণাসৰস্স হি চেতোপরিযঞাণং চতুত্থা দস্সনসমাপত্তি নাম।
অপিচ দ্ৰত্তিংসাকারে আরদ্ধৰিপস্সনাপি
পুগ্গলপণ্ণত্তিদেসনাৰণ্ণনা
১৫০. পুগ্গলপণ্ণত্তীসূতি লোকৰোহারৰসেন ‘‘সত্তো পুগ্গলো নরো পোসো’’তি এৰং পঞ্ঞাপেতব্বাসু লোকপঞ্ঞত্তীসু। বুদ্ধানঞ্হি দ্ৰে কথা সম্মুতিকথা, পরমত্থকথাতি পোট্ঠপাদসুত্তে (দী॰ নি॰ অট্ঠ॰ ১.৪৩৯-৪৪৩) ৰিত্থারিতা।
তত্থ পুগ্গলপণ্ণত্তীসূতি অযং সম্মুতিকথা। ইদানি যে পুগ্গলে পঞ্ঞপেন্তো পুগ্গলপণ্ণত্তীসু ভগৰা অনুত্তরো হোতি, তে দস্সেন্তো সত্তিমে ভন্তে পুগ্গলা। উভতোভাগৰিমুত্তোতিআদিমাহ। তত্থ উভতোভাগৰিমুত্তোতি দ্ৰীহি ভাগেহি ৰিমুত্তো, অরূপসমাপত্তিযা রূপকাযতো
পাল়ি পনেত্থ ‘‘কতমো চ পুগ্গলো উভতোভাগৰিমুত্তো? ইধেকচ্চো পুগ্গলো অট্ঠৰিমোক্খে কাযেন ফুসিত্ৰা ৰিহরতি, পঞ্ঞায চস্স দিস্ৰা আসৰা পরিক্খীণা হোন্তী’’তি (ধাতু॰ ২৪) এৰং অট্ঠৰিমোক্খলাভিনো ৰসেন আগতা। পঞ্ঞায ৰিমুত্তোতি পঞ্ঞাৰিমুত্তো। সো সুক্খৰিপস্সকো চ, চতূহি ঝানেহি ৰুট্ঠায অরহত্তং পত্তা চত্তারো চাতি ইমেসং ৰসেন পঞ্চৰিধোৰ হোতি।
পাল়ি পনেত্থ অট্ঠৰিমোক্খপটিক্খেপৰসেনেৰ আগতা। যথাহ ‘‘ন হেৰ খো অট্ঠ ৰিমোক্খে কাযেন ফুসিত্ৰা ৰিহরতি। পঞ্ঞায চস্স দিস্ৰা আসৰা পরিক্খীণা হোন্তি। অযং ৰুচ্চতি পুগ্গলো পঞ্ঞাৰিমুত্তো’’তি (ধাতু॰ ২৫)।
ফুট্ঠন্তং সচ্ছি করোতীতি কাযসক্খি। সো ঝানফস্সং পঠমং ফুসতি, পচ্ছা নিরোধং নিব্বানং সচ্ছিকরোতি, সো সোতাপত্তিফলট্ঠং আদিং কত্ৰা যাৰ অরহত্তমগ্গট্ঠা
দিট্ঠন্তং পত্তোতি দিট্ঠিপ্পত্তো। তত্রিদং সঙ্খেপলক্খণং, দুক্খা সঙ্খারা সুখো নিরোধোতি ঞাতং হোতি দিট্ঠং ৰিদিতং সচ্ছিকতং পস্সিতং পঞ্ঞাযাতি দিট্ঠিপ্পত্তো। ৰিত্থারতো পনেসোপি কাযসক্খি ৰিয ছব্বিধো হোতি। তেনেৰাহ – ‘‘ইধেকচ্চো পুগ্গলো ইদং দুক্খন্তি যথাভূতং পজানাতি…পে॰… অযং দুক্খনিরোধগামিনী পটিপদাতি যথাভূতং পজানাতি, তথাগতপ্পৰেদিতা চস্স ধম্মা পঞ্ঞায ৰোদিট্ঠা হোন্তি ৰোচরিতা, পঞ্ঞায চস্স দিস্ৰা একচ্চে আসৰা পরিক্খীণা হোন্তি। অযং ৰুচ্চতি পুগ্গলো দিট্ঠিপ্পত্তো’’তি (ধাতু॰ ২৭)।
সদ্ধায সদ্ধাৰিমুত্তো। সোপি ৰুত্তনযেনেৰ ছব্বিধো হোতি। তেনেৰাহ – ‘‘ইধেকচ্চো পুগ্গলো ইদং দুক্খন্তি যথাভূতং পজানাতি, অযং দুক্খসমুদযোতি যথাভূতং পজানাতি, অযং দুক্খনিরোধোতি যথাভূতং পজানাতি, অযং দুক্খনিরোধগামিনী পটিপদাতি যথাভূতং পজানাতি, তথাগতপ্পৰেদিতা চস্স ধম্মা পঞ্ঞায ৰোদিট্ঠা হোন্তি ৰোচরিতা, পঞ্ঞায চস্স দিস্ৰা একচ্চে আসৰা পরিক্খীণা হোন্তি নো চ খো যথা দিট্ঠিপ্পত্তস্স। অযং ৰুচ্চতি পুগ্গলো সদ্ধাৰিমুত্তো’’তি (ধাতু॰ ২৮)। এতেসু হি সদ্ধাৰিমুত্তস্স পুব্বভাগমগ্গক্খণে সদ্দহন্তস্স ৰিয, ওকপ্পেন্তস্স ৰিয, অধিমুচ্চন্তস্স ৰিয চ কিলেসক্খযো হোতি। দিট্ঠিপ্পত্তস্স পুব্বভাগমগ্গক্খণে কিলেসচ্ছেদকং ঞাণং অদন্ধং তিখিণং সূরং হুত্ৰা ৰহতি। তস্মা যথা নাম নাতিতিখিণেন অসিনা কদলিং ছিন্দন্তস্স ছিন্নট্ঠানং ন মট্ঠং হোতি, অসি ন সীঘং ৰহতি, সদ্দো সুয্যতি, বলৰতরো ৰাযামো কাতব্বো হোতি, এৰরূপা সদ্ধাৰিমুত্তস্স পুব্বভাগমগ্গভাৰনা। যথা পন অতিনিসিতেন অসিনা কদলিং ছিন্দন্তস্স ছিন্নট্ঠানং মট্ঠং হোতি, অসি সীঘং ৰহতি, সদ্দো ন সুয্যতি, বলৰতরং ৰাযামকিচ্চং ন হোতি, এৰরূপা পঞ্ঞাৰিমুত্তস্স পুব্বভাগমগ্গভাৰনা ৰেদিতব্বা।
ধম্মং অনুস্সরতীতি ধম্মানুসারী। ধম্মোতি পঞ্ঞা, পঞ্ঞাপুব্বঙ্গমং মগ্গং ভাৰেতীতি অত্থো। সদ্ধানুসারিম্হিপি এসেৰ নযো, উভোপেতে সোতাপত্তিমগ্গট্ঠাযেৰ। ৰুত্তম্পি চেতং ‘‘যস্স পুগ্গলস্স সোতাপত্তিফলসচ্ছিকিরিযায পটিপন্নস্স পঞ্ঞিন্দ্রিযং অধিমত্তং হোতি, পঞ্ঞাৰাহিং পঞ্ঞাপুব্বঙ্গমং অরিযমগ্গং ভাৰেতি। অযং ৰুচ্চতি পুগ্গলো ধম্মানুসারী’’তি।
তথা
পধানদেসনাৰণ্ণনা
১৫১. পধানেসূতি ইধ পদহনৰসেন ‘‘সত্ত বোজ্ঝঙ্গা পধানা’’তি ৰুত্তা। তেসং ৰিত্থারকথা মহাসতিপট্ঠানে ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বা। সেসমিধাপি পুরিমনযেনেৰ যোজেতব্বং।
পটিপদাদেসনাৰণ্ণনা
১৫২. দুক্খপটিপদাদীসু
ভস্সসমাচারাদিৰণ্ণনা
১৫৩. ন চেৰ মুসাৰাদূপসঞ্হিতন্তি ভস্সসমাচারে ঠিতোপি কথামগ্গং অনুপচ্ছিন্দিত্ৰা কথেন্তোপি ইধেকচ্চো ভিক্খু ন চেৰ মুসাৰাদূপসঞ্হিতং ভাসতি। অট্ঠ অনরিযৰোহারে ৰজ্জেত্ৰা অট্ঠ অরিযৰোহারযুত্তমেৰ ভাসতি। ন চ ৰেভূতিযন্তি ভস্সসমাচারে ঠিতোপি ভেদকরৰাচং ন চ পেসুণিযন্তি তস্সাযেৰেতং ৰেৰচনং। ৰেভূতিযৰাচা হি পিযভাৰস্স সুঞ্ঞকরণতো ‘‘পেসুণিয’’ন্তি ৰুচ্চতি। নামমেৰস্সা এতন্তি মহাসীৰত্থেরো অৰোচ। ন চ সারম্ভজন্তি সারম্ভজা চ যা ৰাচা, তঞ্চ ন ভাসতি। ‘‘ত্ৰং দুস্সীলো’’তি ৰুত্তে, ‘‘ত্ৰং দুস্সীলো তৰাচরিযো দুস্সীলো’’তি ৰা, ‘‘তুয্হং আপত্তী’’তি ৰুত্তে, ‘‘অহং পিণ্ডায চরিত্ৰা পাটলিপুত্তং গতো’’তিআদিনা নযেন বহিদ্ধা ৰিক্খেপকথাপৰত্তং ৰা করণুত্তরিযৰাচং ন ভাসতি। জযাপেক্খোতি জযপুরেক্খারো হুত্ৰা, যথা হত্থকো সক্যপুত্তো তিত্থিযা নাম ধম্মেনপি অধম্মেনপি জেতব্বাতি সচ্চালিকং যংকিঞ্চি ভাসতি, এৰং মন্তা মন্তা চ ৰাচং ভাসতীতি এত্থ মন্তাতি ৰুচ্চতি পঞ্ঞা, মন্তায পঞ্ঞায। পুন মন্তাতি উপপরিক্খিত্ৰা। ইদং ৰুত্তং হোতি, ভস্সসমাচারে ঠিতো দিৰসভাগম্পি কথেন্তো পঞ্ঞায উপপরিক্খিত্ৰা যুত্তকথমেৰ কথেতীতি। নিধানৰতিন্তি হদযেপি নিদহিতব্বযুত্তং। কালেনাতি যুত্তপত্তকালেন।
এৰং ভাসিতা হি ৰাচা অমুসা চেৰ হোতি অপিসুণা চ অফরুসা চ অসঠা চ অসম্ফপ্পলাপা চ। এৰরূপা চ অযং ৰাচা চতুসচ্চনিস্সিতাতিপি সিক্খত্তযনিস্সিতাতিপি দসকথাৰত্থুনিস্সিতাতিপি তেরসধুতঙ্গনিস্সিতাতিপি সত্তত্তিংসবোধিপক্খিযধম্মনিস্সিতাতিপি মগ্গনিস্সিতাতিপি ৰুচ্চতি। তেনাহ এতদানুত্তরিযং, ভন্তে, ভস্সসমাচারেতি তং পুরিমনযেনেৰ যোজেতব্বং।
সচ্চো চস্স সদ্ধো চাতি সীলাচারে ঠিতো ভিক্খু সচ্চো চ ভৰেয্য সচ্চকথো সদ্ধো চ সদ্ধাসম্পন্নো। ননু হেট্ঠা সচ্চং কথিতমেৰ, ইধ কস্মা পুন ৰুত্তন্তি? হেট্ঠা ৰাচাসচ্চং কথিতং। সীলাচারে ঠিতো পন ভিক্খু অন্তমসো হসনকথাযপি মুসাৰাদং ন করোতীতি দস্সেতুং ইধ ৰুত্তং। ইদানি সো ধম্মেন সমেন জীৰিতং কপ্পেতীতি দস্সনত্থং ন চ কুহকোতিআদি ৰুত্তং। তত্থ ‘‘কুহকো’’তিআদীনি ব্রহ্মজালে ৰিত্থারিতানি।
ইন্দ্রিযেসু গুত্তদ্ৰারো, ভোজনে মত্তঞ্ঞূতি ছসু ইন্দ্রিযেসু গুত্তদ্ৰারো ভোজনেপি পমাণঞ্ঞূ। সমকারীতি জাগরিযানুযোগমনুযুত্তোতি রত্তিন্দিৰং ছ কোট্ঠাসে কত্ৰা ‘‘দিৰসং চঙ্কমেন নিসজ্জাযা’’তি ৰুত্তনযেনেৰ জাগরিযানুযোগং যুত্তপ্পযুত্তো ৰিহরতি। অতন্দিতোতি নিত্তন্দী কাযালসিযৰিরহিতো। আরদ্ধৰীরিযোতি কাযিকৰীরিযেনাপি আরদ্ধৰীরিযো হোতি, গণসঙ্গণিকং ৰিনোদেত্ৰা চতূসু ইরিযাপথেসু অট্ঠআরব্ভৰত্থুৰসেন একৰিহারী। চেতসিকৰীরিযেনাপি আরদ্ধৰীরিযো ঝাযীতি আরম্মণলক্খণূপনিজ্ঝানৰসেন সতিমাতি চিরকতাদিঅনুস্সরণসমত্থায সতিযা সমন্নাগতো।
কল্যাণপটিভানোতি ৰাক্করণসম্পন্নো চেৰ হোতি পটিভানসম্পন্নো চ। যুত্তপটিভানো খো পন হোতি নো মুত্তপটিভানো। সীলসমাচারস্মিঞ্হি ঠিতভিক্খু মুত্তপটিভানো ন হোতি, যুত্তপটিভানো পন হোতি ৰঙ্গীসত্থেরো ৰিয। গতিমাতি গমনসমত্থায পঞ্ঞায সমন্নাগতো। ধিতিমাতি ধারণসমত্থায পঞ্ঞায সমন্নাগতো। মতিমাতি এত্থ পন মতীতি পঞ্ঞায নামমেৰ, তস্মা পঞ্ঞৰাতি অত্থো। ইতি তীহিপি ইমেহি পদেহি পঞ্ঞাৰ কথিতা। তত্থ হেট্ঠা সমণধম্মকরণৰীরিযং কথিতং, ইধ বুদ্ধৰচনগণ্হনৰীরিযং। তথা হেট্ঠা ৰিপস্সনাপঞ্ঞা কথিতা, ইধ বুদ্ধৰচনগণ্হনপঞ্ঞা। ন চ কামেসু গিদ্ধোতি ৰত্থুকামকিলেসকামেসু অগিদ্ধো। সতো চ নিপকো চাতি অভিক্কন্তপটিক্কন্তাদীসু সত্তসু ঠানেসু সতিযা চেৰ ঞাণেন চ সমন্নাগতো চরতীতি অত্থো। নেপক্কন্তি পঞ্ঞা, তায সমন্নাগতত্তা নিপকোতি ৰুত্তো। সেসমিধাপি পুরিমনযেনেৰ যোজেতব্বং।
অনুসাসনৰিধাদিৰণ্ণনা
১৫৪. পচ্চত্তং যোনিসো মনসিকারাতি অত্তনো উপাযমনসিকারেন। যথানুসিট্ঠং তথা পটিপজ্জমানোতি যথা মযা অনুসিট্ঠং অনুসাসনী দিন্না, তথা পটিপজ্জমানো। তিণ্ণং সংযোজনানং পরিক্খযাতিআদি ৰুত্তত্থমেৰ। সেসমিধাপি পুরিমনযেনেৰ যোজেতব্বং।
১৫৫. পরপুগ্গলৰিমুত্তিঞাণেতি সোতাপন্নাদীনং পরপুগ্গলানং তেন তেন মগ্গেন কিলেসৰিমুত্তিঞাণে। সেসমিধাপি পুরিমনযেনেৰ যোজেতব্বং।
১৫৬. অমুত্রাসিং এৰংনামোতি একো পুব্বেনিৰাসং অনুস্সরন্তো নামগোত্তং পরিযাদিযমানো গচ্ছতি। একো সুদ্ধখন্ধেযেৰ অনুস্সরতি, একো হি সক্কোতি, একো ন সক্কোতি। তত্থ যো সক্কোতি, তস্স ৰসেন অগ্গহেত্ৰা অসক্কোন্তস্স ৰসেন গহিতং। অসক্কোন্তো পন কিং করোতি? সুদ্ধখন্ধেযেৰ অনুস্সরন্তো গন্ত্ৰা অনেকজাতিসতসহস্সমত্থকে ঠত্ৰা নামগোত্তং পরিযাদিযমানো ওতরতি। তং দস্সেন্তো এৰংনামোতিআদিমাহ সো এৰমাহাতি সো দিট্ঠিগতিকো এৰমাহ। তত্থ কিঞ্চাপি সস্সতোতি ৰত্ৰা ‘‘তে চ সত্তা সংসরন্তী’’তি ৰদন্তস্স ৰচনং পুব্বাপরৰিরুদ্ধং হোতি। দিট্ঠিগতিকত্তা পনেস এতং ন সল্লক্খেসি। দিট্ঠিগতিকস্স হি ঠানং ৰা নিযমো ৰা নত্থি। ইমং গহেত্ৰা ইমং ৰিস্সজ্জেতি, ইমং ৰিস্সজ্জেত্ৰা ইমং গণ্হাতীতি ব্রহ্মজালে ৰিত্থারিতমেৰেতং। অযং ততিযো সস্সতৰাদোতি থেরো লাভিস্সেৰ ৰসেন তযো সস্সতৰাদে আহ। ভগৰতা পন তক্কীৰাদম্পি গহেত্ৰা ব্রহ্মজালে চত্তারো ৰুত্তা। এতেসং পন তিণ্ণং ৰাদানং ৰিত্থারকথা ব্রহ্মজালে (দী॰ নি॰ অট্ঠ॰ ১.৩০) ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বা। সেসমিধাপি পুরিমনযেনেৰ ৰিত্থারেতব্বং।
১৫৭. গণনায ৰাতি পিণ্ডগণনায। সঙ্খানেনাতি অচ্ছিদ্দকৰসেন মনোগণনায। উভযথাপি পিণ্ডগণনমেৰ দস্সেতি। ইদং ৰুত্তং হোতি, ৰস্সানং সতৰসেন সহস্সৰসেন সতসহস্সৰসেন কোটিৰসেন পিণ্ডং কত্ৰাপি এত্তকানি ৰস্সসতানীতি ৰা এত্তকা ৰস্সকোটিযোতি ৰা এৰং সঙ্খাতুং ন সক্কা। তুম্হে পন অত্তনো দসন্নং পারমীনং পূরিতত্তা সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণস্স সুপ্পটিৰিদ্ধত্তা যস্মা ৰো অনাৰরণঞাণং সূরং ৰহতি। তস্মা দেসনাঞাণকুসলতং পুরক্খত্ৰা ৰস্সগণনাযপি পরিযন্তিকং কত্ৰা কপ্পগণনাযপি পরিচ্ছিন্দিত্ৰা এত্তকন্তি
১৫৮. এতদানুত্তরিযং, ভন্তে, সত্তানং চুতূপপাতঞাণেতি ভন্তে যাপি অযং সত্তানং চুতিপটিসন্ধিৰসেন ঞাণদেসনা, সাপি তুম্হাকংযেৰ অনুত্তরা। অতীতবুদ্ধাপি এৰমেৰ দেসেসুং। অনাগতাপি এৰমেৰ দেসেস্সন্তি। তুম্হে তেসং অতীতানাগতবুদ্ধানং ঞাণেন সংসন্দিত্ৰাৰ দেসযিত্থ। ‘‘ইমিনাপি কারণেন এৰংপসন্নো অহং ভন্তে ভগৰতী’’তি দীপেতি। পাল়িযত্থো পনেত্থ ৰিত্থারিতোযেৰ।
১৫৯. সাসৰা সউপধিকাতি সদোসা সউপারম্ভা। নো অরিযাতি ৰুচ্চতীতি অরিযিদ্ধীতি ন ৰুচ্চতি। অনাসৰা অনুপধিকাতি নিদ্দোসা অনুপারম্ভা। অরিযাতি ৰুচ্চতীতি অরিযিদ্ধীতি ৰুচ্চতি। অপ্পটিকূলসঞ্ঞী তত্থ ৰিহরতীতি কথং অপ্পটিকূলসঞ্ঞী তত্থ ৰিহরতীতি? পটিকূলে সত্তে মেত্তং ফরতি, সঙ্খারে ধাতুসঞ্ঞং উপসংহরতি। যথাহ ‘‘কথং পটিকূলে অপ্পটিকূলসঞ্ঞী ৰিহরতি (পটি॰ ম॰ ৩.৯৭)? অনিট্ঠস্মিং ৰত্থুস্মিং মেত্তায ৰা ফরতি, ধাতুতো ৰা উপসংহরতী’’তি। পটিকূলসঞ্ঞী তত্থ ৰিহরতীতি অপ্পটিকূলে সত্তে অসুভসঞ্ঞং ফরতি, সঙ্খারে অনিচ্চসঞ্ঞং উপসংহরতি। যথাহ ‘‘কথং অপ্পটিকূলে পটিকূলসঞ্ঞী
উপেক্খকো তত্থ ৰিহরতীতি ইট্ঠে অরজ্জন্তো অনিট্ঠে অদুস্সন্তো যথা অঞ্ঞে অসমপেক্খনেন মোহং উপ্পাদেন্তি, এৰং অনুপ্পাদেন্তো ছসু আরম্মণেসু ছল়ঙ্গুপেক্খায উপেক্খকো ৰিহরতি। এতদানুত্তরিযং, ভন্তে, ইদ্ধিৰিধাসূতি, ভন্তে, যা অযং দ্ৰীসু ইদ্ধীসু এৰংদেসনা, এতদানুত্তরিযং। তং ভগৰাতি তং দেসনং ভগৰা অসেসং সকলং অভিজানাতি। তং ভগৰতোতি তং দেসনং ভগৰতো অসেসং অভিজানতো। উত্তরি অভিঞ্ঞেয্যং নত্থীতি উত্তরি অভিজানিতব্বং নত্থি। অযং নাম ইতো অঞ্ঞো ধম্মো ৰা পুগ্গলো ৰা যং ভগৰা ন জানাতি ইদং নত্থি। যদভিজানং অঞ্ঞো সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰাতি যং তুম্হেহি অনভিঞ্ঞাতং অঞ্ঞো সমণো ৰা যদিদং ইদ্ধিৰিধাসূতি এত্থ যদিদন্তি নিপাতমত্তং। ইদ্ধিৰিধাসু ভগৰতা উত্তরিতরো নত্থি। অতীতবুদ্ধাপি হি ইমা দ্ৰে ইদ্ধিযো দেসেসুং, অনাগতাপি ইমাৰ দেসেস্সন্তি। তুম্হেপি তেসং ঞাণেন সংসন্দিত্ৰা ইমাৰ দেসযিত্থ। ইতি ভগৰা ইদ্ধিৰিধাসু অনুত্তরোতি দস্সেন্তো ‘‘ইমিনাপি কারণেন এৰংপসন্নো অহং, ভন্তে, ভগৰতী’’তি দীপেতি। এত্তাৰতা যে ধম্মসেনাপতি দিৰাট্ঠানে নিসীদিত্ৰা সোল়স অপরম্পরিযধম্মে সম্মসি, তেৰ দস্সিতা হোন্তি।
অঞ্ঞথাসত্থুগুণদস্সনাদিৰণ্ণনা
১৬০. ইদানি অপরেনপি আকারেন ভগৰতো গুণে দস্সেন্তো যং তং ভন্তেতিআদিমাহ। তত্থ সদ্ধেন কুলপুত্তেনাতি সদ্ধা কুলপুত্তা আরদ্ধৰীরিযেনাতিআদীসু ‘‘ৰীরিযং থামো’’তিআদীনি সব্বানেৰ ৰীরিযৰেৰচনানি। তত্থ আরদ্ধৰীরিযেনাতি পগ্গহিতৰীরিযেন। থামৰতাতি থামসম্পন্নেন থিরৰীরিযেন। পুরিসথামেনাতি তেন থামৰতা যং পুরিসথামেন পত্তব্বন্তি ৰুত্তং হোতি। অনন্তরপদদ্ৰযেপি এসেৰ নযো। পুরিসধোরয্হেনাতি যা অসমধুরেহি বুদ্ধেহি ৰহিতব্বা ধুরা, তং ধুরং ৰহনসমত্থেন মহাপুরিসেন। অনুপ্পত্তং তং ভগৰতাতি তং সব্বং অতীতানাগতবুদ্ধেহি পত্তব্বং, সব্বমেৰ অনুপ্পত্তং, ভগৰতো একগুণোপি ঊনো নত্থীতি দস্সেতি। কামেসু কামসুখল্লিকানুযোগন্তি ৰত্থুকামেসু কামসুখল্লিকানুযোগং। যথা অঞ্ঞে কেণিযজটিলাদযো সমণব্রাহ্মণা ‘‘কো জানাতি পরলোকং
হীনন্তি লামকং। গম্মন্তি গামৰাসীনং ধম্মং। পোথুজ্জনিকন্তি পুথুজ্জনেহি সেৰিতব্বং। অনরিযন্তি ন নিদ্দোসং। ন ৰা অরিযেহি সেৰিতব্বং। অনত্থসঞ্হিতন্তি অনত্থসংযুত্তং। অত্তকিলমথানুযোগন্তি দুক্খন্তি দুক্খযুত্তং, দুক্খমং ৰা। যথা একে সমণব্রাহ্মণা কামসুখল্লিকানুযোগং পরিৰজ্জেস্সামাতি কাযকিলমথং অনুধাৰন্তি, ততো মুঞ্চিস্সামাতি কামসুখং অনুধাৰন্তি, ন এৰং ভগৰা। ভগৰা পন উভো এতে অন্তে ৰজ্জেত্ৰা যা সা ‘‘অত্থি, ভিক্খৰে, মজ্ঝিমা পটিপদা তথাগতেন অভিসম্বুদ্ধা চক্খুকরণী’’তি এৰং ৰুত্তা সম্মাপটিপত্তি, তমেৰ পটিপন্নো। তস্মা ‘‘ন চ অত্তকিলমথানুযোগ’’ন্তিআদিমাহ।
আভিচেতসিকানন্তি অভিচেতসিকানং, কামাৰচরচিত্তানি অতিক্কমিত্ৰা ঠিতানন্তি অত্থো। দিট্ঠধম্মসুখৰিহারানন্তি ইমস্মিংযেৰ অত্তভাৰে সুখৰিহারানং। পোট্ঠপাদসুত্তন্তস্মিঞ্হি সপ্পীতিকদুতিযজ্ঝানফলসমাপত্তি কথিতা (দী॰ নি॰ ১.৪৩২)। পাসাদিকসুত্তন্তে সহ মগ্গেন ৰিপস্সনাপাদকজ্ঝানং। দসুত্তরসুত্তন্তে নিকামলাভীতি যথাকামলাভী। অকিচ্ছলাভীতি অদুক্খলাভী। অকসিরলাভীতি ৰিপুললাভী।
অনুযোগদানপ্পকারৰণ্ণনা
১৬১. একিস্সা লোকধাতুযাতি দসসহস্সিলোকধাতুযা। তীণি হি খেত্তানি – জাতিখেত্তং আণাখেত্তং ৰিসযখেত্তং। তত্থ জাতিখেত্তং নাম দসসহস্সী লোকধাতু। সা হি তথাগতস্স মাতুকুচ্ছিং ওক্কমনকালে নিক্খমনকালে সম্বোধিকালে ধম্মচক্কপ্পৰত্তনে আযুসঙ্খারোস্সজ্জনে পরিনিব্বানে চ কম্পতি। কোটিসতসহস্সচক্কৰাল়ং পন আণাখেত্তং নাম। আটানাটিযমোরপরিত্তধজগ্গপরিত্তরতনপরিত্তাদীনঞ্হি এত্থ আণা ৰত্ততি। ৰিসযখেত্তস্স পন পরিমাণং নত্থি, বুদ্ধানঞ্হি ‘‘যাৰতকং ঞাণং, তাৰতকং ঞেয্যং, যাৰতকং ঞেয্যং তাৰতকং ঞাণং, ঞাণপরিযন্তিকং ঞেয্যং, ঞেয্যপরিযন্তিকং ঞাণ’’ন্তি (মহানি॰ ৫৫) ৰচনতো অৰিসযো নাম নত্থি।
ইমেসু
অপুব্বং অচরিমন্তি অপুরে অপচ্ছা একতো নুপ্পজ্জন্তি, পুরে ৰা পচ্ছা ৰা উপ্পজ্জন্তীতি ৰুত্তং হোতি। তত্থ বোধিপল্লঙ্কে ‘‘বোধিং অপত্ৰা ন উট্ঠহিস্সামী’’তি নিসিন্নকালতো পট্ঠায যাৰ মাতুকুচ্ছিস্মিং পটিসন্ধিগ্গহণং, তাৰ পুব্বেতি ন ৰেদিতব্বং। বোধিসত্তস্স হি পটিসন্ধিগ্গহণে দসসহস্সচক্কৰাল়কম্পনেনেৰ খেত্তপরিগ্গহো কতো। অঞ্ঞস্স বুদ্ধস্স উপ্পত্তিপি নিৰারিতা হোতি। পরিনিব্বানতো পট্ঠায চ যাৰ সাসপমত্তাপি ধাতুযো তিট্ঠন্তি, তাৰ পচ্ছাতি ন ৰেদিতব্বং। ধাতূসু হি ঠিতাসু
তিপিটকঅন্তরধানকথা
তীণি অন্তরধানানি নাম পরিযত্তিঅন্তরধানং, পটিৰেধঅন্তরধানং, পটিপত্তিঅন্তরধানন্তি। তত্থ পরিযত্তীতি তীণি পিটকানি। পটিৰেধোতি সচ্চপ্পটিৰেধো। পটিপত্তীতি পটিপদা। তত্থ পটিৰেধো চ পটিপত্তি চ হোতিপি ন হোতিপি। একস্মিঞ্হি কালে পটিৰেধকরা ভিক্খূ বহূ হোন্তি, এস ভিক্খু পুথুজ্জনোতি অঙ্গুলিং পসারেত্ৰা দস্সেতব্বো হোতি। ইমস্মিংযেৰ দীপে একৰারং পুথুজ্জনভিক্খু নাম নাহোসি। পটিপত্তিপূরকাপি কদাচি বহূ হোন্তি, কদাচি অপ্পা। ইতি পটিৰেধো চ পটিপত্তি চ হোতিপি ন হোতিপি। সাসনট্ঠিতিযা পন পরিযত্তি পমাণং। পণ্ডিতো হি তেপিটকং সুত্ৰা দ্ৰেপি পূরেতি।
যথা অম্হাকং বোধিসত্তো আল়ারস্স সন্তিকে পঞ্চাভিঞ্ঞা সত্ত চ সমাপত্তিযো নিব্বত্তেত্ৰা নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনসমাপত্তিযা পরিকম্মং পুচ্ছি, সো ন জানামীতি আহ। ততো উদকস্স সন্তিকং গন্ত্ৰা অধিগতৰিসেসং সংসন্দিত্ৰা নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনস্স পরিকম্মং পুচ্ছি, সো আচিক্খি, তস্স ৰচনসমনন্তরমেৰ মহাসত্তো তং ঝানং সম্পাদেসি, এৰমেৰ
তত্থ সুত্তন্তপিটকে অন্তরধাযমানে পঠমং অঙ্গুত্তরনিকাযো একাদসকতো পট্ঠায যাৰ এককা অন্তরধাযতি, তদনন্তরং সংযুত্তনিকাযো চক্কপেয্যালতো পট্ঠায যাৰ ওঘতরণা অন্তরধাযতি। তদনন্তরং মজ্ঝিমনিকাযো ইন্দ্রিযভাৰনতো পট্ঠায যাৰ মূলপরিযাযা অন্তরধাযতি। তদনন্তরং দীঘনিকাযো দসুত্তরতো পট্ঠায যাৰ ব্রহ্মজালা অন্তরধাযতি। একিস্সাপি দ্ৰিন্নম্পি গাথানং পুচ্ছা অদ্ধানং
দ্ৰীসু পন পিটকেসু অন্তরহিতেসুপি ৰিনযপিটকে ঠিতে সাসনং তিট্ঠতি। পরিৰারক্খন্ধকেসু অন্তরহিতেসু উভতোৰিভঙ্গে ঠিতে ঠিতমেৰ হোতি। উভতোৰিভঙ্গে অন্তরহিতে মাতিকাযপি ঠিতায ঠিতমেৰ হোতি। মাতিকায অন্তরহিতায পাতিমোক্খপব্বজ্জাউপসম্পদাসু ঠিতাসু সাসনং তিট্ঠতি। লিঙ্গং অদ্ধানং গচ্ছতি। সেতৰত্থসমণৰংসো পন কস্সপবুদ্ধকালতো পট্ঠায সাসনং ধারেতুং নাসক্খি। পটিসম্ভিদাপত্তেহি ৰস্সসহস্সং অট্ঠাসি। ছল়ভিঞ্ঞেহি ৰস্সসহস্সং। তেৰিজ্জেহি ৰস্সসহস্সং। সুক্খৰিপস্সকেহি ৰস্সসহস্সং। পাতিমোক্খেহি ৰস্সসহস্সং অট্ঠাসি। পচ্ছিমকস্স পন সচ্চপ্পটিৰেধতো পচ্ছিমকস্স সীলভেদতো পট্ঠায সাসনং ওসক্কিতং নাম হোতি। ততো পট্ঠায অঞ্ঞস্স বুদ্ধস্স উপ্পত্তি ন নিৰারিতা।
সাসনঅন্তরহিতৰণ্ণনা
তীণি পরিনিব্বানানি নাম কিলেসপরিনিব্বানং খন্ধপরিনিব্বানং ধাতুপরিনিব্বানন্তি। তত্থ কিলেসপরিনিব্বানং বোধিপল্লঙ্কে অহোসি। খন্ধপরিনিব্বানং কুসিনারাযং। ধাতুপরিনিব্বানং অনাগতে ভৰিস্সতি। সাসনস্স কির ওসক্কনকালে ইমস্মিং তম্বপণ্ণিদীপে ধাতুযো সন্নিপতিত্ৰা মহাচেতিযং গমিস্সন্তি। মহাচেতিযতো নাগদীপে রাজাযতনচেতিযং। ততো মহাবোধিপল্লঙ্কং গমিস্সন্তি। নাগভৰনতোপি দেৰলোকতোপি ব্রহ্মলোকতোপি ধাতুযো মহাবোধিপল্লঙ্কমেৰ
তা দসসহস্সিলোকধাতুং
যাৰ ন এৰং অন্তরধাযতি, তাৰ অচরিমং নাম হোতি। এৰং অপুব্বং অচরিমং উপ্পজ্জেয্যুং, নেতং ঠানং ৰিজ্জতি। কস্মা পন অপুব্বং অচরিমং নুপ্পজ্জন্তীতি? অনচ্ছরিযত্তা। বুদ্ধা হি অচ্ছরিযমনুস্সা। যথাহ – ‘‘একপুগ্গলো, ভিক্খৰে, লোকে উপ্পজ্জমানো উপ্পজ্জতি অচ্ছরিযমনুস্সো। কতমো একপুগ্গলো? তথাগতো অরহং সম্মাসম্বুদ্ধো’’তি (অ॰ নি॰ ১.১৭২)। যদি চ দ্ৰে ৰা চত্তারো ৰা অট্ঠ ৰা সোল়স ৰা একতো উপ্পজ্জেয্যুং, অনচ্ছরিযা ভৰেয্যুং। একস্মিঞ্হি ৰিহারে দ্ৰিন্নং চেতিযানম্পি লাভসক্কারো উল়ারো ন হোতি। ভিক্খূপি বহুতায ন অচ্ছরিযা জাতা, এৰং বুদ্ধাপি ভৰেয্যুং, তস্মা নুপ্পজ্জন্তি। দেসনায চ ৰিসেসাভাৰতো। যঞ্হি সতিপট্ঠানাদিভেদং ধম্মং একো দেসেতি। অঞ্ঞেন উপ্পজ্জিত্ৰাপি সোৰ দেসেতব্বো সিযা, ততো অনচ্ছরিযো সিযা। একস্মিং পন ধম্মং দেসেন্তে দেসনাপি অচ্ছরিযা হোতি, ৰিৰাদভাৰতো চ। বহূসু হি বুদ্ধেসু উপ্পন্নেসু বহূনং আচরিযানং অন্তেৰাসিকা ৰিয অম্হাকং বুদ্ধো পাসাদিকো, অম্হাকং বুদ্ধো মধুরস্সরো লাভী পুঞ্ঞৰাতি ৰিৰদেয্যুং। তস্মাপি এৰং নুপ্পজ্জন্তি। অপি চেতং কারণং মিলিন্দরঞ্ঞাপি পুট্ঠেন নাগসেনত্থেরেন ৰিত্থারিতমেৰ। ৰুত্তঞ্হি তত্থ –
ভন্তে, নাগসেন, ভাসিতম্পি হেতং ভগৰতা ‘‘অট্ঠানমেতং, ভিক্খৰে, অনৰকাসো, যং একিস্সা লোকধাতুযা দ্ৰে অরহন্তো সম্মাসম্বুদ্ধা অপুব্বং অচরিমং উপ্পজ্জেয্যুং, নেতং ঠানং ৰিজ্জতী’’তি। দেসযন্তা চ, ভন্তে নাগসেন, সব্বেপি
অযং, মহারাজ, দসসহস্সী লোকধাতু একবুদ্ধধারণী, একস্সেৰ তথাগতস্স গুণং ধারেতি, যদি দুতিযো বুদ্ধো উপ্পজ্জেয্য, নাযং দসসহস্সী লোকধাতু ধারেয্য, চলেয্য, কম্পেয্য, নমেয্য, ওণমেয্য, ৰিনমেয্য, ৰিকিরেয্য, ৰিধমেয্য, ৰিদ্ধংসেয্য, ন ঠানমুপগচ্ছেয্য।
যথা, মহারাজ, নাৰা একপুরিসসন্ধারণী ভৰেয্য, একপুরিসে অভিরূল়্হে সা নাৰা সমুপাদিকা ভৰেয্য, অথ দুতিযো পুরিসো আগচ্ছেয্য তাদিসো আযুনা ৰণ্ণেন ৰযেন পমাণেন কিসথূলেন সব্বঙ্গপচ্চঙ্গেন, সো তং নাৰং অভিরূহেয্য, অপি নু সা, মহারাজ, নাৰা দ্ৰিন্নম্পি ধারেয্যাতি? ন হি, ভন্তে, চলেয্য, কম্পেয্য, নমেয্য, ওণমেয্য, ৰিনমেয্য, ৰিকিরেয্য, ৰিধমেয্য, ৰিদ্ধংসেয্য, ন ঠানমুপগচ্ছেয্য ওসীদেয্য উদকেতি। এৰমেৰ খো, মহারাজ, অযং দসসহস্সী লোকধাতু একবুদ্ধধারণী, একস্সেৰ তথাগতস্স গুণং ধারেতি, যদি দুতিযো বুদ্ধো উপ্পজ্জেয্য, নাযং দসসহস্সী লোকধাতু ধারেয্য…পে॰… ন ঠানমুপগচ্ছেয্য।
যথা ৰা পন, মহারাজ, পুরিসো যাৰদত্থং ভোজনং ভুঞ্জেয্য ছাদেন্তং যাৰ কণ্ঠমভিপূরযিত্ৰা, সো ধাতো পীণিতো পরিপুণ্ণো নিরন্তরো তন্দীকতো অনোণমিতদণ্ডজাতো পুনদেৰ তাৰতকং ভোজনং ভুঞ্জেয্য, অপি নু খো সো, মহারাজ, পুরিসো সুখিতো ভৰেয্যাতি? ন হি, ভন্তে
কিং নু খো, ভন্তে নাগসেন, অতিধম্মভারেন পথৰী চলতীতি? ইধ, মহারাজ, দ্ৰে
অপিচ, মহারাজ, ইমং কারণং বুদ্ধবলপরিদীপনায ওসারিতং অঞ্ঞম্পি তত্থ অতিরূপং কারণং সুণোহি, যেন কারণেন দ্ৰে সম্মাসম্বুদ্ধা একক্খণে নুপ্পজ্জন্তি। যদি, মহারাজ, দ্ৰে সম্মাসম্বুদ্ধা একক্খণে উপ্পজ্জেয্যুং, তেসং পরিসায ৰিৰাদো উপ্পজ্জেয্য ‘‘তুম্হাকং বুদ্ধো অম্হাকং বুদ্ধো’’তি, উভতো পক্খজাতা ভৰেয্যুং। যথা, মহারাজ, দ্ৰিন্নং বলৰামচ্চানং পরিসায ৰিৰাদো উপ্পজ্জেয্য ‘‘তুম্হাকং অমচ্চো অম্হাকং অমচ্চো’’তি, উভতো পক্খজাতা হোন্তি; এৰমেৰ খো, মহারাজ, যদি দ্ৰে সম্মাসম্বুদ্ধা একক্খণে উপ্পজ্জেয্যুং, তেসং পরিসায ৰিৰাদো উপ্পজ্জেয্য ‘‘তুম্হাকং বুদ্ধো, অম্হাকং বুদ্ধো’’তি, উভতো পক্খজাতা ভৰেয্যুং, ইদং তাৰ, মহারাজ, একং কারণং, যেন কারণেন দ্ৰে সম্মাসম্বুদ্ধা একক্খণে নুপ্পজ্জন্তি।
অপরম্পি, মহারাজ, উত্তরিং কারণং সুণোহি, যেন কারণেন দ্ৰে সম্মাসম্বুদ্ধা একক্খণে নুপ্পজ্জন্তি। যদি, মহারাজ, দ্ৰে সম্মাসম্বুদ্ধা একক্খণে উপ্পজ্জেয্যুং, ‘‘অগ্গো বুদ্ধো’’তি যং ৰচনং, তং মিচ্ছা ভৰেয্য, ‘‘জেট্ঠো বুদ্ধো’’তি, সেট্ঠো বুদ্ধোতি, ৰিসিট্ঠো বুদ্ধোতি, উত্তমো বুদ্ধোতি, পৰরো বুদ্ধোতি, অসমো বুদ্ধোতি
অপিচ খো, মহারাজ, বুদ্ধানং ভগৰন্তানং সভাৰপকতি এসা, যং একোযেৰ বুদ্ধো লোকে উপ্পজ্জতি। কস্মা কারণা? মহন্ততায সব্বঞ্ঞুবুদ্ধগুণানং, যং অঞ্ঞম্পি, মহারাজ, মহন্তং হোতি, তং একংযেৰ হোতি। পথৰী, মহারাজ, মহন্তী, সা একাযেৰ। সাগরো মহন্তো, সো একোযেৰ। সিনেরু গিরিরাজা মহন্তো, সো একোযেৰ। আকাসো মহন্তো, সো একোযেৰ। সক্কো মহন্তো, সো একোযেৰ। মারো মহন্তো
ধম্মস্স চানুধম্মন্তি নৰৰিধস্স লোকুত্তরধম্মস্স অনুধম্মং পুব্বভাগপ্পটিপদং। সহধম্মিকোতি সকারণো। ৰাদানুৰাদোতি ৰাদোযেৰ।
অচ্ছরিযঅব্ভুতৰণ্ণনা
১৬২. আযস্মা উদাযীতি তযো থেরা উদাযী নাম – লাল়ুদাযী, কাল়ুদাযী, মহাউদাযীতি। ইধ মহাউদাযী অধিপ্পেতো। তস্স কির ইমং সুত্তং আদিতো পট্ঠায যাৰ পরিযোসানা সুণন্তস্স অব্ভন্তরে পঞ্চৰণ্ণা পীতি উপ্পজ্জিত্ৰা পাদপিট্ঠিতো সীসমত্থকং গচ্ছতি, সীসমত্থকতো পাদপিট্ঠিং আগচ্ছতি, উভতো পট্ঠায মজ্ঝং ওতরতি, মজ্ঝতো পট্ঠায উভতো গচ্ছতি। সো নিরন্তরং পীতিযা ফুটসরীরো বলৰসোমনস্সেন দসবলস্স গুণং কথেন্তো অচ্ছরিযং ভন্তেতিআদিমাহ। অপ্পিচ্ছতাতি নিত্তণ্হতা। সন্তুট্ঠিতাতি চতূসু পচ্চযেসু তীহাকারেহি সল্লেখতাতি সব্বকিলেসানং সল্লিখিতভাৰো। যত্র হি নামাতি যো নাম। ন অত্তানং পাতুকরিস্সতীতি অত্তনো গুণে ন আৰি করিস্সতি। পটাকং পরিহরেয্যুন্তি ‘‘কো অম্হেহি সদিসো অত্থী’’তি ৰদন্তা পটাকং উক্খিপিত্ৰা নাল়ন্দং ৰিচরেয্যুং।
পস্স খো ত্ৰং, উদাযি, তথাগতস্স অপ্পিচ্ছতাতি পস্স উদাযি যাদিসী তথাগতস্স অপ্পিচ্ছতাতি থেরস্স ৰচনং সম্পটিচ্ছন্তো আহ। কিং পন ভগৰা নেৰ অত্তানং পাতুকরোতি, ন অত্তনো গুণং কথেতীতি চে? ন, ন কথেতি। অপ্পিচ্ছতাদীহি কথেতব্বং, চীৰরাদিহেতুং ন কথেতি। তেনেৰাহ – ‘‘পস্স খো ত্ৰং, উদাযি, তথাগতস্স অপ্পিচ্ছতা’’তিআদি। বুজ্ঝনকসত্তং পন আগম্ম ৰেনেয্যৰসেন কথেতি। যথাহ –
‘‘ন মে আচরিযো অত্থি, সদিসো মে ন ৰিজ্জতি।
সদেৰকস্মিং লোকস্মিং, নত্থি মে পটিপুগ্গলো’’তি॥ (মহাৰ॰ ১১)।
এৰং
১৬৩. অভিক্খণং ভাসেয্যাসীতি পুনপ্পুনং ভাসেয্যাসি। পুব্বণ্হসমযে মে কথিতন্তি মা মজ্ঝন্হিকাদীসু ন কথযিত্থ। অজ্জ ৰা মে কথিতন্তি মা পরদিৰসাদীসু ন কথযিত্থাতি অত্থো। পৰেদেসীতি কথেসি। ইমস্স ৰেয্যাকরণস্সাতি নিগ্গাথকত্তা ইদং সুত্তং ‘‘ৰেয্যাকরণ’’ন্তি ৰুত্তং। অধিৰচনন্তি নামং। ইদং পন ‘‘ইতি হিদ’’ন্তি পট্ঠায পদং সঙ্গীতিকারেহি ঠপিতং। সেসং সব্বত্থ উত্তানত্থমেৰাতি।
সুমঙ্গলৰিলাসিনিযা দীঘনিকাযট্ঠকথায
সম্পসাদনীযসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।