১০. সঙ্গীতিসুত্তৰণ্ণনা
২৯৬. এৰং মে সুতন্তি সঙ্গীতিসুত্তং। তত্রাযমপুব্বপদৰণ্ণনা – চারিকং চরমানোতি নিবদ্ধচারিকং চরমানো। তদা কির সত্থা দসসহস্সচক্কৰাল়ে ঞাণজালং পত্থরিত্ৰা লোকং ৰোলোকযমানো পাৰানগরৰাসিনো মল্লরাজানো দিস্ৰা ইমে রাজানো ময্হং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণজালস্স অন্তো পঞ্ঞাযন্তি, কিং নু খোতি আৰজ্জন্তো ‘‘রাজানো একং সন্ধাগারং কারেসুং, মযি গতে মঙ্গলং ভণাপেস্সন্তি, অহং তেসং মঙ্গলং ৰত্ৰা উয্যোজেত্ৰা ‘ভিক্খুসঙ্ঘস্স ধম্মকথং কথেহী’তি সারিপুত্তং ৰক্খামি, সারিপুত্তো তীহি পিটকেহি সম্মসিত্ৰা চুদ্দসপঞ্হাধিকেন পঞ্হসহস্সেন পটিমণ্ডেত্ৰা ভিক্খুসঙ্ঘস্স সঙ্গীতিসুত্তং নাম কথেস্সতি, সুত্তন্তং আৰজ্জেত্ৰা পঞ্চ ভিক্খুসতানি সহ পটিসম্ভিদাহি অরহত্তং পাপুণিস্সন্তী’’তি ইমমত্থং দিস্ৰা চারিকং পক্কন্তো। তেন ৰুত্তং – ‘‘মল্লেসু চারিকং চরমানো’’তি।
উব্ভতকনৰসন্ধাগারৰণ্ণনা
২৯৭. উব্ভতকন্তি তস্স নামং, উচ্চত্তা ৰা এৰং ৰুত্তং। সন্ধাগারন্তি নগরমজ্ঝে সন্ধাগারসালা। সমণেন ৰাতি এত্থ যস্মা ঘরৰত্থুপরিগ্গহকালেযেৰ দেৰতা অত্তনো ৰসনট্ঠানং গণ্হন্তি। তস্মা দেৰেন ৰাতি অৰত্ৰা ‘‘সমণেন ৰা ব্রাহ্মণেন ৰা কেনচি ৰা মনুস্সভূতেনা’’তি ৰুত্তং। যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমিংসূতি ভগৰতো আগমনং সুত্ৰা ‘‘অম্হেহি গন্ত্ৰাপি ন ভগৰা আনীতো, দূতং পেসেত্ৰাপি ন পক্কোসাপিতো, সযমেৰ পন মহাভিক্খুসঙ্ঘপরিৰারো অম্হাকং ৰসনট্ঠানং সম্পত্তো, অম্হেহি চ সন্ধাগারসালা কারিতা, এত্থ মযং দসবলং আনেত্ৰা মঙ্গলং ভণাপেস্সামা’’তি চিন্তেত্ৰা উপসঙ্কমিংসু।
২৯৮. যেন সন্ধাগারং তেনুপসঙ্কমিংসূতি তং দিৰসং কির সব্বসন্থরিন্তি যথা সব্বং সন্থতং হোতি, এৰং। যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমিংসূতি এত্থ পন তে মল্লরাজানো সন্ধাগারং পটিজগ্গিত্ৰা নগরৰীথিযোপি সম্মজ্জাপেত্ৰা ধজে উস্সাপেত্ৰা গেহদ্ৰারেসু পুণ্ণঘটে চ কদলিযো চ ঠপাপেত্ৰা সকলনগরং দীপমালাদীহি ৰিপ্পকিণ্ণতারকং ৰিয কত্ৰা খীরপাযকে দারকে খীরং পায্যেথ, দহরে কুমারে লহুং লহুং ভোজাপেত্ৰা সযাপেথ, উচ্চাসদ্দং মা করিত্থ, অজ্জ একরত্তিং সত্থা অন্তোগামে ৰসিস্সতি, বুদ্ধা নাম অপ্পসদ্দকামা হোন্তীতি ভেরিং চরাপেত্ৰা সযং দণ্ডদীপিকং আদায যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমিংসু।
২৯৯. ভগৰন্তংযেৰ পুরক্খত্ৰাতি ভগৰন্তং পুরতো কত্ৰা। তত্থ ভগৰা ভিক্খূনঞ্চেৰ উপাসকানঞ্চ মজ্ঝে নিসিন্নো অতিৰিয ৰিরোচতি, সমন্তপাসাদিকো সুৰণ্ণৰণ্ণো অভিরূপো দস্সনীযো। পুরিমকাযতো সুৰণ্ণৰণ্ণা রস্মি উট্ঠহিত্ৰা অসীতিহত্থং ঠানং গণ্হাতি। পচ্ছিমকাযতো। দক্খিণহত্থতো। ৰামহত্থতো সুৰণ্ণৰণ্ণা রস্মি উট্ঠহিত্ৰা অসীতিহত্থং ঠানং গণ্হাতি। উপরি কেসন্ততো পট্ঠায সব্বকেসাৰট্টেহি মোরগীৰৰণ্ণা রস্মি উট্ঠহিত্ৰা গগনতলে অসীতিহত্থং ঠানং গণ্হাতি। হেট্ঠা পাদতলেহি পৰাল়ৰণ্ণা রস্মি উট্ঠহিত্ৰা ঘনপথৰিযং অসীতিহত্থং ঠানং গণ্হাতি। এৰং সমন্তা অসীতি হত্থমত্তং ঠানং ছব্বণ্ণা বুদ্ধরস্মিযো ৰিজ্জোতমানা ৰিপ্ফন্দমানা ৰিধাৰন্তি। সব্বে দিসাভাগা সুৰণ্ণচম্পকপুপ্ফেহি ৰিকিরিযমানা ৰিয সুৰণ্ণঘটতো নিক্খন্তসুৰণ্ণরসধারাহি সিঞ্চমানা ৰিয পসারিতসুৰণ্ণপটপরিক্খিত্তা ৰিয ৰেরম্ভৰাতসমুট্ঠিতকিংসুককণিকারপুপ্ফচুণ্ণসমাকিণ্ণা ৰিয চ ৰিপ্পকাসন্তি।
ভগৰতোপি অসীতিঅনুব্যঞ্জনব্যামপ্পভাদ্ৰত্তিংসৰরলক্খণসমুজ্জলং সরীরং সমুগ্গততারকং ৰিয গগনতলং, ৰিকসিতমিৰ পদুমৰনং
অসীতিমহাথেরাপি নং মেঘৰণ্ণং পংসুকূলং পারুপিত্ৰা মণিৰম্মৰম্মিতা ৰিয মহানাগা পরিৰারযিংসু ৰন্তরাগা ভিন্নকিলেসা ৰিজটিতজটা ছিন্নবন্ধনা কুলে ৰা গণে ৰা অলগ্গা। ইতি ভগৰা সযং ৰীতরাগো ৰীতরাগেহি, ৰীতদোসো ৰীতদোসেহি, ৰীতমোহো ৰীতমোহেহি, নিত্তণ্হো নিত্তণ্হেহি, নিক্কিলেসো নিক্কিলেসেহি, সযং বুদ্ধো বহুস্সুতবুদ্ধেহি পরিৰারিতো পত্তপরিৰারিতং ৰিয কেসরং, কেসরপরিৰারিতা ৰিয কণ্ণিকা, অট্ঠনাগসহস্সপরিৰারিতো ৰিয ছদ্দন্তো নাগরাজা, নৰুতিহংসসহস্সপরিৰারিতো ৰিয ধতরট্ঠো হংসরাজা, সেনঙ্গপরিৰারিতো ৰিয চক্কৰত্তিরাজা, মরুগণপরিৰারিতো ৰিয সক্কো দেৰরাজা, ব্রহ্মগণপরিৰারিতো ৰিয হারিতো মহাব্রহ্মা, অসমেন বুদ্ধৰেসেন অপরিমাণেন বুদ্ধৰিলাসেন তস্সং পরিসতি নিসিন্নো পাৰেয্যকে মল্লে বহুদেৰ রত্তিং ধম্মিযা কথায সন্দস্সেত্ৰা উয্যোজেসি।
এত্থ চ ধম্মিকথা নাম সন্ধাগারঅনুমোদনপ্পটিসংযুত্তা পকিণ্ণককথা ৰেদিতব্বা। তদা হি ভগৰা আকাসগঙ্গং ওতারেন্তো ৰিয পথৰোজং আকড্ঢন্তো ৰিয মহাজম্বুং মত্থকে গহেত্ৰা চালেন্তো ৰিয যোজনিযমধুগণ্ডং চক্কযন্তেন পীল়েত্ৰা মধুপানং পাযমানো ৰিয চ পাৰেয্যকানং মল্লানং হিতসুখাৰহং পকিণ্ণককথং কথেসি।
৩০০. তুণ্হীভূতং তুণ্হীভূতন্তি যং যং দিসং অনুৰিলোকেতি, তত্থ তত্থ তুণ্হীভূতমেৰ। অনুৰিলোকেত্ৰাতি
সঙ্ঘাটিং পঞ্ঞাপেত্ৰাতি সন্ধাগারস্স কির একপস্সে তে রাজানো কপ্পিযমঞ্চকং পঞ্ঞপেসুং ‘‘অপ্পেৰ নাম সত্থা নিপজ্জেয্যা’’তি। সত্থাপি চতূহি ইরিযাপথেহি পরিভুত্তং ইমেসং মহপ্ফলং ভৰিস্সতীতি তত্থ সঙ্ঘাটিং পঞ্ঞাপেত্ৰা নিপজ্জি।
ভিন্ননিগণ্ঠৰত্থুৰণ্ণনা
৩০১. তস্স কালঙ্কিরিযাযাতিআদীসু যং ৰত্তব্বং, তং সব্বং হেট্ঠা ৰুত্তমেৰ।
৩০২. আমন্তেসীতি ভণ্ডনাদিৰূপসমকরং স্ৰাখ্যাতং ধম্মং দেসেতুকামো আমন্তেসি।
এককৰণ্ণনা
৩০৩. তত্থাতি তস্মিং ধম্মে। সঙ্গাযিতব্বন্তি সমগ্গেহি গাযিতব্বং, একৰচনেহি অৰিরুদ্ধৰচনেহি ভণিতব্বং। ন ৰিৰদিতব্বন্তি অত্থে ৰা ব্যঞ্জনে ৰা ৰিৰাদো ন কাতব্বো। একো ধম্মোতি এককদুকতিকাদিৰসেন বহুধা সামগ্গিরসং দস্সেতুকামো পঠমং তাৰ ‘‘একো ধম্মো’’তি আহ। সব্বে সত্তাতি কামভৰাদীসু সঞ্ঞাভৰাদীসু একৰোকারভৰাদীসু চ সব্বভৰেসু সব্বে সত্তা। আহারট্ঠিতিকাতি আহারতো ঠিতি এতেসন্তি আহারট্ঠিতিকা। ইতি সব্বসত্তানং ঠিতি হেতু আহারো নাম একো ধম্মো অম্হাকং
ননু
এতস্মিঞ্হি পচ্চযাহারে গহিতে পরিযাযাহারোপি নিপ্পরিযাযাহারোপি সব্বো গহিতোৰ হোতি। তত্থ অসঞ্ঞভৰে পচ্চযাহারো লব্ভতি। অনুপ্পন্নে হি বুদ্ধে তিত্থাযতনে পব্বজিতা ৰাযোকসিণে পরিকম্মং কত্ৰা চতুত্থজ্ঝানং নিব্বত্তেত্ৰা ততো ৰুট্ঠায ধী চিত্তং, ধিব্বতেতং চিত্তং চিত্তস্স নাম অভাৰোযেৰ সাধু, চিত্তঞ্হি নিস্সাযেৰ ৰধবন্ধাদিপচ্চযং দুক্খং উপ্পজ্জতি। চিত্তে অসতি নত্থেতন্তি খন্তিং রুচিং উপ্পাদেত্ৰা অপরিহীনজ্ঝানা কালঙ্কত্ৰা অসঞ্ঞভৰে নিব্বত্তন্তি। যো যস্স ইরিযাপথো মনুস্সলোকে পণিহিতো অহোসি, সো তেন ইরিযাপথেন নিব্বত্তিত্ৰা পঞ্চ কপ্পসতানি ঠিতো ৰা নিসিন্নো ৰা নিপন্নো ৰা হোতি। এৰরূপানম্পি সত্তানং পচ্চযাহারো লব্ভতি। তে হি যং ঝানং ভাৰেত্ৰা নিব্বত্তা, তদেৰ নেসং পচ্চযো হোতি। যথা জিযাৰেগেন খিত্তসরো যাৰ জিযাৰেগো অত্থি, তাৰ গচ্ছতি, এৰং যাৰ ঝানপচ্চযো অত্থি, তাৰ তিট্ঠন্তি। তস্মিং নিট্ঠিতে খীণৰেগো সরো ৰিয পতন্তি। যে পন তে নেরযিকা নেৰ উট্ঠানফলূপজীৰী ন পুঞ্ঞফলূপজীৰীতি ৰুত্তা, তেসং কো আহারোতি
কবল়ীকারং আহারং আরব্ভ চেত্থ ৰিৰাদো ন কাতব্বো। মুখে উপ্পন্নো খেল়োপি হি তেসং আহারকিচ্চং সাধেতি। খেল়োপি হি নিরযে দুক্খৰেদনিযো হুত্ৰা পচ্চযো হোতি, সগ্গে সুখৰেদনিযো। ইতি কামভৰে নিপ্পরিযাযেন চত্তারো আহারা। রূপারূপভৰেসু ঠপেত্ৰা অসঞ্ঞং সেসানং তযো। অসঞ্ঞানঞ্চেৰ অৰসেসানঞ্চ পচ্চযাহারোতি ইমিনা আহারেন ‘‘সব্বে সত্তা আহারট্ঠিতিকা’’তি এতং পঞ্হং কথেত্ৰা ‘‘অযং খো আৰুসো’’তি এৰং নিয্যাতনম্পি ‘‘অত্থি খো আৰুসো’’তি পুন উদ্ধরণম্পি অকত্ৰা ‘‘সব্বে সত্তা সঙ্খারট্ঠিতিকা’’তি দুতিযপঞ্হং ৰিস্সজ্জেসি।
কস্মা
অযং খো, আৰুসোতি আৰুসো অম্হাকং সত্থারা মহাবোধিমণ্ডে নিসীদিত্ৰা সযং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণেন সচ্ছিকত্ৰা অযং একধম্মো দেসিতো। তত্থ একধম্মে তুম্হেহি সব্বেহেৰ সঙ্গাযিতব্বং ন ৰিৰদিতব্বং। যথযিদং ব্রহ্মচরিযন্তি যথা সঙ্গাযমানানং তুম্হাকং ইদং সাসনব্রহ্মচরিযং অদ্ধনিযং অস্স। একেন হি ভিক্খুনা
এককৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
দুকৰণ্ণনা
৩০৪. ইতি এককৰসেন সামগ্গিরসং দস্সেত্ৰা ইদানি দুকৰসেন দস্সেতুং পুন দেসনং আরভি। তত্থ নামরূপদুকে নামন্তি চত্তারো অরূপিনো খন্ধা নিব্বানঞ্চ। তত্থ চত্তারো খন্ধা নামনট্ঠেন নামং। নামনট্ঠেনাতি নামকরণট্ঠেন। যথা হি মহাজনসম্মতত্তা মহাসম্মতস্স
রূপন্তি চত্তারো চ মহাভূতা চতুন্নঞ্চ মহাভূতানং উপাদায রূপং, তং সব্বম্পি রুপ্পনট্ঠেন রূপং। তস্স ৰিত্থারকথা ৰিসুদ্ধিমগ্গে ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বা।
অৰিজ্জাতি দুক্খাদীসু অঞ্ঞাণং। অযম্পি ৰিত্থারতো ৰিসুদ্ধিমগ্গে কথিতাযেৰ। ভৰতণ্হাতি ভৰপত্থনা। যথাহ ‘‘তত্থ কতমা ভৰতণ্হা? যো ভৰেসু ভৰচ্ছন্দো’’তিআদি (ধ॰ স॰ ১৩১৯)।
ভৰদিট্ঠীতি ভৰো ৰুচ্চতি সস্সতং, সস্সতৰসেন উপ্পজ্জনকদিট্ঠি। সা ‘‘তত্থ কতমা ভৰদিট্ঠি? ‘ভৰিস্সতি অত্তা চ লোকো চা’তি যা এৰরূপা দিট্ঠি দিট্ঠিগত’’ন্তিআদিনা (ধ॰ স॰ ১৩২০) নযেন অভিধম্মে ৰিত্থারিতা। ৰিভৰদিট্ঠীতি ৰিভৰো ৰুচ্চতি উচ্ছেদং, উচ্ছেদৰসেন উপ্পজ্জনকদিট্ঠি। সাপি ‘‘তত্থ কতমা ৰিভৰদিট্ঠি? ‘ন ভৰিস্সতি অত্তা চ লোকো চা’তি (ধ॰ স॰ ২৮৫)। যা এৰরূপা দিট্ঠি দিট্ঠিগত’’ন্তিআদিনা (ধ॰ স॰ ১৩২১) নযেন তত্থেৰ ৰিত্থারিতা।
অহিরিকন্তি অনোত্তপ্পন্তি ‘‘যং ন ওত্তপ্পতি ওত্তপ্পিতব্বেনা’’তি (ধ॰ স॰ ১৩২৯) এৰং ৰিত্থারিতো অভাযনকআকারো।
হিরী চ ওত্তপ্পঞ্চাতি ‘‘যং হিরীযতি হিরীযিতব্বেন, ওত্তপ্পতি ওত্তপ্পিতব্বেনা’’তি (ধ॰ স॰ ১৩৩০-৩১) এৰং ৰিত্থারিতানি হিরিওত্তপ্পানি। অপি চেত্থ অজ্ঝত্তসমুট্ঠানা হিরী, বহিদ্ধাসমুট্ঠানং ওত্তপ্পং। অত্তাধিপতেয্যা হিরী, লোকাধিপতেয্যং ওত্তপ্পং। লজ্জাসভাৰসণ্ঠিতা হিরী, ভযসভাৰসণ্ঠিতং ওত্তপ্পং। ৰিত্থারকথা পনেত্থ সব্বাকারেন ৰিসুদ্ধিমগ্গে ৰুত্তা।
দোৰচস্সতাতি দোৰচস্সতা। ৰিত্থারতো পনেসা ‘‘তত্থ কতমা দোৰচস্সতা? সহধম্মিকে ৰুচ্চমানে দোৰচস্সায’’ন্তি (ধ॰ স॰ ১৩৩২) অভিধম্মে আগতা। সা অত্থতো সঙ্খারক্খন্ধো হোতি। ‘‘চতুন্নঞ্চ খন্ধানং এতেনাকারেন পৰত্তানং এতং অধিৰচন’’ন্তি ৰদন্তি। পাপমিত্ততাতি
সোৰচস্সতা চ কল্যাণমিত্ততা চ ৰুত্তপ্পটিপক্খনযেন ৰেদিতব্বা। উভোপি পনেতা ইধ লোকিযলোকুত্তরমিস্সকা কথিতা।
আপত্তিকুসলতাতি ‘‘পঞ্চপি আপত্তিক্খন্ধা আপত্তিযো, সত্তপি আপত্তিক্খন্ধা আপত্তিযো। যা তাসং আপত্তীনং আপত্তিকুসলতা পঞ্ঞা পজাননা’’তি (ধ॰ স॰ ১৩৩৬) এৰং ৰুত্তো আপত্তিকুসলভাৰো।
আপত্তিৰুট্ঠানকুসলতাতি ‘‘যা তাহি আপত্তীহি ৰুট্ঠানকুসলতা পঞ্ঞা পজাননা’’তি (ধ॰ স॰ ১৩৩৭) এৰং ৰুত্তা সহ কম্মৰাচায আপত্তীহি ৰুট্ঠানপরিচ্ছেদজাননা পঞ্ঞা।
সমাপত্তিকুসলতাতি সমাপত্তিৰুট্ঠানকুসলতাতি ‘‘যা তাহি সমাপত্তীহি ৰুট্ঠানকুসলতা পঞ্ঞা পজাননা’’তি (ধ॰ স॰ ১৩৩৯) এৰং ৰুত্তা যথাপরিচ্ছিন্নসমযৰসেনেৰ সমাপত্তিতো ৰুট্ঠানসমত্থা ‘‘এত্তকং গতে সূরিযে উট্ঠহিস্সামী’’তি ৰুট্ঠানকালপরিচ্ছেদকা পঞ্ঞা।
ধাতুকুসলতাতি ‘‘অট্ঠারস ধাতুযো চক্খুধাতু…পে॰… মনোৰিঞ্ঞাণধাতু। যা তাসং ধাতূনং কুসলতা পঞ্ঞা পজাননা’’তি (ধ॰ স॰ ১৩৪০) এৰং ৰুত্তা অট্ঠারসন্নং মনসিকারকুসলতাতি ‘‘যা তাসং ধাতূনং মনসিকারকুসলতা পঞ্ঞা পজাননা’’তি (ধ॰ স॰ ১৩৪১) এৰং ৰুত্তা তাসংযেৰ ধাতূনং সম্মসনপটিৰেধপচ্চৰেক্খণপঞ্ঞা।
আযতনকুসলতাতি ‘‘দ্ৰাদসাযতনানি চক্খাযতনং…পে॰… ধম্মাযতনং। যা তেসং আযতনানং আযতনকুসলতা পঞ্ঞা পজাননা’’তি (ধ॰ স॰ ১৩৪২) এৰং ৰুত্তা দ্ৰাদসন্নং আযতনানং উগ্গহমনসিকারপজাননা পঞ্ঞা। অপিচ ধাতুকুসলতাপি উগ্গহমনসিকারসৰনসম্মসনপটিৰেধপচ্চৰেক্খণেসু পটিচ্চসমুপ্পাদকুসলতাতি ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা…পে॰… সমুদযো হোতীতি যা তত্থ পঞ্ঞা পজাননা’’তি (ধ॰ স॰ ১৩৪৩) এৰং ৰুত্তা দ্ৰাদসন্নং পচ্চযাকারানং উগ্গহাদিৰসেন পৰত্তা পঞ্ঞা।
ঠানকুসলতাতি ‘‘যে যে ধম্মা যেসং যেসং ধম্মানং হেতুপচ্চযা উপ্পাদায তং তং ঠানন্তি যা তত্থ পঞ্ঞা পজাননা’’তি (ধ॰ স॰ ১৩৪৪) এৰং ৰুত্তা ‘‘চক্খুং ৰত্থুং কত্ৰা রূপং আরম্মণং কত্ৰা উপ্পন্নস্স চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স চক্খুরূপং (ধ॰ স॰ অট্ঠ॰ ১৩৪৪) ঠানঞ্চেৰ কারণঞ্চা’’তি এৰং ঠানপরিচ্ছিন্দনসমত্থা পঞ্ঞা। অট্ঠানকুসলতাতি ‘‘যে যে ধম্মা যেসং যেসং ধম্মানং ন হেতূ ন পচ্চযা উপ্পাদায তং তং অট্ঠানন্তি যা তত্থ পঞ্ঞা পজাননা’’তি (ধ॰ স॰ ১৩৪৫) এৰং ৰুত্তা ‘‘চক্খুং ৰত্থুং কত্ৰা রূপং আরম্মণং কত্ৰা সোতৰিঞ্ঞাণাদীনি নুপ্পজ্জন্তি, তস্মা তেসং চক্খুরূপং ন ঠানং ন কারণ’’ন্তি এৰং অট্ঠানপরিচ্ছিন্দনসমত্থা পঞ্ঞা অপিচ এতস্মিং দুকে ‘‘কিত্তাৰতা পন, ভন্তে, ঠানাঠানকুসলো
অজ্জৰন্তি লজ্জৰন্তি ‘‘তত্থ কতমো লজ্জৰো? যো হিরীযতি হিরীযিতব্বেন হিরীযতি পাপকানং অকুসলানং ধম্মানং সমাপত্তিযা। অযং ৰুচ্চতি লজ্জৰো’’তি এৰং ৰুত্তো লজ্জীভাৰো।
খন্তীতি ‘‘তত্থ কতমা খন্তি? যা খন্তি খমনতা অধিৰাসনতা অচণ্ডিক্কং অনস্সুরোপো অত্তমনতা চিত্তস্সা’’তি (ধ॰ স॰ ১৩৪৮) এৰং ৰুত্তা অধিৰাসনখন্তি। সোরচ্চন্তি ‘‘তত্থ কতমং সোরচ্চং? যো কাযিকো অৰীতিক্কমো, ৰাচসিকো অৰীতিক্কমো, কাযিকৰাচসিকো অৰীতিক্কমো। ইদং ৰুচ্চতি সোরচ্চং। সব্বোপি সীলসংৰরো সোরচ্চ’’ন্তি (ধ॰ স॰ ১৩৪৯) এৰং ৰুত্তো সুরতভাৰো।
সাখল্যন্তি ‘‘তত্থ কতমং সাখল্যং? যা সা ৰাচা অণ্ডকা কক্কসা পরকটুকা পরাভিসজ্জনী কোধসামন্তা অসমাধিসংৰত্তনিকা, তথারূপিং ৰাচং পহায যা সা ৰাচা নেল়া কণ্ণসুখা পেমনীযা হদযঙ্গমা পোরী বহুজনকন্তা বহুজনমনাপা, তথারূপিং ৰাচং ভাসিতা হোতি। যা তত্থ সণ্হৰাচতা সখিলৰাচতা অফরুসৰাচতা। ইদং ৰুচ্চতি সাখল্য’’ন্তি (ধ॰ স॰ ১৩৫০) এৰং ৰুত্তো সম্মোদকমুদুকভাৰো। পটিসন্থারোতি অযং লোকসন্নিৰাসো আমিসেন ধম্মেন চাতি দ্ৰীহি ছিদ্দো, তস্স তং ছিদ্দং যথা ন পঞ্ঞাযতি, এৰং পীঠস্স ৰিয
অৰিহিংসাতি করুণাপি করুণাপুব্বভাগোপি। ৰুত্তম্পি চেতং – ‘‘তত্থ কতমা অৰিহিংসা? যা সত্তেসু করুণা করুণাযনা করুণাযিতত্তং করুণাচেতোৰিমুত্তি, অযং ৰুচ্চতি অৰিহিংসা’’তি। সোচেয্যন্তি মেত্তায চ মেত্তাপুব্বভাগস্স চ ৰসেন সুচিভাৰো। ৰুত্তম্পি চেতং – ‘‘তত্থ কতমং সোচেয্যং? যা সত্তেসু মেত্তি মেত্তাযনা মেত্তাযিতত্তং মেত্তাচেতোৰিমুত্তি, ইদং ৰুচ্চতি সোচেয্য’’ন্তি।
মুট্ঠস্সচ্চন্তি সতিৰিপ্পৰাসো, যথাহ ‘‘তত্থ কতমং মুট্ঠস্সচ্চং? যা অসতি অননুস্সতি অপ্পটিস্সতি অস্সরণতা অধারণতা পিলাপনতা সম্মুস্সনতা, ইদং ৰুচ্চতি মুট্ঠস্সচ্চং’’ (ধ॰ স॰ ১৩৫৬)। অসম্পজঞ্ঞন্তি, ‘‘তত্থ কতমং অসম্পজঞ্ঞং? যং অঞ্ঞাণং অদস্সনং অৰিজ্জালঙ্গী মোহো অকুসলমূল’’ন্তি এৰং ৰুত্তা অৰিজ্জাযেৰ। সতি সতিযেৰ। সম্পজঞ্ঞং ঞাণং।
ইন্দ্রিযেসু অগুত্তদ্ৰারতাতি ‘‘তত্থ কতমা ইন্দ্রিযেসু অগুত্তদ্ৰারতা? ইধেকচ্চো চক্খুনা রূপং দিস্ৰা নিমিত্তগ্গাহী হোতী’’তিআদিনা (ধ॰ স॰ ১৩৫২) নযেন ৰিত্থারিতো ইন্দ্রিযসংৰরভেদো। ভোজনে অমত্তঞ্ঞুতাতি ‘‘তত্থ কতমা ভোজনে অমত্তঞ্ঞুতা? ইধেকচ্চো অপ্পটিসঙ্খা অযোনিসো আহারং আহারেতি দৰায মদায মণ্ডনায ৰিভূসনায। যা তত্থ অসন্তুট্ঠিতা অমত্তঞ্ঞুতা অপ্পটিসঙ্খা ভোজনে’’তি এৰং আগতো ভোজনে অমত্তঞ্ঞুভাৰো। অনন্তরদুকো ৰুত্তপ্পটিপক্খনযেন ৰেদিতব্বো।
পটিসঙ্খানবলন্তি ভাৰনাবলন্তি ভাৰেন্তস্স উপ্পন্নং বলং। অত্থতো ৰীরিযসম্বোজ্ঝঙ্গসীসেন সত্ত বোজ্ঝঙ্গা হোন্তি। ৰুত্তম্পি চেতং – ‘‘তত্থ কতমং ভাৰনাবলং? যা কুসলানং ধম্মানং আসেৰনা ভাৰনা বহুলীকম্মং, ইদং ৰুচ্চতি ভাৰনাবলং। সত্তবোজ্ঝঙ্গা ভাৰনাবল’’ন্তি।
সতিবলন্তি অস্সতিযা অকম্পনৰসেন সতিযেৰ। সমাধিবলন্তি উদ্ধচ্চে অকম্পনৰসেন সমাধিযেৰ। সমথো ৰিপস্সনা পঞ্ঞা। সমথোৰ তং আকারং গহেত্ৰা পুন পৰত্তেতব্বস্স সমথস্স নিমিত্তৰসেন সমথনিমিত্তং পগ্গাহনিমিত্তেপি এসেৰ নযো। পগ্গাহো ৰীরিযং। অৰিক্খেপো একগ্গতা। ইমেহি পন সতি চ সম্পজঞ্ঞঞ্চ পটিসঙ্খানবলঞ্চ ভাৰনাবলঞ্চ সতিবলঞ্চ সমাধিবলঞ্চ সমথো চ ৰিপ্পস্সনা চ সমথনিমিত্তঞ্চ পগ্গাহনিমিত্তঞ্চ পগ্গাহো চ অৰিক্খেপো চাতি ছহি দুকেহি পরতো সীলদিট্ঠিসম্পদাদুকেন চ লোকিযলোকুত্তরমিস্সকা ধম্মা কথিতা।
সীলৰিপত্তীতি ‘‘তত্থ কতমা সীলৰিপত্তি? কাযিকো ৰীতিক্কমো…পে॰… সব্বম্পি দুস্সীল্যং সীলৰিপত্তী’’তি এৰং ৰুত্তো সীলৰিনাসকো অসংৰরো। দিট্ঠিৰিপত্তীতি ‘‘তত্থ কতমা দিট্ঠিৰিপত্তি? নত্থি দিন্নং নত্থি যিট্ঠ’’ন্তি এৰং আগতা সম্মাদিট্ঠিৰিনাসিকা মিচ্ছাদিট্ঠি।
সীলসম্পদাতি ‘‘তত্থ কতমা সীলসম্পদা? কাযিকো অৰীতিক্কমো’’তি এৰং পুব্বে ৰুত্তসোরচ্চমেৰ সীলস্স সম্পাদনতো পরিপূরণতো ‘‘সীলসম্পদা’’তি ৰুত্তং। এত্থ চ ‘‘সব্বোপি সীলসংৰরো সীলসম্পদা’’তি ইদং মানসিকপরিযাদানত্থং ৰুত্তং। দিট্ঠিসম্পদাতি ‘‘তত্থ কতমা দিট্ঠিসম্পদা? অত্থি দিন্নং অত্থি যিট্ঠং…পে॰… সচ্ছিকত্ৰা পৰেদেন্তীতি যা এৰরূপা পঞ্ঞা পজাননা’’তি এৰং আগতং দিট্ঠিপারিপূরিভূতং ঞাণং।
সীলৰিসুদ্ধীতি ৰিসুদ্ধিং পাপেতুং সমত্থং সীলং। অভিধম্মে পনাযং ‘‘তত্থ কতমা সীলৰিসুদ্ধি? কাযিকো অৰীতিক্কমো ৰাচসিকো অৰীতিক্কমো কাযিকৰাচসিকো অৰীতিক্কমো, অযং ৰুচ্চতি সীলৰিসুদ্ধী’’তি এৰং ৰিভত্তা। দিট্ঠিৰিসুদ্ধীতি ৰিসুদ্ধিং পাপেতুং সমত্থং দস্সনং। অভিধম্মে পনাযং ‘‘তত্থ কতমা দিট্ঠিৰিসুদ্ধি? কম্মস্সকতঞাণং সচ্চানুলোমিকঞাণং মগ্গসমঙ্গিস্সঞাণং ফলসমঙ্গিস্সঞাণ’’ন্তি এৰং ৰুত্তা। এত্থ চ তিৰিধং দুচ্চরিতং অত্তনা ৰিপস্সনাঞাণং পন ৰচীসচ্চঞ্চ অনুলোমেতি, পরমত্থসচ্চঞ্চ ন ৰিলোমেতীতি সচ্চানুলোমিকং ঞাণন্তি ৰুত্তং।
‘‘দিট্ঠিৰিসুদ্ধি খো পন যথাদিট্ঠিস্স চ পধান’’ন্তি এত্থ দিট্ঠিৰিসুদ্ধীতি ঞাণদস্সনং কথিতং। যথাদিট্ঠিস্স চ পধানন্তি তংসম্পযুত্তমেৰ ৰীরিযং। অপি চ পুরিমপদেন চতুমগ্গঞাণং। পচ্ছিমপদেন তংসম্পযুত্তং ৰীরিযং। অভিধম্মে পন ‘‘দিট্ঠিৰিসুদ্ধি খো পনাতি যা পঞ্ঞা পজাননা অমোহো ধম্মৰিচযো সম্মাদিট্ঠি। যথাদিট্ঠিস্স চ পধানন্তি যো চেতসিকো ৰীরিযারম্ভো সম্মাৰাযামো’’তি এৰং অযং দুকো ৰিভত্তো।
‘‘সংৰেগো চ সংৰেজনীযেসু ঠানেসূ’’তি এত্থ ‘‘সংৰেগোতি জাতিভযং জরাভযং ব্যাধিভযং মরণভয’’ন্তি এৰং জাতিআদীনি ভযতো দস্সনঞাণং। সংৰেজনীযং ঠানন্তি জাতিজরাব্যাধিমরণং। এতানি হি চত্তারি জাতি দুক্খা, জরা দুক্খা, ব্যাধি দুক্খো, মরণং দুক্খন্তি এৰং সংৰেগুপ্পত্তিকারণত্তা সংৰেজনীযং ঠানন্তি ৰুত্তানি। সংৰিগ্গস্স চ যোনিসো পধানন্তি এৰং সংৰেগজাতস্স উপাযপধানং। ‘‘ইধ ভিক্খু অনুপ্পন্নানং পাপকানং অকুসলানং ধম্মানং অনুপ্পাদায ছন্দং জনেতী’’তি এৰং আগতৰীরিযস্সেতং অধিৰচনং।
অসন্তুট্ঠিতা চ কুসলেসু ধম্মেসূতি যা কুসলানং ধম্মানং ভাৰনায অসন্তুট্ঠস্স ভিয্যোকম্যতা, তায হি সমঙ্গীভূতো পুগ্গলো সীলং পূরেত্ৰা ঝানং উপ্পাদেতি। ঝানং লভিত্ৰা ৰিপস্সনং আরভতি। আরদ্ধৰিপস্সকো অরহত্তং অগহেত্ৰা অন্তরা ৰোসানং নাপজ্জতি। অপ্পটিৰানিতা চ পধানস্মিন্তি ‘‘কুসলানং ধম্মানং ভাৰনায সক্কচ্চকিরিযতা সাতচ্চকিরিযতা অট্ঠিতকিরিযতা অনোলীনৰুত্তিতা অনিক্খিত্তছন্দতা অনিক্খিত্তধুরতা আসেৰনা ভাৰনা বহুলীকম্ম’’ন্তি এৰং ৰুত্তা রত্তিন্দিৰং ছ কোট্ঠাসে কত্ৰা জাগরিযানুযোগৰসেন আরদ্ধে পধানস্মিং অরহত্তং অপত্ৰা অনিৰত্তনতা।
ৰিজ্জাতি ৰিমুত্তীতি দ্ৰে ৰিমুত্তিযো, চিত্তস্স চ অধিমুত্তি, নিব্বানঞ্চ। এত্থ চ অট্ঠ সমাপত্তিযো নীৰরণাদীহি সুট্ঠু মুত্তত্তা অধিমুত্তি
খযে ঞাণন্তি কিলেসক্খযকরে অরিযমগ্গে ঞাণং। অনুপ্পাদে ঞাণন্তি পটিসন্ধিৰসেন অনুপ্পাদভূতে তংতংমগ্গৰজ্ঝকিলেসানং ৰা অনুপ্পাদপরিযোসানে উপ্পন্নে অরিযফলে ঞাণং। তেনেৰাহ ইমে খো, আৰুসোতিআদি এককে ৰুত্তনযেনেৰ যোজেতব্বং। ইতি পঞ্চতিংসায দুকানং ৰসেন থেরো সামগ্গিরসং দস্সেসীতি।
দুকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
তিকৰণ্ণনা
৩০৫. ইতি দুকৰসেন সামগ্গিরসং দস্সেত্ৰা ইদানি তিকৰসেন দস্সেতুং পুন আরভি। তত্থ লুব্ভতীতি লোভো। অকুসলঞ্চ তং মূলঞ্চ, অকুসলানং ৰা মূলন্তি অকুসলমূলং। দুস্সতীতি দোসো। মুয্হতীতি মোহো। তেসং পটিপক্খনযেন অলোভাদযো ৰেদিতব্বা।
দুট্ঠু চরিতানি, ৰিরূপানি ৰা চরিতানীতি দুচ্চরিতানি। কাযেন দুচ্চরিতং, কাযতো ৰা পৰত্তং দুচ্চরিতন্তি কাযদুচ্চরিতং। সেসেসুপি এসেৰ নযো। সুট্ঠু চরিতানি, সুন্দরানি ৰা চরিতানীতি সুচরিতানি। দ্ৰেপি চেতে তিকা পণ্ণত্তিযা ৰা কম্মপথেহি ৰা কথেতব্বা। পঞ্ঞত্তিযা তাৰ কাযদ্ৰারে পঞ্ঞত্তসিক্খাপদস্স ৰীতিক্কমো কাযদুচ্চরিতং। অৰীতিক্কমো কাযসুচরিতং। ৰচীদ্ৰারে পঞ্ঞত্তসিক্খাপদস্স ৰীতিক্কমো ৰচীদুচ্চরিতং, অৰীতিক্কমো ৰচীসুচরিতং। উভযত্থ পঞ্ঞত্তস্স সিক্খাপদস্স ৰীতিক্কমোৰ মনোদুচ্চরিতং, অৰীতিক্কমো মনোসুচরিতং। অযং পণ্ণত্তিকথা। পাণাতিপাতাদযো পন তিস্সো চেতনা কাযদ্ৰারেপি ৰচীদ্ৰারেপি উপ্পন্না কাযদুচ্চরিতং। চতস্সো মুসাৰাদাদিচেতনা ৰচীদুচ্চরিতং। অভিজ্ঝা ব্যাপাদো মিচ্ছাদিট্ঠীতি তযো চেতনাসম্পযুত্তধম্মা মনোদুচ্চরিতং। পাণাতিপাতাদীহি ৰিরমন্তস্স উপ্পন্না তিস্সো
কামপটিসংযুত্তো ৰিতক্কো কামৰিতক্কো। ব্যাপাদপটিসংযুত্তো ৰিতক্কো ব্যাপাদৰিতক্কো। ৰিহিংসাপটিসংযুত্তো ৰিতক্কো ৰিহিংসাৰিতক্কো। তেসু দ্ৰে সত্তেসুপি সঙ্খারেসুপি উপ্পজ্জন্তি। কামৰিতক্কো হি পিযে মনাপে সত্তে ৰা সঙ্খারে ৰা ৰিতক্কেন্তস্স উপ্পজ্জতি। ব্যাপাদৰিতক্কো
নেক্খম্মপটিসংযুত্তো ৰিতক্কো নেক্খম্মৰিতক্কো। সো অসুভপুব্বভাগে কামাৰচরো হোতি। অসুভজ্ঝানে রূপাৰচরো। তং ঝানং পাদকং কত্ৰা উপ্পন্নমগ্গফলকালে লোকুত্তরো। অব্যাপাদপটিসংযুত্তো ৰিতক্কো অব্যাপাদৰিতক্কো। সো মেত্তাপুব্বভাগে কামাৰচরো হোতি। মেত্তাঝানে রূপাৰচরো। তং ঝানং পাদকং কত্ৰা উপ্পন্নমগ্গফলকালে লোকুত্তরো। অৰিহিংসাপটিসংযুত্তো ৰিতক্কো অৰিহিংসাৰিতক্কো। সো করুণাপুব্বভাগে কামাৰচরো। করুণাঝানে রূপাৰচরো। তং ঝানং পাদকং কত্ৰা উপ্পন্নমগ্গফলকালে লোকুত্তরো। যদা অলোভো সীসং হোতি, তদা ইতরে দ্ৰে তদন্ৰাযিকা ভৰন্তি। যদা মেত্তা সীসং হোতি, তদা ইতরে দ্ৰে তদন্ৰাযিকা ভৰন্তি। যদা করুণা সীসং হোতি, তদা ইতরে দ্ৰে তদন্ৰাযিকা ভৰন্তীতি। কামসঙ্কপ্পাদযো ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বা। দেসনামত্তমেৰ হেতং। অত্থতো পন কামৰিতক্কাদীনঞ্চ কামসঙ্কপ্পাদীনঞ্চ নানাকরণং নত্থি।
কামপটিসংযুত্তা সঞ্ঞা কামসঞ্ঞা। ব্যাপাদপটিসংযুত্তা সঞ্ঞা ব্যাপাদসঞ্ঞা। ৰিহিংসাপটিসংযুত্তা সঞ্ঞা ৰিহিংসাসঞ্ঞা। তাসম্পি কামৰিতক্কাদীনং নেক্খম্মসঞ্ঞাদযোপি নেক্খম্মৰিতক্কাদিসম্পযুত্তাযেৰ। তস্মা তাসম্পি তথেৰ কামাৰচরাদিভাৰো ৰেদিতব্বো।
কামধাতুআদীসু ‘‘কামপটিসংযুত্তো তক্কো ৰিতক্কো মিচ্ছাসঙ্কপ্পো। অযং ৰুচ্চতি কামধাতু। সব্বেপি অকুসলা কামধাতু। ‘‘ব্যাপাদপটিসংযুত্তো তক্কো ৰিতক্কো মিচ্ছাসঙ্কপ্পো। অযং ৰুচ্চতি ব্যাপাদধাতু। দসসু আঘাতৰত্থূসু চিত্তস্স আঘাতো পটিঘাতো অনত্তমনতা চিত্তস্সা’’তি অযং ব্যাপাদধাতু। ‘‘ৰিহিংসা পটিসংযুত্তো তক্কো ৰিতক্কো মিচ্ছাসঙ্কপ্পো। অযং ৰুচ্চতি ৰিহিংসাধাতু। ইধেকচ্চো পাণিনা ৰা লেড্ডুনা ৰা দণ্ডেন ৰা সত্থেন ৰা রজ্জুযা ৰা অঞ্ঞতরঞ্ঞতরেন ৰা সত্তে ৰিহেঠেতী’’তি অযং ৰিহিংসাধাতু। তত্থ দ্ৰে কথা সব্বসঙ্গাহিকা চ অসম্ভিন্না চ। তত্থ কামধাতুযা গহিতায ইতরা দ্ৰে গহিতাৰ হোন্তি, ততো পন নীহরিত্ৰা অযং ব্যাপাদধাতু অযং ৰিহিংসাধাতূতি দস্সেতীতি অযং সব্বসঙ্গাহিককথা নাম। কামধাতুং কথেন্তো পন ভগৰা ব্যাপাদধাতুং ব্যাপাদধাতুট্ঠানে
নেক্খম্মধাতুআদীসু ‘‘নেক্খম্মপটিসংযুত্তো তক্কো ৰিতক্কো সম্মাসঙ্কপ্পো। অযং ৰুচ্চতি নেক্খম্মধাতু। সব্বেপি কুসলা ধম্মা নেক্খম্মধাতূ’’তি অযং নেক্খম্মধাতু। ‘‘অব্যাপাদপটিসংযুত্তো তক্কো…পে॰… অযং ৰুচ্চতি অব্যাপাদধাতু। যা সত্তেসু মেত্তি…পে॰… মেত্তাচেতোৰিমুত্তী’’তি অযং অব্যাপাদধাতু। ‘‘অৰিহিংসাপটিসংযুত্তো তক্কো…পে॰… অযং ৰুচ্চতি অৰিহিংসাধাতু। যা সত্তেসু করুণা…পে॰… করুণাচেতোৰিমুত্তী’’তি অযং অৰিহিংসাধাতু। ইধাপি ৰুত্তনযেনেৰ দ্ৰে কথা ৰেদিতব্বা।
অপরাপি তিস্সো ধাতুযোতি অঞ্ঞাপি সুঞ্ঞতট্ঠেন তিস্সো ধাতুযো। তাসু ‘‘তত্থ কতমা কামধাতু? হেট্ঠতো অৰীচিনিরযং পরিযন্তং করিত্ৰা’’তি এৰং ৰিত্থারিতো কামভৰো কামধাতু নাম। ‘‘হেট্ঠতো ব্রহ্মলোকং পরিযন্তং করিত্ৰা আকাসানঞ্চাযতনুপগে দেৰে পরিযন্তং করিত্ৰা’’তি এৰং ৰিত্থারিতা পন রূপারূপভৰা ইতরা দ্ৰে ধাতুযো। ধাতুযা আগতট্ঠানম্হি হি ভৰেন পরিচ্ছিন্দিতব্বা। ভৰস্স আগতট্ঠানে ধাতুযা পরিচ্ছিন্দিতব্বা। ইধ ভৰেন পরিচ্ছেদো কথিতো। রূপধাতুআদীসু
হীনাদীসু হীনা ধাতূতি দ্ৰাদস অকুসলচিত্তুপ্পাদা। অৰসেসা তেভূমকধম্মা মজ্ঝিমধাতু। নৰ লোকুত্তরধম্মা পণীতধাতু।
কামতণ্হাতি পঞ্চকামগুণিকো রাগো। রূপারূপভৰেসু পন রাগো ঝাননিকন্তিসস্সতদিট্ঠিসহগতো রাগো ভৰৰসেন পত্থনা ভৰতণ্হা। উচ্ছেদদিট্ঠিসহগতো রাগো ৰিভৰতণ্হা। অপিচ ঠপেত্ৰা পচ্ছিমং তণ্হাদ্ৰযং সেসতণ্হা কামতণ্হা নাম। যথাহ ‘‘তত্থ কতমা ভৰতণ্হা? ভৰদিট্ঠিসহগতো রাগো সারাগো চিত্তস্স সারাগো। অযং ৰুচ্চতি ভৰতণ্হা। তত্থ কতমা ৰিভৰতণ্হা? উচ্ছেদদিট্ঠিসহগতো রাগো সারাগো চিত্তস্স সারাগো, অযং ৰুচ্চতি ৰিভৰতণ্হা। অৰসেসা তণ্হা কামতণ্হা’’তি। পুন কামতণ্হাদীসু পঞ্চকামগুণিকো রাগো কামতণ্হা। রূপারূপভৰেসু ছন্দরাগো ইতরা দ্ৰে তণ্হা। অভিধম্মে পনেতা ‘‘কামধাতুপটিসংযুত্তো…পে॰… অরূপধাতুপটিসংযুত্তো’’তি এৰং ৰিত্থারিতা। ইমিনা ৰারেন কিং দস্সেতি? সব্বেপি তেভূমকা ধম্মা রজনীযট্ঠেন তণ্হাৰত্থুকাতি সব্বতণ্হা কামতণ্হায পরিযাদিযিত্ৰা ততো নীহরিত্ৰা ইতরা দ্ৰে তণ্হা দস্সেতি। রূপতণ্হাদীসু রূপভৰে রূপতণ্হা। অরূপভৰে ছন্দরাগো অরূপতণ্হা। উচ্ছেদদিট্ঠিসহগতো রাগো নিরোধতণ্হা।
সংযোজনত্তিকে ৰট্টস্মিং সংযোজযন্তি বন্ধন্তীতি সংযোজনানি। সতি রূপাদিভেদে কাযে দিট্ঠি, ৰিজ্জমানা ৰা কাযে দিট্ঠীতি সক্কাযদিট্ঠি। ৰিচিনন্তো এতায কিচ্ছতি, ন সক্কোতি সন্নিট্ঠানং কাতুন্তি ৰিচিকিচ্ছা। সীলঞ্চ ৰতঞ্চ পরামসতীতি সীলব্বতপরামাসো। অত্থতো পন ‘‘রূপং অত্ততো সমনুপস্সতী’’তিআদিনা নযেন আগতা ৰীসতিৰত্থুকা দিট্ঠি সক্কাযদিট্ঠি নাম। ‘‘সত্থরি কঙ্খতী’’তিআদিনা নযেন আগতা অট্ঠৰত্থুকা ৰিমতি ৰিচিকিচ্ছা নাম। ‘‘ইধেকচ্চো সীলেন সুদ্ধি ৰতেন সুদ্ধি সীলব্বতেন সুদ্ধীতি সীলং পরামসতি, ৰতং পরামসতি, সীলব্বতং পরামসতি। যা এৰরূপা দিট্ঠি দিট্ঠিগত’’ন্তিআদিনা নযেন আগতো ৰিপরিযেসগ্গাহো সীলব্বতপরামাসো নাম।
তযো আসৰাতি এত্থ চিরপারিৰাসিযট্ঠেন ৰা আসৰনট্ঠেন ৰা আসৰা। তত্থ ‘‘পুরিমা, ভিক্খৰে, কোটি ন পঞ্ঞাযতি অৰিজ্জায, ইতো পুব্বে অৰিজ্জা নাহোসি, অথ পচ্ছা সমভৰী’’তি, ‘‘পুরিমা
পাল়িযং পন কত্থচি দ্ৰে আসৰা আগতা ‘‘দিট্ঠধম্মিকা চ আসৰা সম্পরাযিকা চ আসৰা’’তি, কত্থচি ‘‘তযোমে, ভিক্খৰে, আসৰা। কামাসৰো ভৰাসৰো অৰিজ্জাসৰো’’তি তযো। অভিধম্মে তেযেৰ দিট্ঠাসৰেন সদ্ধিং চত্তারো। নিব্বেধিকপরিযাযে ‘‘অত্থি, ভিক্খৰে, আসৰা নিরযগামিনিযা, অত্থি আসৰা তিরচ্ছানযোনিগামিনিযা, অত্থি আসৰা পেত্তিৰিসযগামিনিযা, অত্থি আসৰা মনুস্সলোকগামিনিযা অত্থি আসৰা দেৰলোকগামিনিযা’’তি এৰং পঞ্চ। ছক্কনিপাতে আহুনেয্যসুত্তে ‘‘অত্থি, ভিক্খৰে, আসৰা সংৰরা পহাতব্বা, অত্থি আসৰা পটিসেৰনা পহাতব্বা, অত্থি আসৰা পরিৰজ্জনা পহাতব্বা, অত্থি আসৰা অধিৰাসনা পহাতব্বা, অত্থি আসৰা ৰিনোদনা পহাতব্বা, অত্থি আসৰা ভাৰনা পহাতব্বা’’তি এৰং ছ। সব্বাসৰপরিযাযে তেযেৰ দস্সনাপহাতব্বেহি সদ্ধিং সত্ত। ইমস্মিং পন সঙ্গীতিসুত্তে তযো। তত্থ ‘‘যো কামেসু কামচ্ছন্দো’’তি এৰং ৰুত্তো পঞ্চকামগুণিকো কামাসৰো নাম। ‘‘যো ভৰেসু ভৰচ্ছন্দো’’তি এৰং ৰুত্তো সস্সতদিট্ঠিসহগতো রাগো, ভৰৰসেন ৰা পত্থনা ভৰাসৰো নাম। ‘‘দুক্খে অঞ্ঞাণ’’ন্তিআদিনা নযেন আগতা অৰিজ্জা অৰিজ্জাসৰো নামাতি। কামভৰাদযো কামধাতুআদিৰসেন ৰুত্তাযেৰ।
কামেসনাদীসু ‘‘তত্থ কতমা কামেসনা? যো কামেসু কামচ্ছন্দো কামজ্ঝোসানং, অযং ৰুচ্চতি কামেসনা’’তি এৰং ৰুত্তো কামগৰেসনরাগো কামেসনা নাম। ‘‘তত্থ কতমা ভৰেসনা? যো ভৰেসু ভৰেসনা নাম। ‘‘তত্থ কতমা ব্রহ্মচরিযেসনা? সস্সতো লোকোতি ৰা…পে॰… নেৰ হোতি ন নহোতি তথাগতো পরম্মরণাতি ৰা, যা এৰরূপা দিট্ঠি দিট্ঠিগতং ৰিপরিযেসগ্গাহো ব্রহ্মচরিযেসনা নাম। ন কেৰলঞ্চ ভৰরাগদিট্ঠিযোৰ, তদেকট্ঠং কম্মম্পি এসনাযেৰ। ৰুত্তঞ্হেতং ‘‘তত্থ কতমা কামেসনা? কামরাগো তদেকট্ঠং অকুসলং কাযকম্মং ৰচীকম্মং মনোকম্মং, অযং ৰুচ্চতি কামেসনা। তত্থ কতমা ভৰেসনা? ভৰরাগো তদেকট্ঠং অকুসলং কাযকম্মং ৰচীকম্মং মনোকম্মং, অযং ৰুচ্চতি ভৰেসনা। তত্থ কতমা ব্রহ্মচরিযেসনা? অন্তগ্গাহিকা দিট্ঠি তদেকট্ঠং অকুসলং কাযকম্মং ৰচীকম্মং মনোকম্মং, অযং ৰুচ্চতি ব্রহ্মচরিযেসনা’’তি।
ৰিধাসু ‘‘কথংৰিধং সীলৰন্তং ৰদন্তি, কথংৰিধং পঞ্ঞৰন্তং ৰদন্তী’’তিআদীসু (সং॰ নি॰ ১.৯৫) আকারসণ্ঠানং ৰিধা নাম। ‘‘একৰিধেন ঞাণৰত্থু দুৰিধেন ঞাণৰত্থূ’’তিআদীসু (ৰিভ॰ ৭৫১) কোট্ঠাসো। ‘‘সেয্যোহমস্মীতি ৰিধা’’তিআদীসু (ৰিভ॰ ৯২০) মানো ৰিধা নাম। ইধ সো অধিপ্পেতো। মানো হি সেয্যাদিৰসেন ৰিদহনতো ৰিধাতি ৰুচ্চতি। সেয্যোহমস্মীতি ইমিনা সেয্যসদিসহীনানং ৰসেন তযো মানা ৰুত্তা। সদিসহীনেসুপি এসেৰ নযো।
অযঞ্হি মানো নাম সেয্যস্স তিৰিধো, সদিসস্স তিৰিধো, হীনস্স তিৰিধোতি নৰৰিধো হোতি। তত্থ ‘‘সেয্যস্স সেয্যোহমস্মী’’তি মানো রাজূনঞ্চেৰ পব্বজিতানঞ্চ উপ্পজ্জতি।
রাজা হি রট্ঠেন ৰা ধনৰাহনেহি ৰা ‘‘কো মযা সদিসো অত্থী’’তি এতং মানং করোতি
‘‘সদিসস্স সেয্যোহমস্মী’’তি মানাদযো অমচ্চাদীনং উপ্পজ্জন্তি। অমচ্চো ৰা হি রট্ঠিযো ৰা ভোগযানৰাহনাদীহি কো মযা সদিসো অঞ্ঞো রাজপুরিসো অত্থীতি ৰা ময্হং অঞ্ঞেহি সদ্ধিং কিং নানাকরণন্তি ৰা অমচ্চোতি নামমেৰ ময্হং, ঘাসচ্ছাদনমত্তম্পি মে নত্থি, কিং অমচ্চো নামাহন্তি ৰা এতে মানে করোতি।
‘‘হীনস্স সেয্যোহমস্মী’’তি মানাদযো দাসাদীনং উপ্পজ্জন্তি। দাসো হি মাতিতো ৰা পিতিতো ৰা কো মযা সদিসো অঞ্ঞো দাসো নাম অত্থি, অঞ্ঞে জীৰিতুং অসক্কোন্তা কুচ্ছিহেতু দাসা জাতা, অহং পন পৰেণীআগতত্তা সেয্যোতি ৰা পৰেণীআগতভাৰেন উভতোসুদ্ধিকদাসত্তেন অসুকদাসেন নাম সদ্ধিং কিং ময্হং নানাকরণন্তি ৰা কুচ্ছিৰসেনাহং দাসব্য উপগতো, মাতাপিতুকোটিযা পন মে দাসট্ঠানং নত্থি, কিং দাসো নাম অহন্তি ৰা এতে মানে করোতি। যথা চ দাসো, এৰং পুক্কুসচণ্ডালাদযোপি এতে মানে করোন্তিযেৰ।
এত্থ চ সেয্যস্স সেয্যোহমস্মীতি, চ সদিসস্স সদিসোহমস্মীতি চ হীনস্স হীনোহমস্মীতি চ ইমে তযো মানা যাথাৰমানা নাম অরহত্তমগ্গৰজ্ঝা। সেসা ছ মানা অযাথাৰমানা নাম পঠমমগ্গৰজ্ঝা।
তযো অদ্ধাতি তযো কালা। অতীতো অদ্ধাতিআদীসু দ্ৰেপরিযাযা সুত্তন্তপরিযাযো চ অভিধম্মপরিযাযো চ। সুত্তন্তপরিযাযেন পটিসন্ধিতো পুব্বে অতীতো অদ্ধা নাম। চুতিতো পচ্ছা অনাগতো অদ্ধা নাম। সহ চুতিপটিসন্ধীহি তদন্তরং পচ্চুপ্পন্নো অদ্ধা নাম। অভিধম্মপরিযাযেন তীসু খণেসু ভঙ্গতো উদ্ধং অতীতো অদ্ধা নাম। উপ্পাদতো পুব্বে অনাগতো অদ্ধা নাম। খণত্তযে পচ্চুপ্পন্নো অদ্ধা নাম। অতীতাদিভেদো চ নাম অযং ধম্মানং হোতি, ন কালস্স। অতীতাদিভেদে
তযো অন্তাতি তযো কোট্ঠাসা। ‘‘কাযবন্ধনস্স অন্তো জীরতী’’তিআদীসু (চূল়ৰ॰ ২৭৮) হি অন্তোযেৰ অন্তো। ‘‘এসেৰন্তো দুক্খস্সা’’তিআদীসু (সং॰ নি॰ ২.৫১) পরভাগো অন্তো। ‘‘অন্তমিদং, ভিক্খৰে, জীৰিকান’’ন্তি (সং॰ নি॰ ৩.৮০) এত্থ লামকভাৰো অন্তো। ‘‘সক্কাযো খো, আৰুসো, পঠমো অন্তো’’তিআদীসু (অ॰ নি॰ ৬.৬১) কোট্ঠাসো অন্তো। ইধ কোট্ঠাসো অধিপ্পেতো। সক্কাযোতি পঞ্চুপাদানক্খন্ধা। সক্কাযসমুদযোতি সক্কাযনিরোধোতি উভিন্নং অপ্পৰত্তিভূতং নিব্বানং। মগ্গো পন নিরোধাধিগমস্স উপাযত্তা নিরোধে গহিতে গহিতোৰাতি ৰেদিতব্বো।
দুক্খদুক্খতাতি দুক্খভূতা দুক্খতা। দুক্খৰেদনাযেতং নামং। সঙ্খারদুক্খতাতি সঙ্খারভাৰেন দুক্খতা। অদুক্খমসুখাৰেদনাযেতং নামং। সা হি সঙ্খতত্তা উপ্পাদজরাভঙ্গপীল়িতা, তস্মা অঞ্ঞদুক্খসভাৰৰিরহতো সঙ্খারদুক্খতাতি ৰুত্তা। ৰিপরিণামদুক্খতাতি ৰিপরিণামে দুক্খতা। সুখৰেদনাযেতং নামং। সুখস্স হি ৰিপরিণামে দুক্খং উপ্পজ্জতি, তস্মা সুখং ৰিপরিণামদুক্খতাতি ৰুত্তং। অপিচ ঠপেত্ৰা দুক্খৰেদনং সুখৰেদনঞ্চ সব্বেপি তেভূমকা ধম্মা ‘‘সব্বে সঙ্খারা দুক্খা’’তি ৰচনতো সঙ্খারদুক্খতাতি ৰেদিতব্বা।
মিচ্ছত্তনিযতোতি মিচ্ছাসভাৰো হুত্ৰা নিযতো। নিযতমিচ্ছাদিট্ঠিযা সদ্ধিং আনন্তরিযকম্মস্সেতং নামং। সম্মাসভাৰে নিযতো সম্মত্তনিযতো। চতুন্নং অরিযমগ্গানমেতং নামং। ন নিযতোতি অনিযতো। অৰসেসানং ধম্মানমেতং নামং।
তযো তমাতি ‘‘তমন্ধকারো সম্মোহো অৰিজ্জোঘো মহাভযো’’তি ৰচনতো অৰিজ্জা তমো নাম। ইধ পন অৰিজ্জাসীসেন ৰিচিকিচ্ছা ৰুত্তা। আরব্ভাতি আগম্ম। কঙ্খতীতি কঙ্খং উপ্পাদেতি। ৰিচিকিচ্ছতীতি ৰিচিনন্তো কিচ্ছং আপজ্জতি, সন্নিট্ঠাতুং ন সক্কোতি। নাধিমুচ্ছতীতি তত্থ অধিমুচ্ছিতুং ন সক্কোতি। ন সম্পসীদতীতি তং আরব্ভ পসাদং আরোপেতুং ন সক্কোতি।
অরক্খেয্যানীতি নত্থি তথাগতস্সাতি। ‘‘ইদং নাম মে সহসা উপ্পন্নং কাযদুচ্চরিতং, ইমাহং যথা মে পরো ন জানাতি
চাতুমৰত্থুস্মিঞ্হি পঞ্চহি ভিক্খুসতেহি সদ্ধিং সারিপুত্তমোগ্গল্লানানং পণামিতকালে তেসং অত্থায চাতুমেয্যকেহি সক্যেহি ভগৰতি খমাপিতে থেরো ভগৰতা ‘‘কিন্তি তে সারিপুত্ত অহোসি মযা ভিক্খুসঙ্ঘে পণামিতে’’তি পুট্ঠো অহং পরিসায অব্যত্তভাৰেন সত্থারা পণামিতো। ইতো দানি পট্ঠায পরং ন ওৰদিস্সামীতি চিত্তং উপ্পাদেত্ৰা আহ ‘‘এৰং খো মে, ভন্তে, অহোসি ভগৰতা ভিক্খুসঙ্ঘো পণামিতো, অপ্পোস্সুক্কো দানি ভগৰা দিট্ঠধম্মসুখৰিহারং অনুযুত্তো ৰিহরিস্সতি, মযম্পি দানি অপ্পোস্সুক্কা দিট্ঠধম্মসুখৰিহারং অনুযুত্তা ৰিহরিস্সামা’’তি।
অথস্স তস্মিং মনোদুচ্চরিতে উপারম্ভং আরোপেন্তো সত্থা আহ – ‘‘আগমেহি ত্ৰং, সারিপুত্ত ন খো তে, সারিপুত্ত, পুনপি এৰরূপং চিত্তং উপ্পাদেতব্ব’’ন্তি। এৰং পরং ন ওৰদিস্সামি নানুসাসিস্সামীতি ৰিতক্কিতমত্তম্পি থেরস্স মনোদুচ্চরিতং নাম জাতং। ভগৰতো পন এত্তকং নাম নত্থি, অনচ্ছরিযঞ্চেতং। সব্বঞ্ঞুতং পত্তস্স দুচ্চরিতং ন ভৰেয্য। বোধিসত্তভূমিযং ঠিতস্স ছব্বস্সানি পধানং অনুযুঞ্জন্তস্সাপি পনস্স নাহোসি। উদরচ্ছৰিযা পিট্ঠিকণ্টকং অল্লীনায ‘‘কালঙ্কতো সমণো গোতমো’’তি দেৰতানং ৰিমতিযা উপ্পজ্জমানাযপি ‘‘সিদ্ধত্থ কস্মা কিলমসি? সক্কা ভোগে
‘‘সত্তৰস্সানি
ওতারং নাধিগচ্ছিস্সং, সম্বুদ্ধস্স সতীমতো’’তি॥ (সু॰ নি॰ ৪৪৮)।
অপিচ অট্ঠারসন্নং বুদ্ধধম্মানং ৰসেনাপি ভগৰতো দুচ্চরিতাভাৰো ৰেদিতব্বো। অট্ঠারস বুদ্ধধম্মা নাম নত্থি তথাগতস্স কাযদুচ্চরিতং, নত্থি ৰচীদুচ্চরিতং, নত্থি মনোদুচ্চরিতং, অতীতে বুদ্ধস্স অপ্পটিহতঞাণং, অনাগতে, পচ্চুপ্পন্নে বুদ্ধস্স অপ্পটিহতঞাণং, সব্বং কাযকম্মং বুদ্ধস্স ভগৰতো ঞাণানুপরিৰত্তি, সব্বং ৰচীকম্মং, সব্বং মনোকম্মং বুদ্ধস্স ভগৰতো ঞাণানুপরিৰত্তি, নত্থি ছন্দস্স হানি, নত্থি ৰীরিযস্স হানি, নত্থি সতিযা হানি, নত্থি দৰা, নত্থি রৰা, নত্থি চলিতং নত্থি সহসা, নত্থি অব্যাৰটো মনো, নত্থি অকুসলচিত্তন্তি।
কিঞ্চনাতি পলিবোধা। রাগো কিঞ্চনন্তি রাগো উপ্পজ্জমানো সত্তে বন্ধতি পলিবুন্ধতি তস্মা কিঞ্চনন্তি ৰুচ্চতি। ইতরেসুপি দ্ৰীসু এসেৰ নযো।
অগ্গীতি অনুদহনট্ঠেন অগ্গি। রাগগ্গীতি রাগো উপ্পজ্জমানো সত্তে অনুদহতি ঝাপেতি, তস্মা অগ্গীতি ৰুচ্চতি। ইতরেসুপি এসেৰ নযো। তত্থ ৰত্থূনি একা দহরভিক্খুনী চিত্তলপব্বতৰিহারে উপোসথাগারং গন্ত্ৰা দ্ৰারপালরূপকং ওলোকযমানা ঠিতা। অথস্সা অন্তো রাগো উপ্পন্নো। সা তেনেৰ ঝাযিত্ৰা কালমকাসি। ভিক্খুনিযো গচ্ছমানা ‘‘অযং দহরা ঠিতা, পক্কোসথ, ন’’ন্তি আহংসু। একা গন্ত্ৰা কস্মা ঠিতাসীতি হত্থে গণ্হি। গহিতমত্তা পরিৰত্তিত্ৰা পপতা। ইদং তাৰ রাগস্স অনুদহনতায ৰত্থু। দোসস্স পন অনুদহনতায মনোপদোসিকা দেৰা। মোহস্স অনুদহনতায খিড্ডাপদোসিকা দেৰা দট্ঠব্বা। মোহৰসেন হি তাসং সতিসম্মোসো হোতি। তস্মা খিড্ডাৰসেন আহারকালং অতিৰত্তিত্ৰা কালঙ্করোন্তি।
আহুনেয্যগ্গীতিআদীসু আহুনেয্যা। মাতাপিতরো হি পুত্তানং বহূপকারতায আহুনং
মিত্তৰিন্দকো হি মাতরা ‘‘তাত, অজ্জ উপোসথিকো হুত্ৰা ৰিহারে সব্বরত্তিং ধম্মস্সৰনং
মাতা উট্ঠহিত্ৰা ‘‘মাদিসায মাতরি এৰরূপং কম্মং কত্ৰা গতস্স তে গতট্ঠানে সুখং ভৰিস্সতীতি এৰংসঞ্ঞী নাম ত্ৰং পুত্তা’’তি আহ। তস্স নাৰং আরুয্হ গচ্ছতো সত্তমে দিৰসে নাৰা অট্ঠাসি। অথ তে মনুস্সা ‘‘অদ্ধা এত্থ পাপপুরিসো অত্থি সলাকং দেথা’’তি আহংসু। সলাকা দিয্যমানা তস্সেৰ তিক্খত্তুং পাপুণাতি। তে তস্স উল়ুম্পং দত্ৰা তং সমুদ্দে পক্খিপিংসু। সো একং দীপং গন্ত্ৰা ৰিমানপেতীহি সদ্ধিং সম্পত্তিং অনুভৰন্তো তাহি ‘‘পুরতো পুরতো মা অগমাসী’’তি ৰুচ্চমানোপি তদ্দিগুণং তদ্দিগুণং সম্পত্তিং পস্সন্তো অনুপুব্বেন খুরচক্কধরং একং অদ্দস। তস্স তং চক্কং পদুমপুপ্ফং ৰিয উপট্ঠাসি। সো তং আহ – ‘‘অম্ভো, ইদং তযা পিল়ন্ধিতং পদুমং ময্হং দেহী’’তি। ‘‘ন ইদং সামি পদুমং, খুরচক্কং এত’’ন্তি। সো ‘‘ৰঞ্চেসি মং, ত্ৰং কিং মযা পদুমং অদিট্ঠপুব্ব’’ন্তি ৰত্ৰা ত্ৰং লোহিতচন্দনং ৰিলিম্পিত্ৰা পিল়ন্ধনং পদুমপুপ্ফং ময্হং ন দাতুকামোতি আহ। সো চিন্তেসি ‘‘অযম্পি মযা কতসদিসং কম্মং কত্ৰা তস্স ফলং
‘‘চতুব্ভি
সোল়সাহি চ বাত্তিংস, অত্রিচ্ছং চক্কমাসদো।
ইচ্ছাহতস্স পোসস্স, চক্কং ভমতি মত্থকে’’তি॥ (জা॰ ১.১.১০৪)।
গহপতীতি পন গেহসামিকো ৰুচ্চতি। সো মাতুগামস্স সযনৰত্থালঙ্কারাদিঅনুপ্পদানেন বহূপকারো। তং অতিচরন্তো মাতুগামো নিরযাদীসু নিব্বত্ততি, তস্মা সোপি পুরিমনযেনেৰ অনুদহনট্ঠেন গহপতগ্গীতি ৰুত্তো।
তত্থ ৰত্থু – কস্সপবুদ্ধস্স কালে সোতাপন্নস্স উপাসকস্স ভরিযা অতিচারিনী অহোসি
দক্খিণেয্যগ্গীতি এত্থ পন দক্খিণাতি চত্তারো পচ্চযা, ভিক্খুসঙ্ঘো দক্খিণেয্যো। সো গিহীনং তীসু সরণেসু পঞ্চসু সীলেসু দসসু সীলেসু মাতাপিতুউপট্ঠানে ধম্মিকসমণব্রাহ্মণউপট্ঠানেতি এৰমাদীসু কল্যাণধম্মেসু নিযোজনেন বহূপকারো, তস্মিং মিচ্ছাপটিপন্না গিহী ভিক্খুসঙ্ঘং
‘‘তিৰিধেন রূপসঙ্গহো’’তি এত্থ তিৰিধেনাতি তীহি কোট্ঠাসেহি। সঙ্গহোতি জাতিসঞ্জাতিকিরিযগণনৰসেন চতুব্বিধো সঙ্গহো। তত্থ সব্বে খত্তিযা আগচ্ছন্তূতিআদিকো (ম॰ নি॰ ১.৪৬২) জাতিসঙ্গহো। সব্বে কোসলকাতিআদিকো সঞ্জাতিসঙ্গহো। সব্বে হত্থারোহাতিআদিকো কিরিযসঙ্গহো। চক্খাযতনং কতমং খন্ধগণনং গচ্ছতীতি? চক্খাযতনং রূপক্খন্ধগণনং গচ্ছতীতি। হঞ্চি চক্খাযতনং রূপক্খন্ধেন সঙ্গহিতন্তি অযং গণনসঙ্গহো, সো ইধ অধিপ্পেতো। তস্মা তিৰিধেন রূপসঙ্গহোতি তীহি কোট্ঠাসেহি রূপগণনাতি অত্থো।
সনিদস্সনাদীসু অত্তানং আরব্ভ পৰত্তেন চক্খুৰিঞ্ঞাণসঙ্খাতেন সহ নিদস্সনেনাতি সনিদস্সনং। চক্খুপটিহননসমত্থতো সহ পটিঘেনাতি সপ্পটিঘং। তং অত্থতো রূপাযতনমেৰ। চক্খুৰিঞ্ঞাণসঙ্খাতং নাস্স নিদস্সনন্তি অনিদস্সনং। সোতাদিপটিহননসমত্থতো সহ পটিঘেনাতি সপ্পটিঘং। তং অত্থতো চক্খাযতনাদীনি নৰ আযতনানি। ৰুত্তপ্পকারং নাস্স নিদস্সনন্তি অনিদস্সনং। নাস্স পটিঘোতি অপ্পটিঘং। তং অত্থতো ঠপেত্ৰা দসাযতনানি অৰসেসং সুখুমরূপং।
তযো সঙ্খারাতি সহজাতধম্মে চেৰ সম্পরাযে ফলধম্মে চ সঙ্খরোন্তি রাসী করোন্তীতি সঙ্খারা। অভিসঙ্খরোতীতি অভিসঙ্খারো। পুঞ্ঞো অভিসঙ্খারো পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো।
‘‘তত্থ কতমো পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো? কুসলা চেতনা কামাৰচরা রূপাৰচরা দানমযা সীলমযা ভাৰনামযা’’তি এৰং ৰুত্তানং অট্ঠন্নং কামাৰচরকুসলমহাচিত্তচেতনানং, পঞ্চন্নং রূপাৰচরকুসলচেতনানঞ্চেতং অধিৰচনং। এত্থ চ দানসীলমযা অট্ঠেৰ চেতনা হোন্তি। ভাৰনামযা তেরসাপি। যথা হি পগুণং ধম্মং সজ্ঝাযমানো একং দ্ৰে অনুসন্ধিং গতোপি ন জানাতি, পচ্ছা আৰজ্জন্তো জানাতি, এৰমেৰ কসিণপরিকম্মং
তত্থ দানমযাদীসু ‘‘দানং আরব্ভ দানমধিকিচ্চ যা উপ্পজ্জতি
চীৰরাদীসু পন চতূসু পচ্চযেসু রূপাদীসু ৰা ছসু আরম্মণেসু অন্নাদীসু ৰা দসসু দানৰত্থূসু তং তং দেন্তস্স তেসং উপ্পাদনতো পট্ঠায পুব্বভাগে, পরিচ্চাগকালে, পচ্ছা সোমনস্সচিত্তেন অনুস্সরণে চাতি তীসু কালেসু পৰত্তা চেতনা দানমযা নাম। সীলপূরণত্থায পন পব্বজিস্সামীতি ৰিহারং গচ্ছন্তস্স, পব্বজন্তস্স মনোরথং মত্থকং পাপেত্ৰা পব্বজিতো ৰতম্হি সাধু সাধূতি আৰজ্জন্তস্স, পাতিমোক্খং সংৰরন্তস্স, চীৰরাদযো পচ্চযে পচ্চৰেক্খন্তস্স, আপাথগতেসু রূপাদীসু চক্খুদ্ৰারাদীনি সংৰরন্তস্স, আজীৰং সোধেন্তস্স চ পৰত্তা চেতনা সীলমযা নাম।
পটিসম্ভিদাযং ৰুত্তেন ৰিপস্সনামগ্গেন ‘‘চক্খুং অনিচ্চতো দুক্খতো অনত্ততো ভাৰেন্তস্স…পে॰… মনং। রূপে। ধম্মে। চক্খুৰিঞ্ঞাণং…পে॰… মনোৰিঞ্ঞাণং। চক্খুসম্ফস্সং…পে॰… মনোসম্ফস্সং। চক্খুসম্ফস্সজং ৰেদনং…পে॰… মনোসম্ফস্সজং ৰেদনং। রূপসঞ্ঞং
অপুঞ্ঞো চ সো অভিসঙ্খারো চাতি অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারো। দ্ৰাদসঅকুসলচিত্তসম্পযুত্তানং চেতনানং এতং অধিৰচনং। ৰুত্তম্পি চেতং ‘‘তত্থ কতমো অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারো? অকুসলচেতনা কামাৰচরা, অযং ৰুচ্চতি অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারো’’তি। আনেঞ্জং নিচ্চলং সন্তং ৰিপাকভূতং অরূপমেৰ অভিসঙ্খরোতীতি আনেঞ্জাভিসঙ্খারো। চতুন্নং অরূপাৰচরকুসলচেতনানং এতং অধিৰচনং। যথাহ ‘‘তত্থ কতমো আনেঞ্জাভিসঙ্খারো? কুসলচেতনা অরূপাৰচরা, অযং ৰুচ্চতি আনেঞ্জাভিসঙ্খারো’’তি।
পুগ্গলত্তিকে সেক্খো। খীণাসৰো সিক্খিতসিক্খত্তা পুন ন সিক্খিস্সতীতি অসেক্খো। পুথুজ্জনো সিক্খাহি পরিবাহিযত্তা নেৰসেক্খো নাসেক্খো।
থেরত্তিকে জাতিত্থেরো নাম। ‘‘চত্তারোমে, ভিক্খৰে, থেরকরণা ধম্মা। ইধ, ভিক্খৰে, থেরো সীলৰা হোতি, বহুস্সুতো হোতি, চতুন্নং ঝানানং লাভী হোতি, আসৰানং খযা বহুস্সুতো হোতি, চতুন্নং ঝানানং লাভী হোতি, আসৰানং খযা অনাসৰং চেতোৰিমুত্তিং পঞ্ঞাৰিমুত্তিং দিট্ঠেৰ ধম্মে সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। ইমে খো, ভিক্খৰে, চত্তারো থেরকরণা ধম্মা’’তি (অ॰ নি॰ ৪.২২)। এৰং ৰুত্তেসু ধম্মেসু একেন ৰা অনেকেহি ৰা সমন্নাগতো ধম্মথেরো নাম। অঞ্ঞতরো থেরনামকো ভিক্খূতি এৰং থেরনামকো ৰা, যং ৰা পন মহল্লককালে পব্বজিতং সামণেরাদযো দিস্ৰা থেরো থেরোতি ৰদন্তি, অযং সম্মুতিথেরো নাম।
পুঞ্ঞকিরিযৰত্থূসু দানমেৰ দানমযং। পুঞ্ঞকিরিযা চ সা তেসং তেসং আনিসংসানং ৰত্থু চাতি পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু। ইতরেসুপি দ্ৰীসু এসেৰ নযো। অত্থতো পন পুব্বে ৰুত্তদানমযচেতনাদিৰসেনেৰ সদ্ধিং পুব্বভাগঅপরভাগচেতনাহি ইমানি তীণি পুঞ্ঞকিরিযৰত্থূনি ৰেদিতব্বানি। একমেকঞ্চেত্থ পুব্বভাগতো পট্ঠায কাযেন করোন্তস্স কাযকম্মং হোতি। তদত্থং ৰাচং নিচ্ছারেন্তস্স ৰচীকম্মং। কাযঙ্গৰাচঙ্গং অচোপেত্ৰা মনসা চিন্তেন্তস্স মনোকম্মং। অন্নাদীনি দেন্তস্স চাপি অন্নদানাদীনি দেমীতি ৰা দানপারমিং আৰজ্জেত্ৰা
অপরানিপি সত্ত পুঞ্ঞকিরিযৰত্থূনি অপচিতিসহগতং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু, ৰেয্যাৰচ্চসহগতং, পত্তানুপ্পদানং, পত্তব্ভনুমোদনং, দেসনামযং, সৰনমযং, দিট্ঠিজুগতং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থূতি। তত্থ মহল্লকং দিস্ৰা পচ্চুগ্গমনপত্তচীৰরপ্পটিগ্গহণঅভিৰাদনমগ্গসম্পদানাদিৰসেন অপচিতিসহগতং ৰেদিতব্বং। ৰুড্ঢতরানং ৰত্তপ্পটিপত্তিকরণৰসেন, গামং পিণ্ডায পৰিট্ঠং ভিক্খুং দিস্ৰা পত্তং গহেত্ৰা গামে ভিক্খং সমাদপেত্ৰা উপসংহরণৰসেন, ‘‘গচ্ছ ভিক্খূনং পত্তং আহরা’’তি সুত্ৰা ৰেগেন গন্ত্ৰা পত্তাহরণাদিৰসেন চ ৰেয্যাৰচ্চসহগতং
ইতি ইমেসং সত্তন্নং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থূনং পুরিমেহেৰ তীহি সঙ্গহো ৰেদিতব্বো। এত্থ হি অপচিতিৰেয্যাৰচ্চানি সীলমযে। পত্তিদানপত্তব্ভনুমোদনানি দানমযে। দেসনাসৰনানি ভাৰনামযে। দিট্ঠিজুগতং তীসুপি সঙ্গহং গচ্ছতি।
চোদনাৰত্থূনীতি চোদনাকারণানি। দিট্ঠেনাতি মংসচক্খুনা ৰা দিব্বচক্খুনা ৰা ৰীতিক্কমং দিস্ৰা চোদেতি। সুতেনাতি পকতিসোতেন ৰা দিব্বসোতেন ৰা পরস্স সদ্দং সুত্ৰা চোদেতি। পরিসঙ্কায ৰাতি দিট্ঠপরিসঙ্কিতেন ৰা সুতপরিসঙ্কিতেন ৰা মুতপরিসঙ্কিতেন ৰা চোদেতি। অযমেত্থ সঙ্খেপো, ৰিত্থারো পন সমন্তপাসাদিকাযং ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বো।
কামূপপত্তিযোতি কামূপসেৰনা কামপ্পটিলাভা ৰা। পচ্চুপট্ঠিতকামাতি নিবদ্ধকামা নিবদ্ধারম্মণা। সেয্যথাপি মনুস্সাতি যথা মনুস্সা। মনুস্সা হি নিবদ্ধেযেৰ ৰত্থুস্মিং ৰসং ৰত্তেন্তি একচ্চে দেৰা নাম চতুদেৰলোকৰাসিনো। তেপি নিবদ্ধৰত্থুস্মিংযেৰ ৰসং ৰত্তেন্তি। একচ্চে ৰিনিপাতিকা নাম নেরযিকে ঠপেত্ৰা অৰসেসা মচ্ছকচ্ছপাদযোপি হি নিবদ্ধৰত্থুস্মিংযেৰ ৰসং ৰত্তেন্তি। মচ্ছো অত্তনো মচ্ছিযা কচ্ছপো কচ্ছপিযাতি নিম্মিনিত্ৰা নিম্মিনিত্ৰাতি নীলপীতাদিৰসেন যাদিসং যাদিসং অত্তনো নিম্মানরতীতি এৰং সযং নিম্মিতে নিম্মিতে নিম্মানে রতি এতেসন্তি নিম্মানরতী। পরনিম্মিতকামাতি পরেহি নিম্মিতকামা। তেসঞ্হি মনং ঞত্ৰা পরে যথারুচিতং কামভোগং নিম্মিনন্তি, তে তত্থ ৰসং ৰত্তেন্তি। কথং পরস্স মনং জানন্তীতি? পকতিসেৰনৰসেন। যথা হি কুসলো সূদো রঞ্ঞো ভুঞ্জন্তস্স যং যং সো বহুং গণ্হাতি, তং তং তস্স রুচ্চতীতি জানাতি, এৰং পকতিযা অভিরুচিতারম্মণং ঞত্ৰা তাদিসকংযেৰ নিম্মিনন্তি। তে তত্থ ৰসং ৰত্তেন্তি, মেথুনং সেৰন্তি। কেচি পন থেরা ‘‘হসিতমত্তেন ওলোকিতমত্তেন আলিঙ্গিতমত্তেন চ তেসং কামকিচ্চং ইজ্ঝতী’’তি ৰদন্তি, তং অট্ঠকথাযং ‘‘এতং পন নত্থী’’তি পটিক্খিত্তং। ন হি কাযেন অফুসন্তস্স ফোট্ঠব্বং কামকিচ্চং সাধেতি। ছন্নম্পি হি কামাৰচরানং কামা পাকতিকা এৰ। ৰুত্তম্পি চেতং –
‘‘ছ এতে কামাৰচরা, সব্বকামসমিদ্ধিনো।
সব্বেসং একসঙ্খাতং, আযু ভৰতি কিত্তক’’ন্তি॥ (ৰিভ॰ ১০২৩)।
সুখূপপত্তিযোতি সুখপ্পটিলাভা। উপ্পাদেত্ৰা উপ্পাদেত্ৰা সুখং ৰিহরন্তীতি তে হেট্ঠা পঠমজ্ঝানসুখং নিব্বত্তেত্ৰা উপরি ৰিপাকজ্ঝানসুখং অনুভৰন্তীতি অত্থো। সুখেন অভিসন্নাতি দুতিযজ্ঝানসুখেন তিন্তা। পরিসন্নাতি সমন্ততো তিন্তা। পরিপূরাতি পরিপুণ্ণা। পরিপ্ফুটাতি তস্সেৰ ৰেৰচনং। ইদম্পি ৰিপাকজ্ঝানসুখমেৰ সন্ধায ৰুত্তং। অহোসুখং অহোসুখন্তি তেসং কির ভৰলোভো মহা উপ্পজ্জতি। তস্মা কদাচি করহচি এৰং উদানং উদানেন্তি। সন্তমেৰাতি পণীতমেৰ। তুসিতাতি ততো উত্তরিং সুখস্স অপত্থনতো সন্তুট্ঠা হুত্ৰা। সুখং পটিৰেদেন্তীতি ততিযজ্ঝানসুখং অনুভৰন্তি।
সেক্খা পঞ্ঞাতি সত্ত অরিযপঞ্ঞা। অরহতো পঞ্ঞা অসেক্খা। অৰসেসা পঞ্ঞা নেৰসেক্খানাসেক্খা।
চিন্তামযাদীসু চিন্তামযা পঞ্ঞা। তত্থ কতমা সুতমযা পঞ্ঞা? যোগৰিহিতেসু ৰা কম্মাযতনেসু…পে॰… ধম্মনিজ্ঝানক্খন্তিং পরতো সুত্ৰা পটিলভতি, অযং ৰুচ্চতি সুতমযা পঞ্ঞা। (তত্থ কতমা ভাৰনামযা পঞ্ঞা?) সব্বাপি সমাপন্নস্স পঞ্ঞা ভাৰনামযা পঞ্ঞা’’তি (ৰিভ॰ ৭৬৮-৬৯)।
সুতাৰুধন্তি সুতমেৰ আৰুধং। তং অত্থতো তেপিটকং বুদ্ধৰচনং। তঞ্হি নিস্সায ভিক্খু পঞ্ঞাৰুধং নিস্সায সূরো যোধো অৰিকম্পমানো মহাকন্তারং ৰিয সংসারকন্তারং অতিক্কমতি অৰিহঞ্ঞমানো। তেনেৰ ৰুত্তং – ‘‘সুতাৰুধো, ভিক্খৰে, অরিযসাৰকো অকুসলং পজহতি, কুসলং ভাৰেতি, সাৰজ্জং পজহতি, অনৰজ্জং ভাৰেতি, সুদ্ধমত্তানং পরিহরতী’’তি (অ॰ নি॰ ৭.৬৭)।
পৰিৰেকাৰুধন্তি ‘‘কাযৰিৰেকো চিত্তৰিৰেকো উপধিৰিৰেকো’’তি অযং তিৰিধোপি ৰিৰেকোৰ আৰুধং। তস্স নানাকরণং কাযৰিৰেকো ৰিৰেকট্ঠকাযানং নেক্খম্মাভিরতানং। চিত্তৰিৰেকো চ পরিসুদ্ধচিত্তানং পরমৰোদানপ্পত্তানং। উপধিৰিৰেকো চ নিরুপধীনং পুগ্গলানং। ইমস্মিঞ্হি তিৰিধে ৰিৰেকে অভিরতো, ন কুতোচি ভাযতি। তস্মা অযম্পি অৰস্সযট্ঠেন আৰুধন্তি ৰুত্তো। লোকিযলোকুত্তরপঞ্ঞাৰ আৰুধং পঞ্ঞাৰুধং। যস্স সা অত্থি, সো ন কুতোচি ভাযতি, ন চস্স কোচি ভাযতি। তস্মা সাপি অৰস্সযট্ঠেনেৰ আৰুধন্তি ৰুত্তা।
অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযন্তি ইতো পুব্বে অনঞ্ঞাতং অৰিদিতং ধম্মং জানিস্সামীতি পটিপন্নস্স উপ্পন্নং ইন্দ্রিযং। সোতাপত্তিমগ্গঞাণস্সেতং অধিৰচনং। অঞ্ঞিন্দ্রিযন্তি অঞ্ঞাভূতং আজাননভূতং ইন্দ্রিযং। সোতাপত্তিফলতো পট্ঠায ছসু ঠানেসু ঞাণস্সেতং অধিৰচনং। অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযন্তি অঞ্ঞাতাৰীসু জাননকিচ্চপরিযোসানপ্পত্তেসু ধম্মেসু ইন্দ্রিযং। অরহত্তফলঞাণস্সেতং অধিৰচনং।
মংসচক্খু দিব্বচক্খু আলোকনিস্সিতং ঞাণং। পঞ্ঞাচক্খু লোকিযলোকুত্তরপঞ্ঞা।
অধিসীলসিক্খাদীসু অধিসীলসিক্খা। ইতরস্মিং দ্ৰযেপি এসেৰ নযো। তত্থ সীলং অধিসীলং, চিত্তং অধিচিত্তং, পঞ্ঞা অধিপঞ্ঞাতি অযং পভেদো ৰেদিতব্বো –
সীলং নাম পঞ্চসীলদসসীলানি, পাতিমোক্খসংৰরো অধিসীলং নাম। অট্ঠ সমাপত্তিযো চিত্তং, ৰিপস্সনাপাদকজ্ঝানং অধিচিত্তং। কম্মস্সকতঞাণং পঞ্ঞা, ৰিপস্সনাপঞ্ঞা অধিপঞ্ঞা। অনুপ্পন্নেপি হি বুদ্ধুপ্পাদে পৰত্ততীতি পঞ্চসীলদসসীলানি সীলমেৰ, পাতিমোক্খসংৰরসীলং বুদ্ধুপ্পাদেযেৰ পৰত্ততীতি অধিসীলং। চিত্তপঞ্ঞাসুপি এসেৰ নযো। অপিচ নিব্বানং পত্থযন্তেন সমাদিন্নং পঞ্চসীলম্পি দসসীলম্পি অধিসীলমেৰ। সমাপন্না অট্ঠ সমাপত্তিযোপি অধিচিত্তমেৰ। সব্বং ৰা লোকিযং সীলমেৰ, লোকুত্তরং অধিসীলং। চিত্তপঞ্ঞাসুপি এসেৰ নযো।
ভাৰনাসু খীণাসৰস্স পঞ্চদ্ৰারিককাযো কাযভাৰনা নাম। অট্ঠ সমাপত্তিযো চিত্তভাৰনা নাম। অরহত্তফলপঞ্ঞা পঞ্ঞাভাৰনা নাম। খীণাসৰস্স হি একন্তেনেৰ পঞ্চদ্ৰারিককাযো সুভাৰিতো হোতি। অট্ঠ সমাপত্তিযো চস্স ন অঞ্ঞেসং ৰিয দুব্বলা, তস্সেৰ চ পঞ্ঞা ভাৰিতা নাম হোতি পঞ্ঞাৰেপুল্লপত্তিযা। তস্মা এৰং ৰুত্তং।
অনুত্তরিযেসু ৰিপস্সনা দস্সনানুত্তরিযং মগ্গো পটিপদানুস্সরিযং। ফলং ৰিমুত্তানুত্তরিযং। ফলং ৰা দস্সনানুত্তরিযং। মগ্গো পটিপদানুত্তরিযং। নিব্বানং ৰিমুত্তানুত্তরিযং। নিব্বানং ৰা দস্সনানুত্তরিযং, ততো উত্তরিঞ্হি দট্ঠব্বং নাম নত্থি। মগ্গো পটিপদানুত্তরিযং। ফলং ৰিমুত্তানুত্তরিযং। অনুত্তরিযন্তি উত্তমং জেট্ঠকং।
সমাধীসু পঠমজ্ঝানসমাধি সৰিতক্কসৰিচারো। পঞ্চকনযেন দুতিযজ্ঝানসমাধি অৰিতক্কৰিচারমত্তো। সেসো অৰিতক্কঅৰিচারো।
সুঞ্ঞতাদীসু তিৰিধা কথা আগমনতো, সগুণতো, আরম্মণতোতি। আগমনতো নাম একো ভিক্খু অনত্ততো অভিনিৰিসিত্ৰা অনত্ততো দিস্ৰা অনত্ততো ৰুট্ঠাতি, তস্স ৰিপস্সনা সুঞ্ঞতা নাম হোতি। কস্মা? অসুঞ্ঞতত্তকারকানং কিলেসানং অনিমিত্তো নাম হোতি। মগ্গাগমনেন ফলং অনিমিত্তং নাম। অপরো দুক্খতো অভিনিৰিসিত্ৰা দুক্খতো দিস্ৰা দুক্খতো ৰুট্ঠাতি, তস্স ৰিপস্সনা অপ্পণিহিতা নাম হোতি। কস্মা? পণিধিকারককিলেসাভাৰা। ৰিপস্সনাগমনেন মগ্গসমাধি অপ্পণিহিতো নাম। মগ্গাগমনেন ফলং অপ্পণিহিতং নামাতি অযং আগমনতো কথা। মগ্গসমাধি পন রাগাদীহি সুঞ্ঞতত্তা সুঞ্ঞতো, রাগনিমিত্তাদীনং অভাৰা অনিমিত্তো, রাগপণিধিআদীনং অভাৰা অপ্পণিহিতোতি অযং সগুণতো কথা। নিব্বানং রাগাদীহি সুঞ্ঞতত্তা রাগাদিনিমিত্তপণিধীনঞ্চ অভাৰা সুঞ্ঞতঞ্চেৰ অনিমিত্তঞ্চ অপ্পণিহিতঞ্চ। তদারম্মণো মগ্গসমাধি সুঞ্ঞতো অনিমিত্তো অপ্পণিহিতো। অযং আরম্মণতো কথা।
সোচেয্যানীতি সুচিভাৰকরা সোচেয্যপ্পটিপদা ধম্মা। ৰিত্থারো পনেত্থ ‘‘তত্থ কতমং কাযসোচেয্যং? পাণাতিপাতা ৰেরমণী’’তিআদিনা নযেন ৰুত্তানং তিণ্ণং সুচরিতানং ৰসেন ৰেদিতব্বো।
মোনেয্যানীতি মুনিভাৰকরা মোনেয্যপ্পটিপদা ধম্মা। তেসং ৰিত্থারো ‘‘তত্থ কতমং কাযমোনেয্যং? তিৰিধকাযদুচ্চরিতস্স পহানং কাযমোনেয্যং, তিৰিধং কাযসুচরিতং কাযমোনেয্যং, কাযারম্মণে ঞাণং কাযমোনেয্যং, কাযপরিঞ্ঞা কাযমোনেয্যং, কাযপরিঞ্ঞাসহগতো মগ্গো কাযমোনেয্যং, কাযস্মিং ছন্দরাগপ্পহানং কাযমোনেয্যং, কাযসঙ্খারনিরোধা চতুত্থজ্ঝানসমাপত্তি কাযমোনেয্যং। তত্থ কতমং ৰচীমোনেয্যং? চতুব্বিধৰচীদুচ্চরিতস্স পহানং ৰচীমোনেয্যং, চতুব্বিধং ৰচীসুচরিতং ৰচীমোনেয্যং, ৰাচারম্মণে ঞাণং ৰচীমোনেয্যং ৰাচাপরিঞ্ঞা ৰচীমোনেয্যং পরিঞ্ঞাসহগতো মগ্গো, ৰাচায ছন্দরাগপ্পহানং, ৰচীসঙ্খারনিরোধা দুতিযজ্ঝানসমাপত্তি ৰচীমোনেয্যং। তত্থ কতমং মনোমোনেয্যং? তিৰিধমনোদুচ্চরিতস্স পহানং মনোমোনেয্যং
কোসল্লেসু আযোতি ৰুড্ঢি। অপাযোতি অৰুড্ঢি। তস্স তস্স কারণং উপাযো। তেসং পজাননা কোসল্লং। ৰিত্থারো পন ৰিভঙ্গে ৰুত্তোযেৰ।
ৰুত্তঞ্হেতং – ‘‘তত্থ কতমং আযকোসল্লং? ইমে ধম্মে মনসিকরোতো অনুপ্পন্না চেৰ অকুসলা
মদাতি মজ্জনাকারৰসেন পৰত্তমানা। তেসু ‘‘অহং নিরোগো সট্ঠি ৰা সত্ততি ৰা ৰস্সানি অতিক্কন্তানি, ন মে হরীতকীখণ্ডম্পি খাদিতপুব্বং, ইমে পনঞ্ঞে অসুকং নাম ঠানং রুজ্জতি, ভেসজ্জং খাদামাতি ৰিচরন্তি, কো অঞ্ঞো মাদিসো নিরোগো নামা’’তি এৰং মানকরণং আরোগ্যমদো। ‘‘মহল্লককালে পুঞ্ঞং করিস্সাম, দহরম্হ তাৰা’’তি যোব্বনে ঠত্ৰা মানকরণং যোব্বনমদো। ‘‘চিরং জীৰিং, চিরং জীৰামি, চিরং জীৰিস্সামি; সুখং জীৰিং, সুখং জীৰামি, সুখং জীৰিস্সামী’’তি এৰং মানকরণং জীৰিতমদো।
আধিপতেয্যেসু অধিপতিতো আগতং আধিপতেয্যং। ‘‘এত্তকোম্হি সীলেন সমাধিনা পঞ্ঞায ৰিমুত্তিযা, ন মে এতং পতিরূপ’’ন্তি এৰং অত্তানং অধিপত্তিং অত্তাধিপতেয্যং নাম। লোকং অধিপতিং কত্ৰা অকরণং লোকাধিপতেয্যং নাম। লোকুত্তরধম্মং অধিপতিং কত্ৰা অকরণং ধম্মাধিপতেয্যং নাম।
কথাৰত্থূনীতি কথাকারণানি। অতীতং ৰা অদ্ধানন্তি অতীতং ধম্মং, অতীতক্খন্ধেতি অত্থো। অপিচ ‘‘যং, ভিক্খৰে, রূপং অতীতং নিরুদ্ধং ৰিপরিণতং, ‘অহোসী’তি তস্স সঙ্খা, ‘অহোসী’তি তস্স পঞ্ঞত্তি ‘অহোসী’তি তস্স সমঞ্ঞা, ন তস্স সঙ্খা ‘অত্থী’তি, ন তস্স সঙ্খা ‘ভৰিস্সতী’তি (সং॰ নি॰ ৩.৬২) এৰং আগতেন নিরুত্তিপথসুত্তেনপেত্থ অত্থো দীপেতব্বো।
ৰিজ্জাতি তমৰিজ্ঝনট্ঠেন ৰিজ্জা। ৰিদিতকরণট্ঠেনাপি ৰিজ্জা। পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণঞ্হি
ৰিহারেসু অট্ঠ সমাপত্তিযো দিব্বো ৰিহারো। চতস্সো অপ্পমঞ্ঞা ব্রহ্মা ৰিহারো। ফলসমাপত্তি অরিযো ৰিহারো।
পাটিহারিযানি কেৰট্টসুত্তে ৰিত্থারিতানেৰ।
‘‘ইমে খো, আৰুসো’’তিআদীসু ৰুত্তনযেনেৰ যোজেতব্বং। ইতি সমসট্ঠিযা তিকানং ৰসেন অসীতিসতপঞ্হে কথেন্তো থেরো সামগ্গিরসং দস্সেসীতি।
তিকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
চতুক্কৰণ্ণনা
৩০৬. ইতি তিকৰসেন সামগ্গিরসং দস্সেত্ৰা ইদানি চতুক্কৰসেন দস্সেতুং পুন দেসনং আরভি। তত্থ ‘‘সতিপট্ঠানচতুক্কং’’ পুব্বে ৰিত্থারিতমেৰ।
সম্মপ্পধানচতুক্কে ছন্দং জনেতীতি ‘‘যো ছন্দো ছন্দিকতা কত্তুকম্যতা কুসলো ধম্মচ্ছন্দো’’তি এৰং ৰুত্তং কত্তুকম্যতং জনেতি। ৰাযমতীতি ৰাযামং করোতি। ৰীরিযং আরভতীতি ৰীরিযং জনেতি। চিত্তং পগ্গণ্হাতীতি চিত্তং উপত্থম্ভেতি। অযমেত্থ সঙ্খেপো
ইদ্ধিপাদেসু ছন্দং নিস্সায পৰত্তো সমাধি ছন্দসমাধি। পধানভূতা সঙ্খারা পধানসঙ্খারা। সমন্নাগতন্তি তেহি ধম্মেহি উপেতং। ইদ্ধিযা পাদং, ইদ্ধিভূতং ৰা পাদন্তি ইদ্ধিপাদং
৩০৭. দিট্ঠধম্মসুখৰিহারাযাতি ইমস্মিংযেৰ অত্তভাৰে সুখৰিহারত্থায। ইধ ফলসমাপত্তিঝানানি, খীণাসৰস্স অপরভাগে নিব্বত্তিতঝানানি চ কথিতানি।
আলোকসঞ্ঞং মনসিকরোতীতি দিৰা ৰা রত্তিং ৰা সূরিযচন্দপজ্জোতমণিআদীনং আলোকং আলোকোতি মনসিকরোতি। দিৰাসঞ্ঞং অধিট্ঠাতীতি এৰং মনসি কত্ৰা দিৰাতিসঞ্ঞং ঠপেতি। যথা দিৰা তথা রত্তিন্তি যথা দিৰা দিট্ঠো আলোকো, তথেৰ তং রত্তিং মনসিকরোতি। যথা রত্তিং তথা দিৰাতি যথা রত্তিং আলোকো দিট্ঠো, এৰমেৰ দিৰা মনসিকরোতি। ইতি ৰিৰটেন চেতসাতি এৰং অপিহিতেন চিত্তেন। অপরিযোনদ্ধেনাতি সমন্ততো অনদ্ধেন। সপ্পভাসন্তি সওভাসং। ঞাণদস্সনপটিলাভাযাতি ঞাণদস্সনপটিলাভত্থায। ইমিনা কিং কথিতং? মিদ্ধৰিনোদনআলোকো কথিতো পরিকম্মআলোকো ৰা। ইমিনা কিং কথিতং হোতি? খীণাসৰস্স দিব্বচক্খুঞাণং। তস্মিং ৰা আগতেপি অনাগতেপি পাদকজ্ঝানসমাপত্তিমেৰ সন্ধায ‘‘সপ্পভাসং চিত্তং ভাৰেতী’’তি ৰুত্তং।
সতিসম্পজঞ্ঞাযাতি সত্তট্ঠানিকস্স সতিসম্পজঞ্ঞস্স অত্থায। ৰিদিতা ৰেদনা উপ্পজ্জন্তীতিআদীসু খীণাসৰস্স ৰত্থু ৰিদিতং হোতি আরম্মণং ৰিদিতং ৰত্থারম্মণং ৰিদিতং। ৰত্থারম্মণৰিদিততায এৰং ৰেদনা উপ্পজ্জন্তি, এৰং তিট্ঠন্তি, এৰং নিরুজ্ঝন্তি। ন কেৰলঞ্চ ৰেদনা এৰ ইধ ৰুত্তা
ইতি রূপন্তিআদি ৰুত্তনযমেৰ। অযং আৰুসো সমাধিভাৰনাতি অযং আসৰানং খযঞাণস্স পাদকজ্ঝানসমাধিভাৰনা।
৩০৮. অপ্পমঞ্ঞাতি পমাণং অগহেত্ৰা অনৰসেসফরণৰসেন অপ্পমঞ্ঞাৰ। অনুপদৰণ্ণনা পন ভাৰনাসমাধিৰিধানঞ্চ এতাসং ৰিসুদ্ধিমগ্গে ৰিত্থারিতমেৰ। অরূপকথাপি ৰিসুদ্ধিমগ্গে ৰিত্থারিতাৰ।
অপস্সেনানীতি অপস্সযানি। সঙ্খাযাতি ঞাণেন ঞত্ৰা। পটিসেৰতীতি ঞাণেন ঞত্ৰা সেৰিতব্বযুত্তকমেৰ সেৰতি। তস্স চ ৰিত্থারো ‘‘পটিসঙ্খা যোনিসো চীৰরং পরিভুঞ্জতী’’তিআদিনা নযেন ৰেদিতব্বো। সঙ্খাযেকং অধিৰাসেতীতি ঞাণেন ঞত্ৰা অধিৰাসেতব্বযুত্তকমেৰ অধিৰাসেতি। ৰিত্থারো পনেত্থ ‘‘পটিসঙ্খা যোনিসো খমো হোতি সীতস্সা’’তিআদিনা নযেন ৰেদিতব্বো। পরিৰজ্জেতীতি ঞাণেন ঞত্ৰা পরিৰজ্জেতুং যুত্তমেৰ পরিৰজ্জেতি। তস্স ৰিত্থারো ‘‘পটিসঙ্খা যোনিসো চণ্ডং হত্থিং পরিৰজ্জেতী’’তিআদিনা নযেন ৰেদিতব্বো। ৰিনোদেতীতি ঞাণেন ঞত্ৰা ৰিনোদেতব্বমেৰ ৰিনোদেতি, নুদতি নীহরতি অন্তো পৰিসিতুং ন দেতি। তস্স ৰিত্থারো ‘‘উপ্পন্নং
অরিযৰংসচতুক্কৰণ্ণনা
৩০৯. অরিযৰংসাতি অরিযৰংসা। ইতো পুব্বে হি সতসহস্সকপ্পাধিকানং চতুন্নং অসঙ্খ্যেয্যানং মত্থকে তণ্হঙ্করো মেধঙ্করো সরণঙ্করো দীপঙ্করোতি চত্তারো বুদ্ধা উপ্পন্না, তে অরিযা, তেসং অরিযানং ৰংসাতি অরিযৰংসা। তেসং বুদ্ধানং পরিনিব্বানতো অপরভাগে অসঙ্খ্যেয্যং অতিক্কমিত্ৰা কোণ্ডঞ্ঞো নাম বুদ্ধো উপ্পন্নো…পে॰… ইমস্মিং কপ্পে ককুসন্ধো, কোণাগমনো, কস্সপো, অম্হাকং ভগৰা গোতমোতি চত্তারো বুদ্ধা উপ্পন্না। তেসং অরিযানং ৰংসাতি অরিযৰংসা। অপিচ অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নানং সব্ববুদ্ধপচ্চেকবুদ্ধবুদ্ধসাৰকানং অরিযানং ৰংসাতি অরিযৰংসা। তে খো অগ্গঞ্ঞা অগ্গাতি জানিতব্বা। রত্তঞ্ঞা দীঘরত্তং পৰত্তাতি জানিতব্বা। ৰংসঞ্ঞা ৰংসাতি জানিতব্বা।
পোরাণাতি ন অধুনুপ্পত্তিকা। অসংকিণ্ণা অৰিকিণ্ণা অনপনীতা। অসংকিণ্ণপুব্বা অতীতবুদ্ধেহি ন সংকিণ্ণপুব্বা। ‘‘কিং ইমেহী’’তি ন অপনীতপুব্বা? ন সঙ্কীযন্তীতি ইদানিপি ন অপনীযন্তি। ন সঙ্কীযিস্সন্তীতি অনাগতবুদ্ধেহিপি ন অপনীযিস্সন্তি, যে লোকে ৰিঞ্ঞূ সমণব্রাহ্মণা, তেহি অপ্পটিকুট্ঠা, সমণেহি ব্রাহ্মণেহি ৰিঞ্ঞূহি অনিন্দিতা অগরহিতা।
সন্তুট্ঠো হোতীতি পচ্চযসন্তোসৰসেন সন্তুট্ঠো হোতি। ইতরীতরেন চীৰরেনাতি থূলসুখুমলূখপণীতথিরজিণ্ণানং যেন কেনচি। অথ খো যথালদ্ধাদীনং ইতরীতরেন যেন কেনচি সন্তুট্ঠো হোতীতি অত্থো। চীৰরস্মিঞ্হি তযো সন্তোসা – যথালাভসন্তোসো, যথাবলসন্তোসো, যথাসারুপ্পসন্তোসোতি। পিণ্ডপাতাদীসুপি এসেৰ নযো। তেসং ৰিত্থারকথা সামঞ্ঞফলে ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বা। ইমে তযো সন্তোসে সন্ধায ‘‘সন্তুট্ঠো হোতি, ইতরীতরেন যথালদ্ধাদীসু যেন কেনচি চীৰরেন সন্তুট্ঠো হোতী’’তি ৰুত্তং।
এত্থ চীৰরং জানিতব্বন্তি খোমাদীনি ছ চীৰরানি দুকূলাদীনি ছ অনুলোমচীৰরানি জানিতব্বানি। ইমানি দ্ৰাদস কপ্পিযচীৰরানি। কুসচীরং ৰাকচীরং ফলকচীরং কেসকম্বলং ৰাল়কম্বলং পোত্থকো চম্মং উলূকপক্খং রুক্খদুস্সং লতাদুস্সং এরকদুস্সং কদলিদুস্সং ৰেল়ুদুস্সন্তি এৰমাদীনি পন অকপ্পিযচীৰরানি। চীৰরক্খেত্তন্তি ‘‘সঙ্ঘতো ৰা গণতো ৰা ঞাতিতো ৰা মিত্ততো ৰা অত্তনো ৰা ধনেন পংসুকূলং ৰা’’তি এৰং উপ্পজ্জনতো ছ খেত্তানি, অট্ঠন্নঞ্চ মাতিকানং ৰসেন অট্ঠ খেত্তানি জানিতব্বানি। পংসুকূলন্তি সোসানিকং, পাপণিকং, রথিযং সঙ্কারকূটকং, সোত্থিযং, সিনানং, তিত্থং, গতপচ্চাগতং, অগ্গিদড্ঢং, গোখাযিতং উপচিকখাযিতং, উন্দূরখাযিতং, অন্তচ্ছিন্নং, দসাচ্ছিন্নং, ধজাহটং, থূপং, সমণচীৰরং, সামুদ্দিযং, আভিসেকিযং, পন্থিকং, ৰাতাহটং, ইদ্ধিমযং, দেৰদত্তিযন্তি তেৰীসতি পংসুকূলানি ৰেদিতব্বানি।
এত্থ চ সোত্থিযন্তি গব্ভমলহরণং। গতপচ্চাগতন্তি মতকসরীরং পারুপিত্ৰা সুসানং নেত্ৰা আনীতচীৰরং। ধজাহটন্তি ধজং উস্সাপেত্ৰা ততো আনীতং। থূপন্তি ৰম্মিকে পূজিতচীৰরং সামুদ্দিযন্তি সমুদ্দৰীচীহি থলং পাপিতং। পন্থিকন্তি পন্থং গচ্ছন্তেহি চোরভযেন পাসাণেহি কোট্টেত্ৰা পারুতচীৰরং। ইদ্ধিমযন্তি এহিভিক্খুচীৰরং। সেসং পাকটমেৰ।
চীৰরসন্তোসোতি ৰীসতি চীৰরসন্তোসা, ৰিতক্কসন্তোসো, গমনসন্তোসো, পরিযেসনসন্তোসো, পটিলাভসন্তোসো, মত্তপ্পটিগ্গহণসন্তোসো, লোলুপ্পৰিৰজ্জনসন্তোসো, যথালাভসন্তোসো, যথাবলসন্তোসো, যথাসারুপ্পসন্তোসো, উদকসন্তোসো, ধোৰনসন্তোসো, করণসন্তোসো, পরিমাণসন্তোসো, সুত্তসন্তোসো, সিব্বনসন্তোসো, রজনসন্তোসো, কপ্পসন্তোসো, পরিভোগসন্তোসো, সন্নিধিপরিৰজ্জনসন্তোসো, ৰিস্সজ্জনসন্তোসোতি।
তত্থ সাদকভিক্খুনা তেমাসং নিবদ্ধৰাসং ৰসিত্ৰা একমাসমত্তং ৰিতক্কেতুং ৰট্টতি। সো হি পৰারেত্ৰা চীৰরমাসে চীৰরং করোতি। পংসুকূলিকো
থেরো কির চেতিযপব্বতৰিহারে চেতিযং ৰন্দিস্সামীতি আগতো চেতিযং ৰন্দিত্ৰা চিন্তেসি ‘‘ময্হং চীৰরং জিণ্ণং বহূনং ৰসনট্ঠানে লভিস্সামী’’তি। সো মহাৰিহারং গন্ত্ৰা সঙ্ঘত্থেরং দিস্ৰা ৰসনট্ঠানং পুচ্ছিত্ৰা তত্থ ৰুত্থো পুনদিৰসে চীৰরং আদায আগন্ত্ৰা থেরং ৰন্দি। থেরো কিং আৰুসোতি আহ। গামদ্ৰারং, ভন্তে, গমিস্সামীতি। অহম্পাৰুসো, গমিস্সামীতি। সাধু, ভন্তেতি গচ্ছন্তো মহাবোধিদ্ৰারকোট্ঠকে ঠত্ৰা পুঞ্ঞৰন্তানং ৰসনট্ঠানে মনাপং লভিস্সামীতি চিন্তেত্ৰা অপরিসুদ্ধো মে ৰিতক্কোতি ততোৰ পটিনিৰত্তি। পুনদিৰসে অম্বঙ্গণসমীপতো, পুনদিৰসে মহাচেতিযস্স উত্তরদ্ৰারতো, তথেৰ পটিনিৰত্তিত্ৰা চতুত্থদিৰসে থেরস্স সন্তিকং অগমাসি। থেরো ইমস্স ভিক্খুনো ৰিতক্কো ন পরিসুদ্ধো ভৰিস্সতীতি চীৰরং গহেত্ৰা তেন সদ্ধিংযেৰ পঞ্হং পুচ্ছমানো গামং পাৰিসি। তঞ্চ রত্তিং একো মনুস্সো উচ্চারপলিবুদ্ধো সাটকেযেৰ ৰচ্চং কত্ৰা তং সঙ্কারট্ঠানে ছড্ডেসি। পংসুকূলিকত্থেরো তং নীলমক্খিকাহি সম্পরিকিণ্ণং দিস্ৰা অঞ্জলিং পগ্গহেসি। মহাথেরো ‘‘কিং, আৰুসো, সঙ্কারট্ঠানস্স অঞ্জলিং পগ্গণ্হাসী’’তি? ‘‘নাহং, ভন্তে, সঙ্কারট্ঠানস্স অঞ্জলিং পগ্গণ্হামি, ময্হং পিতু দসবলস্স পগ্গণ্হামি, পুণ্ণদাসিযা সরীরং পারুপিত্ৰা ছড্ডিতং পংসুকূলং তুম্বমত্তে পাণকে ৰিধুনিত্ৰা সুসানতো গণ্হন্তেন দুক্করং কতং, ভন্তে’’তি। মহাথেরো ‘‘পরিসুদ্ধো ৰিতক্কো পংসুকূলিকস্সা’’তি চিন্তেসি। পংসুকূলিকত্থেরোপি তস্মিংযেৰ ঠানে ঠিতো ৰিপস্সনং ৰড্ঢেত্ৰা
চীৰরত্থায গচ্ছন্তস্স পন ‘‘কত্থ লভিস্সামী’’তি অচিন্তেত্ৰা কম্মট্ঠানসীসেনেৰ গমনং গমনসন্তোসো নাম।
পরিযেসন্তস্স পন যেন ৰা তেন ৰা সদ্ধিং অপরিযেসিত্ৰা লজ্জিং পেসলং ভিক্খুং গহেত্ৰা পরিযেসনং পরিযেসনসন্তোসো নাম।
এৰং পটিলাভসন্তোসো নাম।
এৰং লদ্ধং গণ্হন্তস্সাপি ‘‘এত্তকং দুপট্টস্স ভৰিস্সতি, এত্তকং একপট্টস্সা’’তি অত্তনো পহোনকমত্তেনেৰ সন্তুস্সনং মত্তপ্পটিগ্গহণসন্তোসো নাম।
চীৰরং পরিযেসন্তস্স পন ‘‘অসুকস্স ঘরদ্ৰারে মনাপং লভিস্সামী’’তি অচিন্তেত্ৰা দ্ৰারপটিপাটিযা চরণং লোলুপ্পৰিৰজ্জনসন্তোসো নাম।
লূখপণীতেসু যেন কেনচি যাপেতুং সক্কোন্তস্স যথালদ্ধেনেৰ যাপনং যথালাভসন্তোসো নাম।
অত্তনো থামং জানিত্ৰা যেন যাপেতুং সক্কোতি, তেন যাপনং যথাবলসন্তোসো নাম।
মনাপং অঞ্ঞস্স দত্ৰা অত্তনো যেন কেনচি যাপনং যথাসারুপ্পসন্তোসো নাম।
‘‘কত্থ উদকং মনাপং, কত্থ অমনাপ’’ন্তি অৰিচারেত্ৰা যেন কেনচি ধোৰনুপগেন উদকেন ধোৰনং উদকসন্তোসো নাম। পণ্ডুমত্তিকগেরুকপূতিপণ্ণরসকিলিট্ঠানি পন উদকানি ৰজ্জেতুং ৰট্টতি।
ধোৰন্তস্স ধোৰনসন্তোসো নাম। তথা অসুজ্ঝন্তং পণ্ণানি পক্খিপিত্ৰা তাপিতউদকেনাপি ধোৰিতুং ৰট্টতি।
এৰং ধোৰিত্ৰা করোন্তস্স ইদং থূলং, ইদং সুখুমন্তি অকোপেত্ৰা পহোনকনীহারেনেৰ করণং করণসন্তোসো নাম।
তিমণ্ডলপ্পটিচ্ছাদনমত্তস্সেৰ করণং পরিমাণসন্তোসো নাম।
চীৰরকরণত্থায পন মনাপসুত্তং পরিযেসিস্সামীতি অৰিচারেত্ৰা রথিকাদীসু ৰা দেৰট্ঠানে ৰা আহরিত্ৰা পাদমূলে ৰা ঠপিতং যংকিঞ্চিদেৰ সুত্তং গহেত্ৰা করণং সুত্তসন্তোসো নাম।
কুসিবন্ধনকালে সিব্বনসন্তোসো নাম।
রজন্তেন পন কাল়কচ্ছকাদীনি পরিযেসন্তেন ন রজিতব্বং। সোমৰক্কলাদীসু যং লভতি, তেন রজিতব্বং। অলভন্তেন পন মনুস্সেহি অরঞ্ঞে ৰাকং গহেত্ৰা ছড্ডিতরজনং ৰা ভিক্খূহি পচিত্ৰা ছড্ডিতকসটং ৰা গহেত্ৰা রজিতব্বং, অযং রজনসন্তোসো নাম।
নীলকদ্দমকাল়সামেসু কপ্পসন্তোসো নাম।
হিরিকোপীনপটিচ্ছাদনমত্তৰসেন পরিভুঞ্জনং পরিভোগসন্তোসো নাম।
দুস্সং পন লভিত্ৰা সুত্তং ৰা সূচিং ৰা কারকং ৰা অলভন্তেন ঠপেতুং ৰট্টতি, লভন্তেন ন ৰট্টতি। কতম্পি সচে অন্তেৰাসিকাদীনং দাতুকামো হোতি, তে চ অসন্নিহিতা যাৰ আগমনা ঠপেতুং ৰট্টতি। আগতমত্তেসু দাতব্বং। দাতুং অসক্কোন্তেন অধিট্ঠাতব্বং। অঞ্ঞস্মিং মহাসীৰত্থেরো আহ। অযং সন্নিধিপরিৰজ্জনসন্তোসো নাম।
ৰিস্সজ্জন্তেন পন ন মুখং ওলোকেত্ৰা দাতব্বং। সারণীযধম্মে ঠত্ৰা ৰিস্সজ্জিতব্বন্তি অযং ৰিস্সজ্জনসন্তোসো নাম।
চীৰরপটিসংযুত্তানি ধুতঙ্গানি নাম পংসুকূলিকঙ্গঞ্চেৰ তেচীৰরিকঙ্গঞ্চ। তেসং ৰিত্থারকথা ৰিসুদ্ধিমগ্গতো ৰেদিতব্বা। ইতি চীৰরসন্তোসমহাঅরিযৰংসং পূরযমানো ভিক্খু ইমানি দ্ৰে ধুতঙ্গানি গোপেতি। ইমানি গোপেন্তো চীৰরসন্তোসমহাঅরিযৰংসেন সন্তুট্ঠো হোতি।
ৰণ্ণৰাদীতি একো সন্তুট্ঠো হোতি, সন্তোসস্স ৰণ্ণং ন কথেতি, একো ন সন্তুট্ঠো হোতি, সন্তোসস্স ৰণ্ণং কথেতি, একো
অনেসনন্তি দূতেয্যপহিনগমনানুযোগপ্পভেদং নানপ্পকারং অনেসনং। অপ্পতিরূপন্তি অযুত্তং। অলদ্ধা চাতি অলভিত্ৰা। যথা একচ্চো ‘‘কথং নু খো চীৰরং লভিস্সামী’’তি। পুঞ্ঞৰন্তেহি ভিক্খূহি সদ্ধিং একতো হুত্ৰা কোহঞ্ঞং করোন্তো উত্তসতি পরিতসতি, সন্তুট্ঠো ভিক্খু এৰং অলদ্ধা চীৰরং ন পরিতসতি। লদ্ধা চাতি ধম্মেন সমেন লভিত্ৰা। অগধিতোতি ৰিগতলোভগিদ্ধো। অমুচ্ছিতোতি অধিমত্ততণ্হায মুচ্ছং অনাপন্নো। অনজ্ঝাপন্নোতি তণ্হায অনোত্থতো অপরিযোনদ্ধো। আদীনৰদস্সাৰীতি অনেসনাপত্তিযঞ্চ গেধিতপরিভোগে চ আদীনৰং পস্সমানো। নিস্সরণপঞ্ঞোতি ‘‘যাৰদেৰ সীতস্স পটিঘাতাযা’’তি ৰুত্তং নিস্সরণমেৰ পজানন্তো।
ইতরীতরচীৰরসন্তুট্ঠিযাতি নেৰত্তানুক্কংসেতীতি ‘‘অহং পংসুকূলিকো মযা উপসম্পদমাল়েযেৰ পংসুকূলিকঙ্গং গহিতং, কো মযা সদিসো অত্থী’’তি অত্তুক্কংসনং ন করোতি। ন পরং ৰম্ভেতীতি ‘‘ইমে পনঞ্ঞে ভিক্খূ ন পংসুকূলিকা’’তি ৰা ‘‘পংসুকূলিকঙ্গমত্তম্পি এতেসং নত্থী’’তি ৰা এৰং পরং ন ৰম্ভেতি। যো হি তত্থ দক্খোতি যো তস্মিং চীৰরসন্তোসে, ৰণ্ণৰাদাদীসু ৰা দক্খো ছেকো ব্যত্তো। অনলসোতি সাতচ্চকিরিযায সম্পজানো পটিস্সতোতি সম্পজানপঞ্ঞায চেৰ সতিযা চ যুত্তো। অরিযৰংসে ঠিতোতি অরিযৰংসে পতিট্ঠিতো।
ইতরীতরেন পিণ্ডপাতেনাতি যেন কেনচি পিণ্ডপাতেন। এত্থাপি পিণ্ডপাতো জানিতব্বো। পিণ্ডপাতক্খেত্তং জানিতব্বং, পিণ্ডপাতসন্তোসো জানিতব্বো, পিণ্ডপাতপটিসংযুত্তং ধুতঙ্গং জানিতব্বং। তত্থ পিণ্ডপাতোতি ‘‘ওদনো, কুম্মাসো, সত্তু, মচ্ছো, মংসং, খীরং, দধি, সপ্পি, নৰনীতং, তেলং, মধু, ফাণিতং, যাগু, খাদনীযং, সাযনীযং, লেহনীয’’ন্তি সোল়স পিণ্ডপাতা।
পিণ্ডপাতক্খেত্তন্তি
পিণ্ডপাতসন্তোসোতি পিণ্ডপাতে ৰিতক্কসন্তোসো, গমনসন্তোসো, পরিযেসনসন্তোসো পটিলাভসন্তোসো, পটিগ্গহণসন্তোসো, মত্তপ্পটিগ্গহণসন্তোসো, লোলুপ্পৰিৰজ্জনসন্তোসো, যথালাভসন্তোসো, যথাবলসন্তোসো, যথাসারুপ্পসন্তোসো, উপকারসন্তোসো, পরিমাণসন্তোসো, পরিভোগসন্তোসো, সন্নিধিপরিৰজ্জনসন্তোসো, ৰিস্সজ্জনসন্তোসোতি পন্নরস সন্তোসা।
তত্থ সাদকো ভিক্খু মুখং ধোৰিত্ৰা ৰিতক্কেতি। পিণ্ডপাতিকেন পন গণেন সদ্ধিং চরতা সাযং থেরূপট্ঠানকালে ‘‘স্ৰে কত্থ পিণ্ডায চরিস্সামাতি অসুকগামে, ভন্তে’’তি, এত্তকং চিন্তেত্ৰা ততো পট্ঠায ন ৰিতক্কেতব্বং। একচারিকেন ৰিতক্কমাল়কে ঠত্ৰা ৰিতক্কেতব্বং। ততো পরং ৰিতক্কেন্তো অরিযৰংসা চুতো হোতি পরিবাহিরো। অযং ৰিতক্কসন্তোসো নাম।
পিণ্ডায পৰিসন্তেন ‘‘কুহিং লভিস্সামী’’তি অচিন্তেত্ৰা গমনসন্তোসো নাম।
পরিযেসন্তেন যং ৰা তং ৰা অগহেত্ৰা লজ্জিং পেসলমেৰ গহেত্ৰা পরিযেসিতব্বং। অযং পরিযেসনসন্তোসো নাম।
দূরতোৰ পটিলাভসন্তোসো নাম।
‘‘ইমং মনাপং গণ্হিস্সামি, ইমং অমনাপং ন গণ্হিস্সামী’’তি অচিন্তেত্ৰা যংকিঞ্চি যাপনমত্তং গহেতব্বমেৰ, অযং পটিগ্গহণসন্তোসো নাম।
এত্থ পন দেয্যধম্মো বহু, দাযকো অপ্পং দাতুকামো, অপ্পং গহেতব্বং। দেয্যধম্মো বহু, দাযকোপি বহুং দাতুকামো, পমাণেনেৰ গহেতব্বং। দেয্যধম্মো ন বহু, দাযকোপি অপ্পং দাতুকামো, অপ্পং গহেতব্বং। দেয্যধম্মো ন বহু, দাযকো পন বহুং দাতুকামো, পমাণেন গহেতব্বং। পটিগ্গহণস্মিঞ্হি মত্তপ্পটিগ্গহণসন্তোসো নাম।
সদ্ধকুলানিযেৰ অগন্ত্ৰা দ্ৰারপ্পটিপাটিযা গন্তব্বং। অযং লোলুপ্পৰিৰজ্জনসন্তোসো নাম। যথালাভসন্তোসাদযো চীৰরে ৰুত্তনযা এৰ।
পিণ্ডপাতং পরিভুঞ্জিত্ৰা সমণধম্মং অনুপালেস্সামীতি এৰং উপকারং ঞত্ৰা পরিভুঞ্জনং উপকারসন্তোসো নাম।
পত্তং পূরেত্ৰা আনীতং ন পটিগ্গহেতব্বং, অনুপসম্পন্নে সতি তেন গাহাপেতব্বং, অসতি হরাপেত্ৰা পটিগ্গহণমত্তং গহেতব্বং। অযং পরিমাণসন্তোসো নাম।
‘‘জিঘচ্ছায পটিৰিনোদনং ইদমেত্থ নিস্সরণ’’ন্তি এৰং পরিভুঞ্জনং পরিভোগসন্তোসো নাম।
নিদহিত্ৰা ন পরিভুঞ্জিতব্বন্তি অযং সন্নিধিপরিৰজ্জনসন্তোসো নাম।
মুখং অনোলোকেত্ৰা সারণীযধম্মে ঠিতেন ৰিস্সজ্জেতব্বং। অযং ৰিস্সজ্জনসন্তোসো নাম।
পিণ্ডপাতপটিসংযুত্তানি পন পঞ্চ ধুতঙ্গানি – পিণ্ডপাতিকঙ্গং, সপদানচারিকঙ্গং, একাসনিকঙ্গং
সেনাসনেনাতি ইধ সেনাসনং জানিতব্বং, সেনাসনক্খেত্তং সেনাসনন্তি মঞ্চো, পীঠং, ভিসি, বিম্বোহনং, ৰিহারো, অড্ঢযোগো, পাসাদো, হম্মিযং, গুহা, লেণং, অট্টো, মাল়ো
সেনাসনক্খেত্তন্তি ‘‘সঙ্ঘতো ৰা গণতো ৰা ঞাতিতো ৰা মিত্ততো ৰা অত্তনো ৰা ধনেন পংসুকূলং ৰা’’তি ছ খেত্তানি।
সেনাসনসন্তোসোতি সেনাসনে ৰিতক্কসন্তোসাদযো পন্নরস সন্তোসা। তে পিণ্ডপাতে ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বা। সেনাসনপটিসংযুত্তানি পন পঞ্চ ধুতঙ্গানি – আরঞ্ঞিকঙ্গং, রুক্খমূলিকঙ্গং, অব্ভোকাসিকঙ্গং, সোসানিকঙ্গং, যথাসন্ততিকঙ্গন্তি। তেসং ৰিত্থারকথা ৰিসুদ্ধিমগ্গে ৰুত্তা। ইতি সেনাসনসন্তোসমহাঅরিযৰংসং পূরযমানো ভিক্খু ইমানি পঞ্চ ধুতঙ্গানি গোপেতি। ইমানি গোপেন্তো সেনাসনসন্তোসমহাঅরিযৰংসেন সন্তুট্ঠো হোতি।
গিলানপচ্চযো পন পিণ্ডপাতেযেৰ পৰিট্ঠো। তত্থ যথালাভযথাবলযথাসারুপ্পসন্তোসেনেৰ সন্তুস্সিতব্বং। নেসজ্জিকঙ্গং ভাৰনারামঅরিযৰংসং ভজতি। ৰুত্তম্পি চেতং –
‘‘পঞ্চ সেনাসনে ৰুত্তা, পঞ্চ আহারনিস্সিতা।
একো ৰীরিযসংযুত্তো, দ্ৰে চ চীৰরনিস্সিতা’’তি॥
ইতি আযস্মা ধম্মসেনাপতি সারিপুত্তত্থেরো পথৰিং পত্থরমানো ৰিয সাগরকুচ্ছিং পূরযমানো ৰিয আকাসং ৰিত্থারযমানো ৰিয চ পঠমং চীৰরসন্তোসং অরিযৰংসং কথেত্ৰা চন্দং উট্ঠাপেন্তো ৰিয সূরিযং উল্লঙ্ঘেন্তো ৰিয চ দুতিযং পিণ্ডপাতসন্তোসং কথেত্ৰা সিনেরুং উক্খিপেন্তো ৰিয ততিযং সেনাসনসন্তোসং অরিযৰংসং কথেত্ৰা ইদানি সহস্সনযপ্পটিমণ্ডিতং চতুত্থং পুন চপরং আৰুসো ভিক্খু পহানারামো হোতীতি দেসনং আরভি।
তত্থ আরমনং আরামো, অভিরতীতি অত্থো। পঞ্চৰিধে পহানে আরামো অস্সাতি পহানারামো। কামচ্ছন্দং পজহন্তো রমতি, নেক্খম্মং ভাৰেন্তো রমতি, ব্যাপাদং পজহন্তো রমতি…পে॰… সব্বকিলেসে পজহন্তো রমতি, অরহত্তমগ্গং ভাৰেন্তো রমতীতি এৰং পহানে রতোতি পহানরতো ভাৰনারামো। ভাৰনায রতোতি ভাৰনারতো।
ইমেসু পন চতূসু অরিযৰংসেসু পুরিমেহি তীহি তেরসন্নং ধুতঙ্গানং চতুপচ্চযসন্তোসস্স চ ৰসেন সকলং ৰিনযপিটকং কথিতং হোতি। ভাৰনারামেন অৰসেসং পিটকদ্ৰযং। ইমং পন ভাৰনারামতং অরিযৰংসং কথেন্তেন ভিক্খুনা পটিসম্ভিদামগ্গে নেক্খম্মপাল়িযা কথেতব্বো। দীঘনিকাযে দসুত্তরসুত্তন্তপরিযাযেন কথেতব্বো। মজ্ঝিমনিকাযে সতিপট্ঠানসুত্তন্তপরিযাযেন কথেতব্বো। অভিধম্মে নিদ্দেসপরিযাযেন কথেতব্বো।
তত্থ পটিসম্ভিদামগ্গে নেক্খম্মপাল়িযাতি সো নেক্খম্মং ভাৰেন্তো রমতি, কামচ্ছন্দং পজহন্তো রমতি। অব্যাপাদং ব্যাপাদং। আলোকসঞ্ঞং, থিনমিদ্ধং। অৰিক্খেপং উদ্ধচ্চং। ধম্মৰৰত্থানং, ৰিচিকিচ্ছং। ঞাণং, অৰিজ্জং। পামোজ্জং, অরতিং। পঠমং ঝানং, পঞ্চ নীৰরণে। দুতিযং ঝানং, ৰিতক্কৰিচারে। ততিযং ঝানং, পীতিং। চতুত্থং ঝানং, সুখদুক্খে। আকাসানঞ্চাযতনসমাপত্তিং ভাৰেন্তো রমতি, রূপসঞ্ঞং পটিঘসঞ্ঞং নানত্তসঞ্ঞং পজহন্তো রমতি। ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনসমাপত্তিং…পে॰… নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনসমাপত্তিং ভাৰেন্তো রমতি, আকিঞ্চঞ্ঞাযতনসঞ্ঞং পজহন্তো রমতি।
অনিচ্চানুপস্সনং ভাৰেন্তো রমতি, নিচ্চসঞ্ঞং পজহন্তো রমতি। দুক্খানুপস্সনং, সুখসঞ্ঞং। অনত্তানুপস্সনং, অত্তসঞ্ঞং। নিব্বিদানুপস্সনং, নন্দিং। ৰিরাগানুপস্সনং, রাগং। নিরোধানুপস্সনং, সমুদযং। পটিনিস্সগ্গানুপস্সনং, আদানং। খযানুপস্সনং, ঘনসঞ্ঞং। ৰযানুপস্সনং, আযূহনং। ৰিপরিণামানুপস্সনং, ধুৰসঞ্ঞং। অনিমিত্তানুপস্সনং, নিমিত্তং। অপণিহিতানুপস্সনং, পণিধিং। সুঞ্ঞতানুপস্সনং অভিনিৰেসং। অধিপঞ্ঞাধম্মৰিপস্সনং, সারাদানাভিনিৰেসং। যথাভূতঞাণদস্সনং, সম্মোহাভিনিৰেসং। আদীনৰানুপস্সনং, আলযাভিনিৰেসং। পটিসঙ্খানুপস্সনং, অপ্পটিসঙ্খং। ৰিৰট্টানুপস্সনং, সংযোগাভিনিৰেসং। সোতাপত্তিমগ্গং পটিসম্ভিদামগ্গে নেক্খম্মপাল়িযা কথেতব্বো।
দীঘনিকাযে দসুত্তরসুত্তন্তপরিযাযেনাতি একং ধম্মং ভাৰেন্তো রমতি, একং ধম্মং পজহন্তো রমতি…পে॰… দস ধম্মে ভাৰেন্তো রমতি, দস ধম্মে পজহন্তো রমতি। কতমং একং ধম্মং ভাৰেন্তো রমতি? কাযগতাসতিং সাতসহগতং। ইমং একং ধম্মং ভাৰেন্তো রমতি। কতমং একং ধম্মং পজহন্তো রমতি? অস্মিমানং। ইমং একং ধম্মং পজহন্তো রমতি। কতমে দ্ৰে ধম্মে…পে॰… কতমে দস ধম্মে ভাৰেন্তো রমতি? দস কসিণাযতনানি। ইমে দস ধম্মে ভাৰেন্তো রমতি। কতমে দস ধম্মে পজহন্তো রমতি? দস মিচ্ছত্তে। ইমে দস ধম্মে পজহন্তো রমতি। এৰং খো, ভিক্খৰে, ভিক্খু ভাৰনারামো হোতীতি এৰং দীঘনিকাযে দসুত্তরসুত্তন্তপরিযাযেন কথেতব্বো।
মজ্ঝিমনিকাযে সতিপট্ঠানসুত্তন্তপরিযাযেনাতি একাযনো, ভিক্খৰে, মগ্গো সত্তানং ৰিসুদ্ধিযা, সোকপরিদেৰানং সমতিক্কমায, দুক্খদোমনস্সানং অত্থঙ্গমায, ঞাযস্স অধিগমায, নিব্বানস্স সচ্ছিকিরিযায যদিদং চত্তারো সতিপট্ঠানা। কতমে চত্তারো? ইধ, ভিক্খৰে, ভিক্খু কাযে কাযানুপস্সী ৰিহরতি… ৰেদনাসু ৰেদনানুপস্সী… চিত্তে চিত্তানুপস্সী… ধম্মেসু ধম্মানুপস্সী… ‘অত্থি ধম্মা’তি ৰা পনস্স সতি পচ্চুপট্ঠিতা হোতি যাৰদেৰ ঞাণমত্তায পটিস্সতিমত্তায অনিস্সিতো চ ৰিহরতি ন চ কিঞ্চি লোকে উপাদিযতি। এৰম্পি, ভিক্খৰে, ভিক্খু ভাৰনারামো হোতি ভাৰনারতো, পহানারামো হোতি পহানরতো। পুন চপরং, ভিক্খৰে, ভিক্খু গচ্ছন্তো ৰা গচ্ছামীতি পজানাতি…পে॰… পুন চপরং, ভিক্খৰে, ভিক্খু সেয্যথাপি পস্সেয্য সরীরং সিৰথিকায ছড্ডিতং…পে॰… পূতীনি চুণ্ণকজাতানি। সো ইমমেৰ কাযং উপসংহরতি, অযম্পি খো কাযো এৰংধম্মো এৰংভাৰী এৰংঅনতীতোতি। ইতি অজ্ঝত্তং ৰা কাযে কাযানুপস্সী ৰিহরতি…পে॰… এৰম্পি খো, ভিক্খৰে, ভিক্খু ভাৰনারামো হোতীতি এৰং মজ্ঝিমনিকাযে সতিপট্ঠানসুত্তন্তপরিযাযেন কথেতব্বো।
অভিধম্মে নিদ্দেসপরিযাযেনাতি সব্বেপি সঙ্খতে অনিচ্চতো দুক্খতো রোগতো গণ্ডতো…পে॰… সংকিলেসিকধম্মতো পস্সন্তো রমতি। অযং, ভিক্খৰে, ভিক্খু ভাৰনারামো হোতীতি এৰং নিদ্দেসপরিযাযেন কথেতব্বো।
নেৰ অত্তানুক্কংসেতীতি অজ্জ মে সট্ঠি ৰা সত্ততি ৰা ৰস্সানি অনিচ্চং দুক্খং অনত্তাতি ৰিপস্সনায কম্মং করোন্তস্স, কো মযা সদিসো অত্থীতি এৰং অত্তুক্কংসনং ন করোতি। ন পরং ৰম্ভেতীতি অনিচ্চং দুক্খন্তি ৰিপস্সনামত্তকম্পি নত্থি, কিং ইমে ৰিস্সট্ঠকম্মট্ঠানা চরন্তীতি
৩১০. পধানানীতি সংৰরপধানন্তি চক্খাদীনি সংৰরন্তস্স উপ্পন্নৰীরিযং। পহানপধানন্তি কামৰিতক্কাদযো পজহন্তস্স উপ্পন্নৰীরিযং। ভাৰনাপধানন্তি বোজ্ঝঙ্গে ভাৰেন্তস্স উপ্পন্নৰীরিযং। অনুরক্খণাপধানন্তি সমাধিনিমিত্তং অনুরক্খন্তস্স উপ্পন্নৰীরিযং।
ৰিৰেকনিস্সিতন্তিআদীসু ৰিৰেকো ৰিরাগো নিরোধোতি তীণিপি নিব্বানস্স নামানি। নিব্বানঞ্হি উপধিৰিৰেকত্তা ৰিৰেকো। তং আগম্ম রাগাদযো ৰিরজ্জন্তীতি ৰিরাগো। নিরুজ্ঝন্তীতি নিরোধো। তস্মা ‘‘ৰিৰেকনিস্সিত’’ন্তিআদীসু আরম্মণৰসেন অধিগন্তব্বৰসেন ৰা নিব্বাননিস্সিতন্তি অত্থো। ৰোস্সগ্গপরিণামিন্তি এত্থ দ্ৰে ৰোস্সগ্গা পরিচ্চাগৰোস্সগ্গো চ পক্খন্দনৰোস্সগ্গো চ। তত্থ ৰিপস্সনা তদঙ্গৰসেন কিলেসে চ খন্ধে চ পরিচ্চজতীতি পরিচ্চাগৰোস্সগ্গো। মগ্গো আরম্মণৰসেন নিব্বানং পক্খন্দতীতি পক্খন্দনৰোস্সগ্গো। তস্মা ৰোস্সগ্গপরিণামিন্তি যথা ভাৰিযমানো সতিসম্বোজ্ঝঙ্গো ৰোস্সগ্গত্থায পরিণমতি, ৰিপস্সনাভাৰঞ্চ মগ্গভাৰঞ্চ পাপুণাতি, এৰং ভাৰেতীতি অযমেত্থ অত্থো। সেসপদেসুপি এসেৰ নযো।
ভদ্রকন্তি ভদ্দকং। সমাধিনিমিত্তং ৰুচ্চতি অট্ঠিকসঞ্ঞাদিৰসেন অধিগতো সমাধিযেৰ। অনুরক্খতীতি সমাধিপরিবন্ধকধম্মে রাগদোসমোহে সোধেন্তো রক্খতি। এত্থ চ অট্ঠিকসঞ্ঞাদিকা পঞ্চেৰ সঞ্ঞা ৰুত্তা। ইমস্মিং পন ঠানে দসপি অসুভানি ৰিত্থারেত্ৰা কথেতব্বানি। তেসং ৰিত্থারো ৰিসুদ্ধিমগ্গে ৰুত্তোযেৰ।
ধম্মে ঞাণন্তি একপটিৰেধৰসেন চতুসচ্চধম্মে ঞাণং চতুসচ্চব্ভন্তরে নিরোধসচ্চে ধম্মে ঞাণঞ্চ অন্ৰযে ঞাণন্তি চত্তারি সচ্চানি পচ্চক্খতো দিস্ৰা যথা ইদানি, এৰং অতীতেপি অনাগতেপি ইমেৰ পঞ্চক্খন্ধা দুক্খসচ্চং, অযমেৰ তণ্হা সমুদযসচ্চং, অযমেৰ নিরোধো নিরোধসচ্চং, অযমেৰ মগ্গো মগ্গসচ্চন্তি এৰং তস্স ঞাণস্স অনুগতিযং ঞাণং। তেনাহ পরিযে ঞাণন্তি পরেসং চিত্তপরিচ্ছেদে সম্মুতিঞাণং নাম। যথাহ – ‘‘তত্থ কতমং সম্মুতিঞাণং? ঠপেত্ৰা ধম্মে ঞাণং ঠপেত্ৰা অন্ৰযে ঞাণং ঠপেত্ৰা পরিচ্ছেদে ঞাণং অৰসেসং সম্মুতিঞাণ’’ন্তি (ৰিভ॰ ৭৯৬)।
দুক্খে ঞাণাদীহি অরহত্তং পাপেত্ৰা একস্স ভিক্খুনো নিগ্গমনং চতুসচ্চকম্মট্ঠানং কথিতং। তত্থ দ্ৰে সচ্চানি ৰট্টং, দ্ৰে ৰিৰট্টং, ৰট্টে অভিনিৰেসো হোতি, নো ৰিৰট্টে। দ্ৰীসু সচ্চেসু আচরিযসন্তিকে পরিযত্তিং উগ্গহেত্ৰা কম্মং করোতি, দ্ৰীসু সচ্চেসু ‘‘নিরোধসচ্চং নাম ইট্ঠং কন্তং মনাপং, মগ্গসচ্চং নাম ইট্ঠং কন্তং মনাপ’’ন্তি সৰনৰসেন কম্মং করোতি। দ্ৰীসু সচ্চেসু উগ্গহপরিপুচ্ছাসৰনধারণসম্মসনপটিৰেধো ৰট্টতি, দ্ৰীসু সৰনপটিৰেধো ৰট্টতি। তীণি কিচ্চৰসেন পটিৰিজ্ঝতি, একং আরম্মণৰসেন। দ্ৰে সচ্চানি দুদ্দসত্তা গম্ভীরানি, দ্ৰে গম্ভীরত্তা দুদ্দসানি।
সোতাপত্তিযঙ্গাদিচতুক্কৰণ্ণনা
৩১১. সোতাপত্তিযঙ্গানীতি সোতাপত্তিযা অঙ্গানি, সোতাপত্তিমগ্গস্স পটিলাভকারণানীতি অত্থো। সপ্পুরিসসংসেৰোতি বুদ্ধাদীনং সপ্পুরিসানং উপসঙ্কমিত্ৰা সেৰনং। সদ্ধম্মস্সৰনন্তি সপ্পাযস্স তেপিটকধম্মস্স সৰনং। যোনিসোমনসিকারোতি অনিচ্চাদিৰসেন মনসিকারো। ধম্মানুধম্মপ্পটিপত্তীতি লোকুত্তরধম্মস্স অনুধম্মভূতায পুব্বভাগপটিপত্তিযা পটিপজ্জনং।
অৰেচ্চপ্পসাদেনাতি
ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযোতি ৰিঞ্ঞাণং এতাসু তিট্ঠতীতি ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযো। আরম্মণট্ঠিতিৰসেনেতং ৰুত্তং। রূপূপাযন্তি রূপং উপগতং হুত্ৰা। পঞ্চৰোকারভৰস্মিঞ্হি অভিসঙ্খারৰিঞ্ঞাণং রূপক্খন্ধং নিস্সায তিট্ঠতি। তং সন্ধাযেতং ৰুত্তং। রূপারম্মণন্তি রূপক্খন্ধগোচরং রূপপতিট্ঠিতং হুত্ৰা। নন্দূপসেচনন্তি ৰুদ্ধিং ৰিরূল়্হিং ৰেপুল্লং আপজ্জতীতি সট্ঠিপি সত্ততিপি ৰস্সানি এৰং পৰত্তমানং ৰুদ্ধিং ৰিরূল়্হিং ৰেপুল্লং আপজ্জতি। ৰেদনূপাযাদীসুপি এসেৰ নযো। ইমেহি পন তীহি পদেহি চতুৰোকারভৰে অভিসঙ্খারৰিঞ্ঞাণং ৰুত্তং। তস্স যাৰতাযুকং পৰত্তনৰসেন ৰুদ্ধিং ৰিরূল়্হিং ৰেপুল্লং আপজ্জনা ৰেদিতব্বা। চতুক্কৰসেন পন দেসনায আগতত্তা ৰিঞ্ঞাণূপাযন্তি ন ৰুত্তং। এৰং ৰুচ্চমানে চ ‘‘কতমং নু খো এত্থ কম্মৰিঞ্ঞাণং, কতমং ৰিপাকৰিঞ্ঞাণ’’ন্তি সম্মোহো ভৰেয্য, তস্মাপি ন ৰুত্তং। অগতিগমনানি ৰিত্থারিতানেৰ।
চীৰরহেতূতি তত্থ মনাপং চীৰরং লভিস্সামীতি চীৰরকারণা উপ্পজ্জতি। ইতি ভৰাভৰহেতূতি এত্থ ইতীতি নিদস্সনত্থে নিপাতো। যথা চীৰরাদিহেতু, এৰং ভৰাভৰহেতূপীতি অত্থো। ভৰাভৰোতি চেত্থ পণীতপণীততরানি তেলমধুফাণিতাদীনি অধিপ্পেতানি। ইমেসং পন চতুন্নং তণ্হুপ্পাদানং পহানত্থায পটিপাটিযাৰ চত্তারো অরিযৰংসা দেসিতাতি ৰেদিতব্বা। পটিপদাচতুক্কং হেট্ঠা ৰুত্তমেৰ। অক্খমাদীসু পধানকরণকালে সীতাদীনি ন খমতীতি অক্খমা। খমতীতি খমা। ইন্দ্রিযদমনং দমা। ‘‘উপ্পন্নং কামৰিতক্কং নাধিৰাসেতী’’তিআদিনা নযেন ৰিতক্কসমনং সমা।
ধম্মপদানীতি
ধম্মসমাদানেসু পঠমং অচেলকপটিপদা। দুতিযং তিব্বকিলেসস্স অরহত্তং গহেতুং অসক্কোন্তস্স অস্সুমুখস্সাপি রুদতো পরিসুদ্ধব্রহ্মচরিযচরণং। ততিযং কামেসু পাতব্যতা। চতুত্থং চত্তারো পচ্চযে অলভমানস্সাপি
ধম্মক্খন্ধাতি সীলক্খন্ধোতি সীলগুণো। এত্থ চ ফলসীলং অধিপ্পেতং। সেসপদেসুপি এসেৰ নযো। ইতি চতূসুপি ঠানেসু ফলমেৰ ৰুত্তং।
বলানীতি উপত্থম্ভনট্ঠেন অকম্পিযট্ঠেন চ বলানি। তেসং পটিপক্খেহি কোসজ্জাদীহি অকম্পনিযতা ৰেদিতব্বা। সব্বানিপি সমথৰিপস্সনামগ্গৰসেন লোকিযলোকুত্তরানেৰ কথিতানি।
অধিট্ঠানানীতি এত্থ অধীতি উপসগ্গমত্তং। অত্থতো পন তেন ৰা তিট্ঠন্তি, তত্থ ৰা তিট্ঠন্তি, ঠানমেৰ ৰা তংতংগুণাধিকানং পুরিসানং অধিট্ঠানং, পঞ্ঞাৰ অধিট্ঠানং পঞ্ঞাধিট্ঠানং। এত্থ চ পঠমেন অগ্গফলপঞ্ঞা। দুতিযেন ৰচীসচ্চং। ততিযেন আমিসপরিচ্চাগো। চতুত্থেন কিলেসূপসমো কথিতোতি ৰেদিতব্বো। পঠমেন চ কম্মস্সকতপঞ্ঞং ৰিপস্সনাপঞ্ঞং ৰা আদিং কত্ৰা ফলপঞ্ঞা কথিতা। দুতিযেন ৰচীসচ্চং আদিং কত্ৰা পরমত্থসচ্চং নিব্বানং। ততিযেন আমিসপরিচ্চাগং আদিং কত্ৰা অগ্গমগ্গেন কিলেসপরিচ্চাগো। চতুত্থেন সমাপত্তিৰিক্খম্ভিতে মূসিকাভযত্থেরো আহ।
পঞ্হব্যাকরণাদিচতুক্কৰণ্ণনা
৩১২. পঞ্হব্যাকরণানি মহাপদেসকথায ৰিত্থারিতানেৰ।
কণ্হন্তি কাল়কং দসঅকুসলকম্মপথকম্মং। কণ্হৰিপাকন্তি অপাযে নিব্বত্তনতো কাল়কৰিপাকং। সুক্কন্তি পণ্ডরং কুসলকম্মপথকম্মং। সুক্কৰিপাকন্তি সগ্গে নিব্বত্তনতো পণ্ডরৰিপাকং। কণ্হসুক্কন্তি মিস্সককম্মং। কণ্হসুক্কৰিপাকন্তি সুখদুক্খৰিপাকং। মিস্সককম্মঞ্হি কত্ৰা অকুসলেন তিরচ্ছানযোনিযং মঙ্গলহত্থিট্ঠানাদীসু উপ্পন্নো কুসলেন পৰত্তে সুখং ৰেদযতি। কুসলেন রাজকুলেপি নিব্বত্তো অকুসলেন পৰত্তে দুক্খং ৰেদযতি। অকণ্হঅসুক্কন্তি কম্মক্খযকরং চতুমগ্গঞাণং অধিপ্পেতং। তঞ্হি
সচ্ছিকরণীযাতি চক্খুনাতি দিব্বচক্খুনা। কাযেনাতি সহজাতনামকাযেন। পঞ্ঞাযাতি অরহত্তফলঞাণেন।
ওঘাতি ৰট্টস্মিং সত্তে ওহনন্তি ওসীদাপেন্তীতি ওঘা। তত্থ পঞ্চকামগুণিকো রাগো কামোঘো। রূপারূপভৰেসু ছন্দরাগো ভৰোঘো। তথা ঝাননিকন্তি সস্সতদিট্ঠিসহগতো চ রাগো। দ্ৰাসট্ঠি দিট্ঠিযো দিট্ঠোঘো।
ৰট্টস্মিং যোজেন্তীতি যোগা। তে ওঘা ৰিয ৰেদিতব্বা।
ৰিসংযোজেন্তীতি ৰিসঞ্ঞোগা। তত্থ অসুভজ্ঝানং কামযোগৰিসংযোগো। তং পাদকং কত্ৰা অধিগতো অনাগামিমগ্গো একন্তেনেৰ কামযোগৰিসঞ্ঞোগো নাম। অরহত্তমগ্গো ভৰযোগৰিসঞ্ঞোগো নাম। সোতাপত্তিমগ্গো দিট্ঠিযোগৰিসঞ্ঞোগো নাম। অরহত্তমগ্গো অৰিজ্জাযোগৰিসঞ্ঞোগো নাম।
গন্থনৰসেন গন্থা। ৰট্টস্মিং নামকাযঞ্চেৰ রূপকাযঞ্চ গন্থতি বন্ধতি পলিবুন্ধতীতি কাযগন্থো। ইদংসচ্চাভিনিৰেসোতি ইদমেৰ সচ্চং, মোঘমঞ্ঞন্তি এৰং পৰত্তো দিট্ঠাভিনিৰেসো।
উপাদানানীতি আদানগ্গহণানি। কামোতি রাগো, সোযেৰ গহণট্ঠেন উপাদানন্তি কামুপাদানং। দিট্ঠীতি মিচ্ছাদিট্ঠি, সাপি গহণট্ঠেন উপাদানন্তি দিট্ঠুপাদানং। ইমিনা সুদ্ধীতি এৰং সীলৰতানং গহণং সীলব্বতুপাদানং। অত্তাতি এতেন ৰদতি চেৰ উপাদিযতি চাতি অত্তৰাদুপাদানং।
যোনিযোতি কোট্ঠাসা। অণ্ডে জাতাতি অণ্ডজা। জলাবুম্হি জাতাতি জলাবুজা। সংসেদে জাতাতি সংসেদজা। সযনস্মিং পূতিমচ্ছাদীসু চ নিব্বত্তানমেতং অধিৰচনং। ৰেগেন আগন্ত্ৰা উপপতিতা ৰিযাতি ওপপাতিকা। তত্থ দেৰমনুস্সেসু সংসেদজওপপাতিকানং অযং গব্ভাৰক্কন্তিযো সম্পসাদনীযে কথিতা এৰ।
অত্তভাৰপটিলাভেসু পঠমো খিড্ডাপদোসিকৰসেন ৰেদিতব্বো। দুতিযো ওরব্ভিকাদীহি ঘাতিযমানউরব্ভাদিৰসেন। ততিযো মনোপদোসিকাৰসেন। চতুত্থো চাতুমহারাজিকে উপাদায উপরিসেসদেৰতাৰসেন। তে হি দেৰা নেৰ অত্তসঞ্চেতনায মরন্তি, ন পরসঞ্চেতনায।
দক্খিণাৰিসুদ্ধাদিচতুক্কৰণ্ণনা
৩১৩. দক্খিণাৰিসুদ্ধিযোতি দানসঙ্খাতা দক্খিণা ৰিসুজ্ঝন্তি মহপ্ফলা হোন্তি এতাহীতি দক্খিণাৰিসুদ্ধিযো।
দাযকতো ৰিসুজ্ঝতি, নো পটিগ্গাহকতোতি যত্থ দাযকো সীলৰা হোতি, ধম্মেনুপ্পন্নং দেয্যধম্মং দেতি, পটিগ্গাহকো দুস্সীলো। অযং দক্খিণা ৰেস্সন্তরমহারাজস্স দক্খিণাসদিসা। পটিগ্গাহকতো ৰিসুজ্ঝতি, নো দাযকতোতি যত্থ পটিগ্গাহকো সীলৰা হোতি, দাযকো দুস্সীলো, অধম্মেনুপ্পন্নং দেতি, অযং দক্খিণা চোরঘাতকস্স দক্খিণাসদিসা। নেৰ দাযকতো ৰিসুজ্ঝতি, নো পটিগ্গাহকতোতি যত্থ উভোপি দুস্সীলা দেয্যধম্মোপি অধম্মেন নিব্বত্তো। ৰিপরিযাযেন চতুত্থা ৰেদিতব্বা।
সঙ্গহৰত্থূনীতি সঙ্গহকারণানি। তানি হেট্ঠা ৰিভত্তানেৰ।
অনরিযৰোহারাতি অনরিযানং লামকানং ৰোহারা।
অরিযৰোহারাতি অরিযানং সপ্পুরিসানং ৰোহারা।
দিট্ঠৰাদিতাতি
অত্তন্তপাদিচতুক্কৰণ্ণনা
৩১৪. অত্তন্তপাদীসু
অত্তহিতায পটিপন্নাদীসু পঠমো যো সযং সীলাদিসম্পন্নো, পরং সীলাদীসু ন সমাদপেতি আযস্মা ৰক্কলিত্থেরো ৰিয। দুতিযো যো অত্তনা ন সীলাদিসম্পন্নো, পরং সীলাদীসু সমাদপেতি আযস্মা উপনন্দো ৰিয। ততিযো যো নেৰত্তনা সীলাদিসম্পন্নো, পরং সীলাদীসু ন সমাদপেতি দেৰদত্তো ৰিয। চতুত্থো যো অত্তনা চ সীলাদিসম্পন্নো পরঞ্চ সীলাদীসু সমাদপেতি আযস্মা মহাকস্সপো ৰিয।
তমাদীসু তমোতি অন্ধকারভূতো। তমপরাযণোতি তমমেৰ পরং অযনং গতি অস্সাতি তমপরাযণো। এৰং সব্বপদেসু অত্থো ৰেদিতব্বো। এত্থ চ পঠমো নীচে চণ্ডালাদিকুলে দুজ্জীৰিতে হীনত্তভাৰে নিব্বত্তিত্ৰা তীণি দুচ্চরিতানি পরিপূরেতি। দুতিযো তথাৰিধো হুত্ৰা তীণি সুচরিতানি পরিপূরেতি। ততিযো উল়ারে খত্তিযকুলে বহুঅন্নপানে সম্পন্নত্তভাৰে নিব্বত্তিত্ৰা তীণি দুচ্চরিতানি পরিপূরেতি। চতুত্থো তাদিসোৰ হুত্ৰা তীণি সুচরিতানি পরিপূরেতি।
সমণমচলোতি সমণঅচলো। ম-কারো পদসন্ধিমত্তং। সো সোতাপন্নো ৰেদিতব্বো। সোতাপন্নো হি চতূহি ৰাতেহি ইন্দখীলো ৰিয পরপ্পৰাদেহি অকম্পিযো। অচলসদ্ধায সমন্নাগতোতি সমণমচলো। ৰুত্তম্পি চেতং – ‘‘কতমো চ পুগ্গলো সমণমচলো? ইধেকচ্চো পুগ্গলো তিণ্ণং সংযোজনানং পরিক্খযা’’তি (পু॰ প॰ ১৯০) ৰিত্থারো। রাগদোসানং পন তনুভূতত্তা সকদাগামী সমণপদুমো সমণপুণ্ডরীকো নাম। তেনাহ – ‘‘কতমো চ পুগ্গলো সমণপুণ্ডরীকো? ইধেকচ্চো পুগ্গলো পঞ্চন্নং ওরম্ভাগিযানং…পে॰… অযং ৰুচ্চতি পুগ্গলো সমণপুণ্ডরীকো’’তি (পু॰ প॰ ১৯০)। অরহা পন সব্বেসম্পি গন্থকারকিলেসানং অভাৰা সমণেসু সমণসুখুমালো নাম। তেনাহ – ‘‘কতমো চ পুগ্গলো সমণেসু সমণসুখুমালো? ইধেকচ্চো আসৰানং খযা…পে॰… উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। অযং ৰুচ্চতি পুগ্গলো সমণেসু সমণসুখুমালো’’তি।
‘‘ইমে খো
চতুক্কৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
পঞ্চকৰণ্ণনা
৩১৫. ইতি চতুক্কৰসেন সামগ্গিরসং দস্সেত্ৰা ইদানি পঞ্চকৰসেন দস্সেতুং পুন দেসনং আরভি। তত্থ পঞ্চসু খন্ধেসু রূপক্খন্ধো লোকিযো। সেসা লোকিযলোকুত্তরা। উপাদানক্খন্ধা লোকিযাৰ। ৰিত্থারতো পন খন্ধকথা ৰিসুদ্ধিমগ্গে ৰুত্তা। কামগুণা হেট্ঠা ৰিত্থারিতাৰ।
সুকতদুক্কটাদীহি গন্তব্বাতি গতিযো। নিরযোতি নিরস্সাদো। সহোকাসেন খন্ধা কথিতা। ততো পরেসু তীসু নিব্বত্তা খন্ধাৰ ৰুত্তা। চতুত্থে ওকাসোপি।
আৰাসে মচ্ছরিযং আৰাসমচ্ছরিযং। তেন সমন্নাগতো ভিক্খু আগন্তুকং দিস্ৰা ‘‘এত্থ চেতিযস্স ৰা সঙ্ঘস্স ৰা পরিক্খারো ঠপিতো’’তিআদীনি ৰত্ৰা সঙ্ঘিকম্পি আৰাসং নিৰারেতি। সো কালঙ্কত্ৰা পেতো ৰা অজগরো ৰা হুত্ৰা নিব্বত্ততি। কুলে মচ্ছরিযং কুলমচ্ছরিযং। তেন সমন্নাগতো ভিক্খু তেহি কারণেহি অত্তনো উপট্ঠাককুলে অঞ্ঞেসং লাভমচ্ছরিযং। তেন সমন্নাগতো ৰণ্ণমচ্ছরিযং। ৰণ্ণোতি চেত্থ সরীরৰণ্ণোপি গুণৰণ্ণোপি ৰেদিতব্বো। পরিযত্তিধম্মে মচ্ছরিযং ধম্মমচ্ছরিযং। তেন সমন্নাগতো ভিক্খু ‘‘ইমং ধম্মং পরিযাপুণিত্ৰা এসো মং অভিভৰিস্সতী’’তি অঞ্ঞস্স ন দেতি। যো পন ধম্মানুগ্গহেন ৰা পুগ্গলানুগ্গহেন ৰা ন দেতি, ন তং মচ্ছরিযং।
চিত্তং নিৰারেন্তি পরিযোনন্ধন্তীতি নীৰরণানি। কামচ্ছন্দো নীৰরণপত্তো অরহত্তমগ্গৰজ্ঝো। কামরাগানুসযো কামরাগসংযোজনপত্তো অনাগামিমগ্গৰজ্ঝো। থিনং চিত্তগেলঞ্ঞং
সংযোজনানীতি বন্ধনানি। তেহি পন বদ্ধেসু পুগ্গলেসু রূপারূপভৰে নিব্বত্তা সোতাপন্নসকদাগামিনো অন্তোবদ্ধা বহিসযিতা নাম। তেসঞ্হি কামভৰে বন্ধনং। কামভৰে অনাগামিনো বহিবদ্ধা অন্তোসযিতা নাম। তেসঞ্হি রূপারূপভৰে বন্ধনং। কামভৰে সোতাপন্নসকদাগামিনো অন্তোবদ্ধা অন্তোসযিতা নাম। রূপারূপভৰে অনাগামিনো বহিবদ্ধা বহিসযিতা নাম। খীণাসৰো সব্বত্থ অবন্ধনো।
সিক্খিতব্বং পদং সিক্খাপদং, সিক্খাকোট্ঠাসোতি অত্থো। সিক্খায ৰা পদং সিক্খাপদং, অধিচিত্তঅধিপঞ্ঞাসিক্খায অধিগমুপাযোতি অত্থো। অযমেত্থ সঙ্খেপো। ৰিত্থারতো পন সিক্খাপদকথা ৰিভঙ্গপ্পকরণে সিক্খাপদৰিভঙ্গে আগতা এৰ।
অভব্বট্ঠানাদিপঞ্চকৰণ্ণনা
৩১৬. ‘‘অভব্বো, আৰুসো, খীণাসৰো ভিক্খু সঞ্চিচ্চ পাণ’’ন্তিআদি দেসনাসীসমেৰ, সোতাপন্নাদযোপি পন অভব্বা। পুথুজ্জনখীণাসৰানং নিন্দাপসংসত্থম্পি এৰং ৰুত্তং। পুথুজ্জনো নাম গারয্হো, মাতুঘাতাদীনিপি করোতি
ব্যসনেসু ৰিযস্সতীতি ব্যসনং, হিতসুখং খিপতি ৰিদ্ধংসেতীতি অত্থো। ঞাতীনং ব্যসনং ঞাতিব্যসনং, চোররোগভযাদীহি ঞাতিৰিনাসোতি অত্থো। ভোগানং ব্যসনং ভোগব্যসনং, রাজচোরাদিৰসেন ভোগৰিনাসোতি অত্থো। রোগো এৰ ব্যসনং রোগব্যসনং। রোগো হি আরোগ্যং ব্যসতি ৰিনাসেতীতি ব্যসনং, সীলস্স ব্যসনং সীলব্যসনং। দুস্সীল্যস্সেতং নামং। সম্মাদিট্ঠিং ৰিনাসযমানা উপ্পন্না দিট্ঠি এৰ ব্যসনং দিট্ঠিব্যসনং। এত্থ চ ঞাতিব্যসনাদীনি তীণি নেৰ অকুসলানি ন তিলক্খণাহতানি। সীলদিট্ঠিব্যসনদ্ৰযং অকুসলং তিলক্খণাহতং। তেনেৰ ‘‘নাৰুসো, সত্তা ঞাতিব্যসনহেতু ৰা’’তিআদিমাহ।
ঞাতিসম্পদাতি ঞাতীনং সম্পদা পারিপূরী বহুভাৰো। ভোগসম্পদাযপি এসেৰ নযো। আরোগ্যস্স সম্পদা আরোগ্যসম্পদা। পারিপূরী দীঘরত্তং অরোগতা। সীলদিট্ঠিসম্পদাসুপি এসেৰ নযো
সীলৰিপত্তিসীলসম্পত্তিকথা মহাপরিনিব্বানে ৰিত্থারিতাৰ।
চোদকেনাতি ৰত্থুসংসন্দস্সনা, আপত্তিসংসন্দস্সনা, সংৰাসপ্পটিক্খেপো, সামীচিপ্পটিক্খেপোতি চতূহি চোদনাৰত্থূহি চোদযমানেন। কালেন ৰক্খামি নো অকালেনাতি এত্থ চুদিতকস্স কালো কথিতো, ন চোদকস্স। পরং চোদেন্তেন হি পরিসমজ্ঝে ৰা উপোসথপৰারণগ্গে ৰা আসনসালাভোজনসালাদীসু ৰা ন চোদেতব্বং। দিৰাট্ঠানে নিসিন্নকালে ‘‘করোতাযস্মা ওকাসং, অহং আযস্মন্তং ৰত্তুকামো’’তি এৰং ওকাসং কারেত্ৰা চোদেতব্বং। পুগ্গলং পন উপপরিক্খিত্ৰা যো লোলপুগ্গলো অভূতং ৰত্ৰা ভিক্খূনং অযসং আরোপেতি, সো ওকাসকম্মং ৰিনাপি চোদেতব্বো। ভূতেনাতি তচ্ছেন সভাৰেন। সণ্হেনাতি মট্ঠেন মুদুকেন। অত্থসঞ্হিতেনাতি অত্থকামতায হিতকামতায উপেতেন।
পধানিযঙ্গপঞ্চকৰণ্ণনা
৩১৭. পধানিযঙ্গানীতি পধানিযঙ্গানি। সদ্ধোতি সদ্ধায সমন্নাগতো। সদ্ধা পনেসা আগমনসদ্ধা, অধিগমনসদ্ধা, ওকপ্পনসদ্ধা, পসাদসদ্ধাতি চতুব্বিধা। তত্থ সব্বঞ্ঞুবোধিসত্তানং সদ্ধা অভিনীহারতো আগতত্তা আগমনসদ্ধা নাম। অরিযসাৰকানং অধিগমনসদ্ধা নাম। বুদ্ধো ধম্মো সঙ্ঘোতি ৰুত্তে অচলভাৰেন ওকপ্পনং ওকপ্পনসদ্ধা নাম। পসাদুপ্পত্তি পসাদসদ্ধা নাম। ইধ ওকপ্পনসদ্ধা অধিপ্পেতা। বোধিন্তি চতুত্থমগ্গঞাণং। তং সুপ্পটিৰিদ্ধং তথাগতেনাতি সদ্দহতি। দেসনাসীসমেৰ চেতং, ইমিনা পন অঙ্গেন তীসুপি রতনেসু সদ্ধা অধিপ্পেতা। যস্স হি বুদ্ধাদীসু পসাদো বলৰা, তস্স পধানৰীরিযং ইজ্ঝতি। অপ্পাবাধোতি অরোগো। অপ্পাতঙ্কোতি নিদ্দুক্খো। সমৰেপাকিনিযাতি সমৰিপাচনীযা। গহণিযাতি কম্মজতেজোধাতুযা। নাতিসীতায নাচ্চুণ্হাযাতি অতিসীতগহণিকো সীতভীরূ হোতি, অচ্চুণ্হগহণিকো উণ্হভীরূ হোতি, তেসং পধানং ন ইজ্ঝতি। মজ্ঝিমগহণিকস্স ইজ্ঝতি। তেনাহ – ‘‘মজ্ঝিমায পধানক্খমাযা’’তি। যথাভূতং অত্তানং আৰিকত্তাতি যথাভূতং অত্তনো অগুণং পকাসেতা। উদযত্থগামিনিযাতি উদযঞ্চ অত্থঙ্গমঞ্চ গন্তুং পরিচ্ছিন্দিতুং সমত্থায, এতেন পঞ্ঞাসলক্খণপরিগ্গাহকং উদযব্বযঞাণং ৰুত্তং অরিযাযাতি পরিসুদ্ধায। নিব্বেধিকাযাতি অনিব্বিদ্ধপুব্বে লোভক্খন্ধাদযো নিব্বিজ্ঝিতুং সমত্থায। সম্মা দুক্খক্খযগামিনিযাতি তদঙ্গৰসেন কিলেসানং পহীনত্তা যং যং দুক্খং খীযতি, তস্স তস্স দুক্খস্স খযগামিনিযা। ইতি সব্বেহি ইমেহি পদেহি ৰিপস্সনাপঞ্ঞাৰ কথিতা। দুপ্পঞ্ঞস্স হি পধানং ন ইজ্ঝতি।
সুদ্ধাৰাসাদিপঞ্চকৰণ্ণনা
৩১৮. সুদ্ধাৰাসাতি সুদ্ধা ইধ আৰসিংসু আৰসন্তি আৰসিস্সন্তি ৰাতি সুদ্ধাৰাসা। সুদ্ধাতি কিলেসমলরহিতা অনাগামিখীণাসৰা। অৰিহাতিআদীসু যং ৰত্তব্বং, তং মহাপদানে ৰুত্তমেৰ।
অনাগামীসু অন্তরাপরিনিব্বাযী নাম। মজ্ঝং উপহচ্চ অতিক্কমিত্ৰা পত্তো উপহচ্চপরিনিব্বাযী অসঙ্খারপরিনিব্বাযী নাম। সসঙ্খারেন সপ্পযোগেন কিলমন্তো দুক্খেন পত্তো সসঙ্খারপরিনিব্বাযী নাম। ইমে চত্তারো পঞ্চসুপি সুদ্ধাৰাসেসু লব্ভন্তি। উদ্ধংসোতোঅকনিট্ঠগামীতি এত্থ পন চতুক্কং ৰেদিতব্বং। যো হি অৰিহাতো পট্ঠায চত্তারো দেৰলোকে সোধেত্ৰা অকনিট্ঠং গন্ত্ৰা পরিনিব্বাযতি, অযং উদ্ধংসোতো অকনিট্ঠগামী নাম। যো অৰিহাতো দুতিযং ৰা ততিযং ৰা চতুত্থং ৰা দেৰলোকং গন্ত্ৰা পরিনিব্বাযতি, অযং উদ্ধংসোতো ন অকনিট্ঠগামী নাম। যো কামভৰতো অকনিট্ঠেসু নিব্বত্তিত্ৰা পরিনিব্বাযতি, অযং ন উদ্ধংসোতো অকনিট্ঠগামী নাম। যো হেট্ঠা চতূসু দেৰলোকেসু তত্থ তত্থেৰ নিব্বত্তিত্ৰা পরিনিব্বাযতি, অযং ন উদ্ধংসোতো ন অকনিট্ঠগামী নামাতি।
চেতোখিলপঞ্চকৰণ্ণনা
৩১৯. চেতোখিলাতি চিত্তস্স থদ্ধভাৰা। সত্থরি কঙ্খতীতি সত্থু সরীরে ৰা গুণে ৰা কঙ্খতি। সরীরে কঙ্খমানো ‘‘দ্ৰত্তিংসমহাপুরিসৰরলক্খণপটিমণ্ডিতং নাম সরীরং অত্থি নু খো নত্থী’’তি কঙ্খতি। গুণে কঙ্খমানো ‘‘অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নজাননসমত্থং সব্বঞ্ঞুতঞাণং অত্থি নু খো নত্থী’’তি কঙ্খতি। আতপ্পাযাতি ৰীরিযকরণত্থায। অনুযোগাযাতি পুনপ্পুনং যোগায। সাতচ্চাযাতি সততকিরিযায। পধানাযাতি পদহনত্থায। অযং পঠমো চেতোখিলোতি অযং সত্থরি ধম্মেতি পরিযত্তিধম্মে চ পটিৰেধধম্মে চ। পরিযত্তিধম্মে কঙ্খমানো ‘‘তেপিটকং বুদ্ধৰচনং চতুরাসীতিধম্মক্খন্ধসহস্সানীতি ৰদন্তি, অত্থি নু খো এতং নত্থী’’তি কঙ্খতি। পটিৰেধধম্মে কঙ্খমানো ‘‘ৰিপস্সনানিস্সন্দো মগ্গো নাম, মগ্গনিস্সন্দো ফলং নাম, সব্বসঙ্খারপটিনিস্সগ্গো নিব্বানং নামাতি ৰদন্তি, তং অত্থি নু খো নত্থী’’তি কঙ্খতি। সঙ্ঘে কঙ্খতীতি ‘‘উজুপ্পটিপন্নোতিআদীনং পদানং ৰসেন এৰরূপং পটিপদং পটিপন্নো চত্তারো মগ্গট্ঠা চত্তারো সিক্খায কঙ্খমানো ‘‘অধিসীলসিক্খা নাম, অধিচিত্তঅধিপঞ্ঞাসিক্খা নামাতি ৰদন্তি অযং পঞ্চমোতি অযং সব্রহ্মচারীসু কোপসঙ্খাতো পঞ্চমো চিত্তস্স থদ্ধভাৰো কচৰরভাৰো খাণুকভাৰো।
চেতসোৰিনিবন্ধাদিপঞ্চকৰণ্ণনা
৩২০. চেতসোৰিনিবন্ধাতি চিত্তং বন্ধিত্ৰা মুট্ঠিযং কত্ৰা ৰিয গণ্হন্তীতি চেতসোৰিনিবন্ধা। কামেতি ৰত্থুকামেপি কিলেসকামেপি। কাযেতি অত্তনো কাযে। রূপেতি বহিদ্ধারূপে। যাৰদত্থন্তি যত্তকং ইচ্ছতি, তত্তকং। উদরাৰদেহকন্তি উদরপূরং। তঞ্হি উদরং অৰদেহনতো ‘‘উদরাৰদেহক’’ন্তি ৰুচ্চতি। সেয্যসুখন্তি মঞ্চপীঠসুখং। পস্সসুখন্তি যথা সম্পরিৰত্তকং সযন্তস্স দক্খিণপস্সৰামপস্সানং সুখং হোতি, এৰং উপ্পন্নং সুখং। মিদ্ধসুখন্তি নিদ্দাসুখং। অনুযুত্তোতি যুত্তপ্পযুত্তো ৰিহরতি। পণিধাযাতি পত্থযিত্ৰা। ব্রহ্মচরিযেনাতি মেথুনৰিরতিব্রহ্মচরিযেন। দেৰো ৰা ভৰিস্সামীতি মহেসক্খদেৰো ৰা ভৰিস্সামি। দেৰঞ্ঞতরো ৰাতি অপ্পেসক্খদেৰেসু ৰা অঞ্ঞতরো।
ইন্দ্রিযেসু পঠমপঞ্চকে লোকিযানেৰ কথিতানি। দুতিযপঞ্চকে পঠমদুতিযচতুত্থানি লোকিযানি, ততিযপঞ্চমানি লোকিযলোকুত্তরানি। ততিযপঞ্চকে সমথৰিপস্সনামগ্গৰসেন লোকিযলোকুত্তরানি।
নিস্সরণিযপঞ্চকৰণ্ণনা
৩২১. নিস্সরণিযাতি নিস্সটা ৰিসঞ্ঞুত্তা। ধাতুযোতি অত্তসুঞ্ঞসভাৰা। কামে মনসিকরোতোতি কামে মনসিকরোন্তস্স, অসুভজ্ঝানতো ৰুট্ঠায অগদং গহেত্ৰা ৰিসং ৰীমংসন্তো ন পক্খন্দতীতি ন পৰিসতি। ন পসীদতীতি পসাদং নাপজ্জতি। ন সন্তিট্ঠতীতি ন পতিট্ঠতি। ন ৰিমুচ্চতীতি নাধিমুচ্চতি। যথা পন কুক্কুটপত্তং ৰা ন্হারুদদ্দুলং ৰা অগ্গিম্হি পক্খিত্তং পতিলীযতি পতিকুটতি পতিৰত্ততি ন সম্পসারিযতি; এৰং পতিলীযতি ন পসারিযতি। নেক্খম্মং খো পনাতি ইধ নেক্খম্মং নাম দসসু অসুভেসু পঠমজ্ঝানং, তদস্স মনসিকরোতো চিত্তং পক্খন্দতি। তস্স তং চিত্তন্তি তস্স তং সুগতন্তি গোচরে গতত্তা সুট্ঠু গতং। সুভাৰিতন্তি অহানভাগিযত্তা সুট্ঠু ভাৰিতং। সুৰুট্ঠিতন্তি কামতো সুট্ঠু ৰুট্ঠিতং। সুৰিমুত্তন্তি কামেহি সুট্ঠু ৰিমুত্তং। কামপচ্চযা আসৰা নাম কামহেতুকা চত্তারো আসৰা। ৰিঘাতাতি দুক্খা। পরিল়াহাতি কামরাগপরিল়াহা। ন সো তং ৰেদনং ৰেদেতীতি সো তং কামৰেদনং ৰিঘাতপরিল়াহৰেদনঞ্চ ন ৰেদযতি। ইদমক্খাতং কামানং নিস্সরণন্তি ইদং অসুভজ্ঝানং কামেহি নিস্সটত্তা কামানং নিস্সরণন্তি অক্খাতং। যো পন তং ঝানং পাদকং কত্ৰা সঙ্খারে সম্মসন্তো ততিযং মগ্গং পত্ৰা অনাগামিফলেন নিব্বানং দিস্ৰা পুন কামা নাম নত্থীতি জানাতি, তস্স চিত্তং অচ্চন্তনিস্সরণমেৰ। সেসপদেসুপি এসেৰ নযো।
অযং পন ৰিসেসো, দুতিযৰারে মেত্তাঝানানি ব্যাপাদস্স নিস্সরণং নাম। ততিযৰারে করুণাঝানানি ৰিহিংসায নিস্সরণং নাম। চতুত্থৰারে অরূপজ্ঝানানি রূপানং নিস্সরণং নাম। অচ্চন্তনিস্সরণে চেত্থ অরহত্তফলং যোজেতব্বং।
পঞ্চমৰারে সক্কাযং মনসিকরোতোতি সুদ্ধসঙ্খারে পরিগ্গণ্হিত্ৰা অরহত্তং পত্তস্স সুক্খৰিপস্সকস্স ফলসমাপত্তিতো ৰুট্ঠায ৰীমংসনত্থং পঞ্চুপাদানক্খন্ধাভিমুখং চিত্তং পেসেন্তস্স। ইদমক্খাতং সক্কাযনিস্সরণন্তি ইদং অরহত্তমগ্গেন চ ফলেন চ নিব্বানং দিস্ৰা ঠিতস্স ভিক্খুনো পুন সক্কাযো নত্থীতি উপ্পন্নং অরহত্তফলসমাপত্তিচিত্তং সক্কাযস্স নিস্সরণন্তি অক্খাতং।
ৰিমুত্তাযতনপঞ্চকৰণ্ণনা
৩২২. ৰিমুত্তাযতনানীতি ৰিমুচ্চনকারণানি। অত্থপটিসংৰেদিনোতি পাল়িঅত্থং জানন্তস্স। ধম্মপটিসংৰেদিনোতি পামোজ্জন্তি তরুণপীতি। পীতীতি তুট্ঠাকারভূতা বলৰপীতি। কাযোতি নামকাযো পটিপস্সম্ভতি। সুখং ৰেদযতীতি সুখং পটিলভতি। চিত্তং সমাধিযতীতি অরহত্তফলসমাধিনা সমাধিযতি। অযঞ্হি তং ধম্মং সুণন্তো আগতাগতট্ঠানে সমাধিনিমিত্তন্তি অট্ঠতিংসায আরম্মণেসু অঞ্ঞতরো সমাধিযেৰ সমাধিনিমিত্তং। সুগ্গহিতং হোতীতিআদীসু আচরিযসন্তিকে কম্মট্ঠানং উগ্গণ্হন্তেন সুট্ঠু গহিতং হোতি। সুট্ঠু মনসিকতন্তি সুট্ঠু উপধারিতং। সুপ্পটিৰিদ্ধং পঞ্ঞাযাতি পঞ্ঞায সুট্ঠু পচ্চক্খং কতং। তস্মিং ধম্মেতি তস্মিং কম্মট্ঠানপাল়িধম্মে।
ৰিমুত্তিপরিপাচনীযাতি ৰিমুত্তি ৰুচ্চতি অরহত্তং, তং পরিপাচেন্তীতি ৰিমুত্তিপরিপাচনীযা। অনিচ্চসঞ্ঞাতি অনিচ্চানুপস্সনাঞাণে উপ্পন্নসঞ্ঞা। অনিচ্চে দুক্খসঞ্ঞাতি দুক্খানুপস্সনাঞাণে উপ্পন্নসঞ্ঞা। দুক্খে অনত্তসঞ্ঞাতি অনত্তানুপস্সনাঞাণে উপ্পন্নসঞ্ঞা। পহানসঞ্ঞাতি পহানানুপস্সনাঞাণে উপ্পন্নসঞ্ঞা। ৰিরাগসঞ্ঞাতি ৰিরাগানুপস্সনাঞাণে উপ্পন্নসঞ্ঞা।
‘‘ইমে খো আৰুসো’’তিআদি ৰুত্তনযেনেৰ যোজেতব্বং। ইতি ছব্বীসতিযা পঞ্চকানং ৰসেন তিংসসতপঞ্হে কথেন্তো থেরো সামগ্গিরসং দস্সেসীতি।
পঞ্চকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
ছক্কৰণ্ণনা
৩২৩. ইতি পঞ্চকৰসেন সামগ্গিরসং দস্সেত্ৰা ইদানি ছক্কৰসেন দস্সেতুং পুন দেসনং আরভি। তত্থ অজ্ঝত্তিকানীতি অজ্ঝত্তজ্ঝত্তিকানি। বাহিরানীতি ৰিসুদ্ধিমগ্গে কথিতাৰ। ৰিঞ্ঞাণকাযাতি ৰিঞ্ঞাণসমূহা। চক্খুৰিঞ্ঞাণন্তি চক্খুপসাদনিস্সিতং কুসলাকুসলৰিপাকৰিঞ্ঞাণং। এস নযো সব্বত্থ। চক্খুসম্ফস্সোতি চক্খুনিস্সিতো সম্ফস্সো। সোতসম্ফস্সাদীসুপি এসেৰ নযো। মনোসম্ফস্সোতি ইমে দস সম্ফস্সে ঠপেত্ৰা সেসো সব্বো মনোসম্ফস্সো নাম। ৰেদনাছক্কম্পি এতেনেৰ নযেন ৰেদিতব্বং। রূপসঞ্ঞাতি রূপং
অগারৰোতি অপ্পতিস্সোতি অপ্পতিস্সযো অনীচৰুত্তি। এত্থ পন যো ভিক্খু সত্থরি ধরমানে তীসু কালেসু উপট্ঠানং ন যাতি। সত্থরি অনুপাহনে চঙ্কমন্তে সউপাহনো চঙ্কমতি, নীচে চঙ্কমন্তে উচ্চে চঙ্কমতি, হেট্ঠা ৰসন্তে উপরি ৰসতি, সত্থুদস্সনট্ঠানে উভো অংসে পারুপতি, ছত্তং ধারেতি, উপাহনং ধারেতি, নহাযতি, উচ্চারং ৰা পস্সাৰং ৰা করোতি। পরিনিব্বুতে পন চেতিযং ৰন্দিতুং ন গচ্ছতি, চেতিযস্স পঞ্ঞাযনট্ঠানে সত্থুদস্সনট্ঠানে ৰুত্তং সব্বং করোতি, অযং সত্থরি অগারৰো নাম। যো পন ধম্মস্সৰনে সংঘুট্ঠে সক্কচ্চং ন গচ্ছতি, সক্কচ্চং ধম্মং ন সুণাতি, সমুল্লপন্তো নিসীদতি, সক্কচ্চং ন গণ্হাতি, ন ৰাচেতি, অযং ধম্মে অগারৰো নাম। যো পন থেরেন ভিক্খুনা অনজ্ঝিট্ঠো ধম্মং দেসেতি, নিসীদতি, পঞ্হং কথেতি, ৰুড্ঢে ভিক্খূ ঘট্টেন্তো গচ্ছতি, তিট্ঠতি, নিসীদতি, দুস্সপল্লত্থিকং ৰা হত্থপল্লত্থিকং ৰা করোতি, সঙ্ঘমজ্ঝে উভো অংসে পারুপতি, ছত্তুপাহনং ধারেতি, অযং সঙ্ঘে অগারৰো নাম। একভিক্খুস্মিম্পি হি অগারৰে কতে সঙ্ঘে অগারৰো কতোৰ হোতি। তিস্সো সিক্খা পন অপূরযমানোৰ সিক্খায অগারৰো নাম। অপ্পমাদলক্খণং অননুব্রূহযমানো অপ্পমাদে অগারৰো নাম। দুৰিধম্পি পটিসন্থারং অকরোন্তো পটিসন্থারে অগারৰো নাম। ছ গারৰা ৰুত্তপ্পটিপক্খৰসেন ৰেদিতব্বা।
সোমনস্সূপৰিচারাতি সোমনস্সট্ঠানিযন্তি সোমনস্সকারণভূতং। উপৰিচরতীতি ৰিতক্কেন ৰিতক্কেত্ৰা ৰিচারেন পরিচ্ছিন্দতি। এস নযো সব্বত্থ। দোমনস্সূপৰিচারাপি এৰমেৰ ৰেদিতব্বা। তথা উপেক্খূপৰিচারা। সারণীযধম্মা হেট্ঠা ৰিত্থারিতা। দিট্ঠিসামঞ্ঞগতোতি ইমিনা পন পদেন কোসম্বকসুত্তে পঠমমগ্গো কথিতো। ইধ চত্তারোপি মগ্গা।
ৰিৰাদমূলছক্কৰণ্ণনা
৩২৫. ৰিৰাদমূলানীতি ৰিৰাদস্স মূলানি। কোধনোতি কুজ্ঝনলক্খণেন কোধেন সমন্নাগতো। উপনাহীতি ৰেরঅপ্পটিনিস্সগ্গলক্খণেন উপনাহেন সমন্নাগতো। অহিতায দুক্খায দেৰমনুস্সানন্তি দ্ৰিন্নং ভিক্খূনং ৰিৰাদো কথং দেৰমনুস্সানং অহিতায দুক্খায সংৰত্ততি। কোসম্বকক্খন্ধকে ৰিয দ্ৰীসু ভিক্খূসু ৰিৰাদং আপন্নেসু তস্মিং ৰিহারে
অজ্ঝত্তং ৰাতি তুম্হাকং অব্ভন্তরপরিসায। বহিদ্ধা ৰাতি পরেসং পরিসায।
মক্খীতি পরেসং গুণমক্খনলক্খণেন মক্খেন সমন্নাগতো। পল়াসীতি যুগগ্গাহলক্খণেন পল়াসেন সমন্নাগতো। ইস্সুকীতি পরসক্কারাদীনি ইস্সাযনলক্খণায ইস্সায সমন্নাগতো। মচ্ছরীতি আৰাসমচ্ছরিযাদীহি সমন্নাগতো। সঠোতি কেরাটিকো। মাযাৰীতি পাপিচ্ছোতি অসন্তসম্ভাৰনিচ্ছকো দুস্সীলো। মিচ্ছাদিট্ঠীতি নত্থিকৰাদী অহেতুকৰাদী অকিরিযৰাদী। সন্দিট্ঠিপরামাসীতি সযং দিট্ঠিমেৰ পরামসতি। আধানগ্গাহীতি দল়্হগ্গাহী। দুপ্পটিনিস্সগ্গীতি ন সক্কা হোতি গহিতং ৰিস্সজ্জাপেতুং।
পথৰীধাতূতি পতিট্ঠাধাতু। আপোধাতূতি আবন্ধনধাতু। তেজোধাতূতি পরিপাচনধাতু। ৰাযোধাতূতি ৰিত্থম্ভনধাতু। আকাসধাতূতি অসম্ফুট্ঠধাতু। ৰিঞ্ঞাণধাতূতি ৰিজাননধাতু।
নিস্সরণিযছক্কৰণ্ণনা
৩২৬. নিস্সরণিযা ধাতুযোতি নিস্সটধাতুযোৰ। পরিযাদায তিট্ঠতীতি পরিযাদিযিত্ৰা হাপেত্ৰা তিট্ঠতি। ‘মা হেৰন্তিস্স ৰচনীযো’তি যস্মা অভূতং ব্যাকরণং ব্যাকরোতি, তস্মা মা এৰং ভণীতি যদিদং মেত্তাচেতোৰিমুত্তীতি যা অযং মেত্তাচেতোৰিমুত্তি, ইদং নিস্সরণং ব্যাপাদস্স, ব্যাপাদতো নিস্সটাতি অত্থো। যো পন মেত্তায তিকচতুক্কজ্ঝানতো ৰুট্ঠিতো সঙ্খারে সম্মসিত্ৰা ততিযমগ্গং পত্ৰা ‘‘পুন ব্যাপাদো নত্থী’’তি ততিযফলেন নিব্বানং পস্সতি, তস্স চিত্তং অচ্চন্তং নিস্সরণং ব্যাপাদস্স। এতেনুপাযেন সব্বত্থ অত্থো ৰেদিতব্বো।
অনিমিত্তা চেতোৰিমুত্তীতি অরহত্তফলসমাপত্তি। সা হি রাগনিমিত্তাদীনঞ্চেৰ রূপনিমিত্তাদীনঞ্চ নিচ্চনিমিত্তাদীনঞ্চ অভাৰা ‘‘অনিমিত্তা’’তি ৰুত্তা। নিমিত্তানুসারীতি ৰুত্তপ্পভেদং নিমিত্তং অনুসরতীতি নিমিত্তানুসারী।
অস্মীতি অস্মিমানো। অযমহমস্মীতি পঞ্চসু খন্ধেসু অযং নাম অহং অস্মীতি এত্তাৰতা অরহত্তং ব্যাকতং হোতি। ৰিচিকিচ্ছাকথংকথাসল্লন্তি ৰিচিকিচ্ছাভূতং কথংকথাসল্লং। ‘মা হেৰন্তিস্স ৰচনীযো’তি সচে তে পঠমমগ্গৰজ্ঝা ৰিচিকিচ্ছা উপ্পজ্জতি, অরহত্তব্যাকরণং মিচ্ছা হোতি, তস্মা মা অভূতং ভণীতি ৰারেতব্বো। অস্মিমানসমুগ্ঘাতোতি অরহত্তমগ্গো। অরহত্তমগ্গফলৰসেন হি নিব্বানে দিট্ঠে পুন অস্মিমানো নত্থীতি অরহত্তমগ্গো অস্মিমানসমুগ্ঘাতোতি ৰুত্তো।
অনুত্তরিযাদিছক্কৰণ্ণনা
৩২৭. অনুত্তরিযানীতি দস্সনানুত্তরিযং। সেসপদেসুপি এসেৰ নযো। তত্থ হত্থিরতনাদীনং দস্সনং ন দস্সনানুত্তরিযং, নিৰিট্ঠসদ্ধস্স পন নিৰিট্ঠপেমৰসেন দসবলস্স ৰা ভিক্খুসঙ্ঘস্স ৰা কসিণাসুভনিমিত্তাদীনং ৰা অঞ্ঞতরস্স দস্সনং দস্সনানুত্তরিযং নাম। খত্তিযাদীনং গুণকথাসৰনং ন সৰনানুত্তরিযং, নিৰিট্ঠসদ্ধস্স পন নিৰিট্ঠপেমৰসেন তিণ্ণং ৰা রতনানং গুণকথাসৰনং তেপিটকবুদ্ধৰচনসৰনং ৰা সৰনানুত্তরিযং নাম। মণিরতনাদিলাভো ন লাভানুত্তরিযং, সত্তৰিধঅরিযধনলাভো পন লাভানুত্তরিযং নাম। হত্থিসিপ্পাদিসিক্খনং ন সিক্খানুত্তরিযং, সিক্খত্তযপূরণং পন সিক্খানুত্তরিযং নাম। খত্তিযাদীনং পারিচরিযা ন পারিচরিযানুত্তরিযং, তিণ্ণং পন রতনানং পারিচরিযা পারিচরিযানুত্তরিযং নাম। খত্তিযাদীনং গুণানুস্সরণং নানুস্সতানুত্তরিযং, তিণ্ণং পন রতনানং গুণানুস্সরণং অনুস্সতানুত্তরিযং নাম।
অনুস্সতিযোৰ অনুস্সতিট্ঠানানি নাম। বুদ্ধানুস্সতীতি বুদ্ধস্স গুণানুস্সরণং। এৰং অনুস্সরতো হি পীতি উপ্পজ্জতি। সো তং পীতিং খযতো ৰযতো পট্ঠপেত্ৰা অরহত্তং পাপুণাতি। উপচারকম্মট্ঠানং নামেতং গিহীনম্পি লব্ভতি, এস নযো সব্বত্থ। ৰিত্থারকথা পনেত্থ ৰিসুদ্ধিমগ্গে ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বা।
সততৰিহারছক্কৰণ্ণনা
৩২৮. সততৰিহারাতি চক্খুনা রূপং দিস্ৰাতি চক্খুদ্ৰারারম্মণে আপাথগতে তং রূপং চক্খুৰিঞ্ঞাণেন দিস্ৰা জৰনক্খণে ইট্ঠে অরজ্জন্তো নেৰ সুমনো হোতি, অনিট্ঠে অদুস্সন্তো ন দুম্মনো। অসমপেক্খনে মোহং অনুপ্পাদেন্তো উপেক্খকো ৰিহরতি মজ্ঝত্তো, সতিযা যুত্তত্তা সতো, সম্পজঞ্ঞেন যুত্তত্তা সম্পজানো। সেসপদেসুপি এসেৰ নযো। ইতি ছসুপি দ্ৰারেসু উপেক্খকো ৰিহরতীতি ইমিনা ছল়ঙ্গুপেক্খা কথিতা। সম্পজানোতি ৰচনতো পন চত্তারি ঞাণসম্পযুত্তচিত্তানি লব্ভন্তি। সততৰিহারাতি ৰচনতো অট্ঠপি মহাচিত্তানি লব্ভন্তি অরজ্জন্তো অদুস্সন্তোতি ৰচনতো দসপি চিত্তানি লব্ভন্তি। সোমনস্সং কথং লব্ভতীতি চে আসেৰনতো লব্ভতি।
অভিজাতিছক্কৰণ্ণনা
৩২৯. অভিজাতিযোতি কণ্হাভিজাতিকো সমানোতি কণ্হে নীচকুলে জাতো হুত্ৰা। কণ্হং ধম্মং অভিজাযতীতি কাল়কং দসদুস্সীল্যধম্মং পসৰতি করোতি। সো তং অভিজাযিত্ৰা নিরযে নিব্বত্ততি। সুক্কং ধম্মন্তি অহং পুব্বেপি পুঞ্ঞানং অকতত্তা নীচকুলে নিব্বত্তো। ইদানি পুঞ্ঞং করোমীতি পুঞ্ঞসঙ্খাতং পণ্ডরং ধম্মং অভিজাযতি। সো তেন সগ্গে নিব্বত্ততি। অকণ্হং অসুক্কং নিব্বানন্তি নিব্বানঞ্হি সচে কণ্হং ভৰেয্য, কণ্হৰিপাকং দদেয্য। সচে সুক্কং, সুক্কৰিপাকং দদেয্য। দ্ৰিন্নম্পি অপ্পদানতো পন ‘‘অকণ্হং অসুক্ক’’ন্তি ৰুত্তং। নিব্বানঞ্চ নাম ইমস্মিং অত্থে অরহত্তং অধিপ্পেতং। তঞ্হি কিলেসনিব্বানন্তে জাতত্তা নিব্বানং নাম। তং এস অভিজাযতি পসৰতি করোতি। সুক্কাভিজাতিকো সমানোতি সুক্কে উচ্চকুলে জাতো হুত্ৰা। সেসং ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বং।
নিব্বেধভাগিযছক্কৰণ্ণনা
নিব্বেধভাগিযাতি নিব্বেধভাগিযা। অনিচ্চসঞ্ঞাদযো পঞ্চকে ৰুত্তা। নিরোধানুপস্সনাঞাণে সঞ্ঞা নিরোধসঞ্ঞা নাম।
‘‘ইমে
ছক্কৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
সত্তকৰণ্ণনা
৩৩০. ইতি ছক্কৰসেন সামগ্গিরসং দস্সেত্ৰা ইদানি সত্তকৰসেন দস্সেতুং পুন দেসনং আরভি।
তত্থ সম্পত্তিপটিলাভট্ঠেন সদ্ধাৰ ধনং সদ্ধাধনং। এস নযো সব্বত্থ। পঞ্ঞাধনং পনেত্থ সব্বসেট্ঠং। পঞ্ঞায হি ঠত্ৰা তীণি সুচরিতানি পঞ্চসীলানি দসসীলানি পূরেত্ৰা সগ্গূপগা হোন্তি, সাৰকপারমীঞাণং, পচ্চেকবোধিঞাণং, সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণঞ্চ পটিৰিজ্ঝন্তি। ইমাসং সম্পত্তীনং পটিলাভকারণতো পঞ্ঞা ‘‘ধন’’ন্তি ৰুত্তা। সত্তপি চেতানি লোকিযলোকুত্তরমিস্সকানেৰ কথিতানি। বোজ্ঝঙ্গকথা কথিতাৰ।
সমাধিপরিক্খারাতি
অসতং ধম্মা অসন্তা ৰা ধম্মা লামকা ধম্মাতি অসদ্ধম্মা। ৰিপরিযাযেন সদ্ধম্মা ৰেদিতব্বা। সেসমেত্থ উত্তানত্থমেৰ। সদ্ধম্মেসু পন সদ্ধাদযো সব্বেপি ৰিপস্সকস্সেৰ কথিতা। তেসুপি পঞ্ঞা লোকিযলোকুত্তরা। অযং ৰিসেসো।
সপ্পুরিসানং ধম্মাতি সপ্পুরিসধম্মা। তত্থ সুত্তগেয্যাদিকং ধম্মং জানাতীতি ধম্মঞ্ঞূ। তস্স তস্সেৰ ভাসিতস্স অত্থং জানাতীতি অত্থঞ্ঞূ। ‘‘এত্তকোম্হি সীলেন সমাধিনা পঞ্ঞাযা’’তি এৰং অত্তানং জানাতীতি অত্তঞ্ঞূ। পটিগ্গহণপরিভোগেসু মত্তং জানাতীতি মত্তঞ্ঞূ। অযং কালঞ্ঞূ। এত্থ চ পঞ্চ ৰস্সানি উদ্দেসস্স কালো। দস পরিসঞ্ঞূ। সেৰিতব্বাসেৰিতব্বং পুগ্গলং জানাতীতি পুগ্গলঞ্ঞূ।
৩৩১. নিদ্দসৰত্থূনীতি নিদ্দসাদিৰত্থূনি। নিদ্দসো ভিক্খু, নিব্বীসো, নিত্তিংসো, নিচ্চত্তালীসো, নিপ্পঞ্ঞাসো ভিক্খূতি এৰং ৰচনকারণানি। অযং কির পঞ্হো তিত্থিযসমযে উপ্পন্নো। তিত্থিযা হি দসৰস্সকালে মতং নিগণ্ঠং নিদ্দসোতি ৰদন্তি। সো কির পুন দসৰস্সো ন হোতি। ন কেৰলঞ্চ দসৰস্সোৰ। নৰৰস্সোপি…পে॰… একৰস্সোপি ন হোতি। এতেনেৰ নযেন ৰীসতিৰস্সাদিকালেপি মতং নিব্বীসো, নিত্তিংসো, নিচ্চত্তালীসো, নিপ্পঞ্ঞাসোতি ৰদন্তি। আযস্মা আনন্দো গামে ৰিচরন্তো তং কথং সুত্ৰা ৰিহারং গন্ত্ৰা ভগৰতো আরোচেসি। ভগৰা আহ –
‘‘ন ইদং, আনন্দ, তিত্থিযানং অধিৰচনং মম সাসনে খীণাসৰস্সেতং অধিৰচনং। খীণাসৰো হি দসৰস্সকালে পরিনিব্বুতো পুন দসৰস্সো ন হোতি। ন কেৰলঞ্চ দসৰস্সোৰ, নৰৰস্সোপি…পে॰… একৰস্সোপি। ন কেৰলঞ্চ একৰস্সোৰ, দসমাসিকোপি…পে॰… একমাসিকোপি। একদিৰসিকোপি। একমুহুত্তোপি ন হোতি এৰ। কস্মা? পুন পটিসন্ধিযা অভাৰা। নিব্বীসাদীসুপি এসেৰ নযো। ইতি ভগৰা মম সাসনে খীণাসৰস্সেতং অধিৰচন’’ন্তি
ৰত্ৰা যেহি কারণেহি সো নিদ্দসো হোতি, তানি দস্সেতুং সত্ত নিদ্দসৰত্থূনি দেসেতি। থেরোপি তমেৰ দেসনং উদ্ধরিত্ৰা সত্ত নিদ্দসৰত্থূনি ইধাৰুসো, ভিক্খু, সিক্খাসমাদানেতিআদিমাহ। তত্থ ইধাতি ইমস্মিং সাসনে। সিক্খাসমাদানে তিব্বচ্ছন্দো হোতীতি সিক্খত্তযপূরণে বহলচ্ছন্দো হোতি। আযতিঞ্চ সিক্খাসমাদানে অৰিগতপেমোতি ধম্মনিসন্তিযাতি ধম্মনিসামনায। ৰিপস্সনাযেতং অধিৰচনং। ইচ্ছাৰিনযেতি তণ্হাৰিনযনে। পটিসল্লানেতি একীভাৰে। ৰীরিযারম্ভেতি কাযিকচেতসিকস্স ৰীরিযস্স পূরণে। সতিনেপক্কেতি সতিযঞ্চেৰ নেপক্কভাৰে চ। দিট্ঠিপটিৰেধেতি মগ্গদস্সনে। সেসং সব্বত্থ ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বং।
সঞ্ঞাসু অসুভানুপস্সনাঞাণে সঞ্ঞা অসুভসঞ্ঞা। আদীনৰানুপস্সনাঞাণে সঞ্ঞা আদীনৰসঞ্ঞা নাম। সেসা হেট্ঠা ৰুত্তা এৰ। বলসত্তকৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিসত্তকপুগ্গলসত্তকানি ৰুত্তনযানেৰ অনুসযা। থামগতো কামরাগো কামরাগানুসযো। এস নযো সব্বত্থ। সংযোজনসত্তকং উত্তানত্থমেৰ।
অধিকরণসমথসত্তকৰণ্ণনা
অধিকরণসমথেসু অধিকরণানি সমেন্তি ৰূপসমেন্তীতি অধিকরণসমথা। উপ্পন্নুপ্পন্নানন্তি উপ্পন্নানং উপ্পন্নানং। অধিকরণানন্তি ৰিৰাদাধিকরণং অনুৰাদাধিকরণং আপত্তাধিকরণং কিচ্চাধিকরণন্তি ইমেসং চতুন্নং। সমথায ৰূপসমাযাতি সমথত্থঞ্চেৰ ৰূপসমনত্থঞ্চ। সম্মুখাৰিনযো দাতব্বো…পে॰… তিণৰত্থারকোতি ইমে সত্ত সমথা দাতব্বা।
তত্রাযং ৰিনিচ্ছযনযো। অধিকরণেসু তাৰ ধম্মোতি ৰা অধম্মোতি ৰা অট্ঠারসহি ৰত্থূহি ৰিৰদন্তানং ভিক্খূনং যো ৰিৰাদো, ইদং ৰিৰাদাধিকরণং নাম। সীলৰিপত্তিযা অনুৰাদাধিকরণং নাম। মাতিকায আগতা পঞ্চ, ৰিভঙ্গে দ্ৰেতি সত্তপি আপত্তিক্খন্ধা, ইদং আপত্তাধিকরণং নাম। সঙ্ঘস্স অপলোকনাদীনং চতুন্নং কম্মানং করণং, ইদং কিচ্চাধিকরণং নাম।
তত্থ ৰিৰাদাধিকরণং দ্ৰীহি সমথেহি সম্মতি সম্মুখাৰিনযেন চ যেভুয্যসিকায চ। সম্মুখাৰিনযেনেৰ সম্মমানং যস্মিং ৰিহারে উপ্পন্নং তস্মিংযেৰ ৰা অঞ্ঞত্থ ৰূপসমেতুং গচ্ছন্তানং অন্তরামগ্গে ৰা যত্থ গন্ত্ৰা সঙ্ঘস্স নিয্যাতিতং তত্থ সঙ্ঘেন ৰা সঙ্ঘে ৰূপসমেতুং অসক্কোন্তে তত্থেৰ সম্মুখাৰিনযো নাম।
তত্থ চ কারকসঙ্ঘস্স সঙ্ঘসামগ্গিৰসেন সম্মুখীভাৰো সঙ্ঘসম্মুখতা। সমেতব্বস্স ৰত্থুনো ভূততা ধম্মসম্মুখতা। যথা তং সমেতব্বং, তথেৰ সম্মনং ৰিনযসম্মুখতা। যো চ ৰিৰদতি, যেন চ ৰিৰদতি, তেসং উভিন্নং অত্থপচ্চত্থিকানং সম্মুখীভাৰো পুগ্গলসম্মুখতা। উব্বাহিকায ৰূপসমে পনেত্থ সঙ্ঘসম্মুখতা পরিহাযতি। এৰং তাৰ সম্মুখাৰিনযেনেৰ সম্মতি।
সচে
তত্থ সম্মুখাৰিনযো ৰুত্তনযো এৰ। যং পন যেভুয্যসিকাকম্মস্স করণং, অযং যেভুয্যসিকা নাম। এৰং ৰিৰাদাধিকরণং দ্ৰীহি সমথেহি সম্মতি। অনুৰাদাধিকরণং চতূহি সমথেহি সম্মতি – সম্মুখাৰিনযেন সম্মুখাৰিনযেনেৰ সম্মমানং যো চ অনুৰদতি, যঞ্চ অনুৰদতি, তেসং ৰচনং সুত্ৰা সচে কাচি আপত্তি নত্থি, উভো খমাপেত্ৰা, সচে অত্থি, অযং নামেত্থ আপত্তীতি এৰং ৰিনিচ্ছিতং ৰূপসম্মতি। তত্থ সম্মুখাৰিনযলক্খণং ৰুত্তনযমেৰ। যদা পন খীণাসৰস্স ভিক্খুনো অমূলিকায সীলৰিপত্তিযা অনুদ্ধংসিতস্স সতিৰিনযং যাচমানস্স সঙ্ঘো ঞত্তিচতুত্থেন কম্মেন সতিৰিনযং দেতি, তদা সম্মুখাৰিনযেন চ সতিৰিনযেন চ ৰূপসন্তং হোতি। দিন্নে পন সতিৰিনযে পুন তস্মিং পুগ্গলে কস্সচি অনুৰাদো ন রুহতি।
যদা উম্মত্তকো ভিক্খু উম্মাদৰসেন অস্সামণকে অজ্ঝাচারে ‘‘সরতাযস্মা এৰরূপিং আপত্তি’’ন্তি ভিক্খূহি চোদিযমানো ‘‘উম্মত্তকেন মে
যদা পন পারাজিকেন ৰা পারাজিকসামন্তেন ৰা চোদিযমানস্স অঞ্ঞেনঞ্ঞং পটিচরতো পাপুস্সন্নতায পাপিযস্স পুগ্গলস্স ‘‘সচাযং অচ্ছিন্নমূলো ভৰিস্সতি, সম্মা ৰত্তিত্ৰা ওসারণং লভিস্সতি। সচে ছিন্নমূলো অযমেৰস্স নাসনা ভৰিস্সতী’’তি মঞ্ঞমানো সঙ্ঘো ঞত্তিচতুত্থেন কম্মেন তস্সপাপিযসিকং করোতি, তদা সম্মুখাৰিনযেন চ তস্সপাপিযসিকায চ ৰূপসন্তং হোতীতি। এৰং অনুৰাদাধিকরণং চতূহি সমথেহি সম্মতি। আপত্তাধিকরণং তীহি সমথেহি সম্মতি সম্মুখাৰিনযেন চ পটিঞ্ঞাতকরণেন চ তিণৰত্থারকেন চ। তস্স সম্মুখাৰিনযেনেৰ ৰূপসমো নত্থি। যদা পন একস্স ৰা ভিক্খুনো আপত্তাধিকরণং সম্মুখাৰিনযেন চ পটিঞ্ঞাতকরণেন চ ৰূপসম্মতি।
তত্থ সম্মুখাৰিনযে তাৰ যো চ দেসেতি, যস্স চ দেসেতি, তেসং সম্মুখীভাৰো পুগ্গলসম্মুখতা। সেসং ৰুত্তনযমেৰ।
পুগ্গলস্স গণস্স চ দেসনাকালে সঙ্ঘসম্মুখতা পরিহাযতি। যা পনেত্থ অহং, ভন্তে, ইত্থন্নামং আপত্তিং পটিঞ্ঞাতকরণং নাম। সঙ্ঘাদিসেসে হি পরিৰাসাদিযাচনা পটিঞ্ঞা। পরিৰাসাদীনং দানং পটিঞ্ঞাতকরণং নাম। দ্ৰে পক্খজাতা পন ভণ্ডনকারকা ভিক্খূ বহুং অস্সামণকং অজ্ঝাচরিত্ৰা পুন লজ্জিধম্মে উপ্পন্নে সচে মযং ইমাহি আপত্তীহি অঞ্ঞমঞ্ঞং কারেস্সাম, সিযাপি তং অধিকরণং কক্খল়ত্তায সংৰত্তেয্যাতি অঞ্ঞমঞ্ঞং আপত্তিযা কারাপনে দোসং দিস্ৰা যদা তিণৰত্থারককম্মং করোন্তি, তদা আপত্তাধিকরণং সম্মুখাৰিনযেন চ তিণৰত্থারকেন চ সম্মতি।
তত্থ হি যত্তকা হত্থপাসূপগতা ‘‘ন মেতং খমতী’’তি এৰং দিট্ঠাৰিকম্মং অকত্ৰা নিদ্দম্পি ওক্কন্তা হোন্তি, সব্বেসং ঠপেত্ৰা থুল্লৰজ্জঞ্চ গিহিপটিসংযুত্তঞ্চ কিচ্চাধিকরণং একেন সমথেন সম্মতি সম্মুখাৰিনযেনেৰ। ইমানি চত্তারি অধিকরণানি যথানুরূপং ইমেহি সত্তহি সমথেহি সম্মন্তি। তেন ৰুত্তং – উপ্পন্নুপ্পন্নানং অধিকরণানং সমথায ৰূপসমায সম্মুখাৰিনযো দাতব্বো…পে॰… তিণৰত্থারকোতি। অযমেত্থ ৰিনিচ্ছযনযো। ৰিত্থারো পন সমথক্খন্ধকে আগতোযেৰ। ৰিনিচ্ছযোপিস্স সমন্তপাসাদিকাযং ৰুত্তো।
‘‘ইমে খো, আৰুসো’’তিআদি ৰুত্তনযেনেৰ যোজেতব্বং। ইতি চুদ্দসন্নং সত্তকানং ৰসেন অট্ঠনৰুতি পঞ্হে কথেন্তো থেরো সামগ্গিরসং দস্সেসীতি।
সত্তকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
অট্ঠকৰণ্ণনা
৩৩৩. ইতি মিচ্ছত্তাতি অযাথাৰা মিচ্ছাসভাৰা। সম্মত্তাতি যাথাৰা সম্মাসভাৰা।
৩৩৪. কুসীতৰত্থূনীতি কুসীতস্স অলসস্স ৰত্থূনি পতিট্ঠা কোসজ্জকারণানীতি অত্থো। কম্মং কত্তব্বং হোতীতি চীৰরৰিচারণাদিকম্মং কাতব্বং হোতি। ন ৰীরিযং আরভতীতি দুৰিধম্পি ৰীরিযং নারভতি। অপ্পত্তস্সাতি ঝানৰিপস্সনামগ্গফলধম্মস্স অপ্পত্তস্স পত্তিযা। অনধিগতস্সাতি অসচ্ছিকতস্সাতি তস্সেৰ অপচ্চক্খকতস্স সচ্ছিকরণত্থায। ইদং পঠমন্তি ইদং হন্দাহং নিপজ্জামীতি এৰং ওসীদনং পঠমং কুসীতৰত্থু। ইমিনা নযেন সব্বত্থ অত্থো ৰেদিতব্বো। ‘‘মাসাচিতং মঞ্ঞে’’তি এত্থ পন মাসাচিতং নাম তিন্তমাসো। যথা তিন্তমাসো গরুকো হোতি, এৰং গরুকোতি অধিপ্পাযো। গিলানা ৰুট্ঠিতো হোতীতি গিলানো হুত্ৰা পচ্ছা ৰুট্ঠিতো হোতি।
৩৩৫. আরম্ভৰত্থূনীতি ৰীরিযকারণানি। তেসম্পি ইমিনাৰ নযেন অত্থো ৰেদিতব্বো।
৩৩৬. দানৰত্থূনীতি আসজ্জ দানং দেতীতি পত্ৰা দানং দেতি। আগতং দিস্ৰাৰ মুহুত্তংযেৰ নিসীদাপেত্ৰা সক্কারং কত্ৰা দানং দেতি, দস্সামি দস্সামীতি ন কিলমেতি। ইতি এত্থ আসাদনং দানকারণং নাম হোতি। ভযা দানং দেতীতিআদীসুপি ভযাদীনি দানকারণানীতি ৰেদিতব্বানি। তত্থ ভযং নাম অযং অদাযকো অকারকোতি গরহাভযং ৰা অপাযভযং ৰা। অদাসি মেতি ময্হং পুব্বে এস ইদং নাম অদাসীতি দেতি। দস্সতি মেতি অনাগতে ইদং নাম দস্সতীতি দেতি। সাহু দানন্তি দানং নাম সাধু সুন্দরং, বুদ্ধাদীহি পণ্ডিতেহি পসত্থন্তি দেতি। চিত্তালঙ্কারচিত্তপরিক্খারত্থং দানং দেতীতি সমথৰিপস্সনাচিত্তস্স অলঙ্কারত্থঞ্চেৰ পরিৰারত্থঞ্চ দেতি। দানঞ্হি চিত্তং মুদুকং করোতি। যেন লদ্ধং হোতি, সোপি লদ্ধং মেতি মুদুচিত্তো হোতি, যেন দিন্নং, সোপি দিন্নং মযাতি মুদুচিত্তো হোতি, ইতি উভিন্নম্পি চিত্তং মুদুকং করোতি, তেনেৰ ‘‘অদন্তদমনং দান’’ন্তি ৰুচ্চতি। যথাহ –
‘‘অদন্তদমনং দানং, অদানং দন্তদূসকং।
দানেন পিযৰাচায, উন্নমন্তি নমন্তি চা’’তি॥
ইমেসু
৩৩৭. দানূপপত্তিযোতি দানপচ্চযা উপপত্তিযো। দহতীতি ঠপেতি। অধিট্ঠাতীতি তস্সেৰ ৰেৰচনং। ভাৰেতীতি ৰড্ঢেতি। হীনে ৰিমুত্তন্তি হীনেসু পঞ্চকামগুণেসু ৰিমুত্তং। উত্তরি অভাৰিতন্তি ততো উত্তরি মগ্গফলত্থায অভাৰিতং। তত্রূপপত্তিযা সংৰত্ততীতি যং পত্থেত্ৰা কুসলং কতং, তত্থ তত্থ নিব্বত্তনত্থায সংৰত্ততি।
ৰীতরাগস্সাতি মগ্গেন ৰা সমুচ্ছিন্নরাগস্স সমাপত্তিযা ৰা ৰিক্খম্ভিতরাগস্স। দানমত্তেনেৰ হি ব্রহ্মলোকে নিব্বত্তিতুং ন সক্কা। দানং পন সমাধিৰিপস্সনাচিত্তস্স অলঙ্কারো পরিৰারো হোতি। ততো দানেন মুদুচিত্তো ব্রহ্মৰিহারে ভাৰেত্ৰা ব্রহ্মলোকে নিব্বত্ততি। তেন ৰুত্তং ‘‘ৰীতরাগস্স নো সরাগস্সা’’তি।
খত্তিযানং পরিসা খত্তিযপরিসা, সমূহোতি অত্থো। এস নযো সব্বত্থ।
লোকস্স লোকধম্মা। এতেহি মুত্তো নাম নত্থি, বুদ্ধানম্পি হোন্তিযেৰ। ৰুত্তম্পি চেতং – ‘‘অট্ঠিমে, ভিক্খৰে, লোকধম্মা লোকং অনুপরিৰত্তন্তি, লোকো চ অট্ঠ লোকধম্মে অনুপরিৰত্ততী’’তি (অ॰ নি॰ ৮.৫)। লাভো অলাভোতি লাভে আগতে অলাভো আগতো এৰাতি ৰেদিতব্বো। যসাদীসুপি এসেৰ নযো।
৩৩৮. অভিভাযতনৰিমোক্খকথা হেট্ঠা কথিতা এৰ।
‘‘ইমে খো, আৰুসো’’তিআদি ৰুত্তনযেনেৰ যোজেতব্বং। ইতি একাদসন্নং অট্ঠকানং ৰসেন অট্ঠাসীতি পঞ্হে কথেন্তো থেরো সামগ্গিরসং দস্সেসীতি।
অট্ঠকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
নৰকৰণ্ণনা
৩৪০. ইতি আঘাতৰত্থূনীতি আঘাতকারণানি। আঘাতং বন্ধতীতি কোপং বন্ধতি করোতি উপ্পাদেতি।
তং কুতেত্থ লব্ভাতি তং অনত্থচরণং মা অহোসীতি এতস্মিং পুগ্গলে কুতো লব্ভা, কেন কারণেন সক্কা লদ্ধুং তন্তি নিপাতমত্তমেৰ হোতি।
৩৪১. সত্তাৰাসাতি সত্তানং আৰাসা, ৰসনট্ঠানানীতি অত্থো। তত্থ সুদ্ধাৰাসাপি সত্তাৰাসোৰ, অসব্বকালিকত্তা পন ন গহিতা। সুদ্ধাৰাসা হি বুদ্ধানং খন্ধাৰারসদিসা। অসঙ্খ্যেয্যকপ্পে বুদ্ধেসু অনিব্বত্তন্তেসু
৩৪২. অক্খণেসু ধম্মো চ দেসিযতীতি চতুসচ্চধম্মো দেসিযতি। ওপসমিকোতি কিলেসূপসমকরো। পরিনিব্বানিকোতি কিলেসপরিনিব্বানেন পরিনিব্বানাৰহো। সম্বোধগামীতি চতুমগ্গঞাণপটিৰেধগামী। অঞ্ঞতরন্তি অসঞ্ঞভৰং ৰা অরূপভৰং ৰা।
৩৪৩. অনুপুব্বৰিহারাতি অনুপটিপাটিযা সমাপজ্জিতব্বৰিহারা।
৩৪৪. অনুপুব্বনিরোধাতি অনুপটিপাটিযা নিরোধা।
‘‘ইমে, খো আৰুসো’’তিআদি ৰুত্তনযেনেৰ যোজেতব্বং। ইতি ছন্নং নৰকানং ৰসেন চতুপণ্ণাস পঞ্হে কথেন্তো থেরো সামগ্গিরসং দস্সেসীতি।
নৰকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
দসকৰণ্ণনা
৩৪৫. ইতি নাথকরণাতি ‘‘সনাথা, ভিক্খৰে, ৰিহরথ মা অনাথা, দস ইমে, ভিক্খৰে, ধম্মা নাথকরণা’’তি (অ॰ নি॰ ১০.১৮) এৰং অক্খাতা অত্তনো পতিট্ঠাকরা ধম্মা।
কল্যাণমিত্তোতিআদীসু সীলাদিগুণসম্পন্না কল্যাণা অস্স মিত্তাতি কল্যাণমিত্তো। তে চস্স ঠাননিসজ্জাদীসু সহ অযনতো সহাযাতি কল্যাণসহাযো। চিত্তেন চেৰ কাযেন চ কল্যাণমিত্তেসু এৰ সম্পৰঙ্কো ওনতোতি কল্যাণসম্পৰঙ্কো। সুৰচো হোতীতি সুখেন ৰত্তব্বো হোতি সুখেন অনুসাসিতব্বো। খমোতি গাল়্হেন ফরুসেন কক্খল়েন ৰুচ্চমানো খমতি, ন কুপ্পতি। পদক্খিণগ্গাহী অনুসাসনিন্তি যথা একচ্চো ওৰদিযমানো ৰামতো গণ্হাতি, পটিপ্ফরতি ৰা অসুণন্তো ৰা গচ্ছতি, এৰং অকত্ৰা ‘‘ওৰদথ, ভন্তে
উচ্চাৰচানীতি উচ্চানি চ অৰচানি চ। কিং করণীযানীতি কিং করোমীতি এৰং ৰত্ৰা কত্তব্বকম্মানি। তত্থ উচ্চকম্মানি নাম চীৰরস্স করণং রজনং চেতিযে সুধাকম্মং উপোসথাগারচেতিযঘরবোধিযঘরেসু কত্তব্বন্তি এৰমাদি। অৰচকম্মং নাম পাদধোৰনমক্খনাদিখুদ্দককম্মং। তত্রুপাযাযাতি তত্রুপগমনীযা। অলং কাতুন্তি কাতুং সমত্থো হোতি। অলং সংৰিধাতুন্তি ৰিচারেতুং সমত্থো।
ধম্মে অস্স কামো সিনেহোতি ধম্মকামো, তেপিটকং বুদ্ধৰচনং পিযাযতীতি অত্থো। পিযসমুদাহারোতি পরস্মিং কথেন্তে সক্কচ্চং সুণাতি, সযঞ্চ পরেসং দেসেতুকামো হোতীতি অত্থো। ‘‘অভিধম্মে অভিৰিনযে’’তি এত্থ ধম্মো অভিধম্মো, ৰিনযো অভিৰিনযোতি চতুক্কং ৰেদিতব্বং। তত্থ ধম্মোতি সুত্তন্তপিটকং। অভিধম্মোতি সত্ত পকরণানি। ৰিনযোতি উভতোৰিভঙ্গা। অভিৰিনযোতি খন্ধকপরিৰারা। অথ ৰা সুত্তন্তপিটকম্পি অভিধম্মপিটকম্পি ধম্মো এৰ। মগ্গফলানি অভিধম্মো। সকলং ৰিনযপিটকং ৰিনযো। কিলেসৰূপসমকারণং অভিৰিনযো। ইতি সব্বস্মিম্পি এত্থ ধম্মে অভিধম্মে ৰিনযে অভিৰিনযে চ। উল়ারপামোজ্জোতি বহুলপামোজ্জো হোতীতি অত্থো।
কুসলেসু ধম্মেসূতি কারণত্থে ভুম্মং, চতুভূমককুসলধম্মকারণা, তেসং অধিগমত্থায অনিক্খিত্তধুরো হোতীতি অত্থো।
৩৪৬. কসিণদসকে সকলট্ঠেন কসিণানি। তদারম্মণানং ধম্মানং খেত্তট্ঠেন ৰা অধিট্ঠানট্ঠেন ৰা আযতনানি। উদ্ধন্তি উপরি গগনতলাভিমুখং। অধোতি তিরিযন্তি খেত্তমণ্ডলমিৰ সমন্তা পরিচ্ছিন্দিত্ৰা। একচ্চো হি উদ্ধমেৰ কসিণং ৰড্ঢেতি, একচ্চো অধো, একচ্চো সমন্ততো। তেন তেন ৰা কারণেন এৰং পসারেতি আলোকমিৰ রূপদস্সনকামো। তেন ৰুত্তং ‘‘পথৰীকসিণমেকো সঞ্জানাতি উদ্ধং অধো তিরিয’’ন্তি। অদ্ৰযন্তি ইদং পন একস্স অঞ্ঞভাৰানুপগমনত্থং ৰুত্তং। যথা হি উদকং পৰিট্ঠস্স সব্বদিসাসু উদকমেৰ হোতি, ন অঞ্ঞং, এৰমেৰ পথৰীকসিণং পথৰীকসিণমেৰ হোতি অপ্পমাণন্তি ইদং তস্স তস্স ফরণঅপ্পমাণৰসেন ৰুত্তং। তঞ্হি চেতসা ফরন্তো সকলমেৰ ফরতি, ন ‘‘অযমস্স আদি, ইদং মজ্ঝ’’ন্তি পমাণং গণ্হাতীতি। ৰিঞ্ঞাণকসিণন্তি চেত্থ কসিণুগ্ঘাটিমাকাসে পৰত্তৰিঞ্ঞাণং। তত্থ কসিণৰসেন কসিণুগ্ঘাটিমাকাসে কসিণুগ্ঘাটিমাকাসৰসেন তত্থ পৰত্তৰিঞ্ঞাণে উদ্ধং অধো তিরিযতা ৰেদিতব্বা। অযমেত্থ সঙ্খেপো। কম্মট্ঠানভাৰনানযেন পনেতানি পথৰীকসিণাদীনি ৰিত্থারতো ৰিসুদ্ধিমগ্গে ৰুত্তানেৰ।
অকুসলকম্মপথদসকৰণ্ণনা
৩৪৭. কম্মপথেসু কম্মানেৰ সুগতিদুগ্গতীনং পথভূতত্তা কম্মপথা নাম। তেসু পাণাতিপাতো অদিন্নাদানং মুসাৰাদাদযো চ চত্তারো ব্রহ্মজালে ৰিত্থারিতা এৰ। কামেসুমিচ্ছাচারোতি এত্থ পন কামেসূতি মেথুনসমাচারেসু মেথুনৰত্থূসু ৰা। মিচ্ছাচারোতি একন্তনিন্দিতো লামকাচারো। লক্খণতো পন অসদ্ধম্মাধিপ্পাযেন কাযদ্ৰারপ্পৰত্তা অগমনীযট্ঠানৰীতিক্কমচেতনা কামেসুমিচ্ছাচারো।
তত্থ অগমনীযট্ঠানং নাম পুরিসানং তাৰ মাতুরক্খিতা, পিতুরক্খিতা, মাতাপিতুরক্খিতা, ভাতুরক্খিতা, ভগিনিরক্খিতা, ঞাতিরক্খিতা, গোত্তরক্খিতা, ধম্মরক্খিতা, সারক্খা, সপরিদণ্ডাতি মাতুরক্খিতাদযো দস। ধনক্কীতা, ছন্দৰাসিনী, ভোগৰাসিনী, পটৰাসিনী, ওদপত্তকিনী, ওভতচুম্বটা, দাসী চ ভরিযা চ, কম্মকারী চ ভরিযা চ, ধজাহটা, মুহুত্তিকাতি এতা ধনক্কীতাদযো দসাতি ৰীসতি। ইত্থীসু পন দ্ৰিন্নং
অভিজ্ঝাযতীতি অভিজ্ঝা, পরভণ্ডাভিমুখী হুত্ৰা তন্নিন্নতায পৰত্ততীতি অত্থো। সা ‘‘অহো ৰত ইদং মমস্সা’’তি এৰং পরভণ্ডাভিজ্ঝাযনলক্খণা অদিন্নাদানং ৰিয অপ্পসাৰজ্জা মহাসাৰজ্জা চ। তস্সা দ্ৰে সম্ভারা পরভণ্ডং, অত্তনো পরিণামনঞ্চ। পরভণ্ডৰত্থুকে হি
হিতসুখং ব্যাপাদযতীতি ব্যাপাদো। সো পরং ৰিনাসায মনোপদোসলক্খণো ফরুসাৰাচা ৰিয অপ্পসাৰজ্জো মহাসাৰজ্জো চ। তস্স দ্ৰে সম্ভারা পরসত্তো চ, তস্স ৰিনাসচিন্তা চ। পরসত্তৰত্থুকে হি কোধে উপ্পন্নেপি ন তাৰ কম্মপথভেদো হোতি, যাৰ ‘‘অহো ৰতাযং উচ্ছিজ্ঝেয্য ৰিনস্সেয্যা’’তি তস্স ৰিনাসং ন চিন্তেতি।
যথাভুচ্চগহণাভাৰেন মিচ্ছা পস্সতীতি মিচ্ছাদিট্ঠি। সা ‘‘নত্থি দিন্ন’’ন্তিআদিনা নযেন ৰিপরীতদস্সনলক্খণা। সম্ফপ্পলাপো ৰিয অপ্পসাৰজ্জা মহাসাৰজ্জা চ। অপিচ অনিযতা অপ্পসাৰজ্জা, নিযতা মহাসাৰজ্জা। তস্সা দ্ৰে সম্ভারা ৰত্থুনো চ গহিতাকারৰিপরীততা, যথা চ তং গণ্হাতি, তথাভাৰেন তস্সূপট্ঠানন্তি।
ইমেসং পন দসন্নং অকুসলকম্মপথানং ধম্মতো কোট্ঠাসতো আরম্মণতো ৰেদনাতো মূলতোতি পঞ্চহাকারেহি ৰিনিচ্ছযো ৰেদিতব্বো।
তত্থ ধম্মতোতি এতেসু হি পটিপাটিযা সত্ত চেতনাধম্মাৰ হোন্তি। অভিজ্ঝাদযো তযো চেতনাসম্পযুত্তা।
কোট্ঠাসতোতি পটিপাটিযা সত্ত, মিচ্ছাদিট্ঠি চাতি ইমে অট্ঠ কম্মপথা এৰ হোন্তি, নো
আরম্মণতোতি পাণাতিপাতো জীৰিতিন্দ্রিযারম্মণতো সঙ্খারারম্মণো হোতি। অদিন্নাদানং সত্তারম্মণং ৰা সঙ্খারারম্মণং ৰা, মিচ্ছাচারো ফোট্ঠব্বৰসেন সঙ্খারারম্মণো। ‘‘সত্তারম্মণো’’তিপি একে। মুসাৰাদো সত্তারম্মণো ৰা সঙ্খারারম্মণো ৰা, তথা পিসুণৰাচা। ফরুসৰাচা সত্তারম্মণাৰ। সম্ফপ্পলাপো দিট্ঠসুতমুতৰিঞ্ঞাতৰসেন সত্তারম্মণো ৰা সঙ্খারারম্মণো
ৰেদনাতোতি
মূলতোতি পাণাতিপাতো দোসমোহৰসেন দ্ৰিমূলকো হোতি। অদিন্নাদানং দোসমোহৰসেন ৰা লোভমোহৰসেন ৰা। মিচ্ছাচারো লোভমোহৰসেন। মুসাৰাদো দোসমোহৰসেন ৰা লোভমোহৰসেন ৰা তথা পিসুণৰাচা সম্ফপ্পলাপো চ। ফরুসৰাচা দোসমোহৰসেন। অভিজ্ঝা মোহৰসেন একমূলা। তথা ব্যাপাদো। মিচ্ছাদিট্ঠি লোভমোহৰসেন দ্ৰিমূলাতি।
কুসলকম্মপথদসকৰণ্ণনা
পাণাতিপাতা ৰেরমণিআদীনি সমাদানসম্পত্তসমুচ্ছেদৰিরতিৰসেন ৰেদিতব্বানি।
ধম্মতো পন এতেসুপি পটিপাটিযা সত্ত চেতনাপি ৰত্তন্তি ৰিরতিযোপি। অন্তে তযো চেতনাসম্পযুত্তাৰ।
কোট্ঠাসতোতি পটিপাটিযা সত্ত কম্মপথা এৰ, নো মূলানি। অন্তে তযো কম্মপথা চেৰ মূলানি
আরম্মণতোতি পাণাতিপাতাদীনং আরম্মণানেৰ এতেসং আরম্মণানি। ৰীতিক্কমিতব্বতোযেৰ হি ৰেরমণী নাম হোতি। যথা পন নিব্বানারম্মণো অরিযমগ্গো কিলেসে পজহতি, এৰং জীৰিতিন্দ্রিযাদিআরম্মণাপেতে কম্মপথা পাণাতিপাতাদীনি দুস্সীল্যানি পজহন্তীতি ৰেদিতব্বা।
ৰেদনাতোতি
মূলতোতি পটিপাটিযা সত্ত ঞাণসম্পযুত্তচিত্তেন ৰিরমন্তস্স অলোভঅদোসঅমোহৰসেন তিমূলানি হোন্তি, ঞাণৰিপ্পযুত্তচিত্তেন ৰিরমন্তস্স দ্ৰিমূলানি। অনভিজ্ঝা ঞাণসম্পযুত্তচিত্তেন ৰিরমন্তস্স দ্ৰিমূলা, ঞাণৰিপ্পযুত্তচিত্তেন একমূলা। অলোভো পন অত্তনাৰ অত্তনো মূলং ন হোতি। অব্যাপাদেপি
অরিযৰাসদসকৰণ্ণনা
৩৪৮. অরিযৰাসাতি অরিযা এৰ ৰসিংসু ৰসন্তি ৰসিস্সন্তি এতেসূতি অরিযৰাসা। পঞ্চঙ্গৰিপ্পহীনোতি পঞ্চহি অঙ্গেহি ৰিপ্পযুত্তোৰ হুত্ৰা খীণাসৰো অৰসি ৰসতি ৰসিস্সতীতি তস্মা অযং পঞ্চঙ্গৰিপ্পহীনতা, অরিযস্স ৰাসত্তা অরিযৰাসোতি ৰুত্তো। এস নযো সব্বত্থ।
এৰং খো, আৰুসো, ভিক্খু ছল়ঙ্গসমন্নাগতো হোতীতি ছল়ঙ্গুপেক্খায সমন্নাগতো হোতি। ছল়ঙ্গুপেক্খা নাম কেতি? ঞাণাদযো। ‘‘ঞাণ’’ন্তি ৰুত্তে কিরিযতো চত্তারি ঞাণসম্পযুত্তচিত্তানি লব্ভন্তি। ‘‘সততৰিহারো’’তি ৰুত্তে অট্ঠ মহাচিত্তানি। ‘‘রজ্জনদুস্সনং নত্থী’’তি ৰুত্তে দস চিত্তানি লব্ভন্তি। সোমনস্সং আসেৰনৰসেন লব্ভতি।
সতারক্খেন চেতসাতি খীণাসৰস্স হি তীসু দ্ৰারেসু সব্বকালং সতি আরক্খকিচ্চং সাধেতি
পুথুসমণব্রাহ্মণানন্তি বহূনং সমণব্রাহ্মণানং। এত্থ চ সমণাতি পব্বজ্জুপগতা। ব্রাহ্মণাতি ভোৰাদিনো। পুথুপচ্চেকসচ্চানীতি বহূনি পাটেক্কসচ্চানি, ইদমেৰ দস্সনং সচ্চং, ইদমেৰ দস্সনং সচ্চন্তি এৰং পাটিযেক্কং গহিতানি বহূনি সচ্চানীতি অত্থো। নুন্নানীতি নিহতানি। পণুন্নানীতি সুট্ঠু নিহতানি। চত্তানীতি ৰিস্সট্ঠানি। ৰন্তানীতি ৰমিতানি। মুত্তানীতি ছিন্নবন্ধনানি পহীনানীতি পজহিতানি। পটিনিস্সট্ঠানীতি যথা ন পুন চিত্তং আরুহন্তি, এৰং পটিনিস্সজ্জিতানি। সব্বানেৰ তানি গহিতগ্গহণস্স ৰিস্সট্ঠভাৰৰেৰচনানি।
সমৰযসট্ঠেসনোতি এত্থ অৰযাতি অনূনা। সট্ঠাতি ৰিস্সট্ঠা। সম্মা অৰযা সট্ঠা এসনা অস্সাতি সমৰযসট্ঠেসনো। সম্মা ৰিস্সট্ঠসব্বএসনোতি অত্থো। রাগা চিত্তং ৰিমুত্তন্তিআদীহি মগ্গস্স কিচ্চনিপ্ফত্তি কথিতা।
রাগো মে পহীনোতিআদীহি পচ্চৰেক্খণায ফলং কথিতং।
অসেক্খধম্মদসকৰণ্ণনা
অসেক্খা সম্মাদিট্ঠীতিআদযো সব্বেপি ফলসম্পযুত্তধম্মা এৰ। এত্থ চ সম্মাদিট্ঠি, সম্মাঞাণন্তি দ্ৰীসু ঠানেসু পঞ্ঞাৰ কথিতা। সম্মাৰিমুত্তীতি ইমিনা পদেন ৰুত্তাৰসেসা। ফলসমাপত্তিধম্মা সঙ্গহিতাতি ৰেদিতব্বা।
‘‘ইমে খো, আৰুসো’’তিআদি ৰুত্তনযেনেৰ যোজেতব্বং। ইতি ছন্নং দসকানং ৰসেন সমসট্ঠি পঞ্হে কথেন্তো থেরো সামগ্গিরসং দস্সেসীতি।
দসকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
পঞ্হসমোধানৰণ্ণনা
৩৪৯. ইধ
ইমঞ্হি সুত্তন্তং ঠপেত্ৰা তেপিটকে বুদ্ধৰচনে অঞ্ঞো সুত্তন্তো এৰং বহুপঞ্হপটিমণ্ডিতো নত্থি। ভগৰা ইমং সুত্তন্তং আদিতো পট্ঠায সকলং
তত্থ সঙ্গীতিপরিযাযন্তি সামগ্গিযা কারণং। ইদং ৰুত্তং হোতি – ‘‘সাধু, খো ত্ৰং, সারিপুত্ত, মম সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণেন সংসন্দিত্ৰা ভিক্খূনং সামগ্গিরসং অভাসী’’তি। সমনুঞ্ঞো সত্থা অহোসীতি অনুমোদনেন সমনুঞ্ঞো অহোসি। এত্তকেন অযং সুত্তন্তো জিনভাসিতো নাম জাতো। দেসনাপরিযোসানে ইমং সুত্তন্তং মনসিকরোন্তা তে ভিক্খূ অরহত্তং পাপুণিংসূতি।
সুমঙ্গলৰিলাসিনিযা দীঘনিকাযট্ঠকথায
সঙ্গীতিসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।