৪. ৰিভঙ্গৰগ্গো
১. ভদ্দেকরত্তসুত্তং
২৭২. এৰং মে সুতং – একং সমযং ভগৰা সাৰত্থিযং ৰিহরতি জেতৰনে অনাথপিণ্ডিকস্স আরামে। তত্র খো ভগৰা ভিক্খূ আমন্তেসি – ‘‘ভিক্খৰো’’তি। ‘‘ভদন্তে’’তি তে ভিক্খূ ভগৰতো পচ্চস্সোসুং। ভগৰা এতদৰোচ – ‘‘ভদ্দেকরত্তস্স ৰো, ভিক্খৰে, উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ দেসেস্সামি। তং সুণাথ, সাধুকং মনসি করোথ; ভাসিস্সামী’’তি। ‘‘এৰং, ভন্তে’’তি খো তে ভিক্খূ ভগৰতো পচ্চস্সোসুং। ভগৰা এতদৰোচ –
‘‘অতীতং নান্ৰাগমেয্য, নপ্পটিকঙ্খে অনাগতং।
যদতীতং পহীনং তং, অপ্পত্তঞ্চ অনাগতং॥
‘‘পচ্চুপ্পন্নঞ্চ যো যং (নেত্তিপাল়ি) ধম্মং, তত্থ তত্থ ৰিপস্সতি।
অসংহীরং অসংহিরং (স্যা॰ কং॰ ক॰) অসংকুপ্পং, তং ৰিদ্ৰা মনুব্রূহযে॥
‘‘অজ্জেৰ কিচ্চমাতপ্পং কিচ্চং আতপ্পং (সী॰ ক॰), কো জঞ্ঞা মরণং সুৰে।
ন হি নো সঙ্গরং তেন, মহাসেনেন মচ্চুনা॥
‘‘এৰং ৰিহারিং আতাপিং, অহোরত্তমতন্দিতং।
তং ৰে ভদ্দেকরত্তোতি, সন্তো আচিক্খতে মুনি’’ মুনীতি (সী॰ স্যা॰ কং॰ পী॰)॥
২৭৩. ‘‘কথঞ্চ , ভিক্খৰে, অতীতং অন্ৰাগমেতি? ‘এৰংরূপো অহোসিং অতীতমদ্ধান’ন্তি তত্থ নন্দিং সমন্ৰানেতি, ‘এৰংৰেদনো অহোসিং অতীতমদ্ধান’ন্তি তত্থ নন্দিং সমন্ৰানেতি, ‘এৰংসঞ্ঞো অহোসিং অতীতমদ্ধান’ন্তি তত্থ নন্দিং সমন্ৰানেতি, ‘এৰংসঙ্খারো অহোসিং অতীতমদ্ধান’ন্তি তত্থ নন্দিং সমন্ৰানেতি, ‘এৰংৰিঞ্ঞাণো অহোসিং অতীতমদ্ধান’ন্তি তত্থ নন্দিং সমন্ৰানেতি – এৰং খো, ভিক্খৰে, অতীতং অন্ৰাগমেতি।
‘‘কথঞ্চ, ভিক্খৰে, অতীতং নান্ৰাগমেতি? ‘এৰংরূপো অহোসিং অতীতমদ্ধান’ন্তি তত্থ নন্দিং ন সমন্ৰানেতি, ‘এৰংৰেদনো অহোসিং অতীতমদ্ধান’ন্তি তত্থ নন্দিং ন সমন্ৰানেতি, ‘এৰংসঞ্ঞো অহোসিং অতীতমদ্ধান’ন্তি তত্থ নন্দিং ন সমন্ৰানেতি, ‘এৰংসঙ্খারো অহোসিং অতীতমদ্ধান’ন্তি তত্থ নন্দিং ন সমন্ৰানেতি, ‘এৰংৰিঞ্ঞাণো অহোসিং অতীতমদ্ধান’ন্তি তত্থ নন্দিং ন সমন্ৰানেতি – এৰং খো, ভিক্খৰে, অতীতং নান্ৰাগমেতি।
২৭৪. ‘‘কথঞ্চ, ভিক্খৰে, অনাগতং পটিকঙ্খতি? ‘এৰংরূপো সিযং অনাগতমদ্ধান’ন্তি তত্থ নন্দিং সমন্ৰানেতি, এৰংৰেদনো সিযং…পে॰… এৰংসঞ্ঞো সিযং… এৰংসঙ্খারো সিযং… এৰংৰিঞ্ঞাণো সিযং অনাগতমদ্ধানন্তি তত্থ নন্দিং সমন্ৰানেতি – এৰং খো, ভিক্খৰে, অনাগতং পটিকঙ্খতি।
‘‘কথঞ্চ, ভিক্খৰে, অনাগতং নপ্পটিকঙ্খতি? ‘এৰংরূপো সিযং অনাগতমদ্ধান’ন্তি তত্থ নন্দিং ন সমন্ৰানেতি, এৰংৰেদনো সিযং … এৰংসঞ্ঞো সিযং… এৰংসঙ্খারো সিযং… ‘এৰংৰিঞ্ঞাণো সিযং অনাগতমদ্ধান’ন্তি তত্থ নন্দিং ন সমন্ৰানেতি – এৰং খো, ভিক্খৰে, অনাগতং নপ্পটিকঙ্খতি।
২৭৫. ‘‘কথঞ্চ, ভিক্খৰে, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু সংহীরতি? ইধ, ভিক্খৰে, অস্সুতৰা পুথুজ্জনো অরিযানং অদস্সাৰী অরিযধম্মস্স অকোৰিদো অরিযধম্মে অৰিনীতো সপ্পুরিসানং অদস্সাৰী সপ্পুরিসধম্মস্স অকোৰিদো সপ্পুরিসধম্মে অৰিনীতো রূপং অত্ততো সমনুপস্সতি, রূপৰন্তং ৰা অত্তানং, অত্তনি ৰা রূপং, রূপস্মিং ৰা অত্তানং; ৰেদনং…পে॰… সঞ্ঞং… সঙ্খারে… ৰিঞ্ঞাণং অত্ততো সমনুপস্সতি, ৰিঞ্ঞাণৰন্তং ৰা অত্তানং অত্তনি ৰা ৰিঞ্ঞাণং, ৰিঞ্ঞাণস্মিং ৰা অত্তানং – এৰং খো, ভিক্খৰে, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু সংহীরতি।
‘‘কথঞ্চ , ভিক্খৰে, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু ন সংহীরতি? ইধ, ভিক্খৰে, সুতৰা অরিযসাৰকো অরিযানং দস্সাৰী অরিযধম্মস্স কোৰিদো অরিযধম্মে সুৰিনীতো সপ্পুরিসানং দস্সাৰী সপ্পুরিসধম্মস্স কোৰিদো সপ্পুরিসধম্মে সুৰিনীতো ন রূপং অত্ততো সমনুপস্সতি, ন রূপৰন্তং ৰা অত্তানং, ন অত্তনি ৰা রূপং, ন রূপস্মিং ৰা অত্তানং; ন ৰেদনং… ন সঞ্ঞং… ন সঙ্খারে… ন ৰিঞ্ঞাণং অত্ততো সমনুপস্সতি, ন ৰিঞ্ঞাণৰন্তং ৰা অত্তানং, ন অত্তনি ৰা ৰিঞ্ঞাণং, ন ৰিঞ্ঞাণস্মিং ৰা অত্তানং – এৰং খো, ভিক্খৰে, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু ন সংহীরতি।
‘‘অতীতং নান্ৰাগমেয্য, নপ্পটিকঙ্খে অনাগতং।
যদতীতং পহীনং তং, অপ্পত্তঞ্চ অনাগতং॥
‘‘পচ্চুপ্পন্নঞ্চ যো ধম্মং, তত্থ তত্থ ৰিপস্সতি।
অসংহীরং অসংকুপ্পং, তং ৰিদ্ৰা মনুব্রূহযে॥
‘‘অজ্জেৰ কিচ্চমাতপ্পং, কো জঞ্ঞা মরণং সুৰে।
ন হি নো সঙ্গরং তেন, মহাসেনেন মচ্চুনা॥
‘‘এৰং ৰিহারিং আতাপিং, অহোরত্তমতন্দিতং।
তং ৰে ভদ্দেকরত্তোতি, সন্তো আচিক্খতে মুনী’’তি॥
‘‘‘ভদ্দেকরত্তস্স ৰো, ভিক্খৰে, উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ দেসেস্সামী’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্ত’’ন্তি।
ইদমৰোচ ভগৰা। অত্তমনা তে ভিক্খূ ভগৰতো ভাসিতং অভিনন্দুন্তি।
ভদ্দেকরত্তসুত্তং নিট্ঠিতং পঠমং।
২. আনন্দভদ্দেকরত্তসুত্তং
২৭৬. এৰং মে সুতং – একং সমযং ভগৰা সাৰত্থিযং ৰিহরতি জেতৰনে অনাথপিণ্ডিকস্স আরামে। তেন খো পন সমযেন আযস্মা আনন্দো উপট্ঠানসালাযং ভিক্খূনং ধম্মিযা কথায সন্দস্সেতি সমাদপেতি সমুত্তেজেতি সম্পহংসেতি, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ ভাসতি।
অথ খো ভগৰা সাযন্হসমযং পটিসল্লানা ৰুট্ঠিতো যেনুপট্ঠানসালা তেনুপসঙ্কমি; উপসঙ্কমিত্ৰা পঞ্ঞত্তে আসনে নিসীদি। নিসজ্জ খো ভগৰা ভিক্খূ আমন্তেসি – ‘‘কো নু খো, ভিক্খৰে, উপট্ঠানসালাযং ভিক্খূনং ধম্মিযা কথায সন্দস্সেসি সমাদপেসি সমুত্তেজেসি সম্পহংসেসি, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ অভাসী’’তি? ‘‘আযস্মা, ভন্তে, আনন্দো উপট্ঠানসালাযং ভিক্খূনং ধম্মিযা কথায সন্দস্সেসি সমাদপেসি সমুত্তেজেসি সম্পহংসেসি, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ অভাসী’’তি।
অথ খো ভগৰা আযস্মন্তং আনন্দং আমন্তেসি – ‘‘যথা কথং পন ত্ৰং, আনন্দ, ভিক্খূনং ধম্মিযা কথায সন্দস্সেসি সমাদপেসি সমুত্তেজেসি সম্পহংসেসি , ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ অভাসী’’তি? ‘‘এৰং খো অহং, ভন্তে, ভিক্খূনং ধম্মিযা কথায সন্দস্সেসিং সমাদপেসিং সমুত্তেজেসিং সম্পহংসেসিং, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ অভাসিং –
‘‘অতীতং নান্ৰাগমেয্য, নপ্পটিকঙ্খে অনাগতং।
যদতীতং পহীনং তং, অপ্পত্তঞ্চ অনাগতং॥
‘‘পচ্চুপ্পন্নঞ্চ যো ধম্মং, তত্থ তত্থ ৰিপস্সতি।
অসংহীরং অসংকুপ্পং, তং ৰিদ্ৰা মনুব্রূহযে॥
‘‘অজ্জেৰ কিচ্চমাতপ্পং, কো জঞ্ঞা মরণং সুৰে।
ন হি নো সঙ্গরং তেন, মহাসেনেন মচ্চুনা॥
‘‘এৰং ৰিহারিং আতাপিং, অহোরত্তমতন্দিতং।
তং ৰে ভদ্দেকরত্তোতি, সন্তো আচিক্খতে মুনি’’॥
২৭৭. ‘‘কথঞ্চ, আৰুসো, অতীতং অন্ৰাগমেতি? এৰংরূপো অহোসিং অতীতমদ্ধানন্তি তত্থ নন্দিং সমন্ৰানেতি, এৰংৰেদনো অহোসিং অতীতমদ্ধানন্তি তত্থ নন্দিং সমন্ৰানেতি, এৰংসঞ্ঞো অহোসিং অতীতমদ্ধানন্তি তত্থ নন্দিং সমন্ৰানেতি, এৰংসঙ্খারো অহোসিং অতীতমদ্ধানন্তি তত্থ নন্দিং সমন্ৰানেতি, এৰংৰিঞ্ঞাণো অহোসিং অতীতমদ্ধানন্তি তত্থ নন্দিং সমন্ৰানেতি – এৰং খো, আৰুসো, অতীতং অন্ৰাগমেতি।
‘‘কথঞ্চ, আৰুসো, অতীতং নান্ৰাগমেতি? এৰংরূপো অহোসিং অতীতমদ্ধানন্তি তত্থ নন্দিং ন সমন্ৰানেতি, এৰংৰেদনো অহোসিং অতীতমদ্ধানন্তি তত্থ নন্দিং ন সমন্ৰানেতি, এৰংসঞ্ঞো অহোসিং অতীতমদ্ধানন্তি তত্থ নন্দিং ন সমন্ৰানেতি, এৰংসঙ্খারো অহোসিং অতীতমদ্ধানন্তি তত্থ নন্দিং ন সমন্ৰানেতি, এৰংৰিঞ্ঞাণো অহোসিং অতীতমদ্ধানন্তি তত্থ নন্দিং ন সমন্ৰানেতি – এৰং খো, আৰুসো, অতীতং নান্ৰাগমেতি।
‘‘কথঞ্চ, আৰুসো, অনাগতং পটিকঙ্খতি? এৰংরূপো সিযং অনাগতমদ্ধানন্তি তত্থ নন্দিং সমন্ৰানেতি, এৰংৰেদনো সিযং…পে॰… এৰংসঞ্ঞো সিযং… এৰংসঙ্খারো সিযং… এৰংৰিঞ্ঞাণো সিযং অনাগতমদ্ধানন্তি তত্থ নন্দিং সমন্ৰানেতি – এৰং খো, আৰুসো, অনাগতং পটিকঙ্খতি।
‘‘কথঞ্চ, আৰুসো, অনাগতং নপ্পটিকঙ্খতি? এৰংরূপো সিযং অনাগতমদ্ধানন্তি তত্থ নন্দিং ন সমন্ৰানেতি, এৰংৰেদনো সিযং…পে॰… এৰংসঞ্ঞো সিযং… এৰংসঙ্খারো সিযং… এৰংৰিঞ্ঞাণো সিযং অনাগতমদ্ধানন্তি তত্থ নন্দিং ন সমন্ৰানেতি – এৰং খো, আৰুসো, অনাগতং নপ্পটিকঙ্খতি।
‘‘কথঞ্চ, আৰুসো, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু সংহীরতি? ইধ, আৰুসো, অস্সুতৰা পুথুজ্জনো অরিযানং অদস্সাৰী অরিযধম্মস্স অকোৰিদো অরিযধম্মে অৰিনীতো সপ্পুরিসানং অদস্সাৰী সপ্পুরিসধম্মস্স অকোৰিদো সপ্পুরিসধম্মে অৰিনীতো রূপং অত্ততো সমনুপস্সতি, রূপৰন্তং ৰা অত্তানং, অত্তনি ৰা রূপং, রূপস্মিং ৰা অত্তানং; ৰেদনং… সঞ্ঞং… সঙ্খারে… ৰিঞ্ঞাণং অত্ততো সমনুপস্সতি, ৰিঞ্ঞাণৰন্তং ৰা অত্তানং, অত্তনি ৰা ৰিঞ্ঞাণং, ৰিঞ্ঞাণস্মিং ৰা অত্তানং – এৰং খো, আৰুসো, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু সংহীরতি।
‘‘কথঞ্চ , আৰুসো, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু ন সংহীরতি? ইধ, আৰুসো, সুতৰা অরিযসাৰকো অরিযানং দস্সাৰী অরিযধম্মস্স কোৰিদো অরিযধম্মে সুৰিনীতো সপ্পুরিসানং দস্সাৰী সপ্পুরিসধম্মস্স কোৰিদো সপ্পুরিসধম্মে সুৰিনীতো ন রূপং অত্ততো সমনুপস্সতি, ন রূপৰন্তং ৰা অত্তানং, ন অত্তনি ৰা রূপং, ন রূপস্মিং ৰা অত্তানং; ন ৰেদনং… ন সঞ্ঞং… ন সঙ্খারে… ন ৰিঞ্ঞাণং অত্ততো সমনুপস্সতি, ন ৰিঞ্ঞাণৰন্তং ৰা অত্তানং, ন অত্তনি ৰা ৰিঞ্ঞাণং, ন ৰিঞ্ঞাণস্মিং ৰা অত্তানং – এৰং খো, আৰুসো, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু ন সংহীরতি।
‘‘অতীতং নান্ৰাগমেয্য, নপ্পটিকঙ্খে অনাগতং।
যদতীতং পহীনং তং, অপ্পত্তঞ্চ অনাগতং॥
‘‘পচ্চুপ্পন্নঞ্চ যো ধম্মং, তত্থ তত্থ ৰিপস্সতি।
অসংহীরং অসংকুপ্পং, তং ৰিদ্ৰা মনুব্রূহযে॥
‘‘অজ্জেৰ কিচ্চমাতপ্পং, কো জঞ্ঞা মরণং সুৰে।
ন হি নো সঙ্গরং তেন, মহাসেনেন মচ্চুনা॥
‘‘এৰং ৰিহারিং আতাপিং, অহোরত্তমতন্দিতং।
তং ৰে ভদ্দেকরত্তোতি, সন্তো আচিক্খতে মুনী’’তি॥
‘‘এৰং খো অহং, ভন্তে, ভিক্খূনং ধম্মিযা কথায সন্দস্সেসিং সমাদপেসিং সমুত্তেজেসিং সম্পহংসেসিং, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ অভাসি’’ন্তি।
২৭৮. ‘‘সাধু , সাধু, আনন্দ! সাধু খো ত্ৰং, আনন্দ, ভিক্খূনং ধম্মিযা কথায সন্দস্সেসি সমাদপেসি সমুত্তেজেসি সম্পহংসেসি, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ অভাসি –
‘‘অতীতং নান্ৰাগমেয্য…পে॰…
তং ৰে ভদ্দেকরত্তোতি, সন্তো আচিক্খতে মুনী’’তি॥
‘‘কথঞ্চ, আনন্দ, অতীতং অন্ৰাগমেতি…পে॰… এৰং খো, আনন্দ, অতীতং অন্ৰাগমেতি। কথঞ্চ, আনন্দ, অতীতং নান্ৰাগমেতি…পে॰… এৰং খো, আনন্দ, অতীতং নান্ৰাগমেতি। কথঞ্চ, আনন্দ, অনাগতং পটিকঙ্খতি…পে॰… এৰং খো, আনন্দ, অনাগতং পটিকঙ্খতি। কথঞ্চ, আনন্দ, অনাগতং নপ্পটিকঙ্খতি…পে॰… এৰং খো, আনন্দ, অনাগতং নপ্পটিকঙ্খতি। কথঞ্চ, আনন্দ, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু সংহীরতি…পে॰… এৰং খো, আনন্দ, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু সংহীরতি। কথঞ্চ, আনন্দ, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু ন সংহীরতি…পে॰… এৰং খো, আনন্দ, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু ন সংহীরতি।
‘‘অতীতং নান্ৰাগমেয্য…পে॰…
তং ৰে ভদ্দেকরত্তোতি, সন্তো আচিক্খতে মুনী’’তি॥
ইদমৰোচ ভগৰা। অত্তমনো আযস্মা আনন্দো ভগৰতো ভাসিতং অভিনন্দীতি।
আনন্দভদ্দেকরত্তসুত্তং নিট্ঠিতং দুতিযং।
৩. মহাকচ্চানভদ্দেকরত্তসুত্তং
২৭৯. এৰং মে সুতং – একং সমযং ভগৰা রাজগহে ৰিহরতি তপোদারামে। অথ খো আযস্মা সমিদ্ধি রত্তিযা পচ্চূসসমযং পচ্চুট্ঠায যেন তপোদো তপোদা (সী॰) তেনুপসঙ্কমি গত্তানি পরিসিঞ্চিতুং। তপোদে গত্তানি পরিসিঞ্চিত্ৰা পচ্চুত্তরিত্ৰা একচীৰরো অট্ঠাসি গত্তানি পুব্বাপযমানো সুক্খাপযমানো (ক॰)। অথ খো অঞ্ঞতরা দেৰতা অভিক্কন্তায রত্তিযা অভিক্কন্তৰণ্ণা কেৰলকপ্পং তপোদং ওভাসেত্ৰা যেনাযস্মা সমিদ্ধি তেনুপসঙ্কমি; উপসঙ্কমিত্ৰা একমন্তং অট্ঠাসি। একমন্তং ঠিতা খো সা দেৰতা আযস্মন্তং সমিদ্ধিং এতদৰোচ – ‘‘ধারেসি ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চা’’তি? ‘‘ন খো অহং, আৰুসো, ধারেমি ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ। ত্ৰং পনাৰুসো, ধারেসি ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চা’’তি? ‘‘অহম্পি খো, ভিক্খু, ন ধারেমি ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ। ধারেসি পন ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তিযো গাথা’’তি? ‘‘ন খো অহং, আৰুসো, ধারেমি ভদ্দেকরত্তিযো গাথাতি। ত্ৰং পনাৰুসো, ধারেসি ভদ্দেকরত্তিযো গাথা’’তি? ‘‘অহম্পি খো, ভিক্খু ন ধারেমি ভদ্দেকরত্তিযো গাথাতি। উগ্গণ্হাহি ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ; পরিযাপুণাহি ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ; ধারেহি ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ। অত্থসংহিতো, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসো চ ৰিভঙ্গো চ আদিব্রহ্মচরিযকো’’তি। ইদমৰোচ সা দেৰতা; ইদং ৰত্ৰা তত্থেৰন্তরধাযি।
২৮০. অথ খো আযস্মা সমিদ্ধি তস্সা রত্তিযা অচ্চযেন যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমি; উপসঙ্কমিত্ৰা ভগৰন্তং অভিৰাদেত্ৰা একমন্তং নিসীদি। একমন্তং নিসিন্নো খো আযস্মা সমিদ্ধি ভগৰন্তং এতদৰোচ –
‘‘ইধাহং, ভন্তে, রত্তিযা পচ্চূসসমযং পচ্চুট্ঠায যেন তপোদো তেনুপসঙ্কমিং গত্তানি পরিসিঞ্চিতুং। তপোদে গত্তানি পরিসিঞ্চিত্ৰা পচ্চুত্তরিত্ৰা একচীৰরো অট্ঠাসিং গত্তানি পুব্বাপযমানো। অথ খো ভন্তে, অঞ্ঞতরা দেৰতা অভিক্কন্তায রত্তিযা অভিক্কন্তৰণ্ণা কেৰলকপ্পং তপোদং ওভাসেত্ৰা যেনাহং তেনুপসঙ্কমি; উপসঙ্কমিত্ৰা একমন্তং অট্ঠাসি। একমন্তং ঠিতা খো সা দেৰতা মং এতদৰোচ – ‘ধারেসি ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চা’’’তি?
‘‘এৰং ৰুত্তে অহং, ভন্তে, তং দেৰতং এতদৰোচং – ‘ন খো অহং, আৰুসো, ধারেমি ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ। ত্ৰং পনাৰুসো, ধারেসি ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চা’তি? ‘অহম্পি খো, ভিক্খু, ন ধারেমি ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ। ধারেসি পন ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তিযো গাথা’তি? ‘ন খো অহং, আৰুসো, ধারেমি ভদ্দেকরত্তিযো গাথাতি। ত্ৰং পনাৰুসো, ধারেসি ভদ্দেকরত্তিযো গাথা’তি? ‘অহম্পি খো, ভিক্খু, ন ধারেমি ভদ্দেকরত্তিযো গাথাতি। উগ্গণ্হাহি ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ; পরিযাপুণাহি ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ; ধারেহি ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ। অত্থসংহিতো, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসো চ ৰিভঙ্গো চ আদিব্রহ্মচরিযকো’তি। ইদমৰোচ, ভন্তে, সা দেৰতা; ইদং ৰত্ৰা তত্থেৰন্তরধাযি। সাধু মে, ভন্তে, ভগৰা ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ দেসেতূ’’তি। ‘‘তেন হি, ভিক্খু, সুণাহি, সাধুকং মনসি করোহি; ভাসিস্সামী’’তি। ‘‘এৰং, ভন্তে’’তি খো আযস্মা সমিদ্ধি ভগৰতো পচ্চস্সোসি। ভগৰা এতদৰোচ –
‘‘অতীতং নান্ৰাগমেয্য, নপ্পটিকঙ্খে অনাগতং।
যদতীতং পহীনং তং, অপ্পত্তঞ্চ অনাগতং॥
‘‘পচ্চুপ্পন্নঞ্চ যো ধম্মং, তত্থ তত্থ ৰিপস্সতি।
অসংহীরং অসংকুপ্পং, তং ৰিদ্ৰা মনুব্রূহযে॥
‘‘অজ্জেৰ কিচ্চমাতপ্পং, কো জঞ্ঞা মরণং সুৰে।
ন হি নো সঙ্গরং তেন, মহাসেনেন মচ্চুনা॥
‘‘এৰং ৰিহারিং আতাপিং, অহোরত্তমতন্দিতং।
তং ৰে ভদ্দেকরত্তোতি, সন্তো আচিক্খতে মুনী’’তি॥
ইদমৰোচ ভগৰা; ইদং ৰত্ৰান সুগতো উট্ঠাযাসনা ৰিহারং পাৰিসি। অথ খো তেসং ভিক্খূনং , অচিরপক্কন্তস্স ভগৰতো, এতদহোসি – ‘‘ইদং খো নো, আৰুসো, ভগৰা সংখিত্তেন উদ্দেসং উদ্দিসিত্ৰা ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভজিত্ৰা উট্ঠাযাসনা ৰিহারং পৰিট্ঠো –
‘‘অতীতং নান্ৰাগমেয্য, নপ্পটিকঙ্খে অনাগতং।
যদতীতং পহীনং তং, অপ্পত্তঞ্চ অনাগতং॥
‘‘পচ্চুপ্পন্নঞ্চ যো ধম্মং, তত্থ তত্থ ৰিপস্সতি।
অসংহীরং অসংকুপ্পং, তং ৰিদ্ৰা মনুব্রূহযে॥
‘‘অজ্জেৰ কিচ্চমাতপ্পং, কো জঞ্ঞা মরণং সুৰে।
ন হি নো সঙ্গরং তেন, মহাসেনেন মচ্চুনা॥
‘‘এৰং ৰিহারিং আতাপিং, অহোরত্তমতন্দিতং।
তং ৰে ভদ্দেকরত্তোতি, সন্তো আচিক্খতে মুনী’’তি॥
‘‘কো নু খো ইমস্স ভগৰতা সংখিত্তেন উদ্দেসস্স উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স ৰিত্থারেন অত্থং ৰিভজেয্যা’’তি?
অথ খো তেসং ভিক্খূনং এতদহোসি – ‘‘অযং খো আযস্মা মহাকচ্চানো সত্থু চেৰ সংৰণ্ণিতো সম্ভাৰিতো চ ৰিঞ্ঞূনং সব্রহ্মচারীনং; পহোতি চাযস্মা মহাকচ্চানো ইমস্স ভগৰতা সংখিত্তেন উদ্দেসস্স উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স ৰিত্থারেন অত্থং ৰিভজিতুং। যংনূন মযং যেনাযস্মা মহাকচ্চানো তেনুপসঙ্কমেয্যাম; উপসঙ্কমিত্ৰা আযস্মন্তং মহাকচ্চানং এতমত্থং পটিপুচ্ছেয্যামা’’তি।
২৮১. অথ খো তে ভিক্খূ যেনাযস্মা মহাকচ্চানো তেনুপসঙ্কমিংসু; উপসঙ্কমিত্ৰা আযস্মতা মহাকচ্চানেন সদ্ধিং সম্মোদিংসু। সম্মোদনীযং কথং সারণীযং ৰীতিসারেত্ৰা একমন্তং নিসীদিংসু। একমন্তং নিসিন্না খো তে ভিক্খূ আযস্মন্তং মহাকচ্চানং এতদৰোচুং – ‘‘ইদং খো নো, আৰুসো কচ্চান, ভগৰা সংখিত্তেন উদ্দেসং উদ্দিসিত্ৰা ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভজিত্ৰা উট্ঠাযাসনা ৰিহারং পৰিট্ঠো –
‘‘অতীতং নান্ৰাগমেয্য…পে॰…
তং ৰে ভদ্দেকরত্তোতি, সন্তো আচিক্খতে মুনী’’তি॥
‘‘তেসং নো, আৰুসো কচ্চান, অম্হাকং, অচিরপক্কন্তস্স ভগৰতো, এতদহোসি – ইদং খো নো, আৰুসো, ভগৰা সংখিত্তেন উদ্দেসং উদ্দিসিত্ৰা ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভজিত্ৰা উট্ঠাযাসনা ৰিহারং পৰিট্ঠো –
‘‘অতীতং নান্ৰাগমেয্য…পে॰…
তং ৰে ভদ্দেকরত্তোতি, সন্তো আচিক্খতে মুনী’’তি॥
‘‘কো নু খো ইমস্স ভগৰতা সংখিত্তেন উদ্দেসস্স উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স ৰিত্থারেন অত্থং ৰিভজেয্যাতি? তেসং নো , আৰুসো কচ্চান, অম্হাকং এতদহোসি – ‘অযং খো আযস্মা মহাকচ্চানো সত্থু চেৰ সংৰণ্ণিতো সম্ভাৰিতো চ ৰিঞ্ঞূনং সব্রহ্মচারীনং। পহোতি চাযস্মা মহাকচ্চানো ইমস্স ভগৰতা সংখিত্তেন উদ্দেসস্স উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স ৰিত্থারেন অত্থং ৰিভজিতুং। যংনূন মযং যেনাযস্মা মহাকচ্চানো তেনুপসঙ্কমেয্যাম; উপসঙ্কমিত্ৰা আযস্মন্তং মহাকচ্চানং এতমত্থং পটিপুচ্ছেয্যামা’তি। ৰিভজতাযস্মা মহাকচ্চানো’’তি।
‘‘সেয্যথাপি, আৰুসো, পুরিসো সারত্থিকো সারগৰেসী সারপরিযেসনং চরমানো মহতো রুক্খস্স তিট্ঠতো সারৰতো অতিক্কম্মেৰ মূলং অতিক্কম্ম খন্ধং সাখাপলাসে সারং পরিযেসিতব্বং মঞ্ঞেয্য; এৰং সম্পদমিদং আযস্মন্তানং সত্থরি সম্মুখীভূতে তং ভগৰন্তং অতিসিত্ৰা অম্হে এতমত্থং পটিপুচ্ছিতব্বং মঞ্ঞথ মঞ্ঞেথ (পী॰)। সো হাৰুসো, ভগৰা জানং জানাতি, পস্সং পস্সতি, চক্খুভূতো ঞাণভূতো ধম্মভূতো ব্রহ্মভূতো ৰত্তা পৰত্তা অত্থস্স নিন্নেতা অমতস্স দাতা ধম্মস্সামী তথাগতো। সো চেৰ পনেতস্স কালো অহোসি যং ভগৰন্তংযেৰ এতমত্থং পটিপুচ্ছেয্যাথ, যথা ৰো ভগৰা ব্যাকরেয্য তথা নং ধারেয্যাথা’’তি।
‘‘অদ্ধাৰুসো কচ্চান, ভগৰা জানং জানাতি, পস্সং পস্সতি, চক্খুভূতো ঞাণভূতো ধম্মভূতো ব্রহ্মভূতো ৰত্তা পৰত্তা অত্থস্স নিন্নেতা অমতস্স দাতা ধম্মস্সামী তথাগতো। সো চেৰ পনেতস্স কালো অহোসি যং ভগৰন্তংযেৰ এতমত্থং পটিপুচ্ছেয্যাম; যথা নো ভগৰা ব্যাকরেয্য তথা নং ধারেয্যাম। অপি চাযস্মা মহাকচ্চানো সত্থুচেৰ সংৰণ্ণিতো সম্ভাৰিতো চ ৰিঞ্ঞূনং সব্রহ্মচারীনং; পহোতি চাযস্মা মহাকচ্চানো ইমস্স ভগৰতা সংখিত্তেন উদ্দেসস্স উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স ৰিত্থারেন অত্থং ৰিভজিতুং। ৰিভজতাযস্মা মহাকচ্চানো অগরুং করিত্ৰা’’তি অগরুকরিত্ৰা (সী॰ স্যা॰ কং॰ পী॰)।
‘‘তেন হাৰুসো, সুণাথ, সাধুকং মনসি করোথ; ভাসিস্সামী’’তি। ‘‘এৰমাৰুসো’’তি খো তে ভিক্খূ আযস্মতো মহাকচ্চানস্স পচ্চস্সোসুং। আযস্মা মহাকচ্চানো এতদৰোচ –
‘‘যং খো নো, আৰুসো, ভগৰা সংখিত্তেন উদ্দেসং উদ্দিসিত্ৰা ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভজিত্ৰা উট্ঠাযাসনা ৰিহারং পৰিট্ঠো –
‘‘অতীতং নান্ৰাগমেয্য…পে॰…
তং ৰে ভদ্দেকরত্তোতি, সন্তো আচিক্খতে মুনী’’তি॥
ইমস্স খো অহং, আৰুসো, ভগৰতা সংখিত্তেন উদ্দেসস্স উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স এৰং ৰিত্থারেন অত্থং আজানামি –
২৮২. ‘‘কথঞ্চ, আৰুসো, অতীতং অন্ৰাগমেতি? ইতি মে চক্খু অহোসি অতীতমদ্ধানং ইতি রূপাতি – তত্থ ছন্দরাগপ্পটিবদ্ধং ছন্দরাগপ্পটিবন্ধং (ক॰) হোতি ৰিঞ্ঞাণং, ছন্দরাগপ্পটিবদ্ধত্তা ৰিঞ্ঞাণস্স তদভিনন্দতি, তদভিনন্দন্তো অতীতং অন্ৰাগমেতি। ইতি মে সোতং অহোসি অতীতমদ্ধানং ইতি সদ্দাতি…পে॰… ইতি মে ঘানং অহোসি অতীতমদ্ধানং ইতি গন্ধাতি… ইতি মে জিৰ্হা অহোসি অতীতমদ্ধানং ইতি রসাতি… ইতি মে কাযো অহোসি অতীতমদ্ধানং ইতি ফোট্ঠব্বাতি… ইতি মে মনো অহোসি অতীতমদ্ধানং ইতি ধম্মাতি – তত্থ ছন্দরাগপ্পটিবদ্ধং হোতি ৰিঞ্ঞাণং, ছন্দরাগপ্পটিবদ্ধত্তা ৰিঞ্ঞাণস্স তদভিনন্দতি, তদভিনন্দন্তো অতীতং অন্ৰাগমেতি – এৰং খো, আৰুসো, অতীতং অন্ৰাগমেতি।
‘‘কথঞ্চ , আৰুসো, অতীতং নান্ৰাগমেতি? ইতি মে চক্খু অহোসি অতীতমদ্ধানং ইতি রূপাতি – তত্থ ন ছন্দরাগপ্পটিবদ্ধং হোতি ৰিঞ্ঞাণং, ন ছন্দরাগপ্পটিবদ্ধত্তা ৰিঞ্ঞাণস্স ন তদভিনন্দতি, ন তদভিনন্দন্তো অতীতং নান্ৰাগমেতি। ইতি মে সোতং অহোসি অতীতমদ্ধানং ইতি সদ্দাতি…পে॰… ইতি মে ঘানং অহোসি অতীতমদ্ধানং ইতি গন্ধাতি… ইতি মে জিৰ্হা অহোসি অতীতমদ্ধানং ইতি রসাতি… ইতি মে কাযো অহোসি অতীতমদ্ধানং ইতি ফোট্ঠব্বাতি… ইতি মে মনো অহোসি অতীতমদ্ধানং ইতি ধম্মাতি – তত্থ ন ছন্দরাগপ্পটিবদ্ধং হোতি ৰিঞ্ঞাণং, ন ছন্দরাগপ্পটিবদ্ধত্তা ৰিঞ্ঞাণস্স, ন তদভিনন্দতি, ন তদভিনন্দন্তো অতীতং নান্ৰাগমেতি – এৰং খো, আৰুসো, অতীতং নান্ৰাগমেতি।
২৮৩. ‘‘কথঞ্চ , আৰুসো, অনাগতং পটিকঙ্খতি? ইতি মে চক্খু সিযা অনাগতমদ্ধানং ইতি রূপাতি – অপ্পটিলদ্ধস্স পটিলাভায চিত্তং পণিদহতি, চেতসো পণিধানপচ্চযা তদভিনন্দতি, তদভিনন্দন্তো অনাগতং পটিকঙ্খতি। ইতি মে সোতং সিযা অনাগতমদ্ধানং ইতি সদ্দাতি…পে॰… ইতি মে ঘানং সিযা অনাগতমদ্ধানং ইতি গন্ধাতি… ইতি মে জিৰ্হা সিযা অনাগতমদ্ধানং ইতি রসাতি… ইতি মে কাযো সিযা অনাগতমদ্ধানং ইতি ফোট্ঠব্বাতি… ইতি মে মনো সিযা অনাগতমদ্ধানং ইতি ধম্মাতি – অপ্পটিলদ্ধস্স পটিলাভায চিত্তং পণিদহতি, চেতসো পণিধানপচ্চযা তদভিনন্দতি, তদভিনন্দন্তো অনাগতং পটিকঙ্খতি – এৰং খো, আৰুসো, অনাগতং পটিকঙ্খতি।
‘‘কথঞ্চ, আৰুসো, অনাগতং নপ্পটিকঙ্খতি? ইতি মে চক্খু সিযা অনাগতমদ্ধানং ইতি রূপাতি – অপ্পটিলদ্ধস্স পটিলাভায চিত্তং নপ্পণিদহতি , চেতসো অপ্পণিধানপচ্চযা ন তদভিনন্দতি, ন তদভিনন্দন্তো অনাগতং নপ্পটিকঙ্খতি। ইতি মে সোতং সিযা অনাগতমদ্ধানং ইতি সদ্দাতি…পে॰… ইতি মে ঘানং সিযা অনাগতমদ্ধানং ইতি গন্ধাতি… ইতি মে জিৰ্হা সিযা অনাগতমদ্ধানং ইতি রসাতি… ইতি মে কাযো সিযা অনাগতমদ্ধানং ইতি ফোট্ঠব্বাতি… ইতি মে মনো সিযা অনাগতমদ্ধানং ইতি ধম্মাতি – অপ্পটিলদ্ধস্স পটিলাভায চিত্তং নপ্পণিদহতি, চেতসো অপ্পণিধানপচ্চযা ন তদভিনন্দতি, ন তদভিনন্দন্তো অনাগতং নপ্পটিকঙ্খতি – এৰং খো, আৰুসো, অনাগতং নপ্পটিকঙ্খতি।
২৮৪. ‘‘কথঞ্চ, আৰুসো, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু সংহীরতি? যঞ্চাৰুসো, চক্খু যে চ রূপা – উভযমেতং পচ্চুপ্পন্নং। তস্মিং চে পচ্চুপ্পন্নে ছন্দরাগপ্পটিবদ্ধং হোতি ৰিঞ্ঞাণং, ছন্দরাগপ্পটিবদ্ধত্তা ৰিঞ্ঞাণস্স তদভিনন্দতি, তদভিনন্দন্তো পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু সংহীরতি। যঞ্চাৰুসো, সোতং যে চ সদ্দা…পে॰… যঞ্চাৰুসো, ঘানং যে চ গন্ধা… যা চাৰুসো, জিৰ্হা যে চ রসা… যো চাৰুসো, কাযো যে চ ফোট্ঠব্বা… যো চাৰুসো, মনো যে চ ধম্মা – উভযমেতং পচ্চুপ্পন্নং। তস্মিং চে পচ্চুপ্পন্নে ছন্দরাগপ্পটিবদ্ধং হোতি ৰিঞ্ঞাণং, ছন্দরাগপ্পটিবদ্ধত্তা ৰিঞ্ঞাণস্স তদভিনন্দতি, তদভিনন্দন্তো পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু সংহীরতি – এৰং খো, আৰুসো, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু সংহীরতি।
‘‘কথঞ্চ , আৰুসো, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু ন সংহীরতি? যঞ্চাৰুসো, চক্খু যে চ রূপা – উভযমেতং পচ্চুপ্পন্নং। তস্মিং চে পচ্চুপ্পন্নে ন ছন্দরাগপ্পটিবদ্ধং হোতি ৰিঞ্ঞাণং, ন ছন্দরাগপ্পটিবদ্ধত্তা ৰিঞ্ঞাণস্স ন তদভিনন্দতি, ন তদভিনন্দন্তো পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু ন সংহীরতি। যঞ্চাৰুসো, সোতং যে চ সদ্দা…পে॰… যঞ্চাৰুসো, ঘানং যে চ গন্ধা… যা চাৰুসো, জিৰ্হা যে চ রসা… যো চাৰুসো, কাযো যে চ ফোট্ঠব্বা… যো চাৰুসো, মনো যে চ ধম্মা – উভযমেতং পচ্চুপ্পন্নং। তস্মিং চে পচ্চুপ্পন্নে ন ছন্দরাগপ্পটিবদ্ধং হোতি ৰিঞ্ঞাণং, ন ছন্দরাগপ্পটিবদ্ধত্তা ৰিঞ্ঞাণস্স ন তদভিনন্দতি, ন তদভিনন্দন্তো পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু ন সংহীরতি – এৰং খো, আৰুসো, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু ন সংহীরতি।
২৮৫. ‘‘যং খো নো, আৰুসো, ভগৰা সংখিত্তেন উদ্দেসং উদ্দিসিত্ৰা ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভজিত্ৰা উট্ঠাযাসনা ৰিহারং পৰিট্ঠো –
‘‘অতীতং নান্ৰাগমেয্য…পে॰…
তং ৰে ভদ্দেকরত্তোতি, সন্তো আচিক্খতে মুনী’’তি॥
‘‘ইমস্স খো অহং, আৰুসো, ভগৰতা সংখিত্তেন উদ্দেসস্স উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স এৰং ৰিত্থারেন অত্থং আজানামি। আকঙ্খমানা চ পন তুম্হে আযস্মন্তো ভগৰন্তংযেৰ উপসঙ্কমিত্ৰা এতমত্থং পটিপুচ্ছেয্যাথ, যথা ৰো ভগৰা ব্যাকরোতি তথা নং ধারেয্যাথা’’তি।
অথ খো তে ভিক্খূ আযস্মতো মহাকচ্চানস্স ভাসিতং অভিনন্দিত্ৰা অনুমোদিত্ৰা উট্ঠাযাসনা যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমিংসু; উপসঙ্কমিত্ৰা ভগৰন্তং অভিৰাদেত্ৰা একমন্তং নিসীদিংসু। একমন্তং নিসিন্না খো তে ভিক্খূ ভগৰন্তং এতদৰোচুং – ‘‘যং খো নো, ভন্তে, ভগৰা সংখিত্তেন উদ্দেসং উদ্দিসিত্ৰা ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভজিত্ৰা উট্ঠাযাসনা ৰিহারং পৰিট্ঠো –
‘‘অতীতং নান্ৰাগমেয্য…পে॰…
তং ৰে ভদ্দেকরত্তোতি, সন্তো আচিক্খতে মুনী’’তি॥
তেসং নো, ভন্তে, অম্হাকং, অচিরপক্কন্তস্স ভগৰতো, এতদহোসি – ‘‘ইদং খো নো, আৰুসো, ভগৰা সংখিত্তেন উদ্দেসং উদ্দিসিত্ৰা ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভজিত্ৰা উট্ঠাযাসনা ৰিহারং পৰিট্ঠো –
‘‘অতীতং নান্ৰাগমেয্য, নপ্পটিকঙ্খে অনাগতং।
যদতীতং পহীনং তং, অপ্পত্তঞ্চ অনাগতং॥
‘‘পচ্চুপ্পন্নঞ্চ যো ধম্মং, তত্থ তত্থ ৰিপস্সতি।
অসংহীরং অসংকুপ্পং, তং ৰিদ্ৰা মনুব্রূহযে॥
‘‘অজ্জেৰ কিচ্চমাতপ্পং, কো জঞ্ঞা মরণং সুৰে।
ন হি নো সঙ্গরং তেন, মহাসেনেন মচ্চুনা॥
‘‘এৰং ৰিহারিং আতাপিং, অহোরত্তমতন্দিতং।
তং ৰে ভদ্দেকরত্তোতি, সন্তো আচিক্খতে মুনী’’তি॥
‘‘‘কো নু খো ইমস্স ভগৰতা সংখিত্তেন উদ্দেসস্স উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স ৰিত্থারেন অত্থং ৰিভজেয্যা’তি? তেসং নো, ভন্তে, অম্হাকং এতদহোসি – ‘অযং খো আযস্মা মহাকচ্চানো সত্থু চেৰ সংৰণ্ণিতো সম্ভাৰিতো চ ৰিঞ্ঞূনং সব্রহ্মচারীনং। পহোতি চাযস্মা মহাকচ্চানো ইমস্স ভগৰতা সংখিত্তেন উদ্দেসস্স উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স ৰিত্থারেন অত্থং ৰিভজিতুং। যংনূন মযং যেনাযস্মা মহাকচ্চানো তেনুপসঙ্কমেয্যাম; উপসঙ্কমিত্ৰা আযস্মন্তং মহাকচ্চানং এতমত্থং পটিপুচ্ছেয্যামা’তি। অথ খো মযং, ভন্তে, যেনাযস্মা মহাকচ্চানো তেনুপসঙ্কমিম্হ; উপসঙ্কমিত্ৰা আযস্মন্তং মহাকচ্চানং এতমত্থং পটিপুচ্ছিম্হ। তেসং নো, ভন্তে, আযস্মতা মহাকচ্চানেন ইমেহি আকারেহি ইমেহি পদেহি ইমেহি ব্যঞ্জনেহি অত্থো ৰিভত্তো’’তি।
‘‘পণ্ডিতো, ভিক্খৰে, মহাকচ্চানো; মহাপঞ্ঞো, ভিক্খৰে মহাকচ্চানো। মং চেপি তুম্হে, ভিক্খৰে, এতমত্থং পটিপুচ্ছেয্যাথ, অহম্পি তং এৰমেৰং ব্যাকরেয্যং যথা তং মহাকচ্চানেন ব্যাকতং। এসো, চেৰেতস্স অত্থো। এৰঞ্চ নং ধারেথা’’তি।
ইদমৰোচ ভগৰা। অত্তমনা তে ভিক্খূ ভগৰতো ভাসিতং অভিনন্দুন্তি।
মহাকচ্চানভদ্দেকরত্তসুত্তং নিট্ঠিতং ততিযং।
৪. লোমসকঙ্গিযভদ্দেকরত্তসুত্তং
২৮৬. এৰং মে সুতং – একং সমযং ভগৰা সাৰত্থিযং ৰিহরতি জেতৰনে অনাথপিণ্ডিকস্স আরামে। তেন খো পন সমযেন আযস্মা লোমসকঙ্গিযো লোমসককঙ্গিযো (টীকা) সক্কেসু ৰিহরতি কপিলৰত্থুস্মিং নিগ্রোধারামে। অথ খো চন্দনো দেৰপুত্তো অভিক্কন্তায রত্তিযা অভিক্কন্তৰণ্ণো কেৰলকপ্পং নিগ্রোধারামং ওভাসেত্ৰা যেনাযস্মা লোমসকঙ্গিযো তেনুপসঙ্কমি; উপসঙ্কমিত্ৰা একমন্তং অট্ঠাসি। একমন্তং ঠিতো খো চন্দনো দেৰপুত্তো আযস্মন্তং লোমসকঙ্গিযং এতদৰোচ – ‘‘ধারেসি ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চা’’তি? ‘‘ন খো অহং, আৰুসো, ধারেমি ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ। ত্ৰং পনাৰুসো, ধারেসি ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চা’’তি? ‘‘অহম্পি খো, ভিক্খু, ন ধারেমি ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ। ধারেসি পন ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তিযো গাথা’’তি? ‘‘ন খো অহং, আৰুসো, ধারেমি ভদ্দেকরত্তিযো গাথা। ত্ৰং পনাৰুসো, ধারেসি ভদ্দেকরত্তিযো গাথা’’তি? ‘‘ধারেমি খো অহং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তিযো গাথা’’তি। ‘‘যথা কথং পন ত্ৰং, আৰুসো, ধারেসি ভদ্দেকরত্তিযো গাথা’’তি? ‘‘একমিদং, ভিক্খু, সমযং ভগৰা দেৰেসু তাৰতিংসেসু ৰিহরতি পারিচ্ছত্তকমূলে পণ্ডুকম্বলসিলাযং। তত্র ভগৰা দেৰানং তাৰতিংসানং ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ অভাসি –
‘‘অতীতং নান্ৰাগমেয্য, নপ্পটিকঙ্খে অনাগতং।
যদতীতং পহীনং তং, অপ্পত্তঞ্চ অনাগতং॥
‘‘পচ্চুপ্পন্নঞ্চ যো ধম্মং, তত্থ তত্থ ৰিপস্সতি।
অসংহীরং অসংকুপ্পং, তং ৰিদ্ৰা মনুব্রূহযে॥
‘‘অজ্জেৰ কিচ্চমাতপ্পং, কো জঞ্ঞা মরণং সুৰে।
ন হি নো সঙ্গরং তেন, মহাসেনেন মচ্চুনা॥
‘‘এৰং ৰিহারিং আতাপিং, অহোরত্তমতন্দিতং।
তং ৰে ভদ্দেকরত্তোতি, সন্তো আচিক্খতে মুনী’’তি॥
‘‘এৰং খো অহং, ভিক্খু, ধারেমি ভদ্দেকরত্তিযো গাথা। উগ্গণ্হাহি ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ; পরিযাপুণাহি ত্ৰং , ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ; ধারেহি ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ। অত্থসংহিতো, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসো চ ৰিভঙ্গো চ আদিব্রহ্মচরিযকো’’তি। ইদমৰোচ চন্দনো দেৰপুত্তো। ইদং ৰত্ৰা তত্থেৰন্তরধাযি।
২৮৭. অথ খো আযস্মা লোমসকঙ্গিযো তস্সা রত্তিযা অচ্চযেন সেনাসনং সংসামেত্ৰা পত্তচীৰরমাদায যেন সাৰত্থি তেন চারিকং পক্কামি। অনুপুব্বেন চারিকং চরমানো যেন সাৰত্থি জেতৰনং অনাথপিণ্ডিকস্স আরামো যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমি; উপসঙ্কমিত্ৰা ভগৰন্তং অভিৰাদেত্ৰা একমন্তং নিসীদি। একমন্তং নিসিন্নো খো আযস্মা লোমসকঙ্গিযো ভগৰন্তং এতদৰোচ –
‘‘একমিদাহং, ভন্তে, সমযং সক্কেসু ৰিহরামি কপিলৰত্থুস্মিং নিগ্রোধারামে। অথ খো, ভন্তে, অঞ্ঞতরো দেৰপুত্তো অভিক্কন্তায রত্তিযা অভিক্কন্তৰণ্ণো কেৰলকপ্পং নিগ্রোধারামং ওভাসেত্ৰা যেনাহং তেনুপসঙ্কমি; উপসঙ্কমিত্ৰা একমন্তং অট্ঠাসি। একমন্তং ঠিতো খো, ভন্তে, সো দেৰপুত্তো মং এতদৰোচ – ‘ধারেসি ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চা’তি? এৰং ৰুত্তে অহং, ভন্তে, তং দেৰপুত্তং এতদৰোচং – ‘ন খো অহং, আৰুসো, ধারেমি ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ। ত্ৰং পনাৰুসো, ধারেসি ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চা’তি? ‘অহম্পি খো, ভিক্খু, ন ধারেমি ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ। ধারেসি পন ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তিযো গাথা’তি? ‘ন খো অহং, আৰুসো, ধারেমি ভদ্দেকরত্তিযো গাথা। ত্ৰং পনাৰুসো, ধারেসি ভদ্দেকরত্তিযো গাথা’তি? ‘ধারেমি খো অহং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তিযো গাথা’তি। ‘যথা কথং পন ত্ৰং, আৰুসো, ধারেসি ভদ্দেকরত্তিযো গাথা’তি? একমিদং, ভিক্খু, সমযং ভগৰা দেৰেসু তাৰতিংসেসু ৰিহরতি পারিচ্ছত্তকমূলে পণ্ডুকম্বলসিলাযং । তত্র খো ভগৰা দেৰানং তাৰতিংসানং ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ অভাসি –
‘‘অতীতং নান্ৰাগমেয্য…পে॰…
তং ৰে ভদ্দেকরত্তোতি, সন্তো আচিক্খতে মুনী’’তি॥
‘‘এৰং খো অহং, ভিক্খু, ধারেমি ভদ্দেকরত্তিযো গাথা। উগ্গণ্হাহি ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ; পরিযাপুণাহি ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ; ধারেহি ত্ৰং, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ। অত্থসংহিতো, ভিক্খু, ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসো চ ৰিভঙ্গো চ আদিব্রহ্মচরিযকো’তি। ইদমৰোচ, ভন্তে, সো দেৰপুত্তো; ইদং ৰত্ৰা তত্থেৰন্তরধাযি। সাধু মে, ভন্তে, ভগৰা ভদ্দেকরত্তস্স উদ্দেসঞ্চ ৰিভঙ্গঞ্চ দেসেতূ’’তি।
২৮৮. ‘‘জানাসি পন ত্ৰং, ভিক্খু, তং দেৰপুত্ত’’ন্তি? ‘‘ন খো অহং, ভন্তে, জানামি তং দেৰপুত্ত’’ন্তি। ‘‘চন্দনো নাম সো, ভিক্খু, দেৰপুত্তো। চন্দনো, ভিক্খু, দেৰপুত্তো অট্ঠিং কত্ৰা অট্ঠিকত্ৰা (সী॰ স্যা॰ কং॰ পী॰) মনসিকত্ৰা সব্বচেতসা সব্বং চেতসো (সী॰ স্যা॰ কং॰ পী॰), সব্বং চেতসা (ক॰) সমন্নাহরিত্ৰা ওহিতসোতো ধম্মং সুণাতি। তেন হি, ভিক্খু, সুণাহি, সাধুকং মনসি করোহি; ভাসিস্সামী’’তি। ‘‘এৰং, ভন্তে’’তি খো আযস্মা লোমসকঙ্গিযো ভগৰতো পচ্চস্সোসি। ভগৰা এতদৰোচ –
‘‘অতীতং নান্ৰাগমেয্য, নপ্পটিকঙ্খে অনাগতং।
যদতীতং পহীনং তং, অপ্পত্তঞ্চ অনাগতং॥
‘‘পচ্চুপ্পন্নঞ্চ যো ধম্মং, তত্থ তত্থ ৰিপস্সতি।
অসংহীরং অসংকুপ্পং, তং ৰিদ্ৰা মনুব্রূহযে॥
‘‘অজ্জেৰ কিচ্চমাতপ্পং, কো জঞ্ঞা মরণং সুৰে।
ন হি নো সঙ্গরং তেন, মহাসেনেন মচ্চুনা।
‘‘এৰং ৰিহারিং আতাপিং, অহোরত্তমতন্দিতং।
তং ৰে ভদ্দেকরত্তোতি, সন্তো আচিক্খতে মুনি’’॥
‘‘কথঞ্চ, ভিক্খু, অতীতং অন্ৰাগমেতি…পে॰… এৰং খো, ভিক্খু, অতীতং অন্ৰাগমেতি। কথঞ্চ , ভিক্খু, অতীতং নান্ৰাগমেতি…পে॰… এৰং খো, ভিক্খু, অতীতং নান্ৰাগমেতি। কথঞ্চ, ভিক্খু, অনাগতং পটিকঙ্খতি…পে॰… এৰং খো, ভিক্খু, অনাগতং পটিকঙ্খতি। কথঞ্চ, ভিক্খু, অনাগতং নপ্পটিকঙ্খতি…পে॰… এৰং খো, ভিক্খু, অনাগতং নপ্পটিকঙ্খতি। কথঞ্চ, ভিক্খু, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু সংহীরতি…পে॰… এৰং খো, ভিক্খু, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু সংহীরতি। কথঞ্চ, ভিক্খু, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু ন সংহীরতি…পে॰… এৰং খো, ভিক্খু, পচ্চুপ্পন্নেসু ধম্মেসু ন সংহীরতি।
‘‘অতীতং নান্ৰাগমেয্য, নপ্পটিকঙ্খে অনাগতং।
যদতীতং পহীনং তং, অপ্পত্তঞ্চ অনাগতং॥
‘‘পচ্চুপ্পন্নঞ্চ যো ধম্মং, তত্থ তত্থ ৰিপস্সতি।
অসংহীরং অসংকুপ্পং, তং ৰিদ্ৰা মনুব্রূহযে॥
‘‘অজ্জেৰ কিচ্চমাতপ্পং, কো জঞ্ঞা মরণং সুৰে।
ন হি নো সঙ্গরং তেন, মহাসেনেন মচ্চুনা॥
‘‘এৰং ৰিহারিং আতাপিং, অহোরত্তমতন্দিতং।
তং ৰে ভদ্দেকরত্তোতি, সন্তো আচিক্খতে মুনী’’তি॥
ইদমৰোচ ভগৰা। অত্তমনো আযস্মা লোমসকঙ্গিযো ভগৰতো ভাসিতং অভিনন্দীতি।
লোমসকঙ্গিযভদ্দেকরত্তসুত্তং নিট্ঠিতং চতুত্থং।
৫. চূল়কম্মৰিভঙ্গসুত্তং সুভসুত্তন্তিপি ৰুচ্চতি
২৮৯. এৰং মে সুতং – একং সমযং ভগৰা সাৰত্থিযং ৰিহরতি জেতৰনে, অনাথপিণ্ডিকস্স আরামে। অথ খো সুভো মাণৰো তোদেয্যপুত্তো যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমি; উপসঙ্কমিত্ৰা ভগৰতা সদ্ধিং সম্মোদি। সম্মোদনীযং কথং সারণীযং ৰীতিসারেত্ৰা একমন্তং নিসীদি। একমন্তং নিসিন্নো খো সুভো মাণৰো তোদেয্যপুত্তো ভগৰন্তং এতদৰোচ –
‘‘কো নু খো, ভো গোতম, হেতু কো পচ্চযো যেন মনুস্সানংযেৰ সতং মনুস্সভূতানং দিস্সন্তি হীনপ্পণীততা? দিস্সন্তি হি, ভো গোতম, মনুস্সা অপ্পাযুকা, দিস্সন্তি দীঘাযুকা; দিস্সন্তি বৰ্হাবাধা বহ্ৰাবাধা (স্যা॰ কং॰ ক॰), দিস্সন্তি অপ্পাবাধা; দিস্সন্তি দুব্বণ্ণা, দিস্সন্তি ৰণ্ণৰন্তো; দিস্সন্তি অপ্পেসক্খা, দিস্সন্তি মহেসক্খা; দিস্সন্তি অপ্পভোগা, দিস্সন্তি মহাভোগা; দিস্সন্তি নীচকুলীনা, দিস্সন্তি উচ্চাকুলীনা; দিস্সন্তি দুপ্পঞ্ঞা, দিস্সন্তি পঞ্ঞৰন্তো পঞ্ঞাৰন্তো (সী॰ পী॰) । কো নু খো, ভো গোতম, হেতু কো পচ্চযো যেন মনুস্সানংযেৰ সতং মনুস্সভূতানং দিস্সন্তি হীনপ্পণীততা’’তি?
‘‘কম্মস্সকা , মাণৰ, সত্তা কম্মদাযাদা কম্মযোনী কম্মবন্ধূ কম্মযোনি কম্মবন্ধু (সী॰) কম্মপ্পটিসরণা। কম্মং সত্তে ৰিভজতি যদিদং – হীনপ্পণীততাযাতি। ন খো অহং ইমস্স ভোতো গোতমস্স সংখিত্তেন ভাসিতস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স ৰিত্থারেন অত্থং আজানামি। সাধু মে ভৰং গোতমো তথা ধম্মং দেসেতু যথা অহং ইমস্স ভোতো গোতমস্স সংখিত্তেন ভাসিতস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স ৰিত্থারেন অত্থং আজানেয্য’’ন্তি।
২৯০. ‘‘তেন হি, মাণৰ, সুণাহি, সাধুকং মনসি করোহি; ভাসিস্সামী’’তি। ‘‘এৰং, ভো’’তি খো সুভো মাণৰো তোদেয্যপুত্তো ভগৰতো পচ্চস্সোসি। ভগৰা এতদৰোচ –
‘‘ইধ, মাণৰ, একচ্চো ইত্থী ৰা পুরিসো ৰা পাণাতিপাতী হোতি লুদ্দো লোহিতপাণি হতপহতে নিৰিট্ঠো অদযাপন্নো পাণভূতেসু সব্বপাণভূতেসু (সী॰ ক॰)। সো তেন কম্মেন এৰং সমত্তেন এৰং সমাদিন্নেন সমাদিণ্ণেন (পী॰ ক॰) কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি। নো চে কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি, সচে মনুস্সত্তং আগচ্ছতি যত্থ যত্থ পচ্চাজাযতি অপ্পাযুকো হোতি। অপ্পাযুকসংৰত্তনিকা এসা, মাণৰ, পটিপদা যদিদং – পাণাতিপাতী হোতি লুদ্দো লোহিতপাণি হতপহতে নিৰিট্ঠো অদযাপন্নো পাণভূতেসু।
‘‘ইধ পন, মাণৰ, একচ্চো ইত্থী ৰা পুরিসো ৰা পাণাতিপাতং পহায পাণাতিপাতা পটিৰিরতো হোতি নিহিতদণ্ডো নিহিতসত্থো, লজ্জী দযাপন্নো সব্বপাণভূতহিতানুকম্পী ৰিহরতি। সো তেন কম্মেন এৰং সমত্তেন এৰং সমাদিন্নেন কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি। নো চে কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি, সচে মনুস্সত্তং আগচ্ছতি যত্থ যত্থ পচ্চাজাযতি দীঘাযুকো হোতি। দীঘাযুকসংৰত্তনিকা এসা, মাণৰ, পটিপদা যদিদং – পাণাতিপাতং পহায পাণাতিপাতা পটিৰিরতো হোতি নিহিতদণ্ডো নিহিতসত্থো, লজ্জী দযাপন্নো সব্বপাণভূতহিতানুকম্পী ৰিহরতি।
২৯১. ‘‘ইধ , মাণৰ, একচ্চো ইত্থী ৰা পুরিসো ৰা সত্তানং ৰিহেঠকজাতিকো হোতি, পাণিনা ৰা লেড্ডুনা ৰা দণ্ডেন ৰা সত্থেন ৰা। সো তেন কম্মেন এৰং সমত্তেন এৰং সমাদিন্নেন কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি। নো চে কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি, সচে মনুস্সত্তং আগচ্ছতি যত্থ যত্থ পচ্চাজাযতি বৰ্হাবাধো হোতি। বৰ্হাবাধসংৰত্তনিকা এসা, মাণৰ, পটিপদা যদিদং – সত্তানং ৰিহেঠকজাতিকো হোতি পাণিনা ৰা লেড্ডুনা ৰা দণ্ডেন ৰা সত্থেন ৰা।
‘‘ইধ পন, মাণৰ, একচ্চো ইত্থী ৰা পুরিসো ৰা সত্তানং অৰিহেঠকজাতিকো হোতি পাণিনা ৰা লেড্ডুনা ৰা দণ্ডেন ৰা সত্থেন ৰা। সো তেন কম্মেন এৰং সমত্তেন এৰং সমাদিন্নেন কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি। নো চে কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি, সচে মনুস্সত্তং আগচ্ছতি যত্থ যত্থ পচ্চাজাযতি অপ্পাবাধো হোতি। অপ্পাবাধসংৰত্তনিকা এসা, মাণৰ, পটিপদা যদিদং – সত্তানং অৰিহেঠকজাতিকো হোতি পাণিনা ৰা লেড্ডুনা ৰা দণ্ডেন ৰা সত্থেন ৰা।
২৯২. ‘‘ইধ, মাণৰ, একচ্চো ইত্থী ৰা পুরিসো ৰা কোধনো হোতি উপাযাসবহুলো। অপ্পম্পি ৰুত্তো সমানো অভিসজ্জতি কুপ্পতি ব্যাপজ্জতি পতিট্ঠীযতি কোপঞ্চ দোসঞ্চ অপ্পচ্চযঞ্চ পাতুকরোতি। সো তেন কম্মেন এৰং সমত্তেন এৰং সমাদিন্নেন কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি। নো চে কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি, সচে মনুস্সত্তং আগচ্ছতি যত্থ যত্থ পচ্চাজাযতি দুব্বণ্ণো হোতি। দুব্বণ্ণসংৰত্তনিকা এসা, মাণৰ, পটিপদা যদিদং – কোধনো হোতি উপাযাসবহুলো; অপ্পম্পি ৰুত্তো সমানো অভিসজ্জতি কুপ্পতি ব্যাপজ্জতি পতিট্ঠীযতি কোপঞ্চ দোসঞ্চ অপ্পচ্চযঞ্চ পাতুকরোতি।
‘‘ইধ পন, মাণৰ, একচ্চো ইত্থী ৰা পুরিসো ৰা অক্কোধনো হোতি অনুপাযাসবহুলো; বহুম্পি ৰুত্তো সমানো নাভিসজ্জতি ন কুপ্পতি ন ব্যাপজ্জতি ন পতিট্ঠীযতি ন কোপঞ্চ দোসঞ্চ অপ্পচ্চযঞ্চ পাতুকরোতি। সো তেন কম্মেন এৰং সমত্তেন এৰং সমাদিন্নেন কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি। নো চে কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি, সচে মনুস্সত্তং আগচ্ছতি যত্থ যত্থ পচ্চাজাযতি পাসাদিকো হোতি। পাসাদিকসংৰত্তনিকা এসা, মাণৰ, পটিপদা যদিদং – অক্কোধনো হোতি অনুপাযাসবহুলো; বহুম্পি ৰুত্তো সমানো নাভিসজ্জতি ন কুপ্পতি ন ব্যাপজ্জতি ন পতিট্ঠীযতি ন কোপঞ্চ দোসঞ্চ অপ্পচ্চযঞ্চ পাতুকরোতি।
২৯৩. ‘‘ইধ, মাণৰ, একচ্চো ইত্থী ৰা পুরিসো ৰা ইস্সামনকো হোতি; পরলাভসক্কারগরুকারমাননৰন্দনপূজনাসু ইস্সতি উপদুস্সতি ইস্সং বন্ধতি। সো তেন কম্মেন এৰং সমত্তেন এৰং সমাদিন্নেন কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি। নো চে কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি, সচে মনুস্সত্তং আগচ্ছতি যত্থ যত্থ পচ্চাজাযতি অপ্পেসক্খো হোতি। অপ্পেসক্খসংৰত্তনিকা এসা, মাণৰ, পটিপদা যদিদং – ইস্সামনকো হোতি; পরলাভসক্কারগরুকারমাননৰন্দনপূজনাসু ইস্সতি উপদুস্সতি ইস্সং বন্ধতি।
‘‘ইধ পন, মাণৰ, একচ্চো ইত্থী ৰা পুরিসো ৰা অনিস্সামনকো হোতি; পরলাভসক্কারগরুকারমাননৰন্দনপূজনাসু ন ইস্সতি ন উপদুস্সতি ন ইস্সং বন্ধতি। সো তেন কম্মেন এৰং সমত্তেন এৰং সমাদিন্নেন কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি। নো চে কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি, সচে মনুস্সত্তং আগচ্ছতি যত্থ যত্থ পচ্চাজাযতি মহেসক্খো হোতি। মহেসক্খসংৰত্তনিকা এসা, মাণৰ , পটিপদা যদিদং – অনিস্সামনকো হোতি; পরলাভসক্কারগরুকারমাননৰন্দনপূজনাসু ন ইস্সতি ন উপদুস্সতি ন ইস্সং বন্ধতি।
২৯৪. ‘‘ইধ, মাণৰ, একচ্চো ইত্থী ৰা পুরিসো ৰা ন দাতা হোতি সমণস্স ৰা ব্রাহ্মণস্স ৰা অন্নং পানং ৰত্থং যানং মালাগন্ধৰিলেপনং সেয্যাৰসথপদীপেয্যং। সো তেন কম্মেন এৰং সমত্তেন এৰং সমাদিন্নেন কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি। নো চে কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি, সচে মনুস্সত্তং আগচ্ছতি যত্থ যত্থ পচ্চাজাযতি অপ্পভোগো হোতি। অপ্পভোগসংৰত্তনিকা এসা, মাণৰ, পটিপদা যদিদং – ন দাতা হোতি সমণস্স ৰা ব্রাহ্মণস্স ৰা অন্নং পানং ৰত্থং যানং মালাগন্ধৰিলেপনং সেয্যাৰসথপদীপেয্যং।
‘‘ইধ পন, মাণৰ, একচ্চো ইত্থী ৰা পুরিসো ৰা দাতা হোতি সমণস্স ৰা ব্রাহ্মণস্স ৰা অন্নং পানং ৰত্থং যানং মালাগন্ধৰিলেপনং সেয্যাৰসথপদীপেয্যং। সো তেন কম্মেন এৰং সমত্তেন এৰং সমাদিন্নেন কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি। নো চে কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি, সচে মনুস্সত্তং আগচ্ছতি যত্থ যত্থ পচ্চাজাযতি মহাভোগো হোতি। মহাভোগসংৰত্তনিকা এসা, মাণৰ, পটিপদা যদিদং – দাতা হোতি সমণস্স ৰা ব্রাহ্মণস্স ৰা অন্নং পানং ৰত্থং যানং মালাগন্ধৰিলেপনং সেয্যাৰসথপদীপেয্যং।
২৯৫. ‘‘ইধ, মাণৰ, একচ্চো ইত্থী ৰা পুরিসো ৰা থদ্ধো হোতি অতিমানী – অভিৰাদেতব্বং ন অভিৰাদেতি, পচ্চুট্ঠাতব্বং ন পচ্চুট্ঠেতি, আসনারহস্স ন আসনং দেতি, মগ্গারহস্স ন মগ্গং দেতি, সক্কাতব্বং ন সক্করোতি, গরুকাতব্বং ন গরুকরোতি, মানেতব্বং ন মানেতি, পূজেতব্বং ন পূজেতি। সো তেন কম্মেন এৰং সমত্তেন এৰং সমাদিন্নেন কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি। নো চে কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি, সচে মনুস্সত্তং আগচ্ছতি যত্থ যত্থ পচ্চাজাযতি নীচকুলীনো হোতি। নীচকুলীনসংৰত্তনিকা এসা, মাণৰ, পটিপদা যদিদং – থদ্ধো হোতি অতিমানী; অভিৰাদেতব্বং ন অভিৰাদেতি, পচ্চুট্ঠাতব্বং ন পচ্চুট্ঠেতি, আসনারহস্স ন আসনং দেতি, মগ্গারহস্স ন মগ্গং দেতি, সক্কাতব্বং ন সক্করোতি, গরুকাতব্বং ন গরুকরোতি, মানেতব্বং ন মানেতি, পূজেতব্বং ন পূজেতি।
‘‘ইধ পন, মাণৰ, একচ্চো ইত্থী ৰা পুরিসো ৰা অত্থদ্ধো হোতি অনতিমানী; অভিৰাদেতব্বং অভিৰাদেতি, পচ্চুট্ঠাতব্বং পচ্চুট্ঠেতি, আসনারহস্স আসনং দেতি, মগ্গারহস্স মগ্গং দেতি, সক্কাতব্বং সক্করোতি, গরুকাতব্বং গরুকরোতি, মানেতব্বং মানেতি, পূজেতব্বং পূজেতি। সো তেন কম্মেন এৰং সমত্তেন এৰং সমাদিন্নেন কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি। নো চে কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি, সচে মনুস্সত্তং আগচ্ছতি যত্থ যত্থ পচ্চাজাযতি উচ্চাকুলীনো হোতি। উচ্চাকুলীনসংৰত্তনিকা এসা, মাণৰ, পটিপদা যদিদং – অত্থদ্ধো হোতি অনতিমানী; অভিৰাদেতব্বং অভিৰাদেতি, পচ্চুট্ঠাতব্বং পচ্চুট্ঠেতি, আসনারহস্স আসনং দেতি, মগ্গারহস্স মগ্গং দেতি, সক্কাতব্বং সক্করোতি, গরুকাতব্বং গরুকরোতি, মানেতব্বং মানেতি, পূজেতব্বং পূজেতি।
২৯৬. ‘‘ইধ, মাণৰ, একচ্চো ইত্থী ৰা পুরিসো ৰা সমণং ৰা ব্রাহ্মণং ৰা উপসঙ্কমিত্ৰা ন পরিপুচ্ছিতা হোতি – ‘কিং, ভন্তে, কুসলং, কিং অকুসলং; কিং সাৰজ্জং, কিং অনৰজ্জং; কিং সেৰিতব্বং, কিং ন সেৰিতব্বং; কিং মে করীযমানং দীঘরত্তং অহিতায দুক্খায হোতি, কিং ৰা পন মে করীযমানং দীঘরত্তং হিতায সুখায হোতী’তি? সো তেন কম্মেন এৰং সমত্তেন এৰং সমাদিন্নেন কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি। নো চে কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি, সচে মনুস্সত্তং আগচ্ছতি যত্থ যত্থ পচ্চাজাযতি দুপ্পঞ্ঞো হোতি। দুপ্পঞ্ঞসংৰত্তনিকা এসা, মাণৰ, পটিপদা যদিদং – সমণং ৰা ব্রাহ্মণং ৰা উপসঙ্কমিত্ৰা ন পরিপুচ্ছিতা হোতি – ‘কিং, ভন্তে, কুসলং, কিং অকুসলং; কিং সাৰজ্জং, কিং অনৰজ্জং; কিং সেৰিতব্বং, কিং ন সেৰিতব্বং ; কিং মে করীযমানং দীঘরত্তং অহিতায দুক্খায হোতি, কিং ৰা পন মে করীযমানং দীঘরত্তং হিতায সুখায হোতী’’’তি?
‘‘ইধ পন, মাণৰ, একচ্চো ইত্থী ৰা পুরিসো ৰা সমণং ৰা ব্রাহ্মণং ৰা উপসঙ্কমিত্ৰা পরিপুচ্ছিতা হোতি – ‘কিং, ভন্তে, কুসলং, কিং অকুসলং; কিং সাৰজ্জং, কিং অনৰজ্জং; কিং সেৰিতব্বং, কিং ন সেৰিতব্বং; কিং মে করীযমানং দীঘরত্তং অহিতায দুক্খায হোতি, কিং ৰা পন মে করীযমানং দীঘরত্তং হিতায সুখায হোতী’তি? সো তেন কম্মেন এৰং সমত্তেন এৰং সমাদিন্নেন কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি। নো চে কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি, সচে মনুস্সত্তং আগচ্ছতি যত্থ যত্থ পচ্চাজাযতি মহাপঞ্ঞো হোতি। মহাপঞ্ঞসংৰত্তনিকা এসা, মাণৰ, পটিপদা যদিদং – সমণং ৰা ব্রাহ্মণং ৰা উপসঙ্কমিত্ৰা পরিপুচ্ছিতা হোতি – ‘কিং, ভন্তে, কুসলং, কিং অকুসলং; কিং সাৰজ্জং, কিং অনৰজ্জং; কিং সেৰিতব্বং , কিং ন সেৰিতব্বং; কিং মে করীযমানং দীঘরত্তং অহিতায দুক্খায হোতি, কিং ৰা পন মে করীযমানং দীঘরত্তং হিতায সুখায হোতী’’’তি?
২৯৭. ‘‘ইতি খো, মাণৰ, অপ্পাযুকসংৰত্তনিকা পটিপদা অপ্পাযুকত্তং উপনেতি, দীঘাযুকসংৰত্তনিকা পটিপদা দীঘাযুকত্তং উপনেতি; বৰ্হাবাধসংৰত্তনিকা পটিপদা বৰ্হাবাধত্তং উপনেতি, অপ্পাবাধসংৰত্তনিকা পটিপদা অপ্পাবাধত্তং উপনেতি; দুব্বণ্ণসংৰত্তনিকা পটিপদা দুব্বণ্ণত্তং উপনেতি, পাসাদিকসংৰত্তনিকা পটিপদা পাসাদিকত্তং উপনেতি; অপ্পেসক্খসংৰত্তনিকা পটিপদা অপ্পেসক্খত্তং উপনেতি, মহেসক্খসংৰত্তনিকা পটিপদা মহেসক্খত্তং উপনেতি; অপ্পভোগসংৰত্তনিকা পটিপদা অপ্পভোগত্তং উপনেতি, মহাভোগসংৰত্তনিকা পটিপদা মহাভোগত্তং উপনেতি; নীচকুলীনসংৰত্তনিকা পটিপদা নীচকুলীনত্তং উপনেতি, উচ্চাকুলীনসংৰত্তনিকা পটিপদা উচ্চাকুলীনত্তং উপনেতি; দুপ্পঞ্ঞসংৰত্তনিকা পটিপদা দুপ্পঞ্ঞত্তং উপনেতি, মহাপঞ্ঞসংৰত্তনিকা পটিপদা মহাপঞ্ঞত্তং উপনেতি। কম্মস্সকা, মাণৰ, সত্তা কম্মদাযাদা কম্মযোনী কম্মবন্ধূ কম্মপ্পটিসরণা। কম্মং সত্তে ৰিভজতি যদিদং – হীনপ্পণীততাযা’’তি।
এৰং ৰুত্তে, সুভো মাণৰো তোদেয্যপুত্তো ভগৰন্তং এতদৰোচ – ‘‘অভিক্কন্তং, ভো গোতম, অভিক্কন্তং, ভো গোতম! সেয্যথাপি, ভো গোতম, নিক্কুজ্জিতং ৰা উক্কুজ্জেয্য, পটিচ্ছন্নং ৰা ৰিৰরেয্য, মূল়্হস্স ৰা মগ্গং আচিক্খেয্য, অন্ধকারে ৰা তেলপজ্জোতং ধারেয্য – ‘চক্খুমন্তো রূপানি দক্খন্তী’তি; এৰমেৰং ভোতা গোতমেন অনেকপরিযাযেন ধম্মো পকাসিতো। এসাহং ভৰন্তং গোতমং সরণং গচ্ছামি ধম্মঞ্চ ভিক্খুসঙ্ঘঞ্চ। উপাসকং মং ভৰং গোতমো ধারেতু অজ্জতগ্গে পাণুপেতং সরণং গত’’ন্তি।
চূল়কম্মৰিভঙ্গসুত্তং নিট্ঠিতং পঞ্চমং।
৬. মহাকম্মৰিভঙ্গসুত্তং
২৯৮. এৰং মে সুতং – একং সমযং ভগৰা রাজগহে ৰিহরতি ৰেল়ুৰনে কলন্দকনিৰাপে। তেন খো পন সমযেন আযস্মা সমিদ্ধি অরঞ্ঞকুটিকাযং ৰিহরতি। অথ খো পোতলিপুত্তো পরিব্বাজকো জঙ্ঘাৰিহারং অনুচঙ্কমমানো অনুৰিচরমানো যেনাযস্মা সমিদ্ধি তেনুপসঙ্কমি; উপসঙ্কমিত্ৰা আযস্মতা সমিদ্ধিনা সদ্ধিং সম্মোদি। সম্মোদনীযং কথং সারণীযং ৰীতিসারেত্ৰা একমন্তং নিসীদি। একমন্তং নিসিন্নো খো পোতলিপুত্তো পরিব্বাজকো আযস্মন্তং সমিদ্ধিং এতদৰোচ – ‘‘সম্মুখা মেতং, আৰুসো সমিদ্ধি, সমণস্স গোতমস্স সুতং, সম্মুখা পটিগ্গহিতং – ‘মোঘং কাযকম্মং মোঘং ৰচীকম্মং, মনোকম্মমেৰ সচ্চ’ন্তি। অত্থি চ সা অত্থি চেসা (সী॰ ক॰) সমাপত্তি যং সমাপত্তিং সমাপন্নো ন কিঞ্চি ৰেদিযতী’’তি? ‘‘মা হেৰং, আৰুসো পোতলিপুত্ত, অৰচ; (মা হেৰং, আৰুসো পোতলিপুত্ত, অৰচ;) ( ) স্যা॰ কং॰ পোত্থকেসু নত্থি মা ভগৰন্তং অব্ভাচিক্খি। ন হি সাধু ভগৰতো অব্ভক্খানং। ন হি ভগৰা এৰং ৰদেয্য – ‘মোঘং কাযকম্মং মোঘং ৰচীকম্মং, মনোকম্মমেৰ সচ্চ’ন্তি। অত্থি চ খো অত্থি চেৰ খো (সী॰ ক॰) সা, আৰুসো, সমাপত্তি যং সমাপত্তিং সমাপন্নো ন কিঞ্চি ৰেদিযতী’’তি। ‘‘কীৰচিরং পব্বজিতোসি, আৰুসো সমিদ্ধী’’তি? ‘‘ন চিরং, আৰুসো! তীণি ৰস্সানী’’তি। ‘‘এত্থ দানি মযং থেরে ভিক্খূ কিং ৰক্খাম, যত্র হি নাম এৰংনৰো ভিক্খু নৰকেন ভিক্খুনা (ক॰) সত্থারং পরিরক্খিতব্বং মঞ্ঞিস্সতি। সঞ্চেতনিকং, আৰুসো সমিদ্ধি, কম্মং কত্ৰা কাযেন ৰাচায মনসা কিং সো ৰেদিযতী’’তি? ‘‘সঞ্চেতনিকং, আৰুসো পোতলিপুত্ত, কম্মং কত্ৰা কাযেন ৰাচায মনসা দুক্খং সো ৰেদিযতী’’তি। অথ খো পোতলিপুত্তো পরিব্বাজকো আযস্মতো সমিদ্ধিস্স ভাসিতং নেৰ অভিনন্দি নপ্পটিক্কোসি; অনভিনন্দিত্ৰা অপ্পটিক্কোসিত্ৰা উট্ঠাযাসনা পক্কামি।
২৯৯. অথ খো আযস্মা সমিদ্ধি অচিরপক্কন্তে পোতলিপুত্তে পরিব্বাজকে যেনাযস্মা আনন্দো তেনুপসঙ্কমি; উপসঙ্কমিত্ৰা আযস্মতা আনন্দেন সদ্ধিং সম্মোদি। সম্মোদনীযং কথং সারণীযং ৰীতিসারেত্ৰা একমন্তং নিসীদি। একমন্তং নিসিন্নো খো আযস্মা সমিদ্ধি যাৰতকো অহোসি পোতলিপুত্তেন পরিব্বাজকেন সদ্ধিং কথাসল্লাপো তং সব্বং আযস্মতো আনন্দস্স আরোচেসি।
এৰং ৰুত্তে, আযস্মা আনন্দো আযস্মন্তং সমিদ্ধিং এতদৰোচ – ‘‘অত্থি খো ইদং, আৰুসো সমিদ্ধি, কথাপাভতং ভগৰন্তং দস্সনায। আযামাৰুসো সমিদ্ধি, যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমিস্সাম; উপসঙ্কমিত্ৰা এতমত্থং ভগৰতো আরোচেস্সাম। যথা নো ভগৰা ব্যাকরিস্সতি তথা নং ধারেস্সামা’’তি। ‘‘এৰমাৰুসো’’তি খো আযস্মা সমিদ্ধি আযস্মতো আনন্দস্স পচ্চস্সোসি।
অথ খো আযস্মা চ আনন্দো আযস্মা চ সমিদ্ধি যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমিংসু; উপসঙ্কমিত্ৰা ভগৰন্তং অভিৰাদেত্ৰা একমন্তং নিসীদিংসু। একমন্তং নিসিন্নো খো আযস্মা আনন্দো যাৰতকো অহোসি আযস্মতো সমিদ্ধিস্স পোতলিপুত্তেন পরিব্বাজকেন সদ্ধিং কথাসল্লাপো তং সব্বং ভগৰতো আরোচেসি। এৰং ৰুত্তে, ভগৰা আযস্মন্তং আনন্দং এতদৰোচ – ‘‘দস্সনম্পি খো অহং, আনন্দ, পোতলিপুত্তস্স পরিব্বাজকস্স নাভিজানামি, কুতো পনেৰরূপং কথাসল্লাপং? ইমিনা চ, আনন্দ, সমিদ্ধিনা মোঘপুরিসেন পোতলিপুত্তস্স পরিব্বাজকস্স ৰিভজ্জব্যাকরণীযো পঞ্হো একংসেন ব্যাকতো’’তি। এৰং ৰুত্তে, আযস্মা উদাযী ভগৰন্তং এতদৰোচ – ‘‘সচে পন কিং পন (ক॰), ভন্তে, আযস্মতা সমিদ্ধিনা ইদং সন্ধায ভাসিতং – যং কিঞ্চি ৰেদযিতং তং দুক্খস্মি’’ন্তি।
৩০০. অথ খো এৰং ৰুত্তে (স্যা॰ কং॰) ভগৰা আযস্মন্তং আনন্দং আমন্তেসি – ‘‘পস্সসি নো ত্ৰং, আনন্দ, ইমস্স উদাযিস্স মোঘপুরিসস্স উম্মঙ্গং উম্মগ্গং (সী॰ স্যা॰ কং॰ পী॰), উমঙ্গং (ক॰)? অঞ্ঞাসিং খো অহং, আনন্দ – ‘ইদানেৰাযং উদাযী মোঘপুরিসো উম্মুজ্জমানো অযোনিসো উম্মুজ্জিস্সতী’তি। আদিংযেৰ আদিসোৰ (সী॰ পী॰), আদিযেৰ (ক॰), আনন্দ, পোতলিপুত্তেন পরিব্বাজকেন তিস্সো ৰেদনা পুচ্ছিতা। সচাযং, আনন্দ, সমিদ্ধি মোঘপুরিসো পোতলিপুত্তস্স পরিব্বাজকস্স এৰং পুট্ঠো এৰং ব্যাকরেয্য – ‘সঞ্চেতনিকং, আৰুসো পোতলিপুত্ত, কম্মং কত্ৰা কাযেন ৰাচায মনসা সুখৰেদনীযং সুখং সো ৰেদযতি; সঞ্চেতনিকং, আৰুসো পোতলিপুত্ত, কম্মং কত্ৰা কাযেন ৰাচায মনসা দুক্খৰেদনীযং দুক্খং সো ৰেদযতি; সঞ্চেতনিকং, আৰুসো পোতলিপুত্ত, কম্মং কত্ৰা কাযেন ৰাচায মনসা অদুক্খমসুখৰেদনীযং অদুক্খমসুখং সো ৰেদযতী’তি। এৰং ব্যাকরমানো খো, আনন্দ, সমিদ্ধি মোঘপুরিসো পোতলিপুত্তস্স পরিব্বাজকস্স সম্মা (ব্যাকরমানো) ( ) নত্থি (সী॰ স্যা॰ কং॰ পী॰) ব্যাকরেয্য। অপি চ, আনন্দ, কে চ কেচি (ক॰) অঞ্ঞতিত্থিযা পরিব্বাজকা বালা অব্যত্তা কে চ তথাগতস্স মহাকম্মৰিভঙ্গং জানিস্সন্তি? সচে তুম্হে, আনন্দ, সুণেয্যাথ তথাগতস্স মহাকম্মৰিভঙ্গং ৰিভজন্তস্সা’’তি।
‘‘এতস্স, ভগৰা, কালো, এতস্স, সুগত, কালো যং ভগৰা মহাকম্মৰিভঙ্গং ৰিভজেয্য । ভগৰতো সুত্ৰা ভিক্খূ ধারেস্সন্তী’’তি। ‘‘তেন হানন্দ, সুণাহি, সাধুকং মনসি করোহি; ভাসিস্সামী’’তি। ‘‘এৰং, ভন্তে’’তি খো আযস্মা আনন্দো ভগৰতো পচ্চস্সোসি। ভগৰা এতদৰোচ –
‘‘চত্তারোমে, আনন্দ, পুগ্গলা সন্তো সংৰিজ্জমানা লোকস্মিং। কতমে চত্তারো? ইধানন্দ, একচ্চো পুগ্গলো ইধ পাণাতিপাতী হোতি, অদিন্নাদাযী হোতি, কামেসুমিচ্ছাচারী হোতি, মুসাৰাদী হোতি, পিসুণৰাচো হোতি, ফরুসৰাচো হোতি, সম্ফপ্পলাপী হোতি, অভিজ্ঝালু হোতি, ব্যাপন্নচিত্তো হোতি, মিচ্ছাদিট্ঠি হোতি। সো কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি।
‘‘ইধ পনানন্দ, একচ্চো পুগ্গলো ইধ পাণাতিপাতী হোতি, অদিন্নাদাযী হোতি, কামেসুমিচ্ছাচারী হোতি, মুসাৰাদী হোতি, পিসুণৰাচো হোতি, ফরুসৰাচো হোতি, সম্ফপ্পলাপী হোতি, অভিজ্ঝালু হোতি, ব্যাপন্নচিত্তো হোতি, মিচ্ছাদিট্ঠি হোতি। সো কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি।
‘‘ইধানন্দ, একচ্চো পুগ্গলো ইধ পাণাতিপাতা পটিৰিরতো হোতি, অদিন্নাদানা পটিৰিরতো হোতি, কামেসুমিচ্ছাচারা পটিৰিরতো হোতি, মুসাৰাদা পটিৰিরতো হোতি, পিসুণায ৰাচায পটিৰিরতো হোতি, ফরুসায ৰাচায পটিৰিরতো হোতি, সম্ফপ্পলাপা পটিৰিরতো হোতি, অনভিজ্ঝালু হোতি, অব্যাপন্নচিত্তো হোতি, সম্মাদিট্ঠি হোতি। সো কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি।
‘‘ইধ পনানন্দ, একচ্চো পুগ্গলো ইধ পাণাতিপাতা পটিৰিরতো হোতি, অদিন্নাদানা পটিৰিরতো হোতি, কামেসুমিচ্ছাচারা পটিৰিরতো হোতি, মুসাৰাদা পটিৰিরতো হোতি, পিসুণায ৰাচায পটিৰিরতো হোতি, ফরুসায ৰাচায পটিৰিরতো হোতি, সম্ফপ্পলাপা পটিৰিরতো হোতি, অনভিজ্ঝালু হোতি, অব্যাপন্নচিত্তো হোতি, সম্মাদিট্ঠি হোতি। সো কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি।
৩০১. ‘‘ইধানন্দ, একচ্চো সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰা আতপ্পমন্ৰায পধানমন্ৰায অনুযোগমন্ৰায অপ্পমাদমন্ৰায সম্মামনসিকারমন্ৰায তথারূপং চেতোসমাধিং ফুসতি যথাসমাহিতে চিত্তে দিব্বেন চক্খুনা ৰিসুদ্ধেন অতিক্কন্তমানুসকেন অমুং পুগ্গলং পস্সতি – ইধ পাণাতিপাতিং অদিন্নাদাযিং কামেসুমিচ্ছাচারিং মুসাৰাদিং পিসুণৰাচং ফরুসৰাচং সম্ফপ্পলাপিং অভিজ্ঝালুং ব্যাপন্নচিত্তং মিচ্ছাদিট্ঠিং কাযস্স ভেদা পরং মরণা পস্সতি অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপন্নং। সো এৰমাহ – ‘অত্থি কির, ভো, পাপকানি কম্মানি, অত্থি দুচ্চরিতস্স ৰিপাকো। অমাহং অপাহং (সী॰ পী॰ ক॰) অমুং + অহং = অমাহং-ইতি পদৰিভাগো পুগ্গলং অদ্দসং ইধ পাণাতিপাতিং অদিন্নাদাযিং…পে॰… মিচ্ছাদিট্ঠিং কাযস্স ভেদা পরং মরণা পস্সামি অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপন্ন’ন্তি। সো এৰমাহ – ‘যো কির, ভো, পাণাতিপাতী অদিন্নাদাযী…পে॰… মিচ্ছাদিট্ঠি, সব্বো সো কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি। যে এৰং জানন্তি, তে সম্মা জানন্তি; যে অঞ্ঞথা জানন্তি, মিচ্ছা তেসং ঞাণ’ন্তি মিচ্ছা তে সঞ্জানন্তি (ক॰)। ইতি সো যদেৰ তস্স সামং ঞাতং সামং দিট্ঠং সামং ৰিদিতং তদেৰ তত্থ থামসা পরামাসা পরামস্স (সী॰ পী॰) অভিনিৰিস্স ৰোহরতি – ‘ইদমেৰ সচ্চং, মোঘমঞ্ঞ’’’ন্তি।
‘‘ইধ পনানন্দ, একচ্চো সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰা আতপ্পমন্ৰায পধানমন্ৰায অনুযোগমন্ৰায অপ্পমাদমন্ৰায সম্মামনসিকারমন্ৰায তথারূপং চেতোসমাধিং ফুসতি যথাসমাহিতে চিত্তে দিব্বেন চক্খুনা ৰিসুদ্ধেন অতিক্কন্তমানুসকেন অমুং পুগ্গলং পস্সতি – ইধ পাণাতিপাতিং অদিন্নাদাযিং…পে॰… মিচ্ছাদিট্ঠিং, কাযস্স ভেদা পরং মরণা পস্সতি সুগতিং সগ্গং লোকং উপপন্নং। সো এৰমাহ – ‘নত্থি কির, ভো, পাপকানি কম্মানি, নত্থি দুচ্চরিতস্স ৰিপাকো। অমাহং পুগ্গলং অদ্দসং – ইধ পাণাতিপাতিং অদিন্নাদাযিং…পে॰… মিচ্ছাদিট্ঠিং, কাযস্স ভেদা পরং মরণা পস্সামি সুগতিং সগ্গং লোকং উপপন্ন’ন্তি। সো এৰমাহ – ‘যো কির, ভো, পাণাতিপাতী অদিন্নাদাযী…পে॰… মিচ্ছাদিট্ঠি, সব্বো সো কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি। যে এৰং জানন্তি তে সম্মা জানন্তি; যে অঞ্ঞথা জানন্তি, মিচ্ছা তেসং ঞাণ’ন্তি। ইতি সো যদেৰ তস্স সামং ঞাতং সামং দিট্ঠং সামং ৰিদিতং তদেৰ তত্থ থামসা পরামাসা অভিনিৰিস্স ৰোহরতি – ‘ইদমেৰ সচ্চং, মোঘমঞ্ঞ’’’ন্তি।
‘‘ইধানন্দ, একচ্চো সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰা আতপ্পমন্ৰায পধানমন্ৰায অনুযোগমন্ৰায অপ্পমাদমন্ৰায সম্মামনসিকারমন্ৰায তথারূপং চেতোসমাধিং ফুসতি যথাসমাহিতে চিত্তে দিব্বেন চক্খুনা ৰিসুদ্ধেন অতিক্কন্তমানুসকেন অমুং পুগ্গলং পস্সতি – ইধ পাণাতিপাতা পটিৰিরতং অদিন্নাদানা পটিৰিরতং কামেসুমিচ্ছাচারা পটিৰিরতং মুসাৰাদা পটিৰিরতং পিসুণায ৰাচায পটিৰিরতং ফরুসায ৰাচায পটিৰিরতং সম্ফপ্পলাপা পটিৰিরতং অনভিজ্ঝালুং অব্যাপন্নচিত্তং সম্মাদিট্ঠিং, কাযস্স ভেদা পরং মরণা পস্সতি সুগতিং সগ্গং লোকং উপপন্নং। সো এৰমাহ – ‘অত্থি কির, ভো, কল্যাণানি কম্মানি, অত্থি সুচরিতস্স ৰিপাকো। অমাহং পুগ্গলং অদ্দসং – ইধ পাণাতিপাতা পটিৰিরতং অদিন্নাদানা পটিৰিরতং…পে॰… সম্মাদিট্ঠিং, কাযস্স ভেদা পরং মরণা পস্সামি সুগতিং সগ্গং লোকং উপপন্ন’ন্তি। সো এৰমাহ – ‘যো কির, ভো, পাণাতিপাতা পটিৰিরতো অদিন্নাদানা পটিৰিরতো…পে॰… সম্মাদিট্ঠি সব্বো সো কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি। যে এৰং জানন্তি তে সম্মা জানন্তি; যে অঞ্ঞথা জানন্তি, মিচ্ছা তেসং ঞাণ’ন্তি। ইতি সো যদেৰ তস্স সামং ঞাতং সামং দিট্ঠং সামং ৰিদিতং তদেৰ তত্থ থামসা পরামাসা অভিনিৰিস্স ৰোহরতি – ‘ইদমেৰ সচ্চং, মোঘমঞ্ঞ’’’ন্তি।
‘‘ইধ পনানন্দ, একচ্চো সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰা আতপ্পমন্ৰায পধানমন্ৰায অনুযোগমন্ৰায অপ্পমাদমন্ৰায সম্মামনসিকারমন্ৰায তথারূপং চেতোসমাধিং ফুসতি যথাসমাহিতে চিত্তে দিব্বেন চক্খুনা ৰিসুদ্ধেন অতিক্কন্তমানুসকেন অমুং পুগ্গলং পস্সতি – ইধ পাণাতিপাতা পটিৰিরতং…পে॰… সম্মাদিট্ঠিং, কাযস্স ভেদা পরং মরণা পস্সতি অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপন্নং। সো এৰমাহ – ‘নত্থি কির, ভো কল্যাণানি কম্মানি, নত্থি সুচরিতস্স ৰিপাকো। অমাহং পুগ্গলং অদ্দসং – ইধ পাণাতিপাতা পটিৰিরতং অদিন্নাদানা পটিৰিরতং…পে॰… সম্মাদিট্ঠিং, কাযস্স ভেদা পরং মরণা পস্সামি অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপন্ন’ন্তি। সো এৰমাহ – ‘যো কির, ভো, পাণাতিপাতা পটিৰিরতো অদিন্নাদানা পটিৰিরতো…পে॰… সম্মাদিট্ঠি, সব্বো সো কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি। যে এৰং জানন্তি তে সম্মা জানন্তি; যে অঞ্ঞথা জানন্তি, মিচ্ছা তেসং ঞাণ’ন্তি। ইতি সো যদেৰ তস্স সামং ঞাতং সামং দিট্ঠং সামং ৰিদিতং তদেৰ তত্থ থামসা পরামাসা অভিনিৰিস্স ৰোহরতি – ‘ইদমেৰ সচ্চং, মোঘমঞ্ঞ’’’ন্তি।
৩০২. ‘‘তত্রানন্দ, য্ৰাযং সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰা এৰমাহ – ‘অত্থি কির, ভো, পাপকানি কম্মানি, অত্থি দুচ্চরিতস্স ৰিপাকো’তি ইদমস্স অনুজানামি; যম্পি সো এৰমাহ – ‘অমাহং পুগ্গলং অদ্দসং – ইধ পাণাতিপাতিং অদিন্নাদাযিং…পে॰… মিচ্ছাদিট্ঠিং, কাযস্স ভেদা পরং মরণা পস্সামি অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপন্ন’ন্তি ইদম্পিস্স অনুজানামি; যঞ্চ খো সো এৰমাহ – ‘যো কির, ভো, পাণাতিপাতী অদিন্নাদাযী…পে॰… মিচ্ছাদিট্ঠি, সব্বো সো কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতী’তি ইদমস্স নানুজানামি; যম্পি সো এৰমাহ – ‘যে এৰং জানন্তি তে সম্মা জানন্তি; যে অঞ্ঞথা জানন্তি, মিচ্ছা তেসং ঞাণ’ন্তি ইদম্পিস্স নানুজানামি; যম্পি সো যদেৰ তস্স সামং ঞাতং সামং দিট্ঠং সামং ৰিদিতং তদেৰ তত্থ থামসা পরামাসা অভিনিৰিস্স ৰোহরতি – ‘ইদমেৰ সচ্চং, মোঘমঞ্ঞ’ন্তি ইদম্পিস্স নানুজানামি। তং কিস্স হেতু? অঞ্ঞথা হি, আনন্দ, তথাগতস্স মহাকম্মৰিভঙ্গে ঞাণং হোতি।
‘‘তত্রানন্দ, য্ৰাযং সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰা এৰমাহ – ‘নত্থি কির, ভো, পাপকানি কম্মানি, নত্থি দুচ্চরিতস্স ৰিপাকো’তি ইদমস্স নানুজানামি; যঞ্চ খো সো এৰমাহ – ‘অমাহং পুগ্গলং অদ্দসং – ইধ পাণাতিপাতিং অদিন্নাদাযিং…পে॰… মিচ্ছাদিট্ঠিং কাযস্স ভেদা পরং মরণা পস্সামি সুগতিং সগ্গং লোকং উপপন্ন’ন্তি ইদমস্স অনুজানামি; যঞ্চ খো সো এৰমাহ – ‘যো কির, ভো, পাণাতিপাতী অদিন্নাদাযী…পে॰… মিচ্ছাদিট্ঠি, সব্বো সো কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতী’তি ইদমস্স নানুজানামি; যম্পি সো এৰমাহ – ‘যে এৰং জানন্তি তে সম্মা জানন্তি; যে অঞ্ঞথা জানন্তি, মিচ্ছা তেসং ঞাণ’ন্তি ইদম্পিস্স নানুজানামি; যম্পি সো যদেৰ তস্স সামং ঞাতং সামং দিট্ঠং সামং ৰিদিতং তদেৰ তত্থ থামসা পরামাসা অভিনিৰিস্স ৰোহরতি – ‘ইদমেৰ সচ্চং, মোঘমঞ্ঞ’ন্তি ইদম্পিস্স নানুজানামি। তং কিস্স হেতু? অঞ্ঞথা হি, আনন্দ, তথাগতস্স মহাকম্মৰিভঙ্গে ঞাণং হোতি।
‘‘তত্রানন্দ, য্ৰাযং সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰা এৰমাহ – ‘অত্থি কির, ভো, কল্যাণানি কম্মানি, অত্থি সুচরিতস্স ৰিপাকো’তি ইদমস্স অনুজানামি; যম্পি সো এৰমাহ – ‘অমাহং পুগ্গলং অদ্দসং – ইধ পাণাতিপাতা পটিৰিরতং অদিন্নাদানা পটিৰিরতং…পে॰… সম্মাদিট্ঠিং, কাযস্স ভেদা পরং মরণা পস্সামি সুগতিং সগ্গং লোকং উপপন্ন’ন্তি ইদম্পিস্স অনুজানামি; যঞ্চ খো সো এৰমাহ – ‘যো কির, ভো, পাণাতিপাতা পটিৰিরতো অদিন্নাদানা পটিৰিরতো…পে॰… সম্মাদিট্ঠি, সব্বো সো কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতী’তি ইদমস্স নানুজানামি; যম্পি সো এৰমাহ – ‘যে এৰং জানন্তি তে সম্মা জানন্তি; যে অঞ্ঞথা জানন্তি, মিচ্ছা তেসং ঞাণ’ন্তি ইদম্পিস্স নানুজানামি; যম্পি সো যদেৰ তস্স সামং ঞাতং সামং দিট্ঠং সামং ৰিদিতং তদেৰ তত্থ থামসা পরামাসা অভিনিৰিস্স ৰোহরতি – ‘ইদমেৰ সচ্চং, মোঘমঞ্ঞ’ন্তি ইদম্পিস্স নানুজানামি। তং কিস্স হেতু? অঞ্ঞথা হি, আনন্দ, তথাগতস্স মহাকম্মৰিভঙ্গে ঞাণং হোতি।
‘‘তত্রানন্দ, য্ৰাযং সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰা এৰমাহ – ‘নত্থি কির, ভো, কল্যাণানি কম্মানি, নত্থি সুচরিতস্স ৰিপাকো’তি ইদমস্স নানুজানামি; যঞ্চ খো সো এৰমাহ – ‘অমাহং পুগ্গলং অদ্দসং – ইধ পাণাতিপাতা পটিৰিরতং অদিন্নাদানা পটিৰিরতং…পে॰… সম্মাদিট্ঠিং, কাযস্স ভেদা পরং মরণা পস্সামি অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপন্ন’ন্তি ইদমস্স অনুজানামি; যঞ্চ খো সো এৰমাহ – ‘যো কির, ভো, পাণাতিপাতা পটিৰিরতো অদিন্নাদানা পটিৰিরতো…পে॰… সম্মাদিট্ঠি, সব্বো সো কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতী’তি ইদমস্স নানুজানামি; যঞ্চ খো সো এৰমাহ – ‘যে এৰং জানন্তি তে সম্মা জানন্তি; যে অঞ্ঞথা জানন্তি, মিচ্ছা তেসং ঞাণ’ন্তি ইদম্পিস্স নানুজানামি; যম্পি সো যদেৰ তস্স সামং ঞাতং সামং দিট্ঠং সামং ৰিদিতং তদেৰ তত্থ থামসা পরামাসা অভিনিৰিস্স ৰোহরতি – ‘ইদমেৰ সচ্চং, মোঘমঞ্ঞ’ন্তি ইদম্পিস্স নানুজানামি। তং কিস্স হেতু? অঞ্ঞথা হি, আনন্দ, তথাগতস্স মহাকম্মৰিভঙ্গে ঞাণং হোতি।
৩০৩. ‘‘তত্রানন্দ, য্ৰাযং পুগ্গলো ইধ পাণাতিপাতী অদিন্নাদাযী…পে॰… মিচ্ছাদিট্ঠি, কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি, পুব্বে ৰাস্স তং কতং হোতি পাপকম্মং দুক্খৰেদনীযং, পচ্ছা ৰাস্স তং কতং হোতি পাপকম্মং দুক্খৰেদনীযং, মরণকালে ৰাস্স হোতি মিচ্ছাদিট্ঠি সমত্তা সমাদিন্না। তেন সো কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি। যঞ্চ খো সো ইধ পাণাতিপাতী হোতি অদিন্নাদাযী হোতি…পে॰… মিচ্ছাদিট্ঠি হোতি তস্স দিট্ঠেৰ ধম্মে ৰিপাকং পটিসংৰেদেতি উপপজ্জ ৰা উপপজ্জং ৰা (সী॰ পী॰), উপপজ্জ ৰা (স্যা॰ কং॰ ক॰) উপপজ্জিত্ৰাতি সংৰণ্ণনায সংসন্দেতব্বা অপরে ৰা পরিযাযে।
‘‘তত্রানন্দ, য্ৰাযং পুগ্গলো ইধ পাণাতিপাতী অদিন্নাদাযী…পে॰… মিচ্ছাদিট্ঠি কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি, পুব্বে ৰাস্স তং কতং হোতি কল্যাণকম্মং সুখৰেদনীযং, পচ্ছা ৰাস্স তং কতং হোতি কল্যাণকম্মং সুখৰেদনীযং, মরণকালে ৰাস্স হোতি সম্মাদিট্ঠি সমত্তা সমাদিন্না। তেন সো কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি। যঞ্চ খো সো ইধ পাণাতিপাতী হোতি অদিন্নাদাযী হোতি…পে॰… মিচ্ছাদিট্ঠি হোতি তস্স দিট্ঠেৰ ধম্মে ৰিপাকং পটিসংৰেদেতি উপপজ্জ ৰা অপরে ৰা পরিযাযে।
‘‘তত্রানন্দ , য্ৰাযং পুগ্গলো ইধ পাণাতিপাতা পটিৰিরতো অদিন্নাদানা পটিৰিরতো…পে॰… সম্মাদিট্ঠি, কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি, পুব্বে ৰাস্স তং কতং হোতি কল্যাণকম্মং সুখৰেদনীযং, পচ্ছা ৰাস্স তং কতং হোতি কল্যাণকম্মং সুখৰেদনীযং, মরণকালে ৰাস্স হোতি সম্মাদিট্ঠি সমত্তা সমাদিন্না। তেন সো কাযস্স ভেদা পরং মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি। যঞ্চ খো সো ইধ পাণাতিপাতা পটিৰিরতো হোতি অদিন্নাদানা পটিৰিরতো হোতি…পে॰… সম্মাদিট্ঠি হোতি, তস্স দিট্ঠেৰ ধম্মে ৰিপাকং পটিসংৰেদেতি উপপজ্জ ৰা অপরে ৰা পরিযাযে।
‘‘তত্রানন্দ , য্ৰাযং পুগ্গলো ইধ পাণাতিপাতা পটিৰিরতো অদিন্নাদানা পটিৰিরতো…পে॰… সম্মাদিট্ঠি, কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি, পুব্বে ৰাস্স তং কতং হোতি পাপকম্মং দুক্খৰেদনীযং, পচ্ছা ৰাস্স তং কতং হোতি পাপকম্মং দুক্খৰেদনীযং, মরণকালে ৰাস্স হোতি মিচ্ছাদিট্ঠি সমত্তা সমাদিন্না। তেন সো কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতি। যঞ্চ খো সো ইধ পাণাতিপাতা পটিৰিরতো হোতি, অদিন্নাদানা পটিৰিরতো হোতি…পে॰… সম্মাদিট্ঠি হোতি, তস্স দিট্ঠেৰ ধম্মে ৰিপাকং পটিসংৰেদেতি উপপজ্জ ৰা অপরে ৰা পরিযাযে।
‘‘ইতি খো, আনন্দ, অত্থি কম্মং অভব্বং অভব্বাভাসং, অত্থি কম্মং অভব্বং ভব্বাভাসং, অত্থি কম্মং ভব্বঞ্চেৰ ভব্বাভাসঞ্চ, অত্থি কম্মং ভব্বং অভব্বাভাস’’ন্তি।
ইদমৰোচ ভগৰা। অত্তমনো আযস্মা আনন্দো ভগৰতো ভাসিতং অভিনন্দীতি।
মহাকম্মৰিভঙ্গসুত্তং নিট্ঠিতং ছট্ঠং।
৭. সল়াযতনৰিভঙ্গসুত্তং
৩০৪. এৰং মে সুতং – একং সমযং ভগৰা সাৰত্থিযং ৰিহরতি জেতৰনে অনাথপিণ্ডিকস্স আরামে। তত্র খো ভগৰা ভিক্খূ আমন্তেসি – ‘‘ভিক্খৰো’’তি। ‘‘ভদন্তে’’তি তে ভিক্খূ ভগৰতো পচ্চস্সোসুং। ভগৰা এতদৰোচ – ‘‘সল়াযতনৰিভঙ্গং ৰো, ভিক্খৰে, দেসেস্সামি। তং সুণাথ, সাধুকং মনসি করোথ; ভাসিস্সামী’’তি। ‘‘এৰং, ভন্তে’’তি খো তে ভিক্খূ ভগৰতো পচ্চস্সোসুং। ভগৰা এতদৰোচ –
‘‘‘ছ অজ্ঝত্তিকানি আযতনানি ৰেদিতব্বানি, ছ বাহিরানি আযতনানি ৰেদিতব্বানি, ছ ৰিঞ্ঞাণকাযা ৰেদিতব্বা, ছ ফস্সকাযা ৰেদিতব্বা, অট্ঠারস মনোপৰিচারা ৰেদিতব্বা, ছত্তিংস সত্তপদা ৰেদিতব্বা, তত্র ইদং নিস্সায ইদং পজহথ, তযো সতিপট্ঠানা যদরিযো সেৰতি যদরিযো সেৰমানো সত্থা গণমনুসাসিতুমরহতি, সো ৰুচ্চতি যোগ্গাচরিযানং যোগাচরিযানং (ক॰) অনুত্তরো পুরিসদম্মসারথী’তি – অযমুদ্দেসো সল়াযতনৰিভঙ্গস্স।
৩০৫. ‘‘‘ছ অজ্ঝত্তিকানি আযতনানি ৰেদিতব্বানী’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং। কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? ‘চক্খাযতনং সোতাযতনং ঘানাযতনং জিৰ্হাযতনং কাযাযতনং মনাযতনং – ছ অজ্ঝত্তিকানি আযতনানি ৰেদিতব্বানী’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
‘‘‘ছ বাহিরানি আযতনানি ৰেদিতব্বানী’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং । কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? ‘রূপাযতনং সদ্দাযতনং গন্ধাযতনং রসাযতনং ফোট্ঠব্বাযতনং ধম্মাযতনং – ছ বাহিরানি আযতনানি ৰেদিতব্বানী’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
‘‘‘ছ ৰিঞ্ঞাণকাযা ৰেদিতব্বা’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং। কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? ‘চক্খুৰিঞ্ঞাণং সোতৰিঞ্ঞাণং ঘানৰিঞ্ঞাণং জিৰ্হাৰিঞ্ঞাণং কাযৰিঞ্ঞাণং মনোৰিঞ্ঞাণং – ছ ৰিঞ্ঞাণকাযা ৰেদিতব্বা’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
‘‘‘ছ ফস্সকাযা ৰেদিতব্বা’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং। কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? ‘চক্খুসম্ফস্সো সোতসম্ফস্সো ঘানসম্ফস্সো জিৰ্হাসম্ফস্সো কাযসম্ফস্সো মনোসম্ফস্সো – ছ ফস্সকাযা ৰেদিতব্বা’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
‘‘‘অট্ঠারস মনোপৰিচারা ৰেদিতব্বা’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং। কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? ‘চক্খুনা রূপং দিস্ৰা সোমনস্সট্ঠানীযং রূপং উপৰিচরতি, দোমনস্সট্ঠানীযং রূপং উপৰিচরতি, উপেক্খাট্ঠানীযং রূপং উপৰিচরতি। সোতেন সদ্দং সুত্ৰা…পে॰… ঘানেন গন্ধং ঘাযিত্ৰা… জিৰ্হায রসং সাযিত্ৰা… কাযেন ফোট্ঠব্বং ফুসিত্ৰা… মনসা ধম্মং ৰিঞ্ঞায সোমনস্সট্ঠানীযং ধম্মং উপৰিচরতি, দোমনস্সট্ঠানীযং ধম্মং উপৰিচরতি, উপেক্খাট্ঠানীযং ধম্মং উপৰিচরতি। ইতি ছ সোমনস্সূপৰিচারা, ছ দোমনস্সূপৰিচারা, ছ উপেক্খূপৰিচারা, অট্ঠারস মনোপৰিচারা ৰেদিতব্বা’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
৩০৬. ‘‘‘ছত্তিংস সত্তপদা ৰেদিতব্বা’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং। কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? ছ গেহসিতানি গেহস্সিতানি (?) সোমনস্সানি, ছ নেক্খম্মসিতানি নেক্খম্মস্সিতানি (টীকা) সোমনস্সানি, ছ গেহসিতানি দোমনস্সানি, ছ নেক্খম্মসিতানি দোমনস্সানি, ছ গেহসিতা উপেক্খা, ছ নেক্খম্মসিতা উপেক্খা। তত্থ কতমানি ছ গেহসিতানি সোমনস্সানি? চক্খুৰিঞ্ঞেয্যানং রূপানং ইট্ঠানং কন্তানং মনাপানং মনোরমানং লোকামিসপটিসংযুত্তানং পটিলাভং ৰা পটিলাভতো সমনুপস্সতো পুব্বে ৰা পটিলদ্ধপুব্বং অতীতং নিরুদ্ধং ৰিপরিণতং সমনুস্সরতো উপ্পজ্জতি সোমনস্সং। যং এৰরূপং সোমনস্সং ইদং ৰুচ্চতি গেহসিতং সোমনস্সং। সোতৰিঞ্ঞেয্যানং সদ্দানং… ঘানৰিঞ্ঞেয্যানং গন্ধানং… জিৰ্হাৰিঞ্ঞেয্যানং রসানং… কাযৰিঞ্ঞেয্যানং ফোট্ঠব্বানং… মনোৰিঞ্ঞেয্যানং ধম্মানং ইট্ঠানং কন্তানং মনাপানং…পে॰… সোমনস্সং। যং এৰরূপং সোমনস্সং ইদং ৰুচ্চতি গেহসিতং সোমনস্সং। ইমানি ছ গেহসিতানি সোমনস্সানি।
‘‘তত্থ কতমানি ছ নেক্খম্মসিতানি সোমনস্সানি? রূপানংত্ৰেৰ অনিচ্চতং ৰিদিত্ৰা ৰিপরিণামৰিরাগনিরোধং ৰিপরিণামং ৰিরাগং নিরোধং (ক॰), ‘পুব্বে চেৰ রূপা এতরহি চ সব্বে তে রূপা অনিচ্চা দুক্খা ৰিপরিণামধম্মা’তি এৰমেতং যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায পস্সতো উপ্পজ্জতি সোমনস্সং। যং এৰরূপং সোমনস্সং ইদং ৰুচ্চতি নেক্খম্মসিতং সোমনস্সং। সদ্দানংত্ৰেৰ… গন্ধানংত্ৰেৰ… রসানংত্ৰেৰ… ফোট্ঠব্বানংত্ৰেৰ… ধম্মানংত্ৰে অনিচ্চতং ৰিদিত্ৰা ৰিপরিণামৰিরাগনিরোধং, ‘পুব্বে চেৰ ধম্মা এতরহি চ সব্বে তে ধম্মা অনিচ্চা দুক্খা ৰিপরিণামধম্মা’তি এৰমেতং যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায পস্সতো উপ্পজ্জতি সোমনস্সং। যং এৰরূপং সোমনস্সং ইদং ৰুচ্চতি নেক্খম্মসিতং সোমনস্সং। ইমানি ছ নেক্খম্মসিতানি সোমনস্সানি।
৩০৭. ‘‘তত্থ কতমানি ছ গেহসিতানি দোমনস্সানি? চক্খুৰিঞ্ঞেয্যানং রূপানং…পে॰… সোতৰিঞ্ঞেয্যানং সদ্দানং… ঘানৰিঞ্ঞেয্যানং গন্ধানং… জিৰ্হাৰিঞ্ঞেয্যানং রসানং… কাযৰিঞ্ঞেয্যানং ফোট্ঠব্বানং… মনোৰিঞ্ঞেয্যানং ধম্মানং ইট্ঠানং কন্তানং মনাপানং মনোরমানং লোকামিসপটিসংযুত্তানং অপ্পটিলাভং ৰা অপ্পটিলাভতো সমনুপস্সতো পুব্বে ৰা অপ্পটিলদ্ধপুব্বং অতীতং নিরুদ্ধং ৰিপরিণতং সমনুস্সরতো উপ্পজ্জতি দোমনস্সং। যং এৰরূপং দোমনস্সং ইদং ৰুচ্চতি গেহসিতং দোমনস্সং। ইমানি ছ গেহসিতানি দোমনস্সানি।
‘‘তত্থ কতমানি ছ নেক্খম্মসিতানি দোমনস্সানি? রূপানংত্ৰেৰ অনিচ্চতং ৰিদিত্ৰা ৰিপরিণামৰিরাগনিরোধং, ‘পুব্বে চেৰ রূপা এতরহি চ সব্বে তে রূপা অনিচ্চা দুক্খা ৰিপরিণামধম্মা’তি এৰমেতং যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায দিস্ৰা অনুত্তরেসু ৰিমোক্খেসু পিহং উপট্ঠাপেতি – ‘কুদাস্সু কদাস্সু (স্যা॰ কং॰ পী॰) নামাহং তদাযতনং উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সামি যদরিযা এতরহি আযতনং উপসম্পজ্জ ৰিহরন্তী’তি ইতি অনুত্তরেসু ৰিমোক্খেসু পিহং উপট্ঠাপযতো উপ্পজ্জতি পিহপচ্চযা দোমনস্সং। যং এৰরূপং দোমনস্সং ইদং ৰুচ্চতি নেক্খম্মসিতং দোমনস্সং। সদ্দানংত্ৰেৰ…পে॰… গন্ধানংত্ৰেৰ… রসানংত্ৰেৰ… ফোট্ঠব্বানংত্ৰেৰ… ধম্মানংত্ৰেৰ অনিচ্চতং ৰিদিত্ৰা ৰিপরিণামৰিরাগনিরোধং, ‘পুব্বে চেৰ ধম্মা এতরহি চ সব্বে তে ধম্মা অনিচ্চা দুক্খা ৰিপরিণামধম্মা’তি এৰমেতং যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায দিস্ৰা অনুত্তরেসু ৰিমোক্খেসু পিহং উপট্ঠাপেতি – ‘কুদাস্সু নামাহং তদাযতনং উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সামি যদরিযা এতরহি আযতনং উপসম্পজ্জ ৰিহরন্তী’তি ইতি অনুত্তরেসু ৰিমোক্খেসু পিহং উপট্ঠাপযতো উপ্পজ্জতি পিহপচ্চযা দোমনস্সং। যং এৰরূপং দোমনস্সং ইদং ৰুচ্চতি নেক্খম্মসিতং দোমনস্সং। ইমানি ছ নেক্খম্মসিতানি দোমনস্সানি।
৩০৮. ‘‘তত্থ কতমা ছ গেহসিতা উপেক্খা? চক্খুনা রূপং দিস্ৰা উপ্পজ্জতি উপেক্খা বালস্স মূল়্হস্স ( ) (মন্দস্স) (ক॰) পুথুজ্জনস্স অনোধিজিনস্স অৰিপাকজিনস্স অনাদীনৰদস্সাৰিনো অস্সুতৰতো পুথুজ্জনস্স। যা এৰরূপা উপেক্খা, রূপং সা নাতিৰত্ততি। তস্মা সা সাযং (ক॰) উপেক্খা ‘গেহসিতা’তি ৰুচ্চতি। সোতেন সদ্দং সুত্ৰা… ঘানেন গন্ধং ঘাযিত্ৰা… জিৰ্হায রসং সাযিত্ৰা… কাযেন ফোট্ঠব্বং ফুসিত্ৰা… মনসা ধম্মং ৰিঞ্ঞায উপ্পজ্জতি উপেক্খা বালস্স মূল়্হস্স পুথুজ্জনস্স অনোধিজিনস্স অৰিপাকজিনস্স অনাদীনৰদস্সাৰিনো অস্সুতৰতো পুথুজ্জনস্স। যা এৰরূপা উপেক্খা, ধম্মং সা নাতিৰত্ততি। তস্মা সা উপেক্খা ‘গেহসিতা’তি ৰুচ্চতি। ইমা ছ গেহসিতা উপেক্খা।
‘‘তত্থ কতমা ছ নেক্খম্মসিতা উপেক্খা? রূপানংত্ৰেৰ অনিচ্চতং ৰিদিত্ৰা ৰিপরিণামৰিরাগনিরোধং, ‘পুব্বে চেৰ রূপা এতরহি চ সব্বে তে রূপা অনিচ্চা দুক্খা ৰিপরিণামধম্মা’তি এৰমেতং যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায পস্সতো উপ্পজ্জতি উপেক্খা। যা এৰরূপা উপেক্খা, রূপং সা অতিৰত্ততি। তস্মা সা উপেক্খা ‘নেক্খম্মসিতা’তি ৰুচ্চতি। সদ্দানংত্ৰেৰ… গন্ধানংত্ৰেৰ… রসানংত্ৰেৰ… ফোট্ঠব্বানংত্ৰেৰ… ধম্মানংত্ৰেৰ অনিচ্চতং ৰিদিত্ৰা ৰিপরিণামৰিরাগনিরোধং, ‘পুব্বে চেৰ ধম্মা এতরহি চ সব্বে তে ধম্মা অনিচ্চা দুক্খা ৰিপরিণামধম্মা’তি এৰমেতং যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায পস্সতো উপ্পজ্জতি উপেক্খা। যা এৰরূপা উপেক্খা, ধম্মং সা অতিৰত্ততি। তস্মা সা উপেক্খা ‘নেক্খম্মসিতা’তি ৰুচ্চতি। ইমা ছ নেক্খম্মসিতা উপেক্খা। ‘ছত্তিংস সত্তপদা ৰেদিতব্বা’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
৩০৯. ‘‘তত্র ইদং নিস্সায ইদং পজহথা’’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং; কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? তত্র, ভিক্খৰে, যানি ছ নেক্খম্মসিতানি সোমনস্সানি তানি নিস্সায তানি আগম্ম যানি ছ গেহসিতানি সোমনস্সানি তানি পজহথ, তানি সমতিক্কমথ। এৰমেতেসং পহানং হোতি, এৰমেতেসং সমতিক্কমো হোতি।
‘‘তত্র, ভিক্খৰে, যানি ছ নেক্খম্মসিতানি দোমনস্সানি তানি নিস্সায তানি আগম্ম যানি ছ গেহসিতানি দোমনস্সানি তানি পজহথ, তানি সমতিক্কমথ। এৰমেতেসং পহানং হোতি, এৰমেতেসং সমতিক্কমো হোতি।
‘‘তত্র, ভিক্খৰে, যা ছ নেক্খম্মসিতা উপেক্খা তা নিস্সায তা আগম্ম যা ছ গেহসিতা উপেক্খা তা পজহথ, তা সমতিক্কমথ। এৰমেতাসং পহানং হোতি, এৰমেতাসং সমতিক্কমো হোতি।
‘‘তত্র, ভিক্খৰে, যানি ছ নেক্খম্মসিতানি সোমনস্সানি তানি নিস্সায তানি আগম্ম যানি ছ নেক্খম্মসিতানি দোমনস্সানি তানি পজহথ, তানি সমতিক্কমথ। এৰমেতেসং পহানং হোতি, এৰমেতেসং সমতিক্কমো হোতি।
‘‘তত্র, ভিক্খৰে, যা ছ নেক্খম্মসিতা উপেক্খা তা নিস্সায তা আগম্ম যানি ছ নেক্খম্মসিতানি সোমনস্সানি তানি পজহথ, তানি সমতিক্কমথ। এৰমেতেসং পহানং হোতি, এৰমেতেসং সমতিক্কমো হোতি।
৩১০. ‘‘অত্থি , ভিক্খৰে, উপেক্খা নানত্তা নানত্তসিতা, অত্থি উপেক্খা একত্তা একত্তসিতা। কতমা চ, ভিক্খৰে, উপেক্খা নানত্তা নানত্তসিতা? অত্থি, ভিক্খৰে, উপেক্খা রূপেসু, অত্থি সদ্দেসু , অত্থি গন্ধেসু, অত্থি রসেসু, অত্থি ফোট্ঠব্বেসু – অযং, ভিক্খৰে, উপেক্খা নানত্তা নানত্তসিতা। কতমা চ, ভিক্খৰে, উপেক্খা একত্তা একত্তসিতা? অত্থি, ভিক্খৰে, উপেক্খা আকাসানঞ্চাযতননিস্সিতা, অত্থি ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতননিস্সিতা, অত্থি আকিঞ্চঞ্ঞাযতননিস্সিতা, অত্থি নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতননিস্সিতা – অযং, ভিক্খৰে, উপেক্খা একত্তা একত্তসিতা।
‘‘তত্র, ভিক্খৰে, যাযং উপেক্খা একত্তা একত্তসিতা তং নিস্সায তং আগম্ম যাযং উপেক্খা নানত্তা নানত্তসিতা তং পজহথ, তং সমতিক্কমথ। এৰমেতিস্সা পহানং হোতি, এৰমেতিস্সা সমতিক্কমো হোতি।
‘‘অতম্মযতং, ভিক্খৰে, নিস্সায অতম্মযতং আগম্ম যাযং উপেক্খা একত্তা একত্তসিতা তং পজহথ, তং সমতিক্কমথ। এৰমেতিস্সা পহানং হোতি, এৰমেতিস্সা সমতিক্কমো হোতি। ‘তত্র ইদং নিস্সায ইদং পজহথা’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
৩১১. ‘‘‘তযো সতিপট্ঠানা যদরিযো সেৰতি, যদরিযো সেৰমানো সত্থা গণমনুসাসিতুমরহতী’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং; কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? ইধ, ভিক্খৰে, সত্থা সাৰকানং ধম্মং দেসেতি অনুকম্পকো হিতেসী অনুকম্পং উপাদায – ‘ইদং ৰো হিতায, ইদং ৰো সুখাযা’তি। তস্স সাৰকা ন সুস্সূসন্তি, ন সোতং ওদহন্তি, ন অঞ্ঞা চিত্তং উপট্ঠপেন্তি , ৰোক্কম্ম চ সত্থুসাসনা ৰত্তন্তি। তত্র, ভিক্খৰে, তথাগতো ন চেৰ অনত্তমনো হোতি, ন চ অনত্তমনতং পটিসংৰেদেতি, অনৰস্সুতো চ ৰিহরতি সতো সম্পজানো। ইদং, ভিক্খৰে, পঠমং সতিপট্ঠানং যদরিযো সেৰতি, যদরিযো সেৰমানো সত্থা গণমনুসাসিতুমরহতি।
‘‘পুন চপরং, ভিক্খৰে, সত্থা সাৰকানং ধম্মং দেসেতি অনুকম্পকো হিতেসী অনুকম্পং উপাদায – ‘ইদং ৰো হিতায, ইদং ৰো সুখাযা’তি। তস্স একচ্চে সাৰকা ন সুস্সূসন্তি, ন সোতং ওদহন্তি, ন অঞ্ঞা চিত্তং উপট্ঠপেন্তি, ৰোক্কম্ম চ সত্থুসাসনা ৰত্তন্তি; একচ্চে সাৰকা সুস্সূসন্তি, সোতং ওদহন্তি, অঞ্ঞা চিত্তং উপট্ঠপেন্তি, ন চ ৰোক্কম্ম সত্থুসাসনা ৰত্তন্তি । তত্র, ভিক্খৰে, তথাগতো ন চেৰ অনত্তমনো হোতি, ন চ অনত্তমনতং পটিসংৰেদেতি; ন চ অত্তমনো হোতি, ন চ অত্তমনতং পটিসংৰেদেতি। অনত্তমনতা চ অত্তমনতা চ – তদুভযং অভিনিৰজ্জেত্ৰা উপেক্খকো ৰিহরতি সতো সম্পজানো। ইদং ৰুচ্চতি, ভিক্খৰে, দুতিযং সতিপট্ঠানং যদরিযো সেৰতি, যদরিযো সেৰমানো সত্থা গণমনুসাসিতুমরহতি।
‘‘পুন চপরং, ভিক্খৰে, সত্থা সাৰকানং ধম্মং দেসেতি অনুকম্পকো হিতেসী অনুকম্পং উপাদায – ‘ইদং ৰো হিতায, ইদং ৰো সুখাযা’তি। তস্স সাৰকা সুস্সূসন্তি, সোতং ওদহন্তি, অঞ্ঞাচিত্তং উপট্ঠপেন্তি, ন চ ৰোক্কম্ম সত্থুসাসনা ৰত্তন্তি। তত্র, ভিক্খৰে, তথাগতো অত্তমনো চেৰ হোতি, অত্তমনতঞ্চ পটিসংৰেদেতি, অনৰস্সুতো চ ৰিহরতি সতো সম্পজানো। ইদং ৰুচ্চতি, ভিক্খৰে, ততিযং সতিপট্ঠানং যদরিযো সেৰতি, যদরিযো সেৰমানো সত্থা গণমনুসাসিতুমরহতি। ‘তযো সতিপট্ঠানা যদরিযো সেৰতি, যদরিযো সেৰমানো সত্থা গণমনুসাসিতুমরহতী’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
৩১২. ‘‘‘সো ৰুচ্চতি যোগ্গাচরিযানং অনুত্তরো পুরিসদম্মসারথী’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং। কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? হত্থিদমকেন, ভিক্খৰে, হত্থিদম্মো সারিতো একংযেৰ দিসং ধাৰতি – পুরত্থিমং ৰা পচ্ছিমং ৰা উত্তরং ৰা দক্খিণং ৰা। অস্সদমকেন, ভিক্খৰে, অস্সদম্মো সারিতো একঞ্ঞেৰ দিসং ধাৰতি – পুরত্থিমং ৰা পচ্ছিমং ৰা উত্তরং ৰা দক্খিণং ৰা। গোদমকেন, ভিক্খৰে, গোদম্মো সারিতো একংযেৰ দিসং ধাৰতি – পুরত্থিমং ৰা পচ্ছিমং ৰা উত্তরং ৰা দক্খিণং ৰা। তথাগতেন হি, ভিক্খৰে, অরহতা সম্মাসম্বুদ্ধেন পুরিসদম্মো সারিতো অট্ঠ দিসা ৰিধাৰতি। রূপী রূপানি পস্সতি – অযং একা দিসা; অজ্ঝত্তং অরূপসঞ্ঞী বহিদ্ধা রূপানি পস্সতি – অযং দুতিযা দিসা; সুভন্ত্ৰেৰ অধিমুত্তো হোতি – অযং ততিযা দিসা; সব্বসো রূপসঞ্ঞানং সমতিক্কমা পটিঘসঞ্ঞানং অত্থঙ্গমা নানত্তসঞ্ঞানং অমনসিকারা ‘অনন্তো আকাসো’তি আকাসানঞ্চাযতনং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি – অযং চতুত্থী দিসা; সব্বসো আকাসানঞ্চাযতনং সমতিক্কম্ম ‘অনন্তং ৰিঞ্ঞাণ’ন্তি ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি – অযং পঞ্চমী দিসা; সব্বসো ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনং সমতিক্কম্ম ‘নত্থি কিঞ্চী’তি আকিঞ্চঞ্ঞাযতনং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি – অযং ছট্ঠী দিসা; সব্বসো আকিঞ্চঞ্ঞাযতনং সমতিক্কম্ম নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি – অযং সত্তমী দিসা; সব্বসো নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনং সমতিক্কম্ম সঞ্ঞাৰেদযিতনিরোধং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি – অযং অট্ঠমী দিসা। তথাগতেন, ভিক্খৰে, অরহতা সম্মাসম্বুদ্ধেন পুরিসদম্মো সারিতো ইমা অট্ঠ দিসা ৰিধাৰতি। ‘সো ৰুচ্চতি যোগ্গাচরিযানং অনুত্তরো পুরিসদম্মসারথী’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্ত’’ন্তি।
ইদমৰোচ ভগৰা। অত্তমনা তে ভিক্খূ ভগৰতো ভাসিতং অভিনন্দুন্তি।
সল়াযতনৰিভঙ্গসুত্তং নিট্ঠিতং সত্তমং।
৮. উদ্দেসৰিভঙ্গসুত্তং
৩১৩. এৰং মে সুতং – একং সমযং ভগৰা সাৰত্থিযং ৰিহরতি জেতৰনে অনাথপিণ্ডিকস্স আরামে। তত্র খো ভগৰা ভিক্খূ আমন্তেসি – ‘‘ভিক্খৰো’’তি। ‘‘ভদন্তে’’তি তে ভিক্খূ ভগৰতো পচ্চস্সোসুং। ভগৰা এতদৰোচ – ‘‘উদ্দেসৰিভঙ্গং ৰো, ভিক্খৰে, দেসেস্সামি। তং সুণাথ, সাধুকং মনসি করোথ; ভাসিস্সামী’’তি। ‘‘এৰং, ভন্তে’’তি খো তে ভিক্খূ ভগৰতো পচ্চস্সোসুং। ভগৰা এতদৰোচ –
‘‘তথা তথা, ভিক্খৰে, ভিক্খু উপপরিক্খেয্য যথা যথা যথা যথাস্স (সী॰ স্যা॰ কং॰ পী॰) উপপরিক্খতো বহিদ্ধা চস্স ৰিঞ্ঞাণং অৰিক্খিত্তং অৰিসটং, অজ্ঝত্তং অসণ্ঠিতং অনুপাদায ন পরিতস্সেয্য। বহিদ্ধা, ভিক্খৰে, ৰিঞ্ঞাণে অৰিক্খিত্তে অৰিসটে সতি অজ্ঝত্তং অসণ্ঠিতে অনুপাদায অপরিতস্সতো আযতিং জাতিজরামরণদুক্খসমুদযসম্ভৰো ন হোতী’’তি। ইদমৰোচ ভগৰা। ইদং ৰত্ৰান সুগতো উট্ঠাযাসনা ৰিহারং পাৰিসি।
৩১৪. অথ খো তেসং ভিক্খূনং, অচিরপক্কন্তস্স ভগৰতো, এতদহোসি – ‘‘ইদং খো নো, আৰুসো, ভগৰা সংখিত্তেন উদ্দেসং উদ্দিসিত্ৰা ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভজিত্ৰা উট্ঠাযাসনা ৰিহারং পৰিট্ঠো – ‘তথা তথা, ভিক্খৰে , ভিক্খু উপপরিক্খেয্য যথা যথা উপপরিক্খতো বহিদ্ধা চস্স ৰিঞ্ঞাণং অৰিক্খিত্তং অৰিসটং, অজ্ঝত্তং অসণ্ঠিতং অনুপাদায ন পরিতস্সেয্য। বহিদ্ধা , ভিক্খৰে, ৰিঞ্ঞাণে অৰিক্খিত্তে অৰিসটে সতি অজ্ঝত্তং অসণ্ঠিতে অনুপাদায অপরিতস্সতো আযতিং জাতিজরামরণদুক্খসমুদযসম্ভৰো ন হোতী’তি। কো নু খো ইমস্স ভগৰতা সংখিত্তেন উদ্দেসস্স উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স ৰিত্থারেন অত্থং ৰিভজেয্যা’’তি? অথ খো তেসং ভিক্খূনং এতদহোসি – ‘‘অযং খো আযস্মা মহাকচ্চানো সত্থু চেৰ সংৰণ্ণিতো সম্ভাৰিতো চ ৰিঞ্ঞূনং সব্রহ্মচারীনং; পহোতি চাযস্মা মহাকচ্চানো ইমস্স ভগৰতা সংখিত্তেন উদ্দেসস্স উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স ৰিত্থারেন অত্থং ৰিভজিতুং। যংনূন মযং যেনাযস্মা মহাকচ্চানো তেনুপসঙ্কমেয্যাম; উপসঙ্কমিত্ৰা আযস্মন্তং মহাকচ্চানং এতমত্থং পটিপুচ্ছেয্যামা’’তি।
অথ খো তে ভিক্খূ যেনাযস্মা মহাকচ্চানো তেনুপসঙ্কমিংসু; উপসঙ্কমিত্ৰা আযস্মতা মহাকচ্চানেন সদ্ধিং সম্মোদিংসু। সম্মোদনীযং কথং সারণীযং ৰীতিসারেত্ৰা একমন্তং নিসীদিংসু। একমন্তং নিসিন্না খো তে ভিক্খূ আযস্মন্তং মহাকচ্চানং এতদৰোচুং –
‘‘ইদং খো নো, আৰুসো কচ্চান, ভগৰা সংখিত্তেন উদ্দেসং উদ্দিসিত্ৰা ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভজিত্ৰা উট্ঠাযাসনা ৰিহারং পৰিট্ঠো – ‘তথা তথা, ভিক্খৰে, ভিক্খু উপপরিক্খেয্য যথা যথা উপপরিক্খতো বহিদ্ধা চস্স ৰিঞ্ঞাণং অৰিক্খিত্তং অৰিসটং, অজ্ঝত্তং অসণ্ঠিতং অনুপাদায ন পরিতস্সেয্য। বহিদ্ধা, ভিক্খৰে, ৰিঞ্ঞাণে অৰিক্খিত্তে অৰিসটে সতি অজ্ঝত্তং অসণ্ঠিতে অনুপাদায অপরিতস্সতো আযতিং জাতিজরামরণদুক্খসমুদযসম্ভৰো ন হোতী’তি। তেসং নো, আৰুসো কচ্চান, অম্হাকং, অচিরপক্কন্তস্স ভগৰতো, এতদহোসি – ‘ইদং খো নো, আৰুসো, ভগৰা সংখিত্তেন উদ্দেসং উদ্দিসিত্ৰা ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভজিত্ৰা উট্ঠাযাসনা ৰিহারং পৰিট্ঠো – তথা তথা, ভিক্খৰে, ভিক্খু উপপরিক্খেয্য, যথা যথা উপপরিক্খতো বহিদ্ধা চস্স ৰিঞ্ঞাণং অৰিক্খিত্তং অৰিসটং অজ্ঝত্তং অসণ্ঠিতং অনুপাদায ন পরিতস্সেয্য। বহিদ্ধা, ভিক্খৰে, ৰিঞ্ঞাণে অৰিক্খিত্তে অৰিসটে সতি অজ্ঝত্তং অসণ্ঠিতে অনুপাদায অপরিতস্সতো আযতিং জাতিজরামরণদুক্খসমুদযসম্ভৰো ন হোতী’তি। কো নু খো ইমস্স ভগৰতা সংখিত্তেন উদ্দেসস্স উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স ৰিত্থারেন অত্থং ৰিভজেয্যা’’তি। ‘‘তেসং নো, আৰুসো কচ্চান, অম্হাকং এতদহোসি – ‘অযং খো আযস্মা মহাকচ্চানো সত্থু চেৰ সংৰণ্ণিতো, সম্ভাৰিতো চ ৰিঞ্ঞূনং সব্রহ্মচারীনং। পহোতি চাযস্মা মহাকচ্চানো ইমস্স ভগৰতা সংখিত্তেন উদ্দেসস্স উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স ৰিত্থারেন অত্থং ৰিভজিতুং। যংনূন মযং যেনাযস্মা মহাকচ্চানো তেনুপসঙ্কমেয্যাম; উপসঙ্কমিত্ৰা আযস্মন্তং মহাকচ্চানং এতমত্থং পটিপুচ্ছেয্যামা’তি – ৰিভজতাযস্মা মহাকচ্চানো’’তি।
৩১৫. ‘‘‘সেয্যথাপি, আৰুসো, পুরিসো সারত্থিকো সারগৰেসী সারপরিযেসনং চরমানো মহতো রুক্খস্স তিট্ঠতো সারৰতো অতিক্কম্মেৰ মূলং অতিক্কম্ম খন্ধং সাখাপলাসে সারং পরিযেসিতব্বং মঞ্ঞেয্য, এৰং সম্পদমিদং আযস্মন্তানং সত্থরি সম্মুখীভূতে তং ভগৰন্তং অতিসিত্ৰা অম্হে এতমত্থং পটিপুচ্ছিতব্বং মঞ্ঞথ। সো হাৰুসো, ভগৰা জানং জানাতি, পস্সং পস্সতি, চক্খুভূতো ঞাণভূতো ধম্মভূতো ব্রহ্মভূতো ৰত্তা পৰত্তা অত্থস্স নিন্নেতা অমতস্স দাতা ধম্মস্সামী তথাগতো। সো চেৰ পনেতস্স কালো অহোসি যং ভগৰন্তংযেৰ এতমত্থং পটিপুচ্ছেয্যাথ; যথা ৰো ভগৰা ব্যাকরেয্য তথা নং ধারেয্যাথা’’’তি। ‘অদ্ধাৰুসো কচ্চান, ভগৰা জানং জানাতি, পস্সং পস্সতি, চক্খুভূতো ঞাণভূতো ধম্মভূতো ব্রহ্মভূতো ৰত্তা পৰত্তা অত্থস্স নিন্নেতা অমতস্স দাতা ধম্মস্সামী তথাগতো। সো চেৰ পনেতস্স কালো অহোসি যং ভগৰন্তংযেৰ এতমত্থং পটিপুচ্ছেয্যাম; যথা নো ভগৰা ব্যাকরেয্য তথা নং ধারেয্যাম। অপি চাযস্মা মহাকচ্চানো সত্থু চেৰ সংৰণ্ণিতো সম্ভাৰিতো চ ৰিঞ্ঞূনং সব্রহ্মচারীনং। পহোতি চাযস্মা মহাকচ্চানো ইমস্স ভগৰতা সংখিত্তেন উদ্দেসস্স উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স ৰিত্থারেন অত্থং ৰিভজিতুং। ৰিভজতাযস্মা মহাকচ্চানো অগরুং করিত্ৰা’তি। ‘তেন হাৰুসো, সুণাথ, সাধুকং মনসি করোথ; ভাসিস্সামী’তি। ‘এৰমাৰুসো’তি খো তে ভিক্খূ আযস্মতো মহাকচ্চানস্স পচ্চস্সোসুং। আযস্মা মহাকচ্চানো এতদৰোচ –
‘যং খো নো, আৰুসো, ভগৰা সংখিত্তেন উদ্দেসং উদ্দিসিত্ৰা ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভজিত্ৰা উট্ঠাযাসনা ৰিহারং পৰিট্ঠো – তথা তথা, ভিক্খৰে, ভিক্খু উপপরিক্খেয্য, যথা যথা উপপরিক্খতো বহিদ্ধা চস্স ৰিঞ্ঞাণং অৰিক্খিত্তং অৰিসটং অজ্ঝত্তং অসণ্ঠিতং অনুপাদায ন পরিতস্সেয্য, বহিদ্ধা, ভিক্খৰে, ৰিঞ্ঞাণে অৰিক্খিত্তে অৰিসটে সতি অজ্ঝত্তং অসণ্ঠিতে অনুপাদায অপরিতস্সতো আযতিং জাতিজরামরণদুক্খসমুদযসম্ভৰো ন হোতী’তি। ইমস্স খো অহং, আৰুসো, ভগৰতা সংখিত্তেন উদ্দেসস্স উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স এৰং ৰিত্থারেন অত্থং আজানামি।
৩১৬. ‘‘কথঞ্চাৰুসো, বহিদ্ধা ৰিঞ্ঞাণং ৰিক্খিত্তং ৰিসটন্তি ৰুচ্চতি? ইধাৰুসো, ভিক্খুনো চক্খুনা রূপং দিস্ৰা রূপনিমিত্তানুসারি ৰিঞ্ঞাণং হোতি রূপনিমিত্তস্সাদগধিতং …গথিতং (সী॰ পী॰) রূপনিমিত্তস্সাদৰিনিবন্ধং …ৰিনিবন্ধং (সী॰ পী॰) রূপনিমিত্তস্সাদসংযোজনসংযুত্তং বহিদ্ধা ৰিঞ্ঞাণং ৰিক্খিত্তং ৰিসটন্তি ৰুচ্চতি। সোতেন সদ্দং সুত্ৰা…পে॰… ঘানেন গন্ধং ঘাযিত্ৰা… জিৰ্হায রসং সাযিত্ৰা… কাযেন ফোট্ঠব্বং ফুসিত্ৰা… মনসা ধম্মং ৰিঞ্ঞায ধম্মনিমিত্তানুসারী ৰিঞ্ঞাণং হোতি; ধম্মনিমিত্তস্সাদগধিতং ধম্মনিমিত্তস্সাদৰিনিবন্ধং ধম্মনিমিত্তস্সাদসংযোজনসংযুত্তং বহিদ্ধা ৰিঞ্ঞাণং ৰিক্খিত্তং ৰিসটন্তি ৰুচ্চতি। এৰং খো আৰুসো, বহিদ্ধা ৰিঞ্ঞাণং ৰিক্খিত্তং ৰিসটন্তি ৰুচ্চতি।
৩১৭. ‘‘কথঞ্চাৰুসো, বহিদ্ধা ৰিঞ্ঞাণং অৰিক্খিত্তং অৰিসটন্তি ৰুচ্চতি ? ইধাৰুসো, ভিক্খুনো চক্খুনা রূপং দিস্ৰা ন রূপনিমিত্তানুসারি ৰিঞ্ঞাণং হোতি রূপনিমিত্তস্সাদগধিতং ন রূপনিমিত্তস্সাদৰিনিবন্ধং ন রূপনিমিত্তস্সাদসংযোজনসংযুত্তং বহিদ্ধা ৰিঞ্ঞাণং অৰিক্খিত্তং অৰিসটন্তি ৰুচ্চতি । সোতেন সদ্দং সুত্ৰা…পে॰… ঘানেন গন্ধং ঘাযিত্ৰা… জিৰ্হায রসং সাযিত্ৰা… কাযেন ফোট্ঠব্বং ফুসিত্ৰা… মনসা ধম্মং ৰিঞ্ঞায ন ধম্মনিমিত্তানুসারী ৰিঞ্ঞাণং হোতি ন ধম্মনিমিত্তস্সাদগধিতং ন ধম্মনিমিত্তস্সাদৰিনিবন্ধং ন ধম্মনিমিত্তস্সাদসংযোজনসংযুত্তং বহিদ্ধা ৰিঞ্ঞাণং অৰিক্খিত্তং অৰিসটন্তি ৰুচ্চতি। এৰং খো, আৰুসো, বহিদ্ধা ৰিঞ্ঞাণং অৰিক্খিত্তং অৰিসটন্তি ৰুচ্চতি।
৩১৮. ‘‘কথঞ্চাৰুসো, অজ্ঝত্তং অজ্ঝত্তং চিত্তং (সী॰ স্যা॰ কং॰ পী॰) সণ্ঠিতন্তি ৰুচ্চতি? ইধাৰুসো, ভিক্খু ৰিৰিচ্চেৰ কামেহি ৰিৰিচ্চ অকুসলেহি ধম্মেহি সৰিতক্কং সৰিচারং ৰিৰেকজং পীতিসুখং পঠমং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। তস্স ৰিৰেকজপীতিসুখানুসারি ৰিঞ্ঞাণং হোতি ৰিৰেকজপীতিসুখস্সাদগধিতং ৰিৰেকজপীতিসুখস্সাদৰিনিবন্ধং ৰিৰেকজপীতিসুখস্সাদসংযোজনসংযুত্তং অজ্ঝত্তং চিত্তং সণ্ঠিতন্তি ৰুচ্চতি।
‘‘পুন চপরং, আৰুসো, ভিক্খু ৰিতক্কৰিচারানং ৰূপসমা অজ্ঝত্তং সম্পসাদনং চেতসো একোদিভাৰং অৰিতক্কং অৰিচারং সমাধিজং পীতিসুখং দুতিযং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। তস্স সমাধিজপীতিসুখানুসারি ৰিঞ্ঞাণং হোতি সমাধিজপীতিসুখস্সাদগধিতং সমাধিজপীতিসুখস্সাদৰিনিবন্ধং সমাধিজপীতিসুখস্সাদসংযোজনসংযুত্তং অজ্ঝত্তং চিত্তং সণ্ঠিতন্তি ৰুচ্চতি।
‘‘পুন চপরং, আৰুসো, ভিক্খু পীতিযা চ ৰিরাগা উপেক্খকো চ ৰিহরতি সতো চ সম্পজানো সুখঞ্চ কাযেন পটিসংৰেদেতি, যং তং অরিযা আচিক্খন্তি – ‘উপেক্খকো সতিমা সুখৰিহারী’তি ততিযং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। তস্স উপেক্খানুসারি ৰিঞ্ঞাণং হোতি উপেক্খাসুখস্সাদগধিতং উপেক্খাসুখস্সাদৰিনিবন্ধং উপেক্খাসুখস্সাদসংযোজনসংযুত্তং অজ্ঝত্তং চিত্তং সণ্ঠিতন্তি ৰুচ্চতি।
‘‘পুন চপরং, আৰুসো, ভিক্খু সুখস্স চ পহানা দুক্খস্স চ পহানা পুব্বেৰ সোমনস্সদোমনস্সানং অত্থঙ্গমা অদুক্খমসুখং উপেক্খাসতিপারিসুদ্ধিং চতুত্থং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। তস্স অদুক্খমসুখানুসারি ৰিঞ্ঞাণং হোতি অদুক্খমসুখস্সাদগধিতং অদুক্খমসুখস্সাদৰিনিবন্ধং অদুক্খমসুখস্সাদসংযোজনসংযুত্তং অজ্ঝত্তং চিত্তং সণ্ঠিতন্তি ৰুচ্চতি। এৰং খো, আৰুসো, অজ্ঝত্তং অজ্ঝত্তং চিত্তং (সী॰ স্যা॰ কং॰ পী॰) সণ্ঠিতন্তি ৰুচ্চতি।
৩১৯. ‘‘কথঞ্চাৰুসো , অজ্ঝত্তং অজ্ঝত্তং চিত্তং (সী॰ স্যা॰ কং॰ পী॰) অসণ্ঠিতন্তি ৰুচ্চতি? ইধাৰুসো, ভিক্খু ৰিৰিচ্চেৰ কামেহি ৰিৰিচ্চ অকুসলেহি ধম্মেহি…পে॰… পঠমং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। তস্স ন ৰিৰেকজপীতিসুখানুসারি ৰিঞ্ঞাণং হোতি ন ৰিৰেকজপীতিসুখস্সাদগধিতং ন ৰিৰেকজপীতিসুখস্সাদৰিনিবন্ধং ন ৰিৰেকজপীতিসুখস্সাদসংযোজনসংযুত্তং অজ্ঝত্তং চিত্তং অসণ্ঠিতন্তি ৰুচ্চতি।
‘‘পুন চপরং, আৰুসো, ভিক্খু ৰিতক্কৰিচারানং ৰূপসমা…পে॰… দুতিযং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। তস্স ন সমাধিজপীতিসুখানুসারি ৰিঞ্ঞাণং হোতি ন সমাধিজপীতিসুখস্সাদগধিতং ন সমাধিজপীতিসুখস্সাদৰিনিবন্ধং ন সমাধিজপীতিসুখস্সাদসংযোজনসংযুত্তং অজ্ঝত্তং চিত্তং অসণ্ঠিতন্তি ৰুচ্চতি ।
‘‘পুন চপরং, আৰুসো, ভিক্খু পীতিযা চ ৰিরাগা…পে॰… ততিযং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। তস্স ন উপেক্খানুসারি ৰিঞ্ঞাণং হোতি ন উপেক্খাসুখস্সাদগধিতং ন উপেক্খাসুখস্সাদৰিনিবন্ধং ন উপেক্খাসুখস্সাদসংযোজনসংযুত্তং অজ্ঝত্তং চিত্তং অসণ্ঠিতন্তি ৰুচ্চতি।
‘‘পুন চপরং, আৰুসো, ভিক্খু সুখস্স চ পহানা দুক্খস্স চ পহানা পুব্বেৰ সোমনস্সদোমনস্সানং অত্থঙ্গমা অদুক্খমসুখং উপেক্খাসতিপারিসুদ্ধিং চতুত্থং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। তস্স ন অদুক্খমসুখানুসারি ৰিঞ্ঞাণং হোতি ন অদুক্খমসুখস্সাদগধিতং ন অদুক্খমসুখস্সাদৰিনিবন্ধং ন অদুক্খমসুখস্সাদসংযোজনসংযুত্তং অজ্ঝত্তং চিত্তং অসণ্ঠিতন্তি ৰুচ্চতি। এৰং খো, আৰুসো, অজ্ঝত্তং অজ্ঝত্তং চিত্তং (সী॰ স্যা॰ কং॰ পী॰) অসণ্ঠিতন্তি ৰুচ্চতি।
৩২০. ‘‘কথঞ্চাৰুসো, অনুপাদা পরিতস্সনা হোতি? ইধাৰুসো, অস্সুতৰা পুথুজ্জনো অরিযানং অদস্সাৰী অরিযধম্মস্স অকোৰিদো অরিযধম্মে অৰিনীতো সপ্পুরিসানং অদস্সাৰী সপ্পুরিসধম্মস্স অকোৰিদো সপ্পুরিসধম্মে অৰিনীতো রূপং অত্ততো সমনুপস্সতি রূপৰন্তং ৰা অত্তানং অত্তনি ৰা রূপং রূপস্মিং ৰা অত্তানং। তস্স তং রূপং ৰিপরিণমতি, অঞ্ঞথা হোতি। তস্স রূপৰিপরিণামঞ্ঞথাভাৰা রূপৰিপরিণামানুপরিৰত্তি ৰিঞ্ঞাণং হোতি। তস্স রূপৰিপরিণামানুপরিৰত্তজা পরিতস্সনা ধম্মসমুপ্পাদা চিত্তং পরিযাদায তিট্ঠন্তি। চেতসো পরিযাদানা উত্তাসৰা চ হোতি ৰিঘাতৰা চ অপেক্খৰা চ অনুপাদায চ পরিতস্সতি। ৰেদনং …পে॰… সঞ্ঞং… সঙ্খারে… ৰিঞ্ঞাণং অত্ততো সমনুপস্সতি ৰিঞ্ঞাণৰন্তং ৰা অত্তানং অত্তনি ৰা ৰিঞ্ঞাণং ৰিঞ্ঞাণস্মিং ৰা অত্তানং। তস্স তং ৰিঞ্ঞাণং ৰিপরিণমতি, অঞ্ঞথা হোতি। তস্স ৰিঞ্ঞাণৰিপরিণামঞ্ঞথাভাৰা ৰিঞ্ঞাণৰিপরিণামানুপরিৰত্তি ৰিঞ্ঞাণং হোতি। তস্স ৰিঞ্ঞাণৰিপরিণামানুপরিৰত্তজা পরিতস্সনা ধম্মসমুপ্পাদা চিত্তং পরিযাদায তিট্ঠন্তি। চেতসো পরিযাদানা উত্তাসৰা চ হোতি ৰিঘাতৰা চ অপেক্খৰা চ অনুপাদায চ পরিতস্সতি। এৰং খো, আৰুসো, অনুপাদা পরিতস্সনা হোতি।
৩২১. ‘‘কথঞ্চাৰুসো, অনুপাদানা অপরিতস্সনা হোতি? ইধাৰুসো, সুতৰা অরিযসাৰকো অরিযানং দস্সাৰী অরিযধম্মস্স কোৰিদো অরিযধম্মে সুৰিনীতো সপ্পুরিসানং দস্সাৰী সপ্পুরিসধম্মস্স কোৰিদো সপ্পুরিসধম্মে সুৰিনীতো ন রূপং অত্ততো সমনুপস্সতি ন রূপৰন্তং ৰা অত্তানং ন অত্তনি ৰা রূপং ন রূপস্মিং ৰা অত্তানং। তস্স তং রূপং ৰিপরিণমতি, অঞ্ঞথা হোতি। তস্স রূপৰিপরিণামঞ্ঞথাভাৰা ন চ রূপৰিপরিণামানুপরিৰত্তি ৰিঞ্ঞাণং হোতি। তস্স ন রূপৰিপরিণামানুপরিৰত্তজা পরিতস্সনা ধম্মসমুপ্পাদা চিত্তং পরিযাদায তিট্ঠন্তি। চেতসো পরিযাদানা ন চেৰুত্তাসৰা ন চ উত্তাসৰা (সী॰) হোতি ন চ ৰিঘাতৰা ন চ অপেক্খৰা অনুপাদায চ ন পরিতস্সতি। ন ৰেদনং… ন সঞ্ঞং… ন সঙ্খারে… ন ৰিঞ্ঞাণং অত্ততো সমনুপস্সতি ন ৰিঞ্ঞাণৰন্তং ৰা অত্তানং ন অত্তনি ৰা ৰিঞ্ঞাণং ন ৰিঞ্ঞাণস্মিং ৰা অত্তানং। তস্স তং ৰিঞ্ঞাণং ৰিপরিণমতি, অঞ্ঞথা হোতি। তস্স ৰিঞ্ঞাণৰিপরিণামঞ্ঞথাভাৰা ন চ ৰিঞ্ঞাণৰিপরিণামানুপরিৰত্তি ৰিঞ্ঞাণং হোতি। তস্স ন ৰিঞ্ঞাণৰিপরিণামানুপরিৰত্তজা পরিতস্সনা ধম্মসমুপ্পাদা চিত্তং পরিযাদায তিট্ঠন্তি। চেতসো পরিযাদানা ন চেৰুত্তাসৰা হোতি ন চ ৰিঘাতৰা ন চ অপেক্খৰা, অনুপাদায চ ন পরিতস্সতি। এৰং খো, আৰুসো, অনুপাদা অপরিতস্সনা হোতি।
‘‘যং খো নো, আৰুসো, ভগৰা সংখিত্তেন উদ্দেসং উদ্দিসিত্ৰা ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভজিত্ৰা উট্ঠাযাসনা ৰিহারং পৰিট্ঠো – ‘তথা তথা, ভিক্খৰে, ভিক্খু উপপরিক্খেয্য যথা যথা উপপরিক্খতো বহিদ্ধা চস্স ৰিঞ্ঞাণং অৰিক্খিত্তং অৰিসটং, অজ্ঝত্তং অসণ্ঠিতং অনুপাদায ন পরিতস্সেয্য। বহিদ্ধা, ভিক্খৰে, ৰিঞ্ঞাণে অৰিক্খিত্তে অৰিসটে সতি অজ্ঝত্তং অসণ্ঠিতে অনুপাদায অপরিতস্সতো আযতিং জাতিজরামরণদুক্খসমুদযসম্ভৰো ন হোতী’তি। ইমস্স খো অহং, আৰুসো, ভগৰতা সংখিত্তেন উদ্দেসস্স উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স এৰং ৰিত্থারেন অত্থং আজানামি। আকঙ্খমানা চ পন তুম্হে আযস্মন্তো ভগৰন্তংযেৰ উপসঙ্কমিত্ৰা এতমত্থং পটিপুচ্ছেয্যাথ; যথা ৰো ভগৰা ব্যাকরোতি তথা নং ধারেয্যাথা’’তি।
৩২২. অথ খো তে ভিক্খূ আযস্মতো মহাকচ্চানস্স ভাসিতং অভিনন্দিত্ৰা অনুমোদিত্ৰা উট্ঠাযাসনা যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমিংসু; উপসঙ্কমিত্ৰা ভগৰন্তং অভিৰাদেত্ৰা একমন্তং নিসীদিংসু। একমন্তং নিসিন্না খো তে ভিক্খূ ভগৰন্তং এতদৰোচুং –
‘‘যং খো নো, ভন্তে, ভগৰা সংখিত্তেন উদ্দেসং উদ্দিসিত্ৰা ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভজিত্ৰা উট্ঠাযাসনা ৰিহারং পৰিট্ঠো – ‘তথা তথা, ভিক্খৰে, ভিক্খু উপপরিক্খেয্য যথা যথা উপপরিক্খতো বহিদ্ধা চস্স ৰিঞ্ঞাণং অৰিক্খিত্তং অৰিসটং, অজ্ঝত্তং অসণ্ঠিতং অনুপাদায ন পরিতস্সেয্য। বহিদ্ধা, ভিক্খৰে, ৰিঞ্ঞাণে অৰিক্খিত্তে অৰিসটে সতি অজ্ঝত্তং অসণ্ঠিতে অনুপাদায অপরিতস্সতো আযতিং জাতিজরামরণদুক্খসমুদযসম্ভৰো ন হোতী’’’তি।
‘‘তেসং নো, ভন্তে, অম্হাকং, অচিরপক্কন্তস্স ভগৰতো, এতদহোসি – ‘ইদং খো নো, আৰুসো, ভগৰা সংখিত্তেন উদ্দেসং উদ্দিসিত্ৰা ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভজিত্ৰা উট্ঠাযাসনা ৰিহারং পৰিট্ঠো – তথা তথা, ভিক্খৰে, ভিক্খু উপপরিক্খেয্য, যথা যথা উপপরিক্খতো বহিদ্ধা চস্স ৰিঞ্ঞাণং অৰিক্খিত্তং অৰিসটং, অজ্ঝত্তং অসণ্ঠিতং অনুপাদায ন পরিতস্সেয্য। বহিদ্ধা, ভিক্খৰে, ৰিঞ্ঞাণে অৰিক্খিত্তে অৰিসটে সতি অজ্ঝত্তং অসণ্ঠিতে অনুপাদায অপরিতস্সতো আযতিং জাতিজরামরণদুক্খসমুদযসম্ভৰো ন হোতীতি। কো নু খো ইমস্স ভগৰতা সংখিত্তেন উদ্দেসস্স উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স ৰিত্থারেন অত্থং ৰিভজেয্যা’তি? তেসং নো, ভন্তে, অম্হাকং এতদহোসি – ‘অযং খো আযস্মা মহাকচ্চানো সত্থু চেৰ সংৰণ্ণিতো সম্ভাৰিতো চ ৰিঞ্ঞূনং সব্রহ্মচারীনং। পহোতি চাযস্মা মহাকচ্চানো ইমস্স ভগৰতা সংখিত্তেন উদ্দেসস্স উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন অত্থং অৰিভত্তস্স ৰিত্থারেন অত্থং ৰিভজিতুং। যংনূন মযং যেনাযস্মা মহাকচ্চানো তেনুপসঙ্কমেয্যাম; উপসঙ্কমিত্ৰা আযস্মন্তং মহাকচ্চানং এতমত্থং পটিপুচ্ছেয্যামা’তি।
‘‘অথ খো মযং, ভন্তে, যেনাযস্মা মহাকচ্চানো তেনুপসঙ্কমিম্হ; উপসঙ্কমিত্ৰা আযস্মন্তং মহাকচ্চানং এতমত্থং পটিপুচ্ছিম্হ। তেসং নো, ভন্তে, আযস্মতা মহাকচ্চানেন ইমেহি আকারেহি ইমেহি পদেহি ইমেহি ব্যঞ্জনেহি অত্থো ৰিভত্তো’’তি।
‘‘পণ্ডিতো, ভিক্খৰে, মহাকচ্চানো; মহাপঞ্ঞো, ভিক্খৰে, মহাকচ্চানো। মং চেপি তুম্হে, ভিক্খৰে, এতমত্থং পটিপুচ্ছেয্যাথ, অহম্পি এৰমেৰং ব্যাকরেয্যং যথা তং মহাকচ্চানেন ব্যাকতং। এসো চেৰেতস্স এসো চেতস্স (সী॰ পী॰), এসো চেৰ তস্স (স্যা॰ কং॰), এসোযেৰ তস্স (ক॰) অত্থো। এৰঞ্চ নং ধারেয্যাথা’’তি।
ইদমৰোচ ভগৰা। অত্তমনা তে ভিক্খূ ভগৰতো ভাসিতং অভিনন্দুন্তি।
উদ্দেসৰিভঙ্গসুত্তং নিট্ঠিতং অট্ঠমং।
৯. অরণৰিভঙ্গসুত্তং
৩২৩. এৰং মে সুতং – একং সমযং ভগৰা সাৰত্থিযং ৰিহরতি জেতৰনে অনাথপিণ্ডিকস্স আরামে। তত্র খো ভগৰা ভিক্খূ আমন্তেসি ‘‘ভিক্খৰো’’তি। ‘‘ভদন্তে’’তি তে ভিক্খূ ভগৰতো পচ্চস্সোসুং। ভগৰা এতদৰোচ – ‘‘অরণৰিভঙ্গং ৰো, ভিক্খৰে, দেসেস্সামি। তং সুণাথ, সাধুকং মনসি করোথ; ভাসিস্সামী’’তি। ‘‘এৰং, ভন্তে’’তি খো তে ভিক্খূ ভগৰতো পচ্চস্সোসুং। ভগৰা এতদৰোচ –
‘‘ন কামসুখমনুযুঞ্জেয্য হীনং গম্মং পোথুজ্জনিকং অনরিযং অনত্থসংহিতং, ন চ অত্তকিলমথানুযোগমনুযুঞ্জেয্য দুক্খং অনরিযং অনত্থসংহিতং। এতে খো, ভিক্খৰে এতে খো (সী॰), এতে তে (স্যা॰ কং॰ পী॰), উভো অন্তে অনুপগম্ম মজ্ঝিমা পটিপদা তথাগতেন অভিসম্বুদ্ধা, চক্খুকরণী ঞাণকরণী উপসমায অভিঞ্ঞায সম্বোধায নিব্বানায সংৰত্ততি। উস্সাদনঞ্চ জঞ্ঞা, অপসাদনঞ্চ জঞ্ঞা; উস্সাদনঞ্চ ঞত্ৰা অপসাদনঞ্চ ঞত্ৰা নেৰুস্সাদেয্য, ন অপসাদেয্য নাপসাদেয্য (সী॰), ধম্মমেৰ দেসেয্য। সুখৰিনিচ্ছযং জঞ্ঞা; সুখৰিনিচ্ছযং ঞত্ৰা অজ্ঝত্তং সুখমনুযুঞ্জেয্য। রহোৰাদং ন ভাসেয্য, সম্মুখা ন খীণং নাতিখীণং (স্যা॰ কং॰ ক॰) ভণে। অতরমানোৰ ভাসেয্য, নো তরমানো। জনপদনিরুত্তিং নাভিনিৰেসেয্য, সমঞ্ঞং নাতিধাৰেয্যাতি – অযমুদ্দেসো অরণৰিভঙ্গস্স।
৩২৪. ‘‘‘ন কামসুখমনুযুঞ্জেয্য হীনং গম্মং পোথুজ্জনিকং অনরিযং অনত্থসংহিতং, ন চ অত্তকিলমথানুযোগমনুযুঞ্জেয্য দুক্খং অনরিযং অনত্থসংহিত’ন্তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং; কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? যো কামপটিসন্ধিসুখিনো সোমনস্সানুযোগো হীনো গম্মো পোথুজ্জনিকো অনরিযো অনত্থসংহিতো, সদুক্খো এসো ধম্মো সউপঘাতো সউপাযাসো সপরিল়াহো; মিচ্ছাপটিপদা। যো কামপটিসন্ধিসুখিনো সোমনস্সানুযোগং অননুযোগো হীনং গম্মং পোথুজ্জনিকং অনরিযং অনত্থসংহিতং, অদুক্খো এসো ধম্মো অনুপঘাতো অনুপাযাসো অপরিল়াহো; সম্মাপটিপদা। যো অত্তকিলমথানুযোগো দুক্খো অনরিযো অনত্থসংহিতো, সদুক্খো এসো ধম্মো সউপঘাতো সউপাযাসো সপরিল়াহো; মিচ্ছাপটিপদা। যো অত্তকিলমথানুযোগং অননুযোগো দুক্খং অনরিযং অনত্থসংহিতং, অদুক্খো এসো ধম্মো অনুপঘাতো অনুপাযাসো অপরিল়াহো; সম্মাপটিপদা। ‘ন কামসুখমনুযুঞ্জেয্য হীনং গম্মং পোথুজ্জনিকং অনরিযং অনত্থসংহিতং, ন চ অত্তকিলমথানুযোগং অনুযুঞ্জেয্য দুক্খং অনরিযং অনত্থসংহিত’ন্তি – ইতি যং তং ৰুত্তং ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
৩২৫. ‘‘‘এতে খো উভো অন্তে অনুপগম্ম মজ্ঝিমা পটিপদা তথাগতেন অভিসম্বুদ্ধা, চক্খুকরণী ঞাণকরণী উপসমায অভিঞ্ঞায সম্বোধায নিব্বানায সংৰত্ততী’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং। কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? অযমেৰ অরিযো অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো, সেয্যথিদং – সম্মাদিট্ঠি , সম্মাসঙ্কপ্পো, সম্মাৰাচা, সম্মাকম্মন্তো, সম্মাআজীৰো, সম্মাৰাযামো, সম্মাসতি, সম্মাসমাধি। ‘এতে খো উভো অন্তে অনুপগম্ম মজ্ঝিমা পটিপদা তথাগতেন অভিসম্বুদ্ধা, চক্খুকরণী ঞাণকরণী উপসমায অভিঞ্ঞায সম্বোধায নিব্বানায সংৰত্ততী’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং, ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
৩২৬. ‘‘‘উস্সাদনঞ্চ জঞ্ঞা, অপসাদনঞ্চ জঞ্ঞা; উস্সাদনঞ্চ ঞত্ৰা অপসাদনঞ্চ ঞত্ৰা নেৰুস্সাদেয্য, ন অপসাদেয্য, ধম্মমেৰ দেসেয্যা’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং। কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? কথঞ্চ, ভিক্খৰে, উস্সাদনা চ হোতি অপসাদনা চ, নো চ ধম্মদেসনা? ‘যে কামপটিসন্ধিসুখিনো সোমনস্সানুযোগং অনুযুত্তা হীনং গম্মং পোথুজ্জনিকং অনরিযং অনত্থসংহিতং, সব্বে তে সদুক্খা সউপঘাতা সউপাযাসা সপরিল়াহা মিচ্ছাপটিপন্না’তি – ইতি ৰদং ইতি পরং (ক॰) ইত্থেকে অপসাদেতি।
‘‘‘যে কামপটিসন্ধিসুখিনো সোমনস্সানুযোগং অননুযুত্তা হীনং গম্মং পোথুজ্জনিকং অনরিযং অনত্থসংহিতং, সব্বে তে অদুক্খা অনুপঘাতা অনুপাযাসা অপরিল়াহা সম্মাপটিপন্না’তি – ইতি ৰদং ইত্থেকে উস্সাদেতি।
‘‘‘যে অত্তকিলমথানুযোগং অনুযুত্তা দুক্খং অনরিযং অনত্থসংহিতং, সব্বে তে সদুক্খা সউপঘাতা সউপাযাসা সপরিল়াহা মিচ্ছাপটিপন্না’তি – ইতি ৰদং ইত্থেকে অপসাদেতি।
‘‘‘যে অত্তকিলমথানুযোগং অননুযুত্তা দুক্খং অনরিযং অনত্থসংহিতং, সব্বে তে অদুক্খা অনুপঘাতা অনুপাযাসা অপরিল়াহা সম্মাপটিপন্না’তি – ইতি ৰদং ইত্থেকে উস্সাদেতি।
‘‘‘যেসং কেসঞ্চি ভৰসংযোজনং অপ্পহীনং, সব্বে তে সদুক্খা সউপঘাতা সউপাযাসা সপরিল়াহা মিচ্ছাপটিপন্না’তি – ইতি ৰদং ইত্থেকে অপসাদেতি।
‘‘‘যেসং কেসঞ্চি ভৰসংযোজনং পহীনং, সব্বে তে অদুক্খা অনুপঘাতা অনুপাযাসা অপরিল়াহা সম্মাপটিপন্না’তি – ইতি ৰদং ইত্থেকে উস্সাদেতি। এৰং খো, ভিক্খৰে, উস্সাদনা চ হোতি অপসাদনা চ, নো চ ধম্মদেসনা।
৩২৭. ‘‘কথঞ্চ, ভিক্খৰে, নেৰুস্সাদনা হোতি ন অপসাদনা, ধম্মদেসনা চ ধম্মদেসনাৰ (স্যা॰ কং॰)? ‘যে কামপটিসন্ধিসুখিনো সোমনস্সানুযোগং অনুযুত্তা হীনং গম্মং পোথুজ্জনিকং অনরিযং অনত্থসংহিতং, সব্বে তে সদুক্খা সউপঘাতা সউপাযাসা সপরিল়াহা মিচ্ছাপটিপন্না’তি – ন এৰমাহ। ‘অনুযোগো চ খো, সদুক্খো এসো ধম্মো সউপঘাতো সউপাযাসো সপরিল়াহো; মিচ্ছাপটিপদা’তি – ইতি ৰদং ধম্মমেৰ দেসেতি।
‘‘‘যে কামপটিসন্ধিসুখিনো সোমনস্সানুযোগং অননুযুত্তা হীনং গম্মং পোথুজ্জনিকং অনরিযং অনত্থসংহিতং, সব্বে তে অদুক্খা অনুপঘাতা অনুপাযাসা অপরিল়াহা সম্মাপটিপন্না’তি – ন এৰমাহ। ‘অননুযোগো চ খো, অদুক্খো এসো ধম্মো অনুপঘাতো অনুপাযাসো অপরিল়াহো; সম্মাপটিপদা’তি – ইতি ৰদং ধম্মমেৰ দেসেতি।
‘‘‘যে অত্তকিলমথানুযোগং অনুযুত্তা দুক্খং অনরিযং অনত্থসংহিতং, সব্বে তে সদুক্খা সউপঘাতা সউপাযাসা সপরিল়াহা মিচ্ছাপটিপন্না’তি – ন এৰমাহ। ‘অনুযোগো চ খো , সদুক্খো এসো ধম্মো সউপঘাতো সউপাযাসো সপরিল়াহো; মিচ্ছাপটিপদা’তি – ইতি ৰদং ধম্মমেৰ দেসেতি।
‘‘‘যে অত্তকিলমথানুযোগং অননুযুত্তা দুক্খং অনরিযং অনত্থসংহিতং, সব্বে তে অদুক্খা অনুপঘাতা অনুপাযাসা অপরিল়াহা সম্মাপটিপন্না’তি – ন এৰমাহ। ‘অননুযোগো চ খো, অদুক্খো এসো ধম্মো অনুপঘাতো অনুপাযাসো অপরিল়াহো; সম্মাপটিপদা’তি – ইতি ৰদং ধম্মমেৰ দেসেতি।
‘‘‘যেসং কেসঞ্চি ভৰসংযোজনং অপ্পহীনং, সব্বে তে সদুক্খা সউপঘাতা সউপাযাসা সপরিল়াহা মিচ্ছাপটিপন্না’তি – ন এৰমাহ । ‘ভৰসংযোজনে চ খো অপ্পহীনে ভৰোপি অপ্পহীনো হোতী’তি – ইতি ৰদং ধম্মমেৰ দেসেতি।
‘‘‘যেসং কেসঞ্চি ভৰসংযোজনং পহীনং, সব্বে তে অদুক্খা অনুপঘাতা অনুপাযাসা অপরিল়াহা সম্মাপটিপন্না’তি – ন এৰমাহ। ‘ভৰসংযোজনে চ খো পহীনে ভৰোপি পহীনো হোতী’তি – ইতি ৰদং ধম্মমেৰ দেসেতি। এৰং খো, ভিক্খৰে, নেৰুস্সাদনা হোতি ন অপসাদনা, ধম্মদেসনা চ। ‘উস্সাদনঞ্চ জঞ্ঞা, অপসাদনঞ্চ জঞ্ঞা; উস্সাদনঞ্চ ঞত্ৰা অপসাদনঞ্চ ঞত্ৰা নেৰুস্সাদেয্য, ন অপসাদেয্য, ধম্মমেৰ দেসেয্যা’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
৩২৮. ‘‘‘সুখৰিনিচ্ছযং জঞ্ঞা; সুখৰিনিচ্ছযং ঞত্ৰা অজ্ঝত্তং সুখমনুযুঞ্জেয্যা’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং। কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? পঞ্চিমে, ভিক্খৰে, কামগুণা। কতমে পঞ্চ? চক্খুৰিঞ্ঞেয্যা রূপা ইট্ঠা কন্তা মনাপা পিযরূপা কামূপসংহিতা রজনীযা, সোতৰিঞ্ঞেয্যা সদ্দা… ঘানৰিঞ্ঞেয্যা গন্ধা… জিৰ্হাৰিঞ্ঞেয্যা রসা… কাযৰিঞ্ঞেয্যা ফোট্ঠব্বা ইট্ঠা কন্তা মনাপা পিযরূপা কামূপসংহিতা রজনীযা – ইমে খো, ভিক্খৰে, পঞ্চ কামগুণা। যং খো, ভিক্খৰে, ইমে পঞ্চ কামগুণে পটিচ্চ উপ্পজ্জতি সুখং সোমনস্সং ইদং ৰুচ্চতি কামসুখং মীল়্হসুখং পুথুজ্জনসুখং অনরিযসুখং। ‘ন আসেৰিতব্বং, ন ভাৰেতব্বং, ন বহুলীকাতব্বং, ভাযিতব্বং এতস্স সুখস্সা’তি – ৰদামি। ইধ , ভিক্খৰে, ভিক্খু ৰিৰিচ্চেৰ কামেহি ৰিৰিচ্চ অকুসলেহি ধম্মেহি সৰিতক্কং সৰিচারং ৰিৰেকজং পীতিসুখং পঠমং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। ৰিতক্কৰিচারানং ৰূপসমা অজ্ঝত্তং সম্পসাদনং চেতসো একোদিভাৰং অৰিতক্কং অৰিচারং সমাধিজং পীতিসুখং দুতিযং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। পীতিযা চ ৰিরাগা উপেক্খকো চ ৰিহরতি…পে॰… ততিযং ঝানং… চতুত্থং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি। ইদং ৰুচ্চতি নেক্খম্মসুখং পৰিৰেকসুখং উপসমসুখং সম্বোধিসুখং। ‘আসেৰিতব্বং, ভাৰেতব্বং, বহুলীকাতব্বং, ন ভাযিতব্বং এতস্স সুখস্সা’তি – ৰদামি । ‘সুখৰিনিচ্ছযং জঞ্ঞা ; সুখৰিনিচ্ছযং ঞত্ৰা অজ্ঝত্তং সুখমনুযুঞ্জেয্যা’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
৩২৯. ‘‘‘রহোৰাদং ন ভাসেয্য, সম্মুখা ন খীণং ভণে’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং। কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? তত্র, ভিক্খৰে, যং জঞ্ঞা রহোৰাদং অভূতং অতচ্ছং অনত্থসংহিতং সসক্কং সম্পত্তং (ক॰) তং রহোৰাদং ন ভাসেয্য। যম্পি জঞ্ঞা রহোৰাদং ভূতং তচ্ছং অনত্থসংহিতং তস্সপি সিক্খেয্য অৰচনায। যঞ্চ খো জঞ্ঞা রহোৰাদং ভূতং তচ্ছং অত্থসংহিতং তত্র কালঞ্ঞূ অস্স তস্স রহোৰাদস্স ৰচনায। তত্র, ভিক্খৰে, যং জঞ্ঞা সম্মুখা খীণৰাদং অভূতং অতচ্ছং অনত্থসংহিতং সসক্কং তং সম্মুখা খীণৰাদং ন ভাসেয্য। যম্পি জঞ্ঞা সম্মুখা খীণৰাদং ভূতং তচ্ছং অনত্থসংহিতং তস্সপি সিক্খেয্য অৰচনায। যঞ্চ খো জঞ্ঞা সম্মুখা খীণৰাদং ভূতং তচ্ছং অত্থসংহিতং তত্র কালঞ্ঞূ অস্স তস্স সম্মুখা খীণৰাদস্স ৰচনায। ‘রহোৰাদং ন ভাসেয্য, সম্মুখা ন খীণং ভণে’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং, ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
৩৩০. ‘‘‘অতরমানোৰ ভাসেয্য নো তরমানো’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং। কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? তত্র, ভিক্খৰে, তরমানস্স ভাসতো কাযোপি কিলমতি, চিত্তম্পি উপহঞ্ঞতি ঊহঞ্ঞতি (সী॰), সরোপি উপহঞ্ঞতি ঊহঞ্ঞতি (সী॰), কণ্ঠোপি আতুরীযতি, অৰিসট্ঠম্পি হোতি অৰিঞ্ঞেয্যং তরমানস্স ভাসিতং। তত্র, ভিক্খৰে, অতরমানস্স ভাসতো কাযোপি ন কিলমতি, চিত্তম্পি ন উপহঞ্ঞতি, সরোপি ন উপহঞ্ঞতি, কণ্ঠোপি ন আতুরীযতি, ৰিসট্ঠম্পি হোতি ৰিঞ্ঞেয্যং অতরমানস্স ভাসিতং। ‘অতরমানোৰ ভাসেয্য, নো তরমানো’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং, ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
৩৩১. ‘‘‘জনপদনিরুত্তিং নাভিনিৰেসেয্য, সমঞ্ঞং নাতিধাৰেয্যা’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং। কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? কথঞ্চ, ভিক্খৰে, জনপদনিরুত্তিযা চ অভিনিৰেসো হোতি সমঞ্ঞায চ অতিসারো? ইধ, ভিক্খৰে, তদেৰেকচ্চেসু জনপদেসু ‘পাতী’তি সঞ্জানন্তি, ‘পত্ত’ন্তি সঞ্জানন্তি , ‘ৰিত্ত’ন্তি ৰিট্ঠন্তি (স্যা॰ কং॰) সঞ্জানন্তি, ‘সরাৰ’ন্তি সঞ্জানন্তি ‘ধারোপ’ন্তি হরোসন্তি (স্যা॰ কং॰) সঞ্জানন্তি, ‘পোণ’ন্তি সঞ্জানন্তি, ‘পিসীলৰ’ন্তি পিসীলন্তি (সী॰ পী॰), পিপিলন্তি (স্যা॰ কং॰) সঞ্জানন্তি। ইতি যথা যথা নং তেসু তেসু জনপদেসু সঞ্জানন্তি তথা তথা থামসা পরামাসা পরামস্স (সী॰) অভিনিৰিস্স ৰোহরতি – ‘ইদমেৰ সচ্চং , মোঘমঞ্ঞ’ন্তি। এৰং খো, ভিক্খৰে, জনপদনিরুত্তিযা চ অভিনিৰেসো হোতি সমঞ্ঞায চ অতিসারো।
৩৩২. ‘‘কথঞ্চ, ভিক্খৰে, জনপদনিরুত্তিযা চ অনভিনিৰেসো হোতি সমঞ্ঞায চ অনতিসারো? ইধ, ভিক্খৰে, তদেৰেকচ্চেসু জনপদেসু ‘পাতী’তি সঞ্জানন্তি, ‘পত্ত’ন্তি সঞ্জানন্তি, ‘ৰিত্ত’ন্তি সঞ্জানন্তি, ‘সরাৰ’ন্তি সঞ্জানন্তি, ‘ধারোপ’ন্তি সঞ্জানন্তি, ‘পোণ’ন্তি সঞ্জানন্তি, ‘পিসীলৰ’ন্তি সঞ্জানন্তি। ইতি যথা যথা নং তেসু তেসু জনপদেসু সঞ্জানন্তি ‘ইদং কির মে ইদং কির তে চ (ক॰) আযস্মন্তো সন্ধায ৰোহরন্তী’তি তথা তথা ৰোহরতি অপরামসং। এৰং খো, ভিক্খৰে, জনপদনিরুত্তিযা চ অনভিনিৰেসো হোতি, সমঞ্ঞায চ অনতিসারো। ‘জনপদনিরুত্তিং নাভিনিৰেসেয্য সমঞ্ঞং নাতিধাৰেয্যা’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং, ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
৩৩৩. ‘‘তত্র, ভিক্খৰে, যো কামপটিসন্ধিসুখিনো সোমনস্সানুযোগো হীনো গম্মো পোথুজ্জনিকো অনরিযো অনত্থসংহিতো, সদুক্খো এসো ধম্মো সউপঘাতো সউপাযাসো সপরিল়াহো; মিচ্ছাপটিপদা। তস্মা এসো ধম্মো সরণো। তত্র, ভিক্খৰে, যো কামপটিসন্ধিসুখিনো সোমনস্সানুযোগং অননুযোগো হীনং গম্মং পোথুজ্জনিকং অনরিযং অনত্থসংহিতং, অদুক্খো এসো ধম্মো অনুপঘাতো অনুপাযাসো অপরিল়াহো; সম্মাপটিপদা। তস্মা এসো ধম্মো অরণো।
৩৩৪. ‘‘তত্র, ভিক্খৰে, যো অত্তকিলমথানুযোগো দুক্খো অনরিযো অনত্থসংহিতো, সদুক্খো এসো ধম্মো সউপঘাতো সউপাযাসো সপরিল়াহো; মিচ্ছাপটিপদা। তস্মা এসো ধম্মো সরণো। তত্র, ভিক্খৰে, যো অত্তকিলমথানুযোগং অননুযোগো দুক্খং অনরিযং অনত্থসংহিতং, অদুক্খো এসো ধম্মো অনুপঘাতো অনুপাযাসো অপরিল়াহো; সম্মাপটিপদা। তস্মা এসো ধম্মো অরণো।
৩৩৫. ‘‘তত্র, ভিক্খৰে, যাযং মজ্ঝিমা পটিপদা তথাগতেন অভিসম্বুদ্ধা, চক্খুকরণী ঞাণকরণী উপসমায অভিঞ্ঞায সম্বোধায নিব্বানায সংৰত্ততি, অদুক্খো এসো ধম্মো অনুপঘাতো অনুপাযাসো অপরিল়াহো; সম্মাপটিপদা । তস্মা এসো ধম্মো অরণো।
৩৩৬. ‘‘তত্র , ভিক্খৰে, যাযং উস্সাদনা চ অপসাদনা চ নো চ ধম্মদেসনা, সদুক্খো এসো ধম্মো সউপঘাতো সউপাযাসো সপরিল়াহো; মিচ্ছাপটিপদা। তস্মা এসো ধম্মো সরণো। তত্র, ভিক্খৰে, যাযং নেৰুস্সাদনা চ ন অপসাদনা চ ধম্মদেসনা চ, অদুক্খো এসো ধম্মো অনুপঘাতো অনুপাযাসো অপরিল়াহো; সম্মাপটিপদা। তস্মা এসো ধম্মো অরণো।
৩৩৭. ‘‘তত্র, ভিক্খৰে, যমিদং কামসুখং মীল়্হসুখং পোথুজ্জনসুখং অনরিযসুখং , সদুক্খো এসো ধম্মো সউপঘাতো সউপাযাসো সপরিল়াহো; মিচ্ছাপটিপদা। তস্মা এসো ধম্মো সরণো। তত্র, ভিক্খৰে, যমিদং নেক্খম্মসুখং পৰিৰেকসুখং উপসমসুখং সম্বোধিসুখং, অদুক্খো এসো ধম্মো অনুপঘাতো অনুপাযাসো অপরিল়াহো; সম্মাপটিপদা। তস্মা এসো ধম্মো অরণো।
৩৩৮. ‘‘তত্র, ভিক্খৰে, য্ৰাযং রহোৰাদো অভূতো অতচ্ছো অনত্থসংহিতো, সদুক্খো এসো ধম্মো সউপঘাতো সউপাযাসো সপরিল়াহো; মিচ্ছাপটিপদা। তস্মা এসো ধম্মো সরণো। তত্র, ভিক্খৰে, য্ৰাযং রহোৰাদো ভূতো তচ্ছো অনত্থসংহিতো, সদুক্খো এসো ধম্মো সউপঘাতো সউপাযাসো সপরিল়াহো; মিচ্ছাপটিপদা। তস্মা এসো ধম্মো সরণো। তত্র, ভিক্খৰে, য্ৰাযং রহোৰাদো ভূতো তচ্ছো অত্থসংহিতো, অদুক্খো এসো ধম্মো অনুপঘাতো অনুপাযাসো অপরিল়াহো; সম্মাপটিপদা। তস্মা এসো ধম্মো অরণো।
৩৩৯. ‘‘তত্র , ভিক্খৰে, য্ৰাযং সম্মুখা খীণৰাদো অভূতো অতচ্ছো অনত্থসংহিতো, সদুক্খো এসো ধম্মো সউপঘাতো সউপাযাসো সপরিল়াহো; মিচ্ছাপটিপদা। তস্মা এসো ধম্মো সরণো। তত্র, ভিক্খৰে, য্ৰাযং সম্মুখা খীণৰাদো ভূতো তচ্ছো অনত্থসংহিতো, সদুক্খো এসো ধম্মো সউপঘাতো সউপাযাসো সপরিল়াহো; মিচ্ছাপটিপদা। তস্মা এসো ধম্মো সরণো। তত্র, ভিক্খৰে, য্ৰাযং সম্মুখা খীণৰাদো ভূতো তচ্ছো অত্থসংহিতো, অদুক্খো এসো ধম্মো অনুপঘাতো অনুপাযাসো অপরিল়াহো; সম্মাপটিপদা। তস্মা এসো ধম্মো অরণো।
৩৪০. ‘‘তত্র, ভিক্খৰে, যমিদং তরমানস্স ভাসিতং, সদুক্খো এসো ধম্মো সউপঘাতো সউপাযাসো সপরিল়াহো; মিচ্ছাপটিপদা। তস্মা এসো ধম্মো সরণো। তত্র, ভিক্খৰে , যমিদং অতরমানস্স ভাসিতং, অদুক্খো এসো ধম্মো অনুপঘাতো অনুপাযাসো অপরিল়াহো; সম্মাপটিপদা। তস্মা এসো ধম্মো অরণো।
৩৪১. ‘‘তত্র, ভিক্খৰে, য্ৰাযং জনপদনিরুত্তিযা চ অভিনিৰেসো সমঞ্ঞায চ অতিসারো, সদুক্খো এসো ধম্মো সউপঘাতো সউপাযাসো সপরিল়াহো; মিচ্ছাপটিপদা। তস্মা এসো ধম্মো সরণো। তত্র ভিক্খৰে, য্ৰাযং জনপদনিরুত্তিযা চ অনভিনিৰেসো সমঞ্ঞায চ অনতিসারো, অদুক্খো এসো ধম্মো অনুপঘাতো অনুপাযাসো অপরিল়াহো; সম্মাপটিপদা। তস্মা এসো ধম্মো অরণো।
‘‘তস্মাতিহ, ভিক্খৰে, ‘সরণঞ্চ ধম্মং জানিস্সাম, অরণঞ্চ ধম্মং জানিস্সাম; সরণঞ্চ ধম্মং ঞত্ৰা অরণঞ্চ ধম্মং ঞত্ৰা অরণপটিপদং পটিপজ্জিস্সামা’তি এৰঞ্হি ৰো, ভিক্খৰে, সিক্খিতব্বং। সুভূতি চ পন, ভিক্খৰে, কুলপুত্তো অরণপটিপদং পটিপন্নো’’তি।
ইদমৰোচ ভগৰা। অত্তমনা তে ভিক্খূ ভগৰতো ভাসিতং অভিনন্দুন্তি।
অরণৰিভঙ্গসুত্তং নিট্ঠিতং নৰমং।
১০. ধাতুৰিভঙ্গসুত্তং
৩৪২. এৰং মে সুতং – একং সমযং ভগৰা মগধেসু চারিকং চরমানো যেন রাজগহং তদৰসরি; যেন ভগ্গৰো কুম্ভকারো তেনুপসঙ্কমি; উপসঙ্কমিত্ৰা ভগ্গৰং কুম্ভকারং এতদৰোচ – ‘‘সচে তে, ভগ্গৰ, অগরু ৰিহরেমু আৰেসনে ৰিহরামাৰেসনে (সী॰ পী॰), ৰিহরাম নিৰেসনে (স্যা॰ কং॰), ৰিহরেমু নিৰেসনে (ক॰) একরত্ত’’ন্তি। ‘‘ন খো মে, ভন্তে, গরু। অত্থি চেত্থ পব্বজিতো পঠমং ৰাসূপগতো। সচে সো অনুজানাতি, ৰিহরথ ৰিহর (সী॰ পী॰), ভন্তে, যথাসুখ’’ন্তি।
তেন খো পন সমযেন পুক্কুসাতি নাম কুলপুত্তো ভগৰন্তং উদ্দিস্স সদ্ধায অগারস্মা অনগারিযং পব্বজিতো। সো তস্মিং কুম্ভকারাৰেসনে কুম্ভকারনিৰেসনে (স্যা॰ কং॰ ক॰) পঠমং ৰাসূপগতো হোতি। অথ খো ভগৰা যেনাযস্মা পুক্কুসাতি তেনুপসঙ্কমি; উপসঙ্কমিত্ৰা আযস্মন্তং পুক্কুসাতিং এতদৰোচ – ‘‘সচে তে, ভিক্খু, অগরু ৰিহরেমু আৰেসনে একরত্ত’’ন্তি। ‘‘উরুন্দং, আৰুসো ঊরূন্দং (সী॰ স্যা॰ কং॰ পী॰), উরূদ্ধং (ক॰) দী॰ নি॰ ২ সক্কপঞ্হসুত্তটীকা ওলোকেতব্বা, কুম্ভকারাৰেসনং। ৰিহরতাযস্মা যথাসুখ’’ন্তি।
অথ খো ভগৰা কুম্ভকারাৰেসনং পৰিসিত্ৰা একমন্তং তিণসন্থারকং তিণসন্থরিকং (সী॰), তিণসন্থরকং (স্যা॰ কং॰) পঞ্ঞাপেত্ৰা নিসীদি পল্লঙ্কং আভুজিত্ৰা উজুং কাযং পণিধায পরিমুখং সতিং উপট্ঠপেত্ৰা। অথ খো ভগৰা বহুদেৰ রত্তিং নিসজ্জায ৰীতিনামেসি। আযস্মাপি খো পুক্কুসাতি বহুদেৰ রত্তিং নিসজ্জায ৰীতিনামেসি।
অথ খো ভগৰতো এতদহোসি – ‘‘পাসাদিকং খো অযং কুলপুত্তো ইরিযতি। যংনূনাহং পুচ্ছেয্য’’ন্তি। অথ খো ভগৰা আযস্মন্তং পুক্কুসাতিং এতদৰোচ – ‘‘কংসি ত্ৰং, ভিক্খু, উদ্দিস্স পব্বজিতো? কো ৰা তে সত্থা? কস্স ৰা ত্ৰং ধম্মং রোচেসী’’তি? ‘‘অত্থাৰুসো, সমণো গোতমো সক্যপুত্তো সক্যকুলা পব্বজিতো। তং খো পন ভগৰন্তং গোতমং এৰং কল্যাণো কিত্তিসদ্দো অব্ভুগ্গতো – ‘ইতিপি সো ভগৰা অরহং সম্মাসম্বুদ্ধো ৰিজ্জাচরণসম্পন্নো সুগতো লোকৰিদূ অনুত্তরো পুরিসদম্মসারথি সত্থা দেৰমনুস্সানং বুদ্ধো ভগৰা’তি । তাহং ভগৰন্তং উদ্দিস্স পব্বজিতো। সো চ মে ভগৰা সত্থা। তস্স চাহং ভগৰতো ধম্মং রোচেমী’’তি। ‘‘কহং পন, ভিক্খু, এতরহি সো ভগৰা ৰিহরতি অরহং সম্মাসম্বুদ্ধো’’তি। ‘‘অত্থাৰুসো, উত্তরেসু জনপদেসু সাৰত্থি নাম নগরং। তত্থ সো ভগৰা এতরহি ৰিহরতি অরহং সম্মাসম্বুদ্ধো’’তি। ‘‘দিট্ঠপুব্বো পন তে, ভিক্খু, সো ভগৰা; দিস্ৰা চ পন জানেয্যাসী’’তি? ‘‘ন খো মে, আৰুসো, দিট্ঠপুব্বো সো ভগৰা; দিস্ৰা চাহং ন জানেয্য’’ন্তি।
অথ খো ভগৰতো এতদহোসি – ‘‘মমঞ্চ খ্ৰাযং মং ত্ৰাযং (সী॰), মমং খ্ৰাযং (স্যা॰ কং॰), মং খ্ৰাযং (পী॰) কুলপুত্তো উদ্দিস্স পব্বজিতো। যংনূনস্সাহং ধম্মং দেসেয্য’’ন্তি। অথ খো ভগৰা আযস্মন্তং পুক্কুসাতিং আমন্তেসি – ‘‘ধম্মং তে, ভিক্খু, দেসেস্সামি। তং সুণাহি, সাধুকং মনসি করোহি; ভাসিস্সামী’’তি। ‘‘এৰমাৰুসো’’তি খো আযস্মা পুক্কুসাতি ভগৰতো পচ্চস্সোসি। ভগৰা এতদৰোচ –
৩৪৩. ‘‘‘ছধাতুরো ছদ্ধাতুরো (সী॰) অযং, ভিক্খু, পুরিসো ছফস্সাযতনো অট্ঠারসমনোপৰিচারো চতুরাধিট্ঠানো; যত্থ ঠিতং মঞ্ঞস্সৰা নপ্পৰত্তন্তি, মঞ্ঞস্সৰে খো পন নপ্পৰত্তমানে মুনি সন্তোতি ৰুচ্চতি। পঞ্ঞং নপ্পমজ্জেয্য, সচ্চমনুরক্খেয্য, চাগমনুব্রূহেয্য, সন্তিমেৰ সো সিক্খেয্যা’তি – অযমুদ্দেসো ধাতুৰিভঙ্গস্স ছধাতুৰিভঙ্গস্স (সী॰ স্যা॰ কং॰ পী॰)।
৩৪৪. ‘‘‘ছধাতুরো অযং, ভিক্খু, পুরিসো’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং। কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? (ছযিমা, ভিক্খু, ধাতুযো) ( ) নত্থি সী॰ পী॰ পোত্থকেসু – পথৰীধাতু, আপোধাতু, তেজোধাতু, ৰাযোধাতু, আকাসধাতু, ৰিঞ্ঞাণধাতু। ‘ছধাতুরো অযং, ভিক্খু, পুরিসো’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং, ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
৩৪৫. ‘‘‘ছফস্সাযতনো অযং, ভিক্খু, পুরিসো’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং। কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? চক্খুসম্ফস্সাযতনং, সোতসম্ফস্সাযতনং, ঘানসম্ফস্সাযতনং, জিৰ্হাসম্ফস্সাযতনং, কাযসম্ফস্সাযতনং, মনোসম্ফস্সাযতনং। ‘ছফস্সাযতনো অযং, ভিক্খু, পুরিসো’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং, ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
৩৪৬. ‘‘‘অট্ঠারসমনোপৰিচারো অযং, ভিক্খু, পুরিসো’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং। কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? চক্খুনা রূপং দিস্ৰা সোমনস্সট্ঠানীযং রূপং উপৰিচরতি, দোমনস্সট্ঠানীযং রূপং উপৰিচরতি, উপেক্খাট্ঠানীযং রূপং উপৰিচরতি; সোতেন সদ্দং সুত্ৰা…পে॰… ঘানেন গন্ধং ঘাযিত্ৰা… জিৰ্হায রসং সাযিত্ৰা… কাযেন ফোট্ঠব্বং ফুসিত্ৰা… মনসা ধম্মং ৰিঞ্ঞায সোমনস্সট্ঠানীযং ধম্মং উপৰিচরতি, দোমনস্সট্ঠানীযং ধম্মং উপৰিচরতি , উপেক্খাট্ঠানীযং ধম্মং উপৰিচরতি – ইতি ছ সোমনস্সুপৰিচারা, ছ দোমনস্সুপৰিচারা, ছ উপেক্খুপৰিচারা। ‘অট্ঠারসমনোপৰিচারো অযং, ভিক্খু, পুরিসো’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং, ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
৩৪৭. ‘‘‘চতুরাধিট্ঠানো অযং, ভিক্খু, পুরিসো’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং। কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? পঞ্ঞাধিট্ঠানো, সচ্চাধিট্ঠানো, চাগাধিট্ঠানো, উপসমাধিট্ঠানো। ‘চতুরাধিট্ঠানো অযং, ভিক্খু, পুরিসো’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
৩৪৮. ‘‘‘পঞ্ঞং নপ্পমজ্জেয্য, সচ্চমনুরক্খেয্য, চাগমনুব্রূহেয্য, সন্তিমেৰ সো সিক্খেয্যা’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং। কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? কথঞ্চ, ভিক্খু, পঞ্ঞং নপ্পমজ্জতি? ছযিমা, ভিক্খু, ধাতুযো – পথৰীধাতু, আপোধাতু, তেজোধাতু, ৰাযোধাতু, আকাসধাতু, ৰিঞ্ঞাণধাতু।
৩৪৯. ‘‘কতমা চ, ভিক্খু, পথৰীধাতু? পথৰীধাতু সিযা অজ্ঝত্তিকা সিযা বাহিরা। কতমা চ, ভিক্খু, অজ্ঝত্তিকা পথৰীধাতু? যং অজ্ঝত্তং পচ্চত্তং কক্খল়ং খরিগতং উপাদিন্নং উপাদিণ্ণং (পী॰ ক॰), সেয্যথিদং – কেসা লোমা নখা দন্তা তচো মংসং ন্হারু অট্ঠি অট্ঠিমিঞ্জং অট্ঠিমিঞ্জা (সী॰ পী॰) ৰক্কং হদযং যকনং কিলোমকং পিহকং পপ্ফাসং অন্তং অন্তগুণং উদরিযং করীসং, যং ৰা পনঞ্ঞম্পি কিঞ্চি অজ্ঝত্তং পচ্চত্তং কক্খল়ং খরিগতং উপাদিন্নং – অযং ৰুচ্চতি, ভিক্খু, অজ্ঝত্তিকা পথৰীধাতু। যা চেৰ খো পন অজ্ঝত্তিকা পথৰীধাতু যা চ বাহিরা পথৰীধাতু পথৰীধাতুরেৰেসা । ‘তং নেতং মম নেসোহমস্মি ন মেসো অত্তা’তি – এৰমেতং যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায দট্ঠব্বং। এৰমেতং যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায দিস্ৰা পথৰীধাতুযা নিব্বিন্দতি, পথৰীধাতুযা চিত্তং ৰিরাজেতি।
৩৫০. ‘‘কতমা চ, ভিক্খু, আপোধাতু? আপোধাতু সিযা অজ্ঝত্তিকা সিযা বাহিরা। কতমা চ, ভিক্খু, অজ্ঝত্তিকা আপোধাতু? যং অজ্ঝত্তং পচ্চত্তং আপো আপোগতং উপাদিন্নং সেয্যথিদং – পিত্তং সেম্হং পুব্বো লোহিতং সেদো মেদো অস্সু ৰসা খেল়ো সিঙ্ঘাণিকা লসিকা মুত্তং, যং ৰা পনঞ্ঞম্পি কিঞ্চি অজ্ঝত্তং পচ্চত্তং আপো আপোগতং উপাদিন্নং – অযং ৰুচ্চতি, ভিক্খু, অজ্ঝত্তিকা আপোধাতু। যা চেৰ খো পন অজ্ঝত্তিকা আপোধাতু যা চ বাহিরা আপোধাতু আপোধাতুরেৰেসা। ‘তং নেতং মম, নেসোহমস্মি, ন মেসো অত্তা’তি – এৰমেতং যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায দট্ঠব্বং। এৰমেতং যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায দিস্ৰা আপোধাতুযা নিব্বিন্দতি, আপোধাতুযা চিত্তং ৰিরাজেতি।
৩৫১. ‘‘কতমা চ, ভিক্খু, তেজোধাতু? তেজোধাতু সিযা অজ্ঝত্তিকা সিযা বাহিরা। কতমা চ, ভিক্খু, অজ্ঝত্তিকা তেজোধাতু? যং অজ্ঝত্তং পচ্চত্তং তেজো তেজোগতং উপাদিন্নং, সেয্যথিদং – যেন চ সন্তপ্পতি, যেন চ জীরীযতি, যেন চ পরিডয্হতি, যেন চ অসিতপীতখাযিতসাযিতং সম্মা পরিণামং গচ্ছতি, যং ৰা পনঞ্ঞম্পি কিঞ্চি অজ্ঝত্তং পচ্চত্তং তেজো তেজোগতং উপাদিন্নং – অযং ৰুচ্চতি, ভিক্খু, অজ্ঝত্তিকা তেজোধাতু। যা চেৰ খো পন অজ্ঝত্তিকা তেজোধাতু যা চ বাহিরা তেজোধাতু তেজোধাতুরেৰেসা। ‘তং নেতং মম, নেসোহমস্মি, ন মেসো অত্তা’তি – এৰমেতং যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায দট্ঠব্বং। এৰমেতং যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায দিস্ৰা তেজোধাতুযা নিব্বিন্দতি, তেজোধাতুযা চিত্তং ৰিরাজেতি।
৩৫২. ‘‘কতমা চ, ভিক্খু, ৰাযোধাতু? ৰাযোধাতু সিযা অজ্ঝত্তিকা সিযা বাহিরা। কতমা চ, ভিক্খু, অজ্ঝত্তিকা ৰাযোধাতু? যং অজ্ঝত্তং পচ্চত্তং ৰাযো ৰাযোগতং উপাদিন্নং, সেয্যথিদং – উদ্ধঙ্গমা ৰাতা অধোগমা ৰাতা কুচ্ছিসযা ৰাতা কোট্ঠাসযা কোট্ঠসযা (সী॰ স্যা॰ কং॰ পী॰) ৰাতা অঙ্গমঙ্গানুসারিনো ৰাতা অস্সাসো পস্সাসো ইতি, যং ৰা পনঞ্ঞম্পি কিঞ্চি অজ্ঝত্তং পচ্চত্তং ৰাযো ৰাযোগতং উপাদিন্নং – অযং ৰুচ্চতি, ভিক্খু, অজ্ঝত্তিকা ৰাযোধাতু। যা চেৰ খো পন অজ্ঝত্তিকা ৰাযোধাতু যা চ বাহিরা ৰাযোধাতু ৰাযোধাতুরেৰেসা। ‘তং নেতং মম , নেসোহমস্মি , ন মেসো অত্তা’তি – এৰমেতং যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায দট্ঠব্বং। এৰমেতং যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায দিস্ৰা ৰাযোধাতুযা নিব্বিন্দতি, ৰাযোধাতুযা চিত্তং ৰিরাজেতি।
৩৫৩. ‘‘কতমা চ, ভিক্খু, আকাসধাতু? আকাসধাতু সিযা অজ্ঝত্তিকা সিযা বাহিরা। কতমা চ, ভিক্খু, অজ্ঝত্তিকা আকাসধাতু ? যং অজ্ঝত্তং পচ্চত্তং আকাসং আকাসগতং উপাদিন্নং, সেয্যথিদং – কণ্ণচ্ছিদ্দং নাসচ্ছিদ্দং মুখদ্ৰারং যেন চ অসিতপীতখাযিতসাযিতং অজ্ঝোহরতি, যত্থ চ অসিতপীতখাযিতসাযিতং সন্তিট্ঠতি, যেন চ অসিতপীতখাযিতসাযিতং অধোভাগং অধোভাগা (সী॰ স্যা॰ কং॰ পী॰) দেৰদূতসুত্তেন সমেতি নিক্খমতি, যং ৰা পনঞ্ঞম্পি কিঞ্চি অজ্ঝত্তং পচ্চত্তং আকাসং আকাসগতং অঘং অঘগতং ৰিৰরং ৰিৰরগতং অসম্ফুট্ঠং মংসলোহিতেহি উপাদিন্নং – অযং ৰুচ্চতি ভিক্খু অজ্ঝত্তিকা আকাসধাতু। যা চেৰ খো পন অজ্ঝত্তিকা আকাসধাতু যা চ বাহিরা আকাসধাতু আকাসধাতুরেৰেসা। ‘তং নেতং মম, নেসোহমস্মি, ন মেসো অত্তা’তি – এৰমেতং যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায দট্ঠব্বং। এৰমেতং যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায দিস্ৰা আকাসধাতুযা নিব্বিন্দতি, আকাসধাতুযা চিত্তং ৰিরাজেতি।
৩৫৪. ‘‘অথাপরং ৰিঞ্ঞাণংযেৰ অৰসিস্সতি পরিসুদ্ধং পরিযোদাতং। তেন চ ৰিঞ্ঞাণেন কিং তেন ৰিঞ্ঞাণেন কিঞ্চ (সী॰) ৰিজানাতি? ‘সুখ’ন্তিপি ৰিজানাতি, ‘দুক্খ’ন্তিপি ৰিজানাতি, ‘অদুক্খমসুখ’ন্তিপি ৰিজানাতি। সুখৰেদনিযং, ভিক্খু, ফস্সং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি সুখা ৰেদনা। সো সুখং ৰেদনং ৰেদযমানো ‘সুখং ৰেদনং ৰেদযামী’তি পজানাতি। ‘তস্সেৰ সুখৰেদনিযস্স ফস্সস্স নিরোধা যং তজ্জং ৰেদযিতং সুখৰেদনিযং ফস্সং পটিচ্চ উপ্পন্না সুখা ৰেদনা সা নিরুজ্ঝতি, সা ৰূপসম্মতী’তি পজানাতি।
৩৫৫. ‘‘দুক্খৰেদনিযং, ভিক্খু, ফস্সং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি দুক্খা ৰেদনা। সো দুক্খং ৰেদনং ৰেদযমানো ‘দুক্খং ৰেদনং ৰেদযামী’তি পজানাতি। ‘তস্সেৰ দুক্খৰেদনিযস্স ফস্সস্স নিরোধা যং তজ্জং ৰেদযিতং দুক্খৰেদনিযং ফস্সং পটিচ্চ উপ্পন্না দুক্খা ৰেদনা সা নিরুজ্ঝতি, সা ৰূপসম্মতী’তি পজানাতি।
৩৫৬. ‘‘অদুক্খমসুখৰেদনিযং, ভিক্খু, ফস্সং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি অদুক্খমসুখা ৰেদনা। সো অদুক্খমসুখং ৰেদনং ৰেদযমানো ‘অদুক্খমসুখং ৰেদনং ৰেদযামী’তি পজানাতি। ‘তস্সেৰ অদুক্খমসুখৰেদনিযস্স ফস্সস্স নিরোধা যং তজ্জং ৰেদযিতং অদুক্খমসুখৰেদনিযং ফস্সং পটিচ্চ উপ্পন্না অদুক্খমসুখা ৰেদনা সা নিরুজ্ঝতি, সা ৰূপসম্মতী’তি পজানাতি।
৩৫৭. ‘‘সেয্যথাপি, ভিক্খু, দ্ৰিন্নং কট্ঠানং সঙ্ঘট্টা সম্ফস্স (সী॰ পী॰), সঙ্ঘটা (স্যা॰ কং॰) সমোধানা উস্মা জাযতি, তেজো অভিনিব্বত্ততি, তেসংযেৰ দ্ৰিন্নং কট্ঠানং নানাভাৰা ৰিক্খেপা যা তজ্জা উস্মা সা নিরুজ্ঝতি, সা ৰূপসম্মতি; এৰমেৰ খো, ভিক্খু, সুখৰেদনিযং ফস্সং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি সুখা ৰেদনা। সো সুখং ৰেদনং ৰেদযমানো ‘সুখং ৰেদনং ৰেদযামী’তি পজানাতি। ‘তস্সেৰ সুখৰেদনিযস্স ফস্সস্স নিরোধা যং তজ্জং ৰেদযিতং সুখৰেদনিযং ফস্সং পটিচ্চ উপ্পন্না সুখা ৰেদনা সা নিরুজ্ঝতি, সা ৰূপসম্মতী’তি পজানাতি।
৩৫৮. ‘‘দুক্খৰেদনিযং, ভিক্খু, ফস্সং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি দুক্খা ৰেদনা। সো দুক্খং ৰেদনং ৰেদযমানো ‘দুক্খং ৰেদনং ৰেদযামী’তি পজানাতি। ‘তস্সেৰ দুক্খৰেদনিযস্স ফস্সস্স নিরোধা যং তজ্জং ৰেদযিতং দুক্খৰেদনিযং ফস্সং পটিচ্চ উপ্পন্না দুক্খা ৰেদনা সা নিরুজ্ঝতি, সা ৰূপসম্মতী’তি পজানাতি।
৩৫৯. ‘‘অদুক্খমসুখৰেদনিযং , ভিক্খু, ফস্সং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি অদুক্খমসুখা ৰেদনা। সো অদুক্খমসুখং ৰেদনং ৰেদযমানো ‘অদুক্খমসুখং ৰেদনং ৰেদযামী’তি পজানাতি। ‘তস্সেৰ অদুক্খমসুখৰেদনিযস্স ফস্সস্স নিরোধা যং তজ্জং ৰেদযিতং অদুক্খমসুখৰেদনিযং ফস্সং পটিচ্চ উপ্পন্না অদুক্খমসুখা ৰেদনা সা নিরুজ্ঝতি, সা ৰূপসম্মতী’তি পজানাতি।
৩৬০. ‘‘অথাপরং উপেক্খাযেৰ অৰসিস্সতি পরিসুদ্ধা পরিযোদাতা মুদু চ কম্মঞ্ঞা চ পভস্সরা চ। সেয্যথাপি, ভিক্খু, দক্খো সুৰণ্ণকারো ৰা সুৰণ্ণকারন্তেৰাসী ৰা উক্কং বন্ধেয্য, উক্কং বন্ধিত্ৰা উক্কামুখং আলিম্পেয্য, উক্কামুখং আলিম্পেত্ৰা সণ্ডাসেন জাতরূপং গহেত্ৰা উক্কামুখে পক্খিপেয্য, তমেনং কালেন কালং অভিধমেয্য, কালেন কালং উদকেন পরিপ্ফোসেয্য, কালেন কালং অজ্ঝুপেক্খেয্য, তং হোতি জাতরূপং জাতরূপং ধন্তং (সী॰ পী॰) সুধন্তং নিদ্ধন্তং নীহটং নিহতং (স্যা॰ কং॰ ক॰) নিন্নীতকসাৰং নিহতকসাৰং (ক॰) মুদু চ কম্মঞ্ঞঞ্চ পভস্সরঞ্চ, যস্সা যস্সা চ পিল়ন্ধনৰিকতিযা আকঙ্খতি – যদি পট্টিকায পৰট্টিকায (সী॰ স্যা॰) যদি কুণ্ডলায যদি গীৰেয্যকায যদি সুৰণ্ণমালায তঞ্চস্স অত্থং অনুভোতি; এৰমেৰ খো, ভিক্খু, অথাপরং উপেক্খাযেৰ অৰসিস্সতি পরিসুদ্ধা পরিযোদাতা মুদু চ কম্মঞ্ঞা চ পভস্সরা চ।
৩৬১. ‘‘সো এৰং পজানাতি – ‘ইমঞ্চে অহং উপেক্খং এৰং পরিসুদ্ধং এৰং পরিযোদাতং আকাসানঞ্চাযতনং উপসংহরেয্যং, তদনুধম্মঞ্চ চিত্তং ভাৰেয্যং। এৰং মে অযং উপেক্খা তংনিস্সিতা তদুপাদানা চিরং দীঘমদ্ধানং তিট্ঠেয্য। ইমঞ্চে অহং উপেক্খং এৰং পরিসুদ্ধং এৰং পরিযোদাতং ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনং উপসংহরেয্যং, তদনুধম্মঞ্চ চিত্তং ভাৰেয্যং। এৰং মে অযং উপেক্খা তংনিস্সিতা তদুপাদানা চিরং দীঘমদ্ধানং তিট্ঠেয্য। ইমঞ্চে অহং উপেক্খং এৰং পরিসুদ্ধং এৰং পরিযোদাতং আকিঞ্চঞ্ঞাযতনং উপসংহরেয্যং, তদনুধম্মঞ্চ চিত্তং ভাৰেয্যং। এৰং মে অযং উপেক্খা তংনিস্সিতা তদুপাদানা চিরং দীঘমদ্ধানং তিট্ঠেয্য। ইমঞ্চে অহং উপেক্খং এৰং পরিসুদ্ধং এৰং পরিযোদাতং নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনং উপসংহরেয্যং, তদনুধম্মঞ্চ চিত্তং ভাৰেয্যং। এৰং মে অযং উপেক্খা তংনিস্সিতা তদুপাদানা চিরং দীঘমদ্ধানং তিট্ঠেয্যা’’’তি।
৩৬২. ‘‘সো এৰং পজানাতি – ‘ইমঞ্চে অহং উপেক্খং এৰং পরিসুদ্ধং এৰং পরিযোদাতং আকাসানঞ্চাযতনং উপসংহরেয্যং, তদনুধম্মঞ্চ চিত্তং ভাৰেয্যং; সঙ্খতমেতং। ইমঞ্চে অহং উপেক্খং এৰং পরিসুদ্ধং এৰং পরিযোদাতং ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনং উপসংহরেয্যং, তদনুধম্মঞ্চ চিত্তং ভাৰেয্যং; সঙ্খতমেতং। ইমঞ্চে অহং উপেক্খং এৰং পরিসুদ্ধং এৰং পরিযোদাতং আকিঞ্চঞ্ঞাযতনং উপসংহরেয্যং, তদনুধম্মঞ্চ চিত্তং ভাৰেয্যং; সঙ্খতমেতং। ইমঞ্চে অহং উপেক্খং এৰং পরিসুদ্ধং এৰং পরিযোদাতং নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনং উপসংহরেয্যং, তদনুধম্মঞ্চ চিত্তং ভাৰেয্যং; সঙ্খতমেত’’’ন্তি।
‘‘সো নেৰ তং অভিসঙ্খরোতি, ন অভিসঞ্চেতযতি ভৰায ৰা ৰিভৰায ৰা। সো অনভিসঙ্খরোন্তো অনভিসঞ্চেতযন্তো ভৰায ৰা ৰিভৰায ৰা ন কিঞ্চি লোকে উপাদিযতি, অনুপাদিযং ন পরিতস্সতি, অপরিতস্সং পচ্চত্তংযেৰ পরিনিব্বাযতি। ‘খীণা জাতি, ৰুসিতং ব্রহ্মচরিযং, কতং করণীযং, নাপরং ইত্থত্তাযা’তি পজানাতি।
৩৬৩. ‘‘সো সুখঞ্চে ৰেদনং ৰেদেতি, ‘সা অনিচ্চা’তি পজানাতি, ‘অনজ্ঝোসিতা’তি পজানাতি, ‘অনভিনন্দিতা’তি পজানাতি। দুক্খঞ্চে ৰেদনং ৰেদেতি , ‘সা অনিচ্চা’তি পজানাতি, ‘অনজ্ঝোসিতা’তি পজানাতি, ‘অনভিনন্দিতা’তি পজানাতি। অদুক্খমসুখঞ্চে ৰেদনং ৰেদেতি, ‘সা অনিচ্চা’তি পজানাতি, ‘অনজ্ঝোসিতা’তি পজানাতি, ‘অনভিনন্দিতা’তি পজানাতি।
৩৬৪. ‘‘সো সুখঞ্চে ৰেদনং ৰেদেতি, ৰিসংযুত্তো নং ৰেদেতি; দুক্খঞ্চে ৰেদনং ৰেদেতি, ৰিসংযুত্তো নং ৰেদেতি; অদুক্খমসুখঞ্চে ৰেদনং ৰেদেতি, ৰিসংযুত্তো নং ৰেদেতি। সো কাযপরিযন্তিকং ৰেদনং ৰেদযমানো ‘কাযপরিযন্তিকং ৰেদনং ৰেদযামী’তি পজানাতি, জীৰিতপরিযন্তিকং ৰেদনং ৰেদযমানো ‘জীৰিতপরিযন্তিকং ৰেদনং ৰেদযামী’তি পজানাতি, ‘কাযস্স ভেদা পরং মরণা উদ্ধং জীৰিতপরিযাদানা ইধেৰ সব্বৰেদযিতানি অনভিনন্দিতানি সীতীভৰিস্সন্তী’তি পজানাতি।
৩৬৫. ‘‘সেয্যথাপি, ভিক্খু, তেলঞ্চ পটিচ্চ ৰট্টিঞ্চ পটিচ্চ তেলপ্পদীপো ঝাযতি; তস্সেৰ তেলস্স চ ৰট্টিযা চ পরিযাদানা অঞ্ঞস্স চ অনুপহারা অনুপাহারা (সী॰ পী॰), অনুপাদানা (ক॰) অনাহারো নিব্বাযতি; এৰমেৰ খো, ভিক্খু, কাযপরিযন্তিকং ৰেদনং ৰেদযমানো ‘কাযপরিযন্তিকং ৰেদনং ৰেদযামী’তি পজানাতি, জীৰিতপরিযন্তিকং ৰেদনং ৰেদযমানো ‘জীৰিতপরিযন্তিকং ৰেদনং ৰেদযামী’তি পজানাতি, ‘কাযস্স ভেদা পরং মরণা উদ্ধং জীৰিতপরিযাদানা ইধেৰ সব্বৰেদযিতানি অনভিনন্দিতানি সীতীভৰিস্সন্তী’তি পজানাতি। তস্মা এৰং সমন্নাগতো ভিক্খু ইমিনা পরমেন পঞ্ঞাধিট্ঠানেন সমন্নাগতো হোতি। এসা হি, ভিক্খু, পরমা অরিযা পঞ্ঞা যদিদং – সব্বদুক্খক্খযে ঞাণং।
৩৬৬. ‘‘তস্স সা ৰিমুত্তি সচ্চে ঠিতা অকুপ্পা হোতি। তঞ্হি, ভিক্খু, মুসা যং মোসধম্মং, তং সচ্চং যং অমোসধম্মং নিব্বানং। তস্মা এৰং সমন্নাগতো ভিক্খু ইমিনা পরমেন সচ্চাধিট্ঠানেন সমন্নাগতো হোতি। এতঞ্হি, ভিক্খু, পরমং অরিযসচ্চং যদিদং – অমোসধম্মং নিব্বানং।
৩৬৭. ‘‘তস্সেৰ খো পন পুব্বে অৰিদ্দসুনো উপধী হোন্তি সমত্তা সমাদিন্না। ত্যাস্স পহীনা হোন্তি উচ্ছিন্নমূলা তালাৰত্থুকতা অনভাৰংকতা আযতিং অনুপ্পাদধম্মা। তস্মা এৰং সমন্নাগতো ভিক্খু ইমিনা পরমেন চাগাধিট্ঠানেন সমন্নাগতো হোতি। এসো হি, ভিক্খু, পরমো অরিযো চাগো যদিদং – সব্বূপধিপটিনিস্সগ্গো।
৩৬৮. ‘‘তস্সেৰ খো পন পুব্বে অৰিদ্দসুনো অভিজ্ঝা হোতি ছন্দো সারাগো। স্ৰাস্স পহীনো হোতি উচ্ছিন্নমূলো তালাৰত্থুকতো অনভাৰংকতো আযতিং অনুপ্পাদধম্মো। তস্সেৰ খো পন পুব্বে অৰিদ্দসুনো আঘাতো হোতি ব্যাপাদো সম্পদোসো। স্ৰাস্স পহীনো হোতি উচ্ছিন্নমূলো তালাৰত্থুকতো অনভাৰংকতো আযতিং অনুপ্পাদধম্মো। তস্সেৰ খো পন পুব্বে অৰিদ্দসুনো অৰিজ্জা হোতি সম্মোহো। স্ৰাস্স পহীনো হোতি উচ্ছিন্নমূলো তালাৰত্থুকতো অনভাৰংকতো আযতিং অনুপ্পাদধম্মো। তস্মা এৰং সমন্নাগতো ভিক্খু ইমিনা পরমেন উপসমাধিট্ঠানেন সমন্নাগতো হোতি। এসো হি, ভিক্খু, পরমো অরিযো উপসমো যদিদং – রাগদোসমোহানং উপসমো। ‘পঞ্ঞং নপ্পমজ্জেয্য, সচ্চমনুরক্খেয্য, চাগমনুব্রূহেয্য, সন্তিমেৰ সো সিক্খেয্যা’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং, ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং।
৩৬৯. ‘‘‘যত্থ ঠিতং মঞ্ঞস্সৰা নপ্পৰত্তন্তি, মঞ্ঞস্সৰে খো পন নপ্পৰত্তমানে মুনি সন্তোতি ৰুচ্চতী’তি – ইতি খো পনেতং ৰুত্তং। কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? ‘অস্মী’তি, ভিক্খু, মঞ্ঞিতমেতং, ‘অযমহমস্মী’তি মঞ্ঞিতমেতং, ‘ভৰিস্স’ন্তি মঞ্ঞিতমেতং, ‘ন ভৰিস্স’ন্তি মঞ্ঞিতমেতং, ‘রূপী ভৰিস্স’ন্তি মঞ্ঞিতমেতং, ‘অরূপী ভৰিস্স’ন্তি মঞ্ঞিতমেতং, ‘সঞ্ঞী ভৰিস্স’ন্তি মঞ্ঞিতমেতং, ‘অসঞ্ঞী ভৰিস্স’ন্তি মঞ্ঞিতমেতং, ‘নেৰসঞ্ঞীনাসঞ্ঞী ভৰিস্স’ন্তি মঞ্ঞিতমেতং। মঞ্ঞিতং, ভিক্খু, রোগো মঞ্ঞিতং গণ্ডো মঞ্ঞিতং সল্লং। সব্বমঞ্ঞিতানং ত্ৰেৰ, ভিক্খু, সমতিক্কমা মুনি সন্তোতি ৰুচ্চতি। মুনি খো পন, ভিক্খু, সন্তো ন জাযতি, ন জীযতি, ন মীযতি, ন কুপ্পতি, ন পিহেতি। তঞ্হিস্স, ভিক্খু, নত্থি যেন জাযেথ, অজাযমানো কিং জীযিস্সতি, অজীযমানো কিং মীযিস্সতি, অমীযমানো কিং কুপ্পিস্সতি, অকুপ্পমানো কিস্স কিং (ক॰) পিহেস্সতি? ‘যত্থ ঠিতং মঞ্ঞস্সৰা নপ্পৰত্তন্তি, মঞ্ঞস্সৰে খো পন নপ্পৰত্তমানে মুনি সন্তোতি ৰুচ্চতী’তি – ইতি যং তং ৰুত্তং, ইদমেতং পটিচ্চ ৰুত্তং। ইমং খো মে ত্ৰং, ভিক্খু, সংখিত্তেন ছধাতুৰিভঙ্গং ধারেহী’’তি।
৩৭০. অথ খো আযস্মা পুক্কুসাতি – ‘‘সত্থা কির মে অনুপ্পত্তো, সুগতো কির মে অনুপ্পত্তো সম্মাসম্বুদ্ধো কির মে অনুপ্পত্তো’’তি উট্ঠাযাসনা একংসং চীৰরং কত্ৰা ভগৰতো পাদেসু সিরসা নিপতিত্ৰা ভগৰন্তং এতদৰোচ – ‘‘অচ্চযো মং, ভন্তে, অচ্চগমা যথাবালং যথামূল়্হং যথাঅকুসলং, যোহং ভগৰন্তং আৰুসোৰাদেন সমুদাচরিতব্বং অমঞ্ঞিস্সং। তস্স মে, ভন্তে, ভগৰা অচ্চযং অচ্চযতো পটিগ্গণ্হাতু আযতিং সংৰরাযা’’তি। ‘‘তগ্ঘ ত্ৰং, ভিক্খু, অচ্চযো অচ্চগমা যথাবালং যথামূল়্হং যথাঅকুসলং , যং মং ত্ৰং আৰুসোৰাদেন সমুদাচরিতব্বং অমঞ্ঞিত্থ। যতো চ খো ত্ৰং, ভিক্খু, অচ্চযং অচ্চযতো দিস্ৰা যথাধম্মং পটিকরোসি, তং তে মযং পটিগ্গণ্হাম। ৰুদ্ধিহেসা, ভিক্খু, অরিযস্স ৰিনযে যো অচ্চযং অচ্চযতো দিস্ৰা যথাধম্মং পটিকরোতি, আযতিং সংৰরং আপজ্জতী’’তি। ‘‘লভেয্যাহং, ভন্তে, ভগৰতো সন্তিকে উপসম্পদ’’ন্তি। ‘‘পরিপুণ্ণং পন তে, ভিক্খু, পত্তচীৰর’’ন্তি? ‘‘ন খো মে, ভন্তে, পরিপুণ্ণং পত্তচীৰর’’ন্তি। ‘‘ন খো, ভিক্খু, তথাগতা অপরিপুণ্ণপত্তচীৰরং উপসম্পাদেন্তী’’তি।
অথ খো আযস্মা পুক্কুসাতি ভগৰতো ভাসিতং অভিনন্দিত্ৰা অনুমোদিত্ৰা উট্ঠাযাসনা ভগৰন্তং অভিৰাদেত্ৰা পদক্খিণং কত্ৰা পত্তচীৰরপরিযেসনং পক্কামি। অথ খো আযস্মন্তং পুক্কুসাতিং পত্তচীৰরপরিযেসনং চরন্তং ৰিব্ভন্তা গাৰী ভন্তগাৰী (সী॰ পী॰), গাৰী (স্যা॰ কং॰) জীৰিতা ৰোরোপেসি। অথ খো সম্বহুলা ভিক্খূ যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমিংসু; উপসঙ্কমিত্ৰা ভগৰন্তং অভিৰাদেত্ৰা একমন্তং নিসীদিংসু। একমন্তং নিসিন্না খো তে ভিক্খূ ভগৰন্তং এতদৰোচুং – ‘‘যো সো, ভন্তে, পুক্কুসাতি নাম কুলপুত্তো ভগৰতা সংখিত্তেন ওৰাদেন ওৰদিতো সো কালঙ্কতো। তস্স কা গতি, কো অভিসম্পরাযো’’তি? ‘‘পণ্ডিতো, ভিক্খৰে, পুক্কুসাতি কুলপুত্তো পচ্চপাদি ধম্মস্সানুধম্মং, ন চ মং ধম্মাধিকরণং ৰিহেসেসি ৰিহেঠেসি (সী॰ স্যা॰ কং॰) ৰিহেসেতি (ক॰)। পুক্কুসাতি, ভিক্খৰে, কুলপুত্তো পঞ্চন্নং ওরম্ভাগিযানং সংযোজনানং পরিক্খযা ওপপাতিকো তত্থ পরিনিব্বাযী অনাৰত্তিধম্মো তস্মা লোকা’’তি।
ইদমৰোচ ভগৰা। অত্তমনা তে ভিক্খূ ভগৰতো ভাসিতং অভিনন্দুন্তি।
ধাতুৰিভঙ্গসুত্তং নিট্ঠিতং দসমং।
১১. সচ্চৰিভঙ্গসুত্তং
৩৭১. এৰং মে সুতং – একং সমযং ভগৰা বারাণসিযং ৰিহরতি ইসিপতনে মিগদাযে। তত্র খো ভগৰা ভিক্খূ আমন্তেসি – ‘‘ভিক্খৰো’’তি। ‘‘ভদন্তে’’তি তে ভিক্খূ ভগৰতো পচ্চস্সোসুং। ভগৰা এতদৰোচ –
‘‘তথাগতেন, ভিক্খৰে, অরহতা সম্মাসম্বুদ্ধেন বারাণসিযং ইসিপতনে মিগদাযে অনুত্তরং ধম্মচক্কং পৰত্তিতং অপ্পটিৰত্তিযং সমণেন ৰা ব্রাহ্মণেন ৰা দেৰেন ৰা মারেন ৰা ব্রহ্মুনা ৰা কেনচি ৰা লোকস্মিং, যদিদং – চতুন্নং অরিযসচ্চানং আচিক্খনা দেসনা পঞ্ঞাপনা পট্ঠপনা ৰিৰরণা ৰিভজনা উত্তানীকম্মং। কতমেসং চতুন্নং? দুক্খস্স অরিযসচ্চস্স আচিক্খনা দেসনা পঞ্ঞাপনা পট্ঠপনা ৰিৰরণা ৰিভজনা উত্তানীকম্মং, দুক্খসমুদযস্স অরিযসচ্চস্স আচিক্খনা দেসনা পঞ্ঞাপনা পট্ঠপনা ৰিৰরণা ৰিভজনা উত্তানীকম্মং, দুক্খনিরোধস্স অরিযসচ্চস্স আচিক্খনা দেসনা পঞ্ঞাপনা পট্ঠপনা ৰিৰরণা ৰিভজনা উত্তানীকম্মং, দুক্খনিরোধগামিনিযা পটিপদায অরিযসচ্চস্স আচিক্খনা দেসনা পঞ্ঞাপনা পট্ঠপনা ৰিৰরণা ৰিভজনা উত্তানীকম্মং। তথাগতেন, ভিক্খৰে, অরহতা সম্মাসম্বুদ্ধেন বারাণসিযং ইসিপতনে মিগদাযে অনুত্তরং ধম্মচক্কং পৰত্তিতং অপ্পটিৰত্তিযং সমণেন ৰা ব্রাহ্মণেন ৰা দেৰেন ৰা মারেন ৰা ব্রহ্মুনা ৰা কেনচি ৰা লোকস্মিং , যদিদং – ইমেসং চতুন্নং অরিযসচ্চানং আচিক্খনা দেসনা পঞ্ঞাপনা পট্ঠপনা ৰিৰরণা ৰিভজনা উত্তানীকম্মং।
‘‘সেৰথ, ভিক্খৰে, সারিপুত্তমোগ্গল্লানে; ভজথ, ভিক্খৰে, সারিপুত্তমোগ্গল্লানে। পণ্ডিতা ভিক্খূ অনুগ্গাহকা সব্রহ্মচারীনং। সেয্যথাপি, ভিক্খৰে, জনেতা জনেত্তি (সী॰ পী॰), এৰং সারিপুত্তো; সেয্যথাপি জাতস্স আপাদেতা, এৰং মোগ্গল্লানো। সারিপুত্তো, ভিক্খৰে, সোতাপত্তিফলে ৰিনেতি, মোগ্গল্লানো উত্তমত্থে। সারিপুত্তো, ভিক্খৰে, পহোতি চত্তারি অরিযসচ্চানি ৰিত্থারেন আচিক্খিতুং দেসেতুং পঞ্ঞাপেতুং পট্ঠপেতুং ৰিৰরিতুং ৰিভজিতুং উত্তানীকাতু’’ন্তি। ইদমৰোচ ভগৰা। ইদং ৰত্ৰান সুগতো উট্ঠাযাসনা ৰিহারং পাৰিসি।
৩৭২. তত্র খো আযস্মা সারিপুত্তো অচিরপক্কন্তস্স ভগৰতো ভিক্খূ আমন্তেসি – ‘‘আৰুসো, ভিক্খৰে’’তি। ‘‘আৰুসো’’তি খো তে ভিক্খূ আযস্মতো সারিপুত্তস্স পচ্চস্সোসুং। আযস্মা সারিপুত্তো এতদৰোচ –
‘‘তথাগতেন, আৰুসো, অরহতা সম্মাসম্বুদ্ধেন বারাণসিযং ইসিপতনে মিগদাযে অনুত্তরং ধম্মচক্কং পৰত্তিতং অপ্পটিৰত্তিযং সমণেন ৰা ব্রাহ্মণেন ৰা দেৰেন ৰা মারেন ৰা ব্রহ্মুনা ৰা কেনচি ৰা লোকস্মিং, যদিদং – চতুন্নং অরিযসচ্চানং আচিক্খনা দেসনা পঞ্ঞাপনা পট্ঠপনা ৰিৰরণা ৰিভজনা উত্তানীকম্মং। কতমেসং চতুন্নং? দুক্খস্স অরিযসচ্চস্স আচিক্খনা দেসনা পঞ্ঞাপনা পট্ঠপনা ৰিৰরণা ৰিভজনা উত্তানীকম্মং, দুক্খসমুদযস্স অরিযসচ্চস্স আচিক্খনা দেসনা পঞ্ঞাপনা পট্ঠপনা ৰিৰরণা ৰিভজনা উত্তানীকম্মং, দুক্খনিরোধস্স অরিযসচ্চস্স আচিক্খনা দেসনা পঞ্ঞাপনা পট্ঠপনা ৰিৰরণা ৰিভজনা উত্তানীকম্মং, দুক্খনিরোধগামিনিযা পটিপদায অরিযসচ্চস্স আচিক্খনা দেসনা পঞ্ঞাপনা পট্ঠপনা ৰিৰরণা ৰিভজনা উত্তানীকম্মং।
৩৭৩. ‘‘কতমঞ্চাৰুসো, দুক্খং অরিযসচ্চং? জাতিপি দুক্খা, জরাপি দুক্খা, মরণম্পি দুক্খং, সোকপরিদেৰদুক্খদোমনস্সুপাযাসাপি দুক্খা, যম্পিচ্ছং ন লভতি তম্পি দুক্খং; সংখিত্তেন পঞ্চুপাদানক্খন্ধা দুক্খা।
‘‘কতমা চাৰুসো, জাতি? যা তেসং তেসং সত্তানং তম্হি তম্হি সত্তনিকাযে জাতি সঞ্জাতি ওক্কন্তি অভিনিব্বত্তি খন্ধানং পাতুভাৰো আযতনানং পটিলাভো, অযং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘জাতি’’’।
‘‘কতমা চাৰুসো, জরা? যা তেসং তেসং সত্তানং তম্হি তম্হি সত্তনিকাযে জরা জীরণতা খণ্ডিচ্চং পালিচ্চং ৰলিত্তচতা আযুনো সংহানি ইন্দ্রিযানং পরিপাকো, অযং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘জরা’’’।
‘‘কতমঞ্চাৰুসো, মরণং? যা তেসং তেসং সত্তানং তম্হা তম্হা সত্তনিকাযা চুতি চৰনতা ভেদো অন্তরধানং মচ্চু মরণং কালংকিরিযা খন্ধানং ভেদো কল়েৰরস্স নিক্খেপো জীৰিতিন্দ্রিযস্সুপচ্ছেদো, ইদং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘মরণং’’’।
‘‘কতমো চাৰুসো, সোকো? যো খো, আৰুসো, অঞ্ঞতরঞ্ঞতরেন ব্যসনেন সমন্নাগতস্স অঞ্ঞতরঞ্ঞতরেন দুক্খধম্মেন ফুট্ঠস্স সোকো সোচনা সোচিতত্তং অন্তোসোকো অন্তোপরিসোকো, অযং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘সোকো’’’।
‘‘কতমো চাৰুসো, পরিদেৰো? যো খো, আৰুসো, অঞ্ঞতরঞ্ঞতরেন ব্যসনেন সমন্নাগতস্স অঞ্ঞতরঞ্ঞতরেন দুক্খধম্মেন ফুট্ঠস্স আদেৰো পরিদেৰো আদেৰনা পরিদেৰনা আদেৰিতত্তং পরিদেৰিতত্তং, অযং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘পরিদেৰো’’’।
‘‘কতমঞ্চাৰুসো, দুক্খং? যং খো, আৰুসো, কাযিকং দুক্খং কাযিকং অসাতং কাযসম্ফস্সজং দুক্খং অসাতং ৰেদযিতং, ইদং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘দুক্খং’’’।
‘‘কতমঞ্চাৰুসো, দোমনস্সং? যং খো, আৰুসো, চেতসিকং দুক্খং চেতসিকং অসাতং মনোসম্ফস্সজং দুক্খং অসাতং ৰেদযিতং, ইদং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘দোমনস্সং’’’।
‘‘কতমো চাৰুসো, উপাযাসো? যো খো, আৰুসো, অঞ্ঞতরঞ্ঞতরেন ব্যসনেন সমন্নাগতস্স অঞ্ঞতরঞ্ঞতরেন দুক্খধম্মেন ফুট্ঠস্স আযাসো উপাযাসো আযাসিতত্তং উপাযাসিতত্তং, অযং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘উপাযাসো’’’।
‘‘কতমঞ্চাৰুসো, যম্পিচ্ছং ন লভতি তম্পি দুক্খং? জাতিধম্মানং, আৰুসো, সত্তানং এৰং ইচ্ছা উপ্পজ্জতি – ‘অহো ৰত, মযং ন জাতিধম্মা অস্সাম; ন চ, ৰত, নো জাতি আগচ্ছেয্যা’তি। ন খো পনেতং ইচ্ছায পত্তব্বং। ইদম্পি – ‘যম্পিচ্ছং ন লভতি তম্পি দুক্খং’। জরাধম্মানং, আৰুসো, সত্তানং…পে॰… ব্যাধিধম্মানং, আৰুসো, সত্তানং… মরণধম্মানং, আৰুসো, সত্তানং… সোকপরিদেৰদুক্খদোমনস্সুপাযাসধম্মানং, আৰুসো, সত্তানং এৰং ইচ্ছা উপ্পজ্জতি – ‘অহো ৰত, মযং ন সোকপরিদেৰদুক্খদোমনস্সুপাযাসধম্মা অস্সাম ; ন চ, ৰত, নো সোকপরিদেৰদুক্খদোমনস্সুপাযাসা আগচ্ছেয্যু’ন্তি । ন খো পনেতং ইচ্ছায পত্তব্বং। ইদম্পি – ‘যম্পিচ্ছং ন লভতি তম্পি দুক্খং’’’।
‘‘কতমে চাৰুসো, সংখিত্তেন পঞ্চুপাদানক্খন্ধা দুক্খা? সেয্যথিদং – রূপুপাদানক্খন্ধো, ৰেদনুপাদানক্খন্ধো, সঞ্ঞুপাদানক্খন্ধো, সঙ্খারুপাদানক্খন্ধো, ৰিঞ্ঞাণুপাদানক্খন্ধো। ইমে ৰুচ্চন্তাৰুসো – ‘সংখিত্তেন পঞ্চুপাদানক্খন্ধা দুক্খা’। ইদং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘দুক্খং অরিযসচ্চং’’’।
৩৭৪. ‘‘কতমঞ্চাৰুসো, দুক্খসমুদযং দুক্খসমুদযো (স্যা॰ কং॰) অরিযসচ্চং? যাযং তণ্হা পোনোব্ভৰিকা পোনোভৰিকা (সী॰ পী॰) নন্দীরাগসহগতা নন্দিরাগসহগতা (সী॰ স্যা॰ কং॰ পী॰) তত্রতত্রাভিনন্দিনী, সেয্যথিদং – কামতণ্হা ভৰতণ্হা ৰিভৰতণ্হা , ইদং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘দুক্খসমুদযং দুক্খসমুদযো (স্যা॰ কং॰) অরিযসচ্চং’’’।
‘‘কতমঞ্চাৰুসো, দুক্খনিরোধং দুক্খনিরোধো (স্যা॰ কং॰) অরিযসচ্চং? যো তস্সাযেৰ তণ্হায অসেসৰিরাগনিরোধো চাগো পটিনিস্সগ্গো মুত্তি অনালযো, ইদং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘দুক্খনিরোধং দুক্খনিরোধো (স্যা॰ কং॰) অরিযসচ্চং’’’।
৩৭৫. ‘‘কতমঞ্চাৰুসো, দুক্খনিরোধগামিনী পটিপদা অরিযসচ্চং? অযমেৰ অরিযো অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো, সেয্যথিদং – সম্মাদিট্ঠি, সম্মাসঙ্কপ্পো, সম্মাৰাচা, সম্মাকম্মন্তো, সম্মাআজীৰো, সম্মাৰাযামো, সম্মাসতি, সম্মাসমাধি।
‘‘কতমাচাৰুসো, সম্মাদিট্ঠি? যং খো, আৰুসো, দুক্খে ঞাণং, দুক্খসমুদযে ঞাণং, দুক্খনিরোধে ঞাণং, দুক্খনিরোধগামিনিযা পটিপদায ঞাণং, অযং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘সম্মাদিট্ঠি’’’।
‘‘কতমো চাৰুসো, সম্মাসঙ্কপ্পো? নেক্খম্মসঙ্কপ্পো, অব্যাপাদসঙ্কপ্পো , অৰিহিংসাসঙ্কপ্পো, অযং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘সম্মাসঙ্কপ্পো’’’।
‘‘কতমা চাৰুসো, সম্মাৰাচা? মুসাৰাদা ৰেরমণী, পিসুণায ৰাচায ৰেরমণী, ফরুসায ৰাচায ৰেরমণী, সম্ফপ্পলাপা ৰেরমণী, অযং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘সম্মাৰাচা’’’।
‘‘কতমো চাৰুসো, সম্মাকম্মন্তী? পাণাতিপাতা ৰেরমণী, অদিন্নাদানা ৰেরমণী, কামেসুমিচ্ছাচারা ৰেরমণী, অযং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘সম্মাকম্মন্তো’’’।
‘‘কতমো চাৰুসো, সম্মাআজীৰো? ইধাৰুসো, অরিযসাৰকো মিচ্ছাআজীৰং পহায সম্মাআজীৰেন জীৰিকং কপ্পেতি, অযং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘সম্মাআজীৰো’’’।
‘‘কতমো চাৰুসো, সম্মাৰাযামো? ইধাৰুসো, ভিক্খু অনুপ্পন্নানং পাপকানং অকুসলানং ধম্মানং অনুপ্পাদায ছন্দং জনেতি ৰাযমতি ৰীরিযং আরভতি চিত্তং পগ্গণ্হাতি পদহতি, উপ্পন্নানং পাপকানং অকুসলানং ধম্মানং পহানায ছন্দং জনেতি ৰাযমতি ৰীরিযং আরভতি চিত্তং পগ্গণ্হাতি পদহতি, অনুপ্পন্নানং কুসলানং ধম্মানং উপ্পাদায ছন্দং জনেতি ৰাযমতি ৰীরিযং আরভতি চিত্তং পগ্গণ্হাতি পদহতি, উপ্পন্নানং কুসলানং ধম্মানং ঠিতিযা অসম্মোসায ভিয্যোভাৰায ৰেপুল্লায ভাৰনায পারিপূরিযা ছন্দং জনেতি ৰাযমতি ৰীরিযং আরভতি চিত্তং পগ্গণ্হাতি পদহতি, অযং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘সম্মাৰাযামো’’’।
‘‘কতমা চাৰুসো, সম্মাসতি? ইধাৰুসো, ভিক্খু কাযে কাযানুপস্সী ৰিহরতি আতাপী সম্পজানো সতিমা ৰিনেয্য লোকে অভিজ্ঝাদোমনস্সং। ৰেদনাসু ৰেদনানুপস্সী ৰিহরতি…পে॰… চিত্তে চিত্তানুপস্সী ৰিহরতি… ধম্মেসু ধম্মানুপস্সী ৰিহরতি আতাপী সম্পজানো সতিমা ৰিনেয্য লোকে অভিজ্ঝাদোমনস্সং, অযং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘সম্মাসতি’’’।
‘‘কতমো চাৰুসো, সম্মাসমাধি? ইধাৰুসো, ভিক্খু ৰিৰিচ্চেৰ কামেহি ৰিৰিচ্চ অকুসলেহি ধম্মেহি সৰিতক্কং সৰিচারং ৰিৰেকজং পীতিসুখং পঠমং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি, ৰিতক্কৰিচারানং ৰূপসমা অজ্ঝত্তং সম্পসাদনং চেতসো একোদিভাৰং অৰিতক্কং অৰিচারং সমাধিজং পীতিসুখং দুতিযং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি, পীতিযা চ ৰিরাগা উপেক্খকো চ ৰিহরতি…পে॰… ততিযং ঝানং… ৰিহরতি, অযং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘সম্মাসমাধি’। ইদং ৰুচ্চতাৰুসো – ‘দুক্খনিরোধগামিনী পটিপদা অরিযসচ্চং’’’।
‘‘তথাগতেনাৰুসো, অরহতা সম্মাসম্বুদ্ধেন বারাণসিযং ইসিপতনে মিগদাযে অনুত্তরং ধম্মচক্কং পৰত্তিতং অপ্পটিৰত্তিযং সমণেন ৰা ব্রাহ্মণেন ৰা দেৰেন ৰা মারেন ৰা ব্রহ্মুনা ৰা কেনচি ৰা লোকস্মিং, যদিদং – ইমেসং চতুন্নং অরিযসচ্চানং আচিক্খনা দেসনা পঞ্ঞাপনা পট্ঠপনা ৰিৰরণা ৰিভজনা উত্তানীকম্ম’’ন্তি।
ইদমৰোচ আযস্মা সারিপুত্তো। অত্তমনা তে ভিক্খূ আযস্মতো সারিপুত্তস্স ভাসিতং অভিনন্দুন্তি।
সচ্চৰিভঙ্গসুত্তং নিট্ঠিতং একাদসমং।
১২. দক্খিণাৰিভঙ্গসুত্তং
৩৭৬. এৰং মে সুতং – একং সমযং ভগৰা সক্কেসু ৰিহরতি কপিলৰত্থুস্মিং নিগ্রোধারামে। অথ খো মহাপজাপতি মহাপজাপতী (সী॰ স্যা॰ কং॰ পী॰) গোতমী নৰং দুস্সযুগং আদায যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমি; উপসঙ্কমিত্ৰা ভগৰন্তং অভিৰাদেত্ৰা একমন্তং নিসীদি। একমন্তং নিসিন্না খো মহাপজাপতি গোতমী ভগৰন্তং এতদৰোচ – ‘‘ইদং মে, ভন্তে, নৰং দুস্সযুগং ভগৰন্তং উদ্দিস্স সামং কন্তং সামং ৰাযিতং। তং মে, ভন্তে, ভগৰা পটিগ্গণ্হাতু অনুকম্পং উপাদাযা’’তি। এৰং ৰুত্তে, ভগৰা মহাপজাপতিং গোতমিং এতদৰোচ – ‘‘সঙ্ঘে, গোতমি, দেহি। সঙ্ঘে তে দিন্নে অহঞ্চেৰ পূজিতো ভৰিস্সামি সঙ্ঘো চা’’তি। দুতিযম্পি খো মহাপজাপতি গোতমী ভগৰন্তং এতদৰোচ – ‘‘ইদং মে, ভন্তে, নৰং দুস্সযুগং ভগৰন্তং উদ্দিস্স সামং কন্তং সামং ৰাযিতং। তং মে, ভন্তে, ভগৰা পটিগ্গণ্হাতু অনুকম্পং উপাদাযা’’তি। দুতিযম্পি খো ভগৰা মহাপজাপতিং গোতমিং এতদৰোচ – ‘‘সঙ্ঘে, গোতমি, দেহি। সঙ্ঘে তে দিন্নে অহঞ্চেৰ পূজিতো ভৰিস্সামি সঙ্ঘো চা’’তি। ততিযম্পি খো মহাপজাপতি গোতমী ভগৰন্তং এতদৰোচ – ‘‘ইদং মে, ভন্তে, নৰং দুস্সযুগং ভগৰন্তং উদ্দিস্স সামং কন্তং সামং ৰাযিতং। তং মে, ভন্তে, ভগৰা পটিগ্গণ্হাতু অনুকম্পং উপাদাযা’’তি। ততিযম্পি খো ভগৰা মহাপজাপতিং গোতমিং এতদৰোচ – ‘‘সঙ্ঘে, গোতমি, দেহি । সঙ্ঘে তে দিন্নে অহঞ্চেৰ পূজিতো ভৰিস্সামি সঙ্ঘো চা’’তি।
৩৭৭. এৰং ৰুত্তে, আযস্মা আনন্দো ভগৰন্তং এতদৰোচ – ‘‘পটিগ্গণ্হাতু, ভন্তে, ভগৰা মহাপজাপতিযা গোতমিযা নৰং দুস্সযুগং। বহূপকারা বহুকারা (স্যা॰ কং॰), ভন্তে, মহাপজাপতি গোতমী ভগৰতো মাতুচ্ছা আপাদিকা পোসিকা খীরস্স দাযিকা; ভগৰন্তং জনেত্তিযা কালঙ্কতায থঞ্ঞং পাযেসি। ভগৰাপি, ভন্তে, বহূপকারো মহাপজাপতিযা গোতমিযা। ভগৰন্তং, ভন্তে, আগম্ম মহাপজাপতি গোতমী বুদ্ধং সরণং গতা, ধম্মং সরণং গতা, সঙ্ঘং সরণং গতা। ভগৰন্তং, ভন্তে, আগম্ম মহাপজাপতি গোতমী পাণাতিপাতা পটিৰিরতা অদিন্নাদানা পটিৰিরতা কামেসুমিচ্ছাচারা পটিৰিরতা মুসাৰাদা পটিৰিরতা সুরামেরযমজ্জপমাদট্ঠানা পটিৰিরতা। ভগৰন্তং, ভন্তে, আগম্ম মহাপজাপতি গোতমী বুদ্ধে অৰেচ্চপ্পসাদেন সমন্নাগতা , ধম্মে অৰেচ্চপ্পসাদেন সমন্নাগতা, সঙ্ঘে অৰেচ্চপ্পসাদেন সমন্নাগতা অরিযকন্তেহি সীলেহি সমন্নাগতা। ভগৰন্তং, ভন্তে, আগম্ম মহাপজাপতি গোতমী দুক্খে নিক্কঙ্খা, দুক্খসমুদযে নিক্কঙ্খা, দুক্খনিরোধে নিক্কঙ্খা, দুক্খনিরোধগামিনিযা পটিপদায নিক্কঙ্খা। ভগৰাপি, ভন্তে, বহূপকারো মহাপজাপতিযা গোতমিযা’’তি।
৩৭৮. ‘‘এৰমেতং , আনন্দ। যং হানন্দ, পুগ্গলো পুগ্গলং আগম্ম বুদ্ধং সরণং গতো হোতি, ধম্মং সরণং গতো হোতি, সঙ্ঘং সরণং গতো হোতি, ইমস্সানন্দ, পুগ্গলস্স ইমিনা পুগ্গলেন ন সুপ্পতিকারং ৰদামি, যদিদং – অভিৰাদন-পচ্চুট্ঠান-অঞ্জলিকম্ম সামীচিকম্মচীৰরপিণ্ডপাতসেনাসনগিলা- নপ্পচ্চযভেসজ্জপরিক্খারানুপ্পদানেন।
‘‘যং হানন্দ, পুগ্গলো পুগ্গলং আগম্ম পাণাতিপাতা পটিৰিরতো হোতি, অদিন্নাদানা পটিৰিরতো হোতি, কামেসুমিচ্ছাচারা পটিৰিরতো হোতি, মুসাৰাদা পটিৰিরতো হোতি, সুরামেরযমজ্জপমাদট্ঠানা পটিৰিরতো হোতি, ইমস্সানন্দ, পুগ্গলস্স ইমিনা পুগ্গলেন ন সুপ্পতিকারং ৰদামি, যদিদং – অভিৰাদন-পচ্চুট্ঠান-অঞ্জলিকম্ম-সামীচিকম্মচীৰরপিণ্ডপাতসেনাসনগিলা- নপ্পচ্চযভেসজ্জপরিক্খারানুপ্পদানেন।
‘‘যং হানন্দ, পুগ্গলো পুগ্গলং আগম্ম বুদ্ধে অৰেচ্চপ্পসাদেন সমন্নাগতো হোতি, ধম্মে… সঙ্ঘে… অরিযকন্তেহি সীলেহি সমন্নাগতো হোতি, ইমস্সানন্দ, পুগ্গলস্স ইমিনা পুগ্গলেন ন সুপ্পতিকারং ৰদামি, যদিদং – অভিৰাদন-পচ্চুট্ঠান-অঞ্জলিকম্ম-সামীচিকম্মচীৰরপিণ্ডপাতসেনাসনগিলা- নপ্পচ্চযভেসজ্জপরিক্খারানুপ্পদানেন।
‘‘যং হানন্দ, পুগ্গলো পুগ্গলং আগম্ম দুক্খে নিক্কঙ্খো হোতি, দুক্খসমুদযে নিক্কঙ্খো হোতি, দুক্খনিরোধে নিক্কঙ্খো হোতি, দুক্খনিরোধগামিনিযা পটিপদায নিক্কঙ্খো হোতি, ইমস্সানন্দ, পুগ্গলস্স ইমিনা পুগ্গলেন ন সুপ্পতিকারং ৰদামি, যদিদং – অভিৰাদন-পচ্চুট্ঠানঅঞ্জলিকম্ম-সামীচিকম্ম-চীৰরপিণ্ডপাতসেনাসনগিলা- নপ্পচ্চযভেসজ্জপরিক্খারানুপ্পদানেন।
৩৭৯. ‘‘চুদ্দস খো পনিমানন্দ, পাটিপুগ্গলিকা দক্খিণা। কতমা চুদ্দস? তথাগতে অরহন্তে সম্মাসম্বুদ্ধে দানং দেতি – অযং পঠমা পাটিপুগ্গলিকা দক্খিণা। পচ্চেকসম্বুদ্ধে পচ্চেকবুদ্ধে (সী॰ পী॰) দানং দেতি – অযং দুতিযা পাটিপুগ্গলিকা দক্খিণা। তথাগতসাৰকে অরহন্তে দানং দেতি – অযং ততিযা পাটিপুগ্গলিকা দক্খিণা। অরহত্তফলসচ্ছিকিরিযায পটিপন্নে দানং দেতি – অযং চতুত্থী পাটিপুগ্গলিকা দক্খিণা। অনাগামিস্স দানং দেতি – অযং পঞ্চমী পাটিপুগ্গলিকা দক্খিণা। অনাগামিফলসচ্ছিকিরিযায পটিপন্নে দানং দেতি – অযং ছট্ঠী পাটিপুগ্গলিকা দক্খিণা। সকদাগামিস্স দানং দেতি – অযং সত্তমী পাটিপুগ্গলিকা দক্খিণা। সকদাগামিফলসচ্ছিকিরিযায পটিপন্নে দানং দেতি – অযং অট্ঠমী পাটিপুগ্গলিকা দক্খিণা। সোতাপন্নে দানং দেতি – অযং নৰমী পাটিপুগ্গলিকা দক্খিণা। সোতাপত্তিফলসচ্ছিকিরিযায পটিপন্নে দানং দেতি – অযং দসমী পাটিপুগ্গলিকা দক্খিণা। বাহিরকে কামেসু ৰীতরাগে দানং দেতি – অযং একাদসমী পাটিপুগ্গলিকা দক্খিণা। পুথুজ্জনসীলৰন্তে দানং দেতি – অযং দ্ৰাদসমী পাটিপুগ্গলিকা দক্খিণা। পুথুজ্জনদুস্সীলে দানং দেতি – অযং তেরসমী পাটিপুগ্গলিকা দক্খিণা। তিরচ্ছানগতে দানং দেতি – অযং চুদ্দসমী পাটিপুগ্গলিকা দক্খিণাতি।
‘‘তত্রানন্দ, তিরচ্ছানগতে দানং দত্ৰা সতগুণা দক্খিণা পাটিকঙ্খিতব্বা, পুথুজ্জনদুস্সীলে দানং দত্ৰা সহস্সগুণা দক্খিণা পাটিকঙ্খিতব্বা, পুথুজ্জনসীলৰন্তে দানং দত্ৰা সতসহস্সগুণা দক্খিণা পাটিকঙ্খিতব্বা, বাহিরকে কামেসু ৰীতরাগে দানং দত্ৰা কোটিসতসহস্সগুণা দক্খিণা পাটিকঙ্খিতব্বা, সোতাপত্তিফলসচ্ছিকিরিযায পটিপন্নে দানং দত্ৰা অসঙ্খেয্যা অপ্পমেয্যা দক্খিণা পাটিকঙ্খিতব্বা, কো পন ৰাদো সোতাপন্নে, কো পন ৰাদো সকদাগামিফলসচ্ছিকিরিযায পটিপন্নে, কো পন ৰাদো সকদাগামিস্স, কো পন ৰাদো অনাগামিফলসচ্ছিকিরিযায পটিপন্নে, কো পন ৰাদো অনাগামিস্স, কো পন ৰাদো অরহত্তফলসচ্ছিকিরিযায পটিপন্নে, কো পন ৰাদো অরহন্তে, কো পন ৰাদো পচ্চেকসম্বুদ্ধে, কো পন ৰাদো তথাগতে অরহন্তে সম্মাসম্বুদ্ধে!
৩৮০. ‘‘সত্ত খো পনিমানন্দ, সঙ্ঘগতা দক্খিণা। কতমা সত্ত? বুদ্ধপ্পমুখে উভতোসঙ্ঘে দানং দেতি – অযং পঠমা সঙ্ঘগতা দক্খিণা। তথাগতে পরিনিব্বুতে উভতোসঙ্ঘে দানং দেতি – অযং দুতিযা সঙ্ঘগতা দক্খিণা। ভিক্খুসঙ্ঘে দানং দেতি – অযং ততিযা সঙ্ঘগতা দক্খিণা। ভিক্খুনিসঙ্ঘে দানং দেতি – অযং চতুত্থী সঙ্ঘগতা দক্খিণা। ‘এত্তকা মে ভিক্খূ চ ভিক্খুনিযো চ সঙ্ঘতো উদ্দিস্সথা’তি দানং দেতি – অযং পঞ্চমী সঙ্ঘগতা দক্খিণা। ‘এত্তকা মে ভিক্খূ সঙ্ঘতো উদ্দিস্সথা’তি দানং দেতি – অযং ছট্ঠী সঙ্ঘগতা দক্খিণা। ‘এত্তকা মে ভিক্খুনিযো সঙ্ঘতো উদ্দিস্সথা’তি দানং দেতি – অযং সত্তমী সঙ্ঘগতা দক্খিণা।
‘‘ভৰিস্সন্তি খো পনানন্দ, অনাগতমদ্ধানং গোত্রভুনো কাসাৰকণ্ঠা দুস্সীলা পাপধম্মা। তেসু দুস্সীলেসু সঙ্ঘং উদ্দিস্স দানং দস্সন্তি। তদাপাহং, আনন্দ, সঙ্ঘগতং দক্খিণং অসঙ্খেয্যং অপ্পমেয্যং ৰদামি। ন ত্ৰেৰাহং, আনন্দ, কেনচি পরিযাযেন সঙ্ঘগতায দক্খিণায পাটিপুগ্গলিকং দানং মহপ্ফলতরং ৰদামি।
৩৮১. ‘‘চতস্সো খো ইমা, আনন্দ, দক্খিণা ৰিসুদ্ধিযো। কতমা চতস্সো? অত্থানন্দ, দক্খিণা দাযকতো ৰিসুজ্ঝতি নো পটিগ্গাহকতো। অত্থানন্দ, দক্খিণা পটিগ্গাহকতো ৰিসুজ্ঝতি নো দাযকতো। অত্থানন্দ, দক্খিণা নেৰ দাযকতো ৰিসুজ্ঝতি নো পটিগ্গাহকতো। অত্থানন্দ, দক্খিণা দাযকতো চেৰ ৰিসুজ্ঝতি পটিগ্গাহকতো চ।
‘‘কথঞ্চানন্দ, দক্খিণা দাযকতো ৰিসুজ্ঝতি নো পটিগ্গাহকতো? ইধানন্দ, দাযকো হোতি সীলৰা কল্যাণধম্মো, পটিগ্গাহকা হোন্তি দুস্সীলা পাপধম্মা – এৰং খো, আনন্দ, দক্খিণা দাযকতো ৰিসুজ্ঝতি নো পটিগ্গাহকতো।
‘‘কথঞ্চানন্দ, দক্খিণা পটিগ্গাহকতো ৰিসুজ্ঝতি নো দাযকতো? ইধানন্দ, দাযকো হোতি দুস্সীলো পাপধম্মো, পটিগ্গাহকা হোন্তি সীলৰন্তো সীলৰন্তা (সী॰) কল্যাণধম্মা – এৰং খো, আনন্দ, দক্খিণা পটিগ্গাহকতো ৰিসুজ্ঝতি নো দাযকতো।
‘‘কথঞ্চানন্দ, দক্খিণা নেৰ দাযকতো ৰিসুজ্ঝতি নো পটিগ্গাহকতো? ইধানন্দ, দাযকো চ হোতি দুস্সীলো পাপধম্মো, পটিগ্গাহকা চ হোন্তি দুস্সীলা পাপধম্মা – এৰং খো, আনন্দ, দক্খিণা নেৰ দাযকতো ৰিসুজ্ঝতি নো পটিগ্গাহকতো।
‘‘কথঞ্চানন্দ, দক্খিণা দাযকতো চেৰ ৰিসুজ্ঝতি পটিগ্গাহকতো চ? ইধানন্দ, দাযকো চ হোতি সীলৰা কল্যাণধম্মো, পটিগ্গাহকা চ হোন্তি সীলৰন্তো কল্যাণধম্মা – এৰং খো, আনন্দ, দক্খিণা দাযকতো চেৰ ৰিসুজ্ঝতি পটিগ্গাহকতো চ। ইমা খো, আনন্দ, চতস্সো দক্খিণা ৰিসুদ্ধিযো’’তি।
ইদমৰোচ ভগৰা। ইদং ৰত্ৰান সুগতো অথাপরং এতদৰোচ সত্থা –
৩৮২.
‘‘যো সীলৰা দুস্সীলেসু দদাতি দানং,
ধম্মেন লদ্ধং লদ্ধা (সী॰ পী॰) সুপসন্নচিত্তো।
অভিসদ্দহং কম্মফলং উল়ারং,
সা দক্খিণা দাযকতো ৰিসুজ্ঝতি॥
‘‘যো দুস্সীলো সীলৰন্তেসু দদাতি দানং,
অধম্মেন লদ্ধং অপ্পসন্নচিত্তো।
অনভিসদ্দহং কম্মফলং উল়ারং,
সা দক্খিণা পটিগ্গাহকতো ৰিসুজ্ঝতি॥
‘‘যো দুস্সীলো দুস্সীলেসু দদাতি দানং,
অধম্মেন লদ্ধং অপ্পসন্নচিত্তো।
অনভিসদ্দহং কম্মফলং উল়ারং,
ন তং দানং ৰিপুলপ্ফলন্তি ব্রূমি॥
‘‘যো সীলৰা সীলৰন্তেসু দদাতি দানং,
ধম্মেন লদ্ধং সুপসন্নচিত্তো।
অভিসদ্দহং কম্মফলং উল়ারং,
তং ৰে দানং ৰিপুলপ্ফলন্তি ব্রূমি সা দক্খিণা নেৰুভতো ৰিসুজ্ঝতি (সী॰ পী॰)॥
‘‘যো ৰীতরাগো ৰীতরাগেসু দদাতি দানং,
ধম্মেন লদ্ধং সুপসন্নচিত্তো।
অভিসদ্দহং কম্মফলং উল়ারং,
তং ৰে দানং আমিসদানানমগ্গ’’ তং ৰে দানং ৰিপুলন্তি ব্রূমি (সী॰) ন্তি॥
দক্খিণাৰিভঙ্গসুত্তং নিট্ঠিতং দ্ৰাদসমং।
ৰিভঙ্গৰগ্গো নিট্ঠিতো চতুত্থো।
তস্সুদ্দানং –
ভদ্দেকানন্দকচ্চান, লোমসকঙ্গিযাসুভো।
মহাকম্মসল়াযতনৰিভঙ্গা, উদ্দেসঅরণা ধাতু সচ্চং॥
দক্খিণাৰিভঙ্গসুত্তন্তি।