১. দেৰতাসংযুত্তং
১. নল়ৰগ্গো
১. ওঘতরণসুত্তৰণ্ণনা
তত্থ সংযুত্তাগমো নাম সগাথাৰগ্গো, নিদানৰগ্গো, খন্ধকৰগ্গো, সল়াযতনৰগ্গো, মহাৰগ্গোতি পঞ্চৰগ্গো হোতি। সুত্ততো –
‘‘সত্ত সুত্তসহস্সানি, সত্ত সুত্তসতানি চ।
দ্ৰাসট্ঠি চেৰ সুত্তানি, এসো সংযুত্তসঙ্গহো’’॥
ভাণৰারতো সগাথাৰগ্গো আদি, সুত্তেসু ওঘতরণসুত্তং। তস্সাপি ‘‘এৰং মে সুত’’ন্তিআদিকং আযস্মতা আনন্দেন পঠমমহাসঙ্গীতিকালে ৰুত্তং নিদানমাদি। সা পনেসা পঠমমহাসঙ্গীতি সুমঙ্গলৰিলাসিনিযা দীঘনিকাযট্ঠকথায আদিম্হি ৰিত্থারিতা, তস্মা সা তত্থ ৰিত্থারিতনযেনেৰ ৰেদিতব্বা।
১. যং এৰন্তি নিপাতপদং। মেতিআদীনি নামপদানি। সাৰত্থিযং ৰিহরতীতি এত্থ ৰীতি উপসগ্গপদং, হরতীতি আখ্যাতপদন্তি ইমিনা তাৰ নযেন পদৰিভাগো ৰেদিতব্বো।
অত্থতো পন এৰংসদ্দো তাৰ উপমূপদেস-সম্পহংসন-গরহণ-ৰচনসম্পটিগ্গহাকারনিদস্সনাৰধারণাদি-অনেকত্থপ্পভেদো। তথা হেস – ‘‘এৰং জাতেন মচ্চেন, কত্তব্বং কুসলং বহু’’ন্তি (ধ॰ প॰ ৫৩) এৰমাদীসু উপমাযং আগতো। ‘‘এৰং তে অভিক্কমিতব্বং
তত্থ আকারত্থেন এৰংসদ্দেন এতমত্থং দীপেতি – নানানযনিপুণং অনেকজ্ঝাসযসমুট্ঠানং অত্থব্যঞ্জনসম্পন্নং ৰিৰিধপাটিহারিযং ধম্মত্থদেসনা পটিৰেধগম্ভীরং সব্বসত্তানং সকসকভাসানুরূপতো সোতপথমাগচ্ছন্তং তস্স ভগৰতো ৰচনং সব্বপ্পকারেন কো সমত্থো ৰিঞ্ঞাতুং? সব্বথামেন পন সোতুকামতং জনেত্ৰাপি এৰং মে সুতং, মযাপি একেনাকারেন সুতন্তি।
নিদস্সনত্থেন – ‘‘নাহং সযম্ভূ, ন মযা ইদং সচ্ছিকত’’ন্তি অত্তানং পরিমোচেন্তো – ‘‘এৰং মে সুতং, মযাপি এৰং সুত’’ন্তি ইদানি ৰত্তব্বং সকলসুত্তং নিদস্সেতি।
অৰধারণত্থেন – ‘‘এতদগ্গং, ভিক্খৰে, মম সাৰকানং ভিক্খূনং বহুস্সুতানং যদিদং আনন্দো, গতিমন্তানং, সতিমন্তানং, ধিতিমন্তানং, উপট্ঠাকানং যদিদং আনন্দো’’তি (অ॰ নি॰ ১.২২০-২২৩) এৰং
মেসদ্দো
সুতন্তি অযং সুতসদ্দো সউপসগ্গো অনুপসগ্গো চ গমন-ৰিস্সুত-কিলিন্নউপচিতানুযোগ-সোতৰিঞ্ঞেয্য-সোতদ্ৰারানুসারৰিঞ্ঞাতাদিঅনেকত্থপ্পভেদো। তথা হিস্স – ‘‘সেনায পসুতো’’তিআদীসু গচ্ছন্তোতি অত্থো। ‘‘সুতধম্মস্স পস্সতো’’তিআদীসু (উদা॰ ১১) ৰিস্সুতধম্মস্সাতি অত্থো। ‘‘অৰস্সুতা অৰস্সুতস্সা’’তিআদীসু (পাচি॰ ৬৫৭) কিলিন্নাকিলিন্নস্সাতি অত্থো। ‘‘তুম্হেহি পুঞ্ঞং পসুতং অনপ্পক’’ন্তিআদীসু (খু॰ পা॰ ৭.১২) উপচিতন্তি অত্থো। ‘‘যে ঝানপসুতা ধীরা’’তিআদীসু (ধ॰ প॰ ১৮১) ঝানানুযুত্তাতি অত্থো। ‘‘দিট্ঠং সুতং মুত’’ন্তিআদীসু (ম॰ নি॰ ১.২৪১) সোতৰিঞ্ঞেয্যন্তি অত্থো। ‘‘সুতধরো সুতসন্নিচযো’’তিআদীসু (ম॰ নি॰ ১.৩৩৯) সোতদ্ৰারানুসারৰিঞ্ঞাতধরোতি অত্থো। ইধ পনস্স সোতদ্ৰারানুসারেন উপধারিতন্তি ৰা উপধারণন্তি ৰা অত্থো। মে-সদ্দস্স হি মযাতি অত্থে সতি – ‘‘এৰং মযা সুতং, সোতদ্ৰারানুসারেন উপধারিত’’ন্তি যুজ্জতি। মমাতি অত্থে সতি – ‘‘এৰং মম সুতং, সোতদ্ৰারানুসারেন উপধারণ’’ন্তি যুজ্জতি।
এৰমেতেসু তীসু পদেসু এৰন্তি সোতৰিঞ্ঞাণাদিৰিঞ্ঞাণকিচ্চনিদস্সনং। মেতি ৰুত্তৰিঞ্ঞাণসমঙ্গিপুগ্গলনিদস্সনং। সুতন্তি অস্সৰনভাৰপটিক্খেপতো অনূনানধিকাৰিপরীতগ্গহণনিদস্সনং। তথা এৰন্তি তস্স সোতদ্ৰারানুসারেন পৰত্তায ৰিঞ্ঞাণৰীথিযা নানপ্পকারেন আরম্মণে মেতি অত্তপ্পকাসনং। সুতন্তি ধম্মপ্পকাসনং। অযঞ্হেত্থ সঙ্খেপো – ‘‘নানপ্পকারেন আরম্মণে পৰত্তায ৰিঞ্ঞাণৰীথিযা মযা ন অঞ্ঞং কতং, ইদং পন কতং, অযং ধম্মো সুতো’’তি।
তথা এৰন্তি নিদ্দিসিতব্বপ্পকাসনং। মেতি পুগ্গলপ্পকাসনং। সুতন্তি পুগ্গলকিচ্চপ্পকাসনং। ইদং ৰুত্তং হোতি – ‘‘যং সুত্তং নিদ্দিসিস্সামি, তং মযা এৰং সুত’’ন্তি।
তথা এৰন্তি যস্স চিত্তসন্তানস্স নানাকারপ্পৰত্তিযা নানত্থব্যঞ্জনগহণং হোতি, তস্স নানাকারনিদ্দেসো এৰন্তি হি অযং আকারপঞ্ঞত্তি। মেতি কত্তুনিদ্দেসো। সুতন্তি ৰিসযনিদ্দেসো। এত্তাৰতা নানাকারপ্পৰত্তেন চিত্তসন্তানেন তংসমঙ্গিনো কত্তুৰিসযে গহণসন্নিট্ঠানং কতং হোতি।
অথ ৰা এৰন্তি পুগ্গলকিচ্চনিদ্দেসো। সুতন্তি ৰিঞ্ঞাণকিচ্চনিদ্দেসো। মেতি উভযকিচ্চযুত্তপুগ্গলনিদ্দেসো। অযং পনেত্থ সঙ্খেপো – ‘‘মযা সৰনকিচ্চৰিঞ্ঞাণসমঙ্গিনা পুগ্গলেন ৰিঞ্ঞাণৰসেন লদ্ধসৰনকিচ্চৰোহারেন সুত’’ন্তি।
তত্থ এৰন্তি চ মেতি চ সচ্চিকট্ঠপরমত্থৰসেন অৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তি। কিঞ্হেত্থ তং পরমত্থতো অত্থি, যং এৰন্তি ৰা মেতি ৰা নিদ্দেসং লভেথ। সুতন্তি ৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তি। যঞ্হি তং এত্থ সোতেন উপলদ্ধং, তং পরমত্থতো ৰিজ্জমানন্তি। তথা এৰন্তি চ মেতি চ তং তং উপাদায ৰত্তব্বতো উপাদাপঞ্ঞত্তি। সুতন্তি দিট্ঠাদীনি উপনিধায ৰত্তব্বতো উপনিধাপঞ্ঞত্তি।
এত্থ চ এৰন্তি ৰচনেন অসম্মোহং দীপেতি। ন হি সম্মূল়্হো নানপ্পকারপটিৰেধসমত্থো হোতি। সুতন্তি ৰচনেন সুতস্স অসম্মোসং দীপেতি। যস্স হি সুতং সম্মুট্ঠং হোতি, ন সো কালন্তরেন মযা সুতন্তি পটিজানাতি। ইচ্চস্স অসম্মোহেন পঞ্ঞাসিদ্ধি, অসম্মোসেন পন সতিসিদ্ধি। তত্থ পঞ্ঞাপুব্বঙ্গমায সতিযা ব্যঞ্জনাৰধারণসমত্থতা, সতিপুব্বঙ্গমায পঞ্ঞায অত্থপটিৰেধসমত্থতা
অপরো নযো – এৰন্তি ৰচনেন যোনিসো মনসিকারং দীপেতি, অযোনিসো মনসিকরোতো হি নানপ্পকারপটিৰেধাভাৰতো। সুতন্তি ৰচনেন অৰিক্খেপং দীপেতি ৰিক্খিত্তচিত্তস্স সৰনাভাৰতো। তথা হি ৰিক্খিত্তচিত্তো পুগ্গলো সব্বসম্পত্তিযা ৰুচ্চমানোপি ‘‘ন মযা সুতং, পুন
অপরো নযো – যস্মা ‘‘এৰন্তি যস্স চিত্তসন্তানস্স নানাকারপ্পৰত্তিযা নানত্থব্যঞ্জনগ্গহণং হোতি, তস্স নানাকারনিদ্দেসো’’তি ৰুত্তং, সো চ এৰং ভদ্দকো আকারো ন সম্মা অপ্পণিহিতত্তনো পুব্বে অকতপুঞ্ঞস্স ৰা হোতি, তস্মা এৰন্তি ইমিনা ভদ্দকেন আকারেন পচ্ছিমচক্কদ্ৰযসম্পত্তিমত্তনো দীপেতি। সুতন্তি সৰনযোগেন পুরিমচক্কদ্ৰযসম্পত্তিং। ন হি অপ্পতিরূপদেসে ৰসতো সপ্পুরিসূপনিস্সযৰিরহিতস্স ৰা সৰনং অত্থি। ইচ্চস্স পচ্ছিমচক্কদ্ৰযসিদ্ধিযা আসযসুদ্ধি সিদ্ধা হোতি, পুরিমচক্কদ্ৰযসিদ্ধিযা পযোগসুদ্ধি, তায চ আসযসুদ্ধিযা অধিগমব্যত্তিসিদ্ধি, পযোগসুদ্ধিযা আগমব্যত্তিসিদ্ধি। ইতি পযোগাসযসুদ্ধস্স আগমাধিগমসম্পন্নস্স ৰচনং অরুণুগ্গং ৰিয সূরিযস্স উদযতো, যোনিসো মনসিকারো ৰিয চ কুসলকম্মস্স, অরহতি ভগৰতো ৰচনস্স পুব্বঙ্গমং ভৰিতুন্তি ঠানে নিদানং ঠপেন্তো এৰং মে সুতন্তিআদিমাহ।
অপরো নযো – এৰন্তি ইমিনা নানপ্পকারপটিৰেধদীপকেন ৰচনেন অত্তনো অত্থপটিভানপটিসম্ভিদাসম্পত্তিসব্ভাৰং দীপেতি। সুতন্তি ইমিনা সোতব্বভেদপটিৰেধদীপকেন ধম্মনিরুত্তিপটিসম্ভিদাসম্পত্তিসব্ভাৰং। এৰন্তি চ ইদং যোনিসো মনসিকারদীপকৰচনং ভাসমানো – ‘‘এতে মযা ধম্মা মনসানুপেক্খিতা দিট্ঠিযা সুপ্পটিৰিদ্ধা’’তি দীপেতি। সুতন্তি ইদং সৰনযোগদীপকৰচনং ভাসমানো – ‘‘বহূ মযা ধম্মা সুতা ধাতা ৰচসা পরিচিতা’’তি দীপেতি। তদুভযেনপি অত্থব্যঞ্জনপারিপূরিং দীপেন্তো সৰনে আদরং জনেতি। অত্থব্যঞ্জনপরিপুণ্ণঞ্হি
এৰং মে সুতন্তি ইমিনা পন সকলেন ৰচনেন আযস্মা আনন্দো তথাগতপ্পৰেদিতং ধম্মং অত্তনো অদহন্তো অসপ্পুরিসভূমিং অতিক্কমতি, সাৰকত্তং পটিজানন্তো সপ্পুরিসভূমিং ওক্কমতি। তথা অসদ্ধম্মা চিত্তং ৰুট্ঠাপেতি, সদ্ধম্মে চিত্তং পতিট্ঠাপেতি। ‘‘কেৰলং সুতমেৰেতং মযা, তস্সেৰ পন ভগৰতো ৰচন’’ন্তি দীপেন্তো অত্তানং পরিমোচেতি, সত্থারং অপদিসতি, জিনৰচনং অপ্পেতি, ধম্মনেত্তিং পতিট্ঠাপেতি।
অপিচ ‘‘এৰং মে সুত’’ন্তি অত্তনা উপ্পাদিতভাৰং অপ্পটিজানন্তো পুরিমৰচনং ৰিৰরন্তো – ‘‘সম্মুখা পটিগ্গহিতমিদং মযা তস্স ভগৰতো চতুৰেসারজ্জৰিসারদস্স দসবলধরস্স আসভট্ঠানট্ঠাযিনো সীহনাদনাদিনো সব্বসত্তুত্তমস্স ধম্মিস্সরস্স ধম্মরাজস্স ধম্মাধিপতিনো ধম্মদীপস্স ধম্মসরণস্স সদ্ধম্মৰরচক্কৰত্তিনো সম্মাসম্বুদ্ধস্স ৰচনং, ন এত্থ অত্থে ৰা ধম্মে ৰা পদে ৰা ব্যঞ্জনে ৰা কঙ্খা ৰা ৰিমতি ৰা কত্তব্বা’’তি সব্বদেৰমনুস্সানং ইমস্মিং ধম্মে অস্সদ্ধিযং ৰিনাসেতি, সদ্ধাসম্পদং উপ্পাদেতীতি। তেনেতং ৰুচ্চতি –
‘‘ৰিনাসযতি অস্সদ্ধং, সদ্ধং ৰড্ঢেতি সাসনে।
এৰং মে সুতমিচ্চেৰং, ৰদং গোতমসাৰকো’’তি॥
একন্তি গণনপরিচ্ছেদনিদ্দেসো। সমযন্তি পরিচ্ছিন্ননিদ্দেসো। একং সমযন্তি অনিযমিতপরিদীপনং। তত্থ সমযসদ্দো –
‘‘সমৰাযে খণে কালে, সমূহে হেতুদিট্ঠিসু।
পটিলাভে পহানে চ, পটিৰেধে চ দিস্সতি’’॥
তথা হিস্স ‘‘অপ্পেৰ নাম স্ৰেপি উপসঙ্কমেয্যাম কালঞ্চ সমযঞ্চ উপাদাযা’’তি এৰমাদীসু (দী॰ নি॰ ১.৪৪৭) সমৰাযো অত্থো। ‘‘একোৰ খো, ভিক্খৰে, খণো চ সমযো
‘‘দিট্ঠে ধম্মে চ যো অত্থো, যো চত্থো সম্পরাযিকো।
অত্থাভিসমযা ধীরো, পণ্ডিতোতি পৰুচ্চতী’’তি॥ –
আদীসু (সং॰ নি॰ ১.১২৯) পটিলাভো। ‘‘সম্মা মানাভিসমযা অন্তমকাসি দুক্খস্সা’’তিআদীসু (ম॰ নি॰ ১.২৮) পহানং। ‘‘দুক্খস্স পীল়নট্ঠো সঙ্খতট্ঠো সন্তাপট্ঠো ৰিপরিণামট্ঠো অভিসমযট্ঠো’’তিআদীসু (পটি॰ ম॰ ২.৮) পটিৰেধো। ইধ পনস্স কালো অত্থো। তেন সংৰচ্ছর-উতু-মাসড্ঢমাস-রত্তি-দিৰ-পুব্বণ্হ-মজ্ঝন্হিক-সাযন্হ-পঠমমজ্ঝিমপচ্ছিমযাম-মুহুত্তাদীসু কালপ্পভেদভূতেসু সমযেসু একং সমযন্তি দীপেতি।
তত্থ কিঞ্চাপি এতেসু সংৰচ্ছরাদীসু সমযেসু যং যং সুত্তং যস্মিং যস্মিং সংৰচ্ছরে উতুম্হি মাসে পক্খে রত্তিভাগে দিৰসভাগে ৰা ৰুত্তং, সব্বং তং থেরস্স সুৰিদিতং সুৰৰত্থাপিতং পঞ্ঞায। যস্মা পন ‘‘এৰং মে সুতং অসুকসংৰচ্ছরে অসুকউতুম্হি অসুকমাসে অসুকপক্খে অসুকরত্তিভাগে অসুকদিৰসভাগে ৰা’’তি এৰং ৰুত্তে ন সক্কা সুখেন ধারেতুং ৰা উদ্দিসিতুং ৰা উদ্দিসাপেতুং ৰা, বহু চ ৰত্তব্বং হোতি, তস্মা একেনেৰ পদেন তমত্থং সমোধানেত্ৰা ‘‘একং সময’’ন্তি আহ।
যে ৰা ইমে গব্ভোক্কন্তিসমযো জাতিসমযো সংৰেগসমযো অভিনিক্খমনসমযো দুক্করকারিকসমযো মারৰিজযসমযো অভিসম্বোধিসমযো দিট্ঠধম্মসুখৰিহারসমযো দেসনাসমযো পরিনিব্বানসমযোতি এৰমাদযো ভগৰতো দেৰমনুস্সেসু অতিৰিয সুপ্পকাসা
কস্মা পনেত্থ যথা অভিধম্মে ‘‘যস্মিং সমযে কামাৰচর’’ন্তি চ ইতো অঞ্ঞেসু সুত্তপদেসু ‘‘যস্মিং সমযে, ভিক্খৰে, ভিক্খু ৰিৰিচ্চেৰ কামেহী’’তি চ ভুম্মৰচনেন নিদ্দেসো কতো, ৰিনযে চ ‘‘তেন সমযেন বুদ্ধো ভগৰা’’তি করণৰচনেন, তথা অকত্ৰা ‘‘একং সময’’ন্তি উপযোগৰচনেন নিদ্দেসো কতোতি। তত্থ তথা, ইধ চ অঞ্ঞথা অত্থসম্ভৰতো। তত্থ হি অভিধম্মে ইতো অঞ্ঞেসু সুত্তপদেসু চ অধিকরণত্থো ভাৰেনভাৰলক্খণত্থো চ সম্ভৰতি। অধিকরণঞ্হি কালত্থো সমূহত্থো চ সমযো, তত্থ ৰুত্তানং ফস্সাদিধম্মানং খণসমৰাযহেতুসঙ্খাতস্স চ সমযস্স ভাৰেন তেসং ভাৰো লক্খীযতি। তস্মা তদত্থজোতনত্থং তত্থ ভুম্মৰচননিদ্দেসো কতো।
ৰিনযে চ হেতুঅত্থো করণত্থো চ সম্ভৰতি। যো হি সো সিক্খাপদপঞ্ঞত্তিসমযো সারিপুত্তাদীহিপি দুব্বিঞ্ঞেয্যো, তেন সমযেন হেতুভূতেন করণভূতেন চ সিক্খাপদানি পঞ্ঞাপযন্তো সিক্খাপদপঞ্ঞত্তিহেতুঞ্চ অপেক্খমানো ভগৰা তত্থ তত্থ ৰিহাসি। তস্মা তদত্থজোতনত্থং তত্থ করণৰচনেন নিদ্দেসো কতো।
ইধ পন অঞ্ঞস্মিং চ এৰংজাতিকে অচ্চন্তসংযোগত্থো সম্ভৰতি। যঞ্হি সমযং ভগৰা ইমং অঞ্ঞং ৰা সুত্তন্তং দেসেসি, অচ্চন্তমেৰ তং সমযং করুণাৰিহারেন ৰিহাসি। তস্মা তদত্থজোতনত্থং ইধ উপযোগৰচননিদ্দেসো কতোতি।
তেনেতং ৰুচ্চতি –
‘‘তং তং অত্থমপেক্খিত্ৰা, ভুম্মেন করণেন চ।
অঞ্ঞত্র সমযো ৰুত্তো, উপযোগেন সো ইধা’’তি॥
পোরাণা
ভগৰাতি গরু। গরুং হি লোকে ‘‘ভগৰা’’তি ৰদন্তি। অযঞ্চ সব্বগুণৰিসিট্ঠতায সব্বসত্তানং গরু, তস্মা ‘‘ভগৰা’’তি ৰেদিতব্বো। পোরাণেহিপি ৰুত্তং –
‘‘ভগৰাতি ৰচনং সেট্ঠং, ভগৰাতি ৰচনমুত্তমং।
গরু গারৰযুত্তো সো, ভগৰা তেন ৰুচ্চতী’’তি॥ (ৰিসুদ্ধি॰ ১.১৪২)।
অপিচ –
‘‘ভগ্যৰা ভগ্গৰা যুত্তো, ভগেহি চ ৰিভত্তৰা।
ভত্তৰা ৰন্তগমনো, ভৰেসু ভগৰা ততো’’তি॥ –
ইমিস্সা গাথায ৰসেনস্স পদস্স ৰিত্থারতো অত্থো ৰেদিতব্বো। সো চ ৰিসুদ্ধিমগ্গে (ৰিসুদ্ধি॰ ১.১৪৪) বুদ্ধানুস্সতিনিদ্দেসে ৰুত্তোযেৰ।
এত্তাৰতা চেত্থ এৰং মে সুতন্তি ৰচনেন যথাসুতং ধম্মং দস্সেন্তো ভগৰতো ধম্মসরীরং পচ্চক্খং করোতি। তেন ‘‘নযিদং অতিক্কন্তসত্থুকং পাৰচনং, অযং ৰো সত্থা’’তি সত্থু অদস্সনেন উক্কণ্ঠিতং জনং সমস্সাসেতি। একং সমযং ভগৰাতি ৰচনেন তস্মিং সমযে ভগৰতো অৰিজ্জমানভাৰং দস্সেন্তো রূপকাযপরিনিব্বানং সাধেতি। তেন ‘‘এৰংৰিধস্স নাম অরিযধম্মস্স দেসকো দসবলধরো ৰজিরসঙ্ঘাতসমানকাযো সোপি ভগৰা পরিনিব্বুতো, কেন অঞ্ঞেন জীৰিতে আসা জনেতব্বা’’তি জীৰিতমদমত্তং জনং সংৰেজেতি, সদ্ধম্মে চস্স উস্সাহং জনেতি। এৰন্তি চ ভণন্তো দেসনাসম্পত্তিং নিদ্দিসতি। মে সুতন্তি সাৰকসম্পত্তিং। একং সমযন্তি কালসম্পত্তিং। ভগৰাতি দেসকসম্পত্তিং।
সাৰত্থিযন্তি এৰংনামকে নগরে। সমীপত্থে চেতং ভুম্মৰচনং। ৰিহরতীতি
জেতৰনেতি জেতস্স রাজকুমারস্স ৰনে। তঞ্হি তেন রোপিতং সংৰড্ঢিতং পরিপালিতং অহোসি, তস্মা ‘‘জেতৰন’’ন্তি সঙ্খং গতং। তস্মিং জেতৰনে। অনাথপিণ্ডিকস্স আরামেতি অনাথপিণ্ডিকেন গহপতিনা চতুপঞ্ঞাসহিরঞ্ঞকোটিপরিচ্চাগেন বুদ্ধপ্পমুখস্স ভিক্খুসঙ্ঘস্স নিয্যাতিতত্তা ‘‘অনাথপিণ্ডিকস্স আরামো’’তি সঙ্খং গতে আরামে। অযমেত্থ সঙ্খেপো, ৰিত্থারো পন পপঞ্চসূদনিযা মজ্ঝিমট্ঠকথায সব্বাসৰসুত্তৰণ্ণনাযং (ম॰ নি॰ অট্ঠ॰ ১.১৪) ৰুত্তো।
তত্থ সিযা – যদি তাৰ ভগৰা সাৰত্থিযং ৰিহরতি, ‘‘জেতৰনে’’তি ন ৰত্তব্বং। অথ তত্থ ৰিহরতি, ‘‘সাৰত্থিয’’ন্তি ন ৰত্তব্বং। ন হি সক্কা উভযত্থ একং সমযং ৰিহরিতুন্তি। ন খো পনেতং এৰং দট্ঠব্বং।
ননু অৰোচুম্হ ‘‘সমীপত্থে ভুম্মৰচন’’ন্তি। তস্মা যথা গঙ্গাযমুনাদীনং সমীপে গোযূথানি চরন্তানি ‘‘গঙ্গাযং চরন্তি, যমুনাযং চরন্তী’’তি ৰুচ্চতি, এৰমিধাপি যদিদং সাৰত্থিযা সমীপে জেতৰনং, তত্থ ৰিহরন্তো ৰুচ্চতি ‘‘সাৰত্থিযং ৰিহরতি জেতৰনে’’তি। গোচরগামনিদস্সনত্থং হিস্স সাৰত্থিৰচনং, পব্বজিতানুরূপনিৰাসট্ঠাননিদস্সনত্থং সেসৰচনং।
অঞ্ঞতরা দেৰতাতি নামগোত্তৰসেন অপাকটা একা দেৰতাতি অত্থো। ‘‘অভিজানাতি নো, ভন্তে, ভগৰা অহু ঞাতঞ্ঞতরস্স মহেসক্খস্স যক্খস্স সংখিত্তেন তণ্হাসঙ্খযৰিমুত্তিং ভাসিতা’’তি এত্থ পন অভিঞ্ঞাতো সক্কোপি দেৰরাজা ‘‘অঞ্ঞতরো’’তি ৰুত্তো। ‘‘দেৰতা’’তি
অভিক্কন্তায রত্তিযাতি এত্থ অভিক্কন্ত-সদ্দো খযসুন্দরাভিরূপঅব্ভানুমোদনাদীসু দিস্সতি
‘‘কো মে ৰন্দতি পাদানি, ইদ্ধিযা যসসা জলং।
অভিক্কন্তেন ৰণ্ণেন, সব্বা ওভাসযং দিসা’’তি॥ –
এৰমাদীসু (ৰি॰ ৰ॰ ৮৫৭) অভিরূপে। ‘‘অভিক্কন্তং ভো গোতম, অভিক্কন্তং ভো গোতমা’’তি এৰমাদীসু (পারা॰ ১৫) অব্ভানুমোদনে। ইধ পন খযে। তেন অভিক্কন্তায রত্তিযা, পরিক্খীণায রত্তিযাতি ৰুত্তং হোতি। তত্থাযং দেৰপুত্তো মজ্ঝিমযামসমনন্তরে আগতোতি ৰেদিতব্বো। নিযামো হি কিরেস দেৰতানং যদিদং বুদ্ধানং ৰা বুদ্ধসাৰকানং ৰা উপট্ঠানং আগচ্ছন্তা মজ্ঝিমযামসমনন্তরেযেৰ আগচ্ছন্তি।
অভিক্কন্তৰণ্ণাতি ইধ অভিক্কন্ত-সদ্দো অভিরূপে, ৰণ্ণ-সদ্দো পন ছৰিথুতি-কুলৰগ্গ-কারণ-সণ্ঠানপ্পমাণ-রূপাযতনাদীসু দিস্সতি। তত্থ ‘‘সুৰণ্ণৰণ্ণোসি ভগৰা’’তি এৰমাদীসু (সু॰ নি॰ ৫৫৩) ছৰিযা। ‘‘কদা সঞ্ঞূল়্হা পন তে, গহপতি, ইমে সমণস্স ৰণ্ণা’’তি এৰমাদীসু (ম॰ নি॰ ২.৭৭) থুতিযং। ‘‘চত্তারোমে, ভো গোতম, ৰণ্ণা’’তি এৰমাদীসু (দী॰ নি॰ ৩.১১৫) কুলৰগ্গে। ‘‘অথ কেন নু ৰণ্ণেন, গন্ধথেনোতি ৰুচ্চতী’’তি এৰমাদীসু (সং॰ নি॰ ১.২৩৪) কারণে। ‘‘মহন্তং হত্থিরাজৰণ্ণং অভিনিম্মিনিত্ৰা’’তি এৰমাদীসু (সং॰ নি॰ ১.১৩৮) সণ্ঠানে। ‘‘তযো পত্তস্স ৰণ্ণা’’তি এৰমাদীসু (পারা॰ ৬০২) পমাণে। ‘‘ৰণ্ণো গন্ধো রসো ওজা’’তি এৰমাদীসু রূপাযতনে। সো ইধ ছৰিযা দট্ঠব্বো। তেন অভিক্কন্তৰণ্ণা অভিরূপচ্ছৰি, ইট্ঠৰণ্ণা মনাপৰণ্ণাতি ৰুত্তং হোতি। দেৰতা হি মনুস্সলোকং আগচ্ছমানা পকতিৰণ্ণং পকতিইদ্ধিং জহিত্ৰা ওল়ারিকং অত্তভাৰং কত্ৰা
কেৰলকপ্পন্তি এত্থ কেৰল-সদ্দো অনৰসেস-যেভুয্যাব্যামিস্সানতিরেকদল়্হত্থৰিসংযোগাদিঅনেকত্থো। তথা হিস্স ‘‘কেৰলপরিপুণ্ণং পরিসুদ্ধং ব্রহ্মচরিয’’ন্তি এৰমাদীসু (পারা॰ ১) অনৰসেসত্থমত্থো। ‘‘কেৰলকপ্পা চ অঙ্গমগধা পহূতং খাদনীযভোজনীযং আদায উপসঙ্কমিস্সন্তী’’তি এৰমাদীসু (মহাৰ॰ ৪৩) যেভুয্যতা। ‘‘কেৰলস্স দুক্খক্খন্ধস্স সমুদযো হোতী’’তি এৰমাদীসু (ৰিভ॰ ২২৫) অব্যামিস্সতা। ‘‘কেৰলং সদ্ধামত্তকং নূন অযমাযস্মা’’তি এৰমাদীসু (মহাৰ॰ ২৪৪) অনতিরেকতা। ‘‘আযস্মতো, ভন্তে, অনুরুদ্ধস্স বাহিযো নাম সদ্ধিৰিহারিকো কেৰলকপ্পং সঙ্ঘভেদায ঠিতো’’তি এৰমাদীসু (অ॰ নি॰ ৪.২৪৩) দল়্হত্থতা। ‘‘কেৰলী ৰুসিতৰা উত্তমপুরিসোতি ৰুচ্চতী’’তি এৰমাদীসু (সং॰ নি॰ ৩.৫৭) ৰিসংযোগো অত্থো। ইধ পনস্স অনৰসেসত্থো অধিপ্পেতো।
কপ্প-সদ্দো পনাযং অভিসদ্দহন-ৰোহার-কাল-পঞ্ঞত্তি-ছেদন-ৰিকপ্প-লেসসমন্তভাৰাদিঅনেকত্থো। তথা হিস্স ‘‘ওকপ্পনিযমেতং ভোতো গোতমস্স, যথা তং অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্সা’’তি এৰমাদীসু (ম॰ নি॰ ১.৩৮৭) অভিসদ্দহনমত্থো। ‘‘অনুজানামি, ভিক্খৰে, পঞ্চহি সমণকপ্পেহি ফলং পরিভুঞ্জিতু’’ন্তি এৰমাদীসু (চূল়ৰ॰ ২৫০) ৰোহারো। ‘‘যেন সুদং নিচ্চকপ্পং ৰিহরামী’’তি এৰমাদীসু (ম॰ নি॰ ১.৩৮৭) কালো। ‘‘ইচ্চাযস্মা কপ্পো’’তি এৰমাদীসু পঞ্ঞত্তি। ‘‘অলঙ্কতো কপ্পিতকেসমস্সূ’’তি এৰমাদীসু (ৰি॰ ৰ॰ ১০৯৪, ১১০১) ছেদনং। ‘‘কপ্পতি দ্ৰঙ্গুলকপ্পো’’তি এৰমাদীসু (চূল়ৰ॰ ৪৪৬) ৰিকপ্পো। ‘‘আত্থি কপ্পো নিপজ্জিতু’’ন্তি কেৰলকপ্পং জেতৰনন্তি এত্থ ‘‘অনৰসেসং সমন্ততো জেতৰন’’ন্তি এৰমত্থো দট্ঠব্বো।
ওভাসেত্ৰাতি
যেনাতি যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমীতি তস্মা ‘‘যত্থ ভগৰা, তত্থ উপসঙ্কমী’’তি এৰমেত্থ অত্থো দট্ঠব্বো। যেন ৰা কারণেন ভগৰা দেৰমনুস্সেহি উপসঙ্কমিতব্বো, তেন কারণেন উপসঙ্কমীতি এৰমেত্থ অত্থো দট্ঠব্বো। কেন চ কারণেন ভগৰা উপসঙ্কমিতব্বো? নানপ্পকারগুণৰিসেসাধিগমাধিপ্পাযেন, সাদুফলূপভোগাধিপ্পাযেন দিজগণেহি নিচ্চফলিতমহারুক্খো ৰিয। উপসঙ্কমীতি চ গতাতি ৰুত্তং হোতি। উপসঙ্কমিত্ৰাতি উপসঙ্কমনপরিযোসানদীপনং। অথ ৰা এৰং গতা ততো আসন্নতরং ঠানং ভগৰতো সমীপসঙ্খাতং গন্ত্ৰাতিপি ৰুত্তং হোতি।
ইদানি যেনত্থেন লোকে অগ্গপুগ্গলস্স উপট্ঠানং আগতা, তং পুচ্ছিতুকামা দসনখসমোধানসমুজ্জলং অঞ্জুলিং সিরসি পতিট্ঠপেত্ৰা একমন্তং অট্ঠাসি। একমন্তন্তি ভাৰনপুংসকনিদ্দেসো – ‘‘ৰিসমং চন্দিমসূরিযা পরিৰত্তন্তী’’তিআদীসু (অ॰ নি॰ ৪.৭০) ৰিয। তস্মা যথা ঠিতা একমন্তং ঠিতা হোতি, তথা অট্ঠাসীতি এৰমেত্থ অত্থো দট্ঠব্বো। ভুম্মত্থে ৰা এতং উপযোগৰচনং। অট্ঠাসীতি ঠানং কপ্পেসি। পণ্ডিতা হি দেৰমনুস্সা গরুট্ঠানিযং উপসঙ্কমিত্ৰা আসনকুসলতায একমন্তং তিট্ঠন্তি, অযঞ্চ দেৰো তেসং অঞ্ঞতরো, তস্মা একমন্তং অট্ঠাসি।
কথং ঠিতো পন একমন্তং ঠিতো হোতীতি? ছ ঠানদোসে ৰজ্জেত্ৰা। সেয্যথিদং – অতিদূরং, অচ্চাসন্নং, উপরিৰাতং
এতদৰোচাতি কথং নূতি কারণপুচ্ছা। ভগৰতো হি তিণ্ণোঘভাৰো দসসহস্সিলোকধাতুযা পাকটো, তেনিমিস্সা দেৰতায তত্থ কঙ্খা নত্থি, ইমিনা পন কারণেন ‘‘তিণ্ণো’’তি ন জানাতি, তেন সা তং কারণং পুচ্ছমানা এৰমাহ।
মারিসাতি
ওঘমতরীতি এত্থ চত্তারো ওঘা, কামোঘো ভৰোঘো দিট্ঠোঘো অৰিজ্জোঘোতি। তত্থ পঞ্চসু কামগুণেসু ছন্দরাগো কামোঘো নাম। রূপারূপভৰেসু ছন্দরাগো ঝাননিকন্তি চ ভৰোঘো নাম। দ্ৰাসট্ঠি দিট্ঠিযো দিট্ঠোঘো নাম। চতূসু সচ্চেসু অঞ্ঞাণং অৰিজ্জোঘো নাম। তত্থ কামোঘো অট্ঠসু লোভসহগতেসু চিত্তুপ্পাদেসু উপ্পজ্জতি, ভৰোঘো চতূসু দিট্ঠিগতৰিপ্পযুত্তলোভসহগতেসু চিত্তুপ্পাদেসু উপ্পজ্জতি, দিট্ঠোঘো চতূসু দিট্ঠিগতসম্পযুত্তেসু চিত্তুপ্পাদেসু উপ্পজ্জতি, অৰিজ্জোঘো সব্বাকুসলেসু উপ্পজ্জতি।
সব্বোপি চেস অৰহননট্ঠেন রাসট্ঠেন চ ওঘোতি ৰেদিতব্বো। অৰহননট্ঠেনাতি রাসট্ঠেনাতি মহন্তট্ঠেন। মহা হেসো কিলেসরাসি অৰীচিতো পট্ঠায যাৰ ভৰগ্গা পত্থটো, যদিদং পঞ্চসু কামগুণেসু ছন্দরাগো নাম। সেসেসুপি এসেৰ নযো। এৰমযং রাসট্ঠেনাপি ওঘোতি অতরীতি ইমং চতুব্বিধম্পি ওঘং কেন নু ত্ৰং, মারিস, কারণেন তিণ্ণোতি পুচ্ছতি।
অথস্সা ভগৰা পঞ্হং ৰিস্সজ্জেন্তো অপ্পতিট্ঠং খ্ৰাহন্তিআদিমাহ। তত্থ অপ্পতিট্ঠন্তি অপ্পতিট্ঠহন্তো। অনাযূহন্তি অনাযূহন্তো, অৰাযমন্তোতি অত্থো। ইতি ভগৰা গূল়্হং পটিচ্ছন্নং কত্ৰা পঞ্হং কথেসি। দেৰতাপি নং সুত্ৰা ‘‘বাহিরকং তাৰ ওঘং তরন্তা নাম ঠাতব্বট্ঠানে তিট্ঠন্তা তরিতব্বট্ঠানে আযূহন্তা তরন্তি, অযং পন অৰীচিতো যাৰ ভৰগ্গা পত্থটং
কিং পন ভগৰতা যথা সত্তা ন জানন্তি, এৰং কথনত্থায পারমিযো পূরেত্ৰা সব্বঞ্ঞুতা পটিৰিদ্ধাতি? ন এতদত্থায পটিৰিদ্ধা। দ্ৰে পন ভগৰতো দেসনা নিগ্গহমুখেন চ অনুগ্গহমুখেন চ। তত্থ যে পণ্ডিতমানিনো হোন্তি অঞ্ঞাতেপি ঞাতসঞ্ঞিনো পঞ্চসতা ব্রাহ্মণপব্বজিতা ৰিয, তেসং মাননিগ্গহত্থং যথা ন জানন্তি, এৰং মূলপরিযাযাদিসদিসং ধম্মং দেসেতি। অযং নিগ্গহমুখেন দেসনা। ৰুত্তম্পি চেতং ‘‘নিগ্গয্হ নিগ্গয্হাহং, আনন্দ, ৰক্খামি, পৰয্হ পৰয্হ, আনন্দ, ৰক্খামি, যো সারো, সো ঠস্সতী’’তি (ম॰ নি॰ ৩.১৯৬)। যে
অযং পন দেৰপুত্তো মানত্থদ্ধো পণ্ডিতমানী, এৰং কিরস্স অহোসি – অহং ওঘং জানামি, তথাগতস্স ওঘতিণ্ণভাৰং জানামি, ‘‘ইমিনা পন কারণেন তিণ্ণো’’তি এত্তকমত্তং ন জানামি। ইতি ময্হং ঞাতমেৰ বহু, অপ্পং অঞ্ঞাতং, তমহং কথিতমত্তমেৰ জানিস্সামি। কিঞ্হি নাম তং ভগৰা ৰদেয্য, যস্সাহং অত্থং ন জানেয্যন্তি। অথ সত্থা ‘‘অযং কিলিট্ঠৰত্থং ৰিয
অথস্স ভগৰা কথেন্তো যদাস্ৰাহন্তিআদিমাহ। তত্থ যদা স্ৰাহন্তি যস্মিং কালে অহং। সুকারো নিপাতমত্তং। যথা চ এত্থ, এৰং সব্বপদেসু। সংসীদামীতি পটিচ্ছন্নং কত্ৰা অতরন্তো তত্থেৰ ওসীদামি। নিব্বুয্হামীতি ঠাতুং অসক্কোন্তো অতিৰত্তামি। ইতি ঠানে চ ৰাযামে চ দোসং দিস্ৰা অতিট্ঠন্তো অৰাযমন্তো ওঘমতরিন্তি এৰং ভগৰতা পঞ্হো কথিতো। দেৰতাযপি পটিৰিদ্ধো, ন পন পাকটো, তস্স পাকটীকরণত্থং সত্ত দুকা দস্সিতা। কিলেসৰসেন
ইমং পঞ্হৰিস্সজ্জনং সুত্ৰাৰ দেৰতা সোতাপত্তিফলে পতিট্ঠায তুট্ঠা পসন্না অত্তনো তুট্ঠিঞ্চ পসাদঞ্চ পকাসযন্তী চিরস্সং ৰতাতি গাথমাহ। তত্থ চিরস্সন্তি চিরস্স কালস্স অচ্চযেনাতি অত্থো। অযং ব্রাহ্মণন্তি বাহিতপাপং খীণাসৰব্রাহ্মণং। পরিনিব্বুতন্তি কিলেসনিব্বানেন নিব্বুতং। লোকেতি সত্তলোকে। ৰিসত্তিকন্তি রূপাদীসু আরম্মণেসু আসত্তৰিসত্ততাদীহি কারণেহি ৰিসত্তিকা ৰুচ্চতি তণ্হা, তং ৰিসত্তিকং অপ্পতিট্ঠমানং অনাযূহমানং তিণ্ণং নিত্তিণ্ণং উত্তিণ্ণং চিরস্সং ৰত খীণাসৰব্রাহ্মণং পস্সামীতি অত্থো।
সমনুঞ্ঞো সত্থা অহোসীতি তস্সা দেৰতায ৰচনং চিত্তেনেৰ সমনুমোদি, একজ্ঝাসযো অহোসি। অন্তরধাযীতি অভিসঙ্খতকাযং জহিত্ৰা অত্তনো পকতিউপাদিণ্ণককাযস্মিংযেৰ ঠত্ৰা লদ্ধাসা লদ্ধপতিট্ঠা হুত্ৰা দসবলং গন্ধেহি চ মালেহি চ পূজেত্ৰা অত্তনো ভৰনংযেৰ অগমাসীতি।
ওঘতরণসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
২. নিমোক্খসুত্তৰণ্ণনা
২. ইদানি জানাসি নোতি জানাসি নু। নিমোক্খন্তিআদীনি মগ্গাদীনং নামানি নিমোক্খোতি ৰুত্তো। ফলক্খণে পন তে কিলেসবন্ধনতো পমুত্তা, তস্মা ফলং সত্তানং পমোক্খোতি ৰুত্তং। নিব্বানং পত্ৰা সত্তানং সব্বদুক্খং ৰিৰিচ্চতি, তস্মা নিব্বানং ৰিৰেকোতি ৰুত্তং। সব্বানি ৰা এতানি নিব্বানস্সেৰ নামানি। নিব্বানঞ্হি পত্ৰা সত্তা সব্বদুক্খতো নিমুচ্চন্তি পমুচ্চন্তি ৰিৰিচ্চন্তি, তস্মা তদেৰ ‘‘নিমোক্খো পমোক্খো ৰিৰেকো’’তি ৰুত্তং। জানামি খ্ৰাহন্তি জানামি খো অহং। অৰধারণত্থো খোকারো
নন্দীভৰপরিক্খযাতি নন্দীমূলকস্স কম্মভৰস্স পরিক্খযেন। নন্দিযা চ ভৰস্স চাতিপি ৰট্টতি। তত্থ হি পুরিমনযে নন্দীভৰেন তিৰিধকম্মাভিসঙ্খারৰসেন সঙ্খারক্খন্ধো গহিতো, সঞ্ঞাৰিঞ্ঞাণেহি তংসম্পযুত্তা চ দ্ৰে খন্ধা। তেহি পন তীহি খন্ধেহি সম্পযুত্তা ৰেদনা তেসং গহণেন গহিতাৰাতি অনুপাদিণ্ণকানং চতুন্নং অরূপক্খন্ধানং অপ্পৰত্তিৰসেন সউপাদিসেসং নিব্বানং কথিতং হোতি। ৰেদনানং নিরোধা উপসমাতি উপাদিণ্ণকৰেদনানং নিরোধেন চ উপসমেন চ। তত্থ ৰেদনাগহণেন তংসম্পযুত্তা তযো খন্ধা গহিতাৰ হোন্তি, তেসং ৰত্থারম্মণৰসেন রূপক্খন্ধোপি। এৰং ইমেসং উপাদিণ্ণকানং পঞ্চন্নং খন্ধানং অপ্পৰত্তিৰসেন অনুপাদিসেসং নিব্বানং কথিতং হোতি। দুতিযনযে পন নন্দিগ্গহণেন সঙ্খারক্খন্ধো গহিতো, ভৰগ্গহণেন উপপত্তিভৰসঙ্খাতো রূপক্খন্ধো, সঞ্ঞাদীহি সরূপেনেৰ তযো খন্ধা। এৰং ইমেসং পঞ্চন্নং খন্ধানং অপ্পৰত্তিৰসেন নিব্বানং কথিতং হোতীতি ৰেদিতব্বং। ইমমেৰ চ নযং চতুনিকাযিকভণ্ডিকত্থেরো রোচেতি। ইতি নিব্বানৰসেনেৰ ভগৰা দেসনং নিট্ঠাপেসীতি।
নিমোক্খসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৩. উপনীযসুত্তৰণ্ণনা
৩. ততিযে উপনীযতীতি পরিক্খীযতি নিরুজ্ঝতি, উপগচ্ছতি ৰা, অনুপুব্বেন মরণং উপেতীতি অত্থো। যথা ৰা গোপালেন গোগণো নীযতি, এৰং জরায মরণসন্তিকং উপনীযতীতি অত্থো। জীৰিতন্তি জীৰিতিন্দ্রিযং। অপ্পন্তি পরিত্তং থোকং। তস্স দ্ৰীহাকারেহি পরিত্ততা ৰেদিতব্বা সরসপরিত্ততায চ খণপরিত্ততায চ। সরসপরিত্ততাযপি হি ‘‘যো, ভিক্খৰে, চিরং জীৰতি, সো ৰস্সসতং অপ্পং ৰা ভিয্যো’’তি (দী॰ নি॰ ২.৭; সং॰ নি॰ ২.১৪৩) ৰচনতো পরিত্তং। খণপরিত্ততাযপি। পরমত্থতো হি অতিপরিত্তো সত্তানং জীৰিতক্খণো একচিত্তপ্পৰত্তিমত্তোযেৰ
‘‘জীৰিতং অত্তভাৰো চ, সুখদুক্খা চ কেৰলা।
একচিত্তসমাযুত্তা, লহুসো ৰত্ততে খণো॥
‘‘যে নিরুদ্ধা মরন্তস্স, তিট্ঠমানস্স ৰা ইধ।
সব্বেপি সদিসা খন্ধা, গতা অপ্পটিসন্ধিকা॥
‘‘অনিব্বত্তেন ন জাতো, পচ্চুপ্পন্নেন জীৰতি।
চিত্তভঙ্গা মতো লোকো, পঞ্ঞত্তি পরমত্থিযা’’তি॥ (মহানি॰ ১০)।
জরূপনীতস্সাতি জরং উপগতস্স, জরায ৰা মরণসন্তিকং উপনীতস্স। ন সন্তি তাণাতি তাণং লেণং সরণং ভৰিতুং সমত্থা নাম কেচি নত্থি। এতং ভযন্তি এতং জীৰিতিন্দ্রিযস্স মরণূপগমনং, আযুপরিত্ততা, জরূপনীতস্স তাণাভাৰোতি তিৰিধং ভযং ভযৰত্থু ভযকারণন্তি পুঞ্ঞানি কযিরাথ সুখাৰহানীতি ৰিঞ্ঞূ পুরিসো সুখাৰহানি সুখদাযকানি পুঞ্ঞানি করেয্য। ইতি দেৰতা রূপাৰচরজ্ঝানং সন্ধায পুব্বচেতনং অপরচেতনং মুঞ্চচেতনঞ্চ গহেত্ৰা বহুৰচনৰসেন
অথ ভগৰা – ‘‘অযং দেৰতা অনিয্যানিকং ৰট্টকথং কথেতী’’তি ৰিৰট্টমস্সা দস্সেন্তো দুতিযং গাথমাহ। তত্থ লোকামিসন্তি দ্ৰে লোকামিসা সন্তিপেক্খোতি নিব্বানসঙ্খাতং অচ্চন্তসন্তিং পেক্খন্তো ইচ্ছন্তো পত্থযন্তোতি।
উপনীযসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৪. অচ্চেন্তিসুত্তৰণ্ণনা
৪. চতুত্থে অচ্চেন্তীতি অতিক্কমন্তি। কালাতি পুরেভত্তাদযো কালা। তরযন্তি রত্তিযোতি রত্তিযো অতিক্কমমানা পুগ্গলং মরণূপগমনায তরযন্তি সীঘং সীঘং গমযন্তি। ৰযোগুণাতি পঠমমজ্ঝিমপচ্ছিমৰযানং গুণা, রাসযোতি অত্থো। ‘‘অনুজানামি, ভিক্খৰে, অহতানং ৰত্থানং দিগুণং সঙ্ঘাটি’’ন্তি (মহাৰ॰ ৩৪৮) এত্থ হি পটলট্ঠো গুণট্ঠো। ‘‘সতগুণা দক্খিণা পাটিকঙ্খিতব্বা’’তি (ম॰ নি॰ ৩.৩৭৯) এত্থ আনিসংসট্ঠো। ‘‘অন্তং অন্তগুণ’’ন্তি এত্থ কোট্ঠাসট্ঠো। ‘‘কযিরা মালাগুণে বহূ’’তি (ধ॰ প॰ ৫৩) এত্থ রাসট্ঠো। ‘‘পঞ্চ কামগুণা’’তি এত্থ বন্ধনট্ঠো। ইধ পন রাসট্ঠো গুণট্ঠো। তস্মা ৰযোগুণাতি ৰযোরাসযো ৰেদিতব্বা। অনুপুব্বং জহন্তীতি অনুপটিপাটিযা পুগ্গলং জহন্তি। মজ্ঝিমৰযে ঠিতং হি পঠমৰযো জহতি, পচ্ছিমৰযে ঠিতং দ্ৰে পঠমমজ্ঝিমা জহন্তি, মরণক্খণে পন তযোপি ৰযা জহন্তেৰ। এতং ভযন্তি এতং কালানং অতিক্কমনং, রত্তিদিৰানং তরিতভাৰো, ৰযোগুণানং জহনভাৰোতি তিৰিধং ভযং। সেসং পুরিমসদিসমেৰাতি।
অচ্চেন্তিসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৫. কতিছিন্দসুত্তৰণ্ণনা
৫. পঞ্চমে কতি ছিন্দেতি ছিন্দন্তো কতি ছিন্দেয্য। সেসপদেসুপি এসেৰ নযো। এত্থ চ ‘‘ছিন্দে জহে’’তি অত্থতো একং। গাথাবন্ধস্স পন মট্ঠভাৰত্থং অযং দেৰতা সদ্দপুনরুত্তিং ৰজ্জযন্তী এৰমাহ। কতি সঙ্গাতিগোতি কতি সঙ্গে অতিগতো, অতিক্কন্তোতি অত্থো। সঙ্গাতিকোতিপি পাঠো, অযমেৰ অত্থো। পঞ্চ ছিন্দেতি ছিন্দন্তো পঞ্চ ওরম্ভাগিযসংযোজনানি ছিন্দেয্য। পঞ্চ জহেতি জহন্তো পঞ্চুদ্ধম্ভাগিযসংযোজনানি জহেয্য। ইধাপি ছিন্দনঞ্চ জহনঞ্চ অত্থতো একমেৰ, ভগৰা পন দেৰতায আরোপিতৰচনানুরূপেনেৰ এৰমাহ। অথ ৰা পাদেসু বদ্ধপাসসকুণো ৰিয পঞ্চোরম্ভাগিযসংযোজনানি হেট্ঠা আকড্ঢমানাকারানি হোন্তি, তানি অনাগামিমগ্গেন ছিন্দেয্যাতি ৰদতি। হত্থেহি গহিতরুক্খসাখা ৰিয পঞ্চুদ্ধম্ভাগিযসংযোজনানি উপরি আকড্ঢমানাকারানি হোন্তি, তানি অরহত্তমগ্গেন জহেয্যাতি ৰদতি। পঞ্চ চুত্তরি ভাৰযেতি এতেসং সংযোজনানং ছিন্দনত্থায চেৰ পহানত্থায চ উত্তরি অতিরেকং ৰিসেসং ভাৰেন্তো সদ্ধাপঞ্চমানি ইন্দ্রিযানি ভাৰেয্যাতি অত্থো। পঞ্চ সঙ্গাতিগোতি রাগসঙ্গো দোসসঙ্গো মোহসঙ্গো মানসঙ্গো দিট্ঠিসঙ্গোতি ইমে পঞ্চ সঙ্গে অতিক্কন্তো। ওঘতিণ্ণোতি ৰুচ্চতীতি চতুরোঘতিণ্ণোতি কথীযতি। ইমায পন গাথায পঞ্চিন্দ্রিযানি লোকিযলোকুত্তরানি কথিতানীতি।
কতিছিন্দসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৬. জাগরসুত্তৰণ্ণনা
৬. ছট্ঠে জাগরতন্তি জাগরন্তানং। পঞ্চ জাগরতন্তি ৰিস্সজ্জনগাথাযং পন সদ্ধাদীসু পঞ্চসু ইন্দ্রিযেসু জাগরন্তেসু পঞ্চ নীৰরণা সুত্তা নাম। কস্মা? যস্মা তংসমঙ্গীপুগ্গলো যত্থ কত্থচি নিসিন্নো ৰা ঠিতো ৰা অরুণং উট্ঠপেন্তোপি পমাদতায অকুসলসমঙ্গিতায সুত্তো নাম হোতি। এৰং সুত্তেসু পঞ্চসু নীৰরণেসু পঞ্চিন্দ্রিযানি জাগরানি নাম। কস্মা
জাগরসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৭. অপ্পটিৰিদিতসুত্তৰণ্ণনা
৭. সত্তমে ধম্মাতি চতুসচ্চধম্মা। অপ্পটিৰিদিতাতি ঞাণেন অপ্পটিৰিদ্ধা। পরৰাদেসূতি দ্ৰাসট্ঠিদিট্ঠিগতৰাদেসু। তে হি ইতো পরেসং তিত্থিযানং ৰাদত্তা পরৰাদা নাম। নীযরেতি অত্তনো ধম্মতাযপি গচ্ছন্তি, পরেনপি নীযন্তি। তত্থ সযমেৰ সস্সতাদীনি গণ্হন্তা গচ্ছন্তি নাম, পরস্স ৰচনেন তানি গণ্হন্তা নীযন্তি নাম। কালো তেসং পবুজ্ঝিতুন্তি তেসং পুগ্গলানং পবুজ্ঝিতুং অযং কালো। লোকস্মিঞ্হি বুদ্ধো উপ্পন্নো, ধম্মো দেসিযতি, সঙ্ঘো সুপ্পটিপন্নো, পটিপদা ভদ্দিকা, ইমে চ পন মহাজনা ৰট্টে সুত্তা নপ্পবুজ্ঝন্তীতি দেৰতা আহ। সম্বুদ্ধাতি সম্মা হেতুনা কারণেন বুদ্ধা। চত্তারো হি বুদ্ধা – সব্বঞ্ঞুবুদ্ধো, পচ্চেকবুদ্ধো, চতুসচ্চবুদ্ধো, সুতবুদ্ধোতি। তত্থ সমতিংসপারমিযো পূরেত্ৰা সম্মাসম্বোধিং পত্তো সব্বঞ্ঞুবুদ্ধো নাম। কপ্পসতসহস্সাধিকানি দ্ৰে অসঙ্খ্যেয্যানি পারমিযো পূরেত্ৰা সযম্ভুতং পত্তো পচ্চেকবুদ্ধো নাম। অৰসেসা খীণাসৰা চতুসচ্চবুদ্ধা নাম। বহুস্সুতো সুতবুদ্ধো নাম। ইমস্মিং অত্থে তযোপি পুরিমা ৰট্টন্তি। সম্মদঞ্ঞাতি সম্মা হেতুনা চরন্তি ৰিসমে সমন্তি ৰিসমে ৰা লোকসন্নিৰাসে ৰিসমে ৰা সত্তনিকাযে ৰিসমে ৰা কিলেসজাতে সমং চরন্তীতি।
অপ্পটিৰিদিতসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৮. সুসম্মুট্ঠসুত্তৰণ্ণনা
৮. অট্ঠমে সুসম্মুট্ঠাতি পঞ্ঞায অপ্পটিৰিদ্ধভাৰেনেৰ সুনট্ঠা। যথা হি দ্ৰে খেত্তানি কসিত্ৰা, একং ৰপিত্ৰা, বহুধঞ্ঞং অধিগতস্স অৰাপিতখেত্ততো অলদ্ধং সন্ধায ‘‘বহুং মে ধঞ্ঞং নট্ঠ’’ন্তি ৰদন্তো অলদ্ধমেৰ ‘‘নট্ঠ’’ন্তি ৰদতি, এৰমিধাপি অপ্পটিৰিদিতাৰ সুসম্মুট্ঠা নাম। অসম্মুট্ঠাতি পঞ্ঞায পটিৰিদ্ধভাৰেনেৰ অনট্ঠা। সেসং পুরিমসদিসমেৰাতি।
সুসম্মুট্ঠসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৯. মানকামসুত্তৰণ্ণনা
৯. নৰমে মানকামস্সাতি মানং কামেন্তস্স ইচ্ছন্তস্স। দমোতি এৰরূপস্স পুগ্গলস্স সমাধিপক্খিকো দমো নত্থীতি ৰদতি। ‘‘সচ্চেন দন্তো দমসা উপেতো, ৰেদন্তগূ ৰুসিতব্রহ্মচরিযো’’তি (সং॰ নি॰ ১.১৯৫) এত্থ হি ইন্দ্রিযসংৰরো দমোতি ৰুত্তো। ‘‘যদি সচ্চা দমা চাগা, খন্ত্যা ভিয্যোধ ৰিজ্জতী’’তি (সং॰ নি॰ ১.২৪৬; সু॰ নি॰ ১৯১) এত্থ পঞ্ঞা। ‘‘দানেন দমেন সংযমেন সচ্চৰজ্জেন অত্থি পুঞ্ঞং, অত্থি পুঞ্ঞস্স আগমো’’তি (সং॰ নি॰ ৪.৩৬৫) এত্থ উপোসথকম্মং। ‘‘সক্খিস্সসি খো ত্ৰং, পুণ্ণ, ইমিনা দমূপসমেন সমন্নাগতো সুনাপরন্তস্মিং জনপদে ৰিহরিতু’’ন্তি (সং॰ নি॰ ৪.৮৮; ম॰ নি॰ ৩.৩৯৬) এত্থ অধিৰাসনখন্তি। ইমস্মিং পন সুত্তে দমোতি সমাধিপক্খিকধম্মানং এতং নামং। তেনেৰাহ – ‘‘ন মোনমত্থি অসমাহিতস্সা’’তি। তত্থ মোনন্তি চতুমগ্গঞাণং, তঞ্হি মুনাতীতি মোনং, চতুসচ্চধম্মে জানাতীতি অত্থো। মচ্চুধেয্যস্সাতি তেভূমকৰট্টস্স। তঞ্হি মচ্চুনো পতিট্ঠানট্ঠেন মচ্চুধেয্যন্তি ৰুচ্চতি। পারন্তি তরেয্যাতি পটিৰিজ্ঝেয্য পাপুণেয্য ৰা। ইদং ৰুত্তং হোতি – একো অরঞ্ঞে ৰিহরন্তো পমত্তো পুগ্গলো মচ্চুধেয্যস্স পারং ন তরেয্য ন পটিৰিজ্ঝেয্য ন পাপুণেয্যাতি।
মানং পহাযাতি অরহত্তমগ্গেন নৰৰিধমানং পজহিত্ৰা। সুসমাহিতত্তোতি উপচারপ্পনাসমাধীহি সুট্ঠু সমাহিতত্তো। সুচেতসোতি ঞাণসম্পযুত্ততায সব্বধি ৰিপ্পমুত্তোতি সব্বেসু খন্ধাযতনাদীসু ৰিপ্পমুত্তো হুত্ৰা। তরেয্যাতি এত্থ তেভূমকৰট্টং সমতিক্কমন্তো নিব্বানং পটিৰিজ্ঝন্তো তরতীতি পটিৰেধতরণং নাম ৰুত্তং। ইতি ইমায গাথায তিস্সো সিক্খা কথিতা হোন্তি। কথং – মানো নামাযং সীলভেদনো, তস্মা ‘‘মানং পহাযা’’তি ইমিনা অধিসীলসিক্খা কথিতা হোতি। ‘‘সুসমাহিতত্তো’’তি ইমিনা অধিচিত্তসিক্খা। ‘‘সুচেতসো’’তি এত্থ চিত্তেন পঞ্ঞা দস্সিতা, তস্মা ইমিনা অধিপঞ্ঞাসিক্খা কথিতা। অধিসীলঞ্চ নাম সীলে সতি হোতি, অধিচিত্তং চিত্তে সতি, অধিপঞ্ঞা পঞ্ঞায সতি। তস্মা সীলং নাম পঞ্চপি দসপি সীলানি, পাতিমোক্খসংৰরো অধিসীলং নামাতি ৰেদিতব্বং। অট্ঠ সমাপত্তিযো চিত্তং, ৰিপস্সনাপাদকজ্ঝানং অধিচিত্তং। কম্মস্সকতঞাণং পঞ্ঞা, ৰিপস্সনা অধিপঞ্ঞা। অনুপ্পন্নেপি হি বুদ্ধুপ্পাদে পৰত্ততীতি পঞ্চসীলং
মানকামসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
১০. অরঞ্ঞসুত্তৰণ্ণনা
১০. দসমে সন্তানন্তি সন্তকিলেসানং, পণ্ডিতানং ৰা। ‘‘সন্তো হৰে সব্ভি পৰেদযন্তি (জা॰ ২.২১.৪১৩), দূরে সন্তো পকাসন্তী’’তিআদীসু (ধ॰ প॰ ৩০৪) হি পণ্ডিতাপি ব্রহ্মচারিনন্তি সেট্ঠচারীনং মগ্গব্রহ্মচরিযৰাসং ৰসন্তানং। কেন ৰণ্ণো পসীদতীতি কেন কারণেন ছৰিৰণ্ণো পসীদতীতি পুচ্ছতি। কস্মা পনেসা এৰং পুচ্ছতি? এসা কির ৰনসণ্ডৰাসিকা ভুম্মদেৰতা আরঞ্ঞকে ভিক্খূ পচ্ছাভত্তং পিণ্ডপাতপটিক্কন্তে অরঞ্ঞং পৰিসিত্ৰা
অথস্সা ভগৰা কারণং কথেন্তো দুতিযং গাথং আহ। তত্থ অতীতন্তি অতীতে অসুকো নাম রাজা ধম্মিকো অহোসি, সো অম্হাকং পণীতে পচ্চযে অদাসি। আচরিযুপজ্ঝাযা লাভিনো অহেসুং। অথ মযং এৰরূপানি ভোজনানি ভুঞ্জিম্হা, চীৰরানি পারুপিম্হাতি এৰং একচ্চে নপ্পজপ্পন্তি নাগতন্তি অনাগতে ধম্মিকো রাজা ভৰিস্সতি, ফীতা জনপদা ভৰিস্সন্তি, বহূনি সপ্পিনৰনীতাদীনি উপ্পজ্জিস্সন্তি, ‘‘খাদথ ভুঞ্জথা’’তি তত্থ তত্থ ৰত্তারো ভৰিস্সন্তি, তদা মযং এৰরূপানি ভোজনানি ভুঞ্জিস্সাম, চীৰরানি পারুপিস্সামাতি এৰং অনাগতং ন পত্থেন্তি। পচ্চুপ্পন্নেনাতি যেন কেনচি তঙ্খণে লদ্ধেন যাপেন্তি। তেনাতি তেন তিৰিধেনাপি কারণেন।
এৰং ৰণ্ণসম্পত্তিং দস্সেত্ৰা ইদানি তস্সেৰ ৰণ্ণস্স ৰিনাসং দস্সেন্তো অনন্তরং গাথমাহ। তত্থ অনাগতপ্পজপ্পাযাতি অনাগতস্স পত্থনায। এতেনাতি এতেন কারণদ্ৰযেন। নল়োৰ হরিতো লুতোতি যথা হরিতো নল়ো লাযিত্ৰা উণ্হপাসাণে পক্খিত্তো সুস্সতি, এৰং সুস্সন্তীতি।
অরঞ্ঞসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা। নল়ৰগ্গো পঠমো।
২. নন্দনৰগ্গো
১. নন্দনসুত্তৰণ্ণনা
১১. নন্দনৰগ্গস্স তত্রাতি তস্মিং আরামে। খোতি ব্যঞ্জনসিলিট্ঠতাৰসেন নিপাতমত্তং। ভিক্খূ আমন্তেসীতি পরিসজেট্ঠকে ভিক্খূ জানাপেসি। ভিক্খৰোতি তেসং আমন্তনাকারদীপনং। ভদন্তেতি পতিৰচনদানং। তে ভিক্খূতি যে তত্থ সম্মুখীভূতা ধম্মপটিগ্গাহকা ভিক্খূ। ভগৰতো পচ্চস্সোসুন্তি ভগৰতো ৰচনং পতিঅস্সোসুং, অভিমুখা হুত্ৰা সুণিংসু সম্পটিচ্ছিংসূতি অত্থো। এতদৰোচাতি এতং ইদানি ৰত্তব্বং ‘‘ভূতপুব্ব’’ন্তিআদিৰচনং অৰোচ। তত্থ তাৰতিংসকাযিকাতি তাৰতিংসকাযে নিব্বত্তা। তাৰতিংসকাযো নাম দুতিযদেৰলোকো ৰুচ্চতি। মঘেন মাণৰেন সদ্ধিং মচলগামে কালং কত্ৰা তত্থ উপ্পন্নে তেত্তিংস দেৰপুত্তে উপাদায কির তস্স দেৰলোকস্স অযং পণ্ণত্তি জাতাতি ৰদন্তি। যস্মা পন সেসচক্কৰাল়েসুপি ছ কামাৰচরদেৰলোকা অত্থি। ৰুত্তম্পি চেতং ‘‘সহস্সং
নন্দনে ৰনেতি এত্থ তং ৰনং পৰিট্ঠে পৰিট্ঠে নন্দযতি তোসেতীতি নন্দনং। পঞ্চসু হি মরণনিমিত্তেসু উপ্পন্নেসু ‘‘সম্পত্তিং পহায চৰিস্সামা’’তি পরিদেৰমানা দেৰতা সক্কো দেৰানমিন্দো ‘‘মা পরিদেৰিত্থ, অভিজ্জনধম্মা নাম সঙ্খারা নত্থী’’তি ওৰদিত্ৰা তত্থ পৰেসাপেতি। তাসং অঞ্ঞাহি দেৰতাহি বাহাসু গহেত্ৰা পৰেসিতানম্পি অচ্ছরাসঙ্ঘপরিৰুতাতি অচ্ছরাতি দেৰধীতানং নামং, তাসং সমূহেন পরিৰুতা।
দিব্বেহীতি দেৰলোকে নিব্বত্তেহি। পঞ্চহি কামগুণেহীতি মনাপিযরূপসদ্দগন্ধরসফোট্ঠব্বসঙ্খাতেহি পঞ্চহি কামবন্ধনেহি কামকোট্ঠাসেহি ৰা সমপ্পিতাতি উপেতা। ইতরং তস্সেৰ ৰেৰচনং। পরিচারযমানাতি রমমানা, তেসু তেসু ৰা রূপাদীসু ইন্দ্রিযানি সঞ্চারযমানা। তাযং ৰেলাযন্তি তস্মিং পরিচারণকালে। সো পনস্স দেৰপুত্তস্স অধুনা অভিনিব্বত্তকালো ৰেদিতব্বো। তস্স হি পটিসন্ধিক্খণেযেৰ রত্তসুৰণ্ণক্খন্ধো ৰিয ৰিরোচযমানো তিগাৰুতপ্পমাণো অত্তভাৰো নিব্বত্তি। সো দিব্বৰত্থনিৰত্থো দিব্বালঙ্কারপটিমণ্ডিতো দিব্বমালাৰিলেপনধরো দিব্বেহি চন্দনচুণ্ণেহি সমং ৰিকিরিযমানো দিব্বেহি পঞ্চহি কামগুণেহি ওৰুতো নিৰুতো পরিযোনদ্ধো লোভাভিভূতো হুত্ৰা লোভনিস্সরণং নিব্বানং অপস্সন্তো আসভিং ৰাচং ভাসন্তো ৰিয মহাসদ্দেন ‘‘ন তে সুখং পজানন্তী’’তি ইমং গাথং গাযমানো নন্দনৰনে ৰিচরি। তেন ৰুত্তং – ‘‘তাযং ৰেলাযং ইমং গাথং অভাসী’’তি।
যে ন পস্সন্তি নন্দনন্তি যে তত্র পঞ্চকামগুণানুভৰনৰসেন নন্দনৰনং ন পস্সন্তি। নরদেৰানন্তি দেৰনরানং, দেৰপুরিসানন্তি অত্থো। তিদসানন্তি তিক্খত্তুং দসন্নং। যসস্সিনন্তি পরিৰারসঙ্খাতেন যসেন সম্পন্নানং।
অঞ্ঞতরা দেৰতাতি একা অরিযসাৰিকা দেৰতা। পচ্চভাসীতি ‘‘অযং বালদেৰতা ইমং সম্পত্তিং যথা অরহতং ৰচোতি যথা অরহন্তানং ৰচনং, তথা ত্ৰং ন জানাসীতি। এৰং তস্সা অধিপ্পাযং পটিক্খিপিত্ৰা অনিচ্চাতিআদিমাহ। তত্থ অনিচ্চা ৰত সঙ্খারাতি সব্বে তেভূমকসঙ্খারা হুত্ৰা অভাৰত্থেন অনিচ্চা। উপ্পাদৰযধম্মিনোতি উপ্পাদৰযসভাৰা। উপ্পজ্জিত্ৰা নিরুজ্ঝন্তীতি ইদং পুরিমস্সেৰ ৰেৰচনং। যস্মা ৰা উপ্পজ্জিত্ৰা নিরুজ্ঝন্তি, তস্মা উপ্পাদৰযধম্মিনোতি। উপ্পাদৰযগ্গহণেন চেত্থ তদনন্তরা ৰেমজ্ঝট্ঠানং গহিতমেৰ হোতি। তেসং ৰূপসমো সুখোতি তেসং সঙ্খারানং ৰূপসমসঙ্খাতং নিব্বানমেৰ সুখং। ইদং অরহতং ৰচোতি।
নন্দনসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
২. নন্দতিসুত্তৰণ্ণনা
১২. দুতিযে নন্দতীতি তুস্সতি অত্তমনো হোতি। পুত্তিমাতি বহুপুত্তো। তস্স হি একচ্চে পুত্তা কসিকম্মং কত্ৰা ধঞ্ঞস্স কোট্ঠে পূরেন্তি, একচ্চে ৰণিজ্জং কত্ৰা হিরঞ্ঞসুৰণ্ণং আহরন্তি, একচ্চে রাজানং উপট্ঠহিত্ৰা যানৰাহনগামনিগমাদীনি লভন্তি। অথ তেসং আনুভাৰসঙ্খাতং সিরিং অনুভৰমানা মাতা ৰা পিতা ৰা নন্দতি। ছণদিৰসাদীসু ৰা মণ্ডিতপসাধিতে পুত্তে সম্পত্তিং অনুভৰমানে দিস্ৰা নন্দতীতি, ‘‘নন্দতি পুত্তেহি পুত্তিমা’’তি আহ। গোহি তথেৰাতি যথা পুত্তিমা পুত্তেহি, তথা গোসামিকোপি সম্পন্নং গোমণ্ডলং দিস্ৰা গাৰো নিস্সায গোরসসম্পত্তিং অনুভৰমানো গোহি নন্দতি। উপধী হি নরস্স নন্দনাতি, এত্থ উপধীতি চত্তারো উপধী – কামূপধি, খন্ধূপধি, কিলেসূপধি, অভিসঙ্খারূপধীতি। কামাপি হি ‘‘যং পঞ্চ কামগুণে পটিচ্চ উপ্পজ্জতি সুখং সোমনস্সং, অযং কামানং অস্সাদো’’তি (ম॰ নি॰ ১.১৬৬) এৰং ৰুত্তস্স সুখস্স অধিট্ঠানভাৰতো ‘‘উপধিযতি এত্থ সুখ’’ন্তি ইমিনা ৰচনত্থেন উপধীতি ৰুচ্চতি। খন্ধাপি খন্ধমূলকস্স দুক্খস্স অধিট্ঠানভাৰতো, কিলেসাপি অপাযদুক্খস্স অধিট্ঠানভাৰতো, অভিসঙ্খারাপি ভৰদুক্খস্স অধিট্ঠানভাৰতোতি। ইধ পন কামূপধি অধিপ্পেতো। পঞ্চ হি কামগুণা তেভূমিকাদিপাসাদ-উল়ারসযন-ৰত্থালঙ্কার-নাটকপরিৰারাদিৰসেন ন হি সো নন্দতি যো নিরূপধীতি যো কামগুণসম্পত্তিরহিতো দলিদ্দো দুল্লভঘাসচ্ছাদনো
ইদং সুত্ৰা সত্থা চিন্তেসি – ‘‘অযং দেৰতা সোকৰত্থুমেৰ নন্দৰত্থুং করোতি, সোকৰত্থুভাৰমস্সা দীপেস্সামী’’তি ফলেন ফলং পাতেন্তো ৰিয তাযেৰ উপমায তস্সা ৰাদং ভিন্দন্তো তমেৰ গাথং পরিৰত্তেত্ৰা সোচতীতি আহ। তত্থ সোচতি পুত্তেহীতি ৰিদেসগমনাদিৰসেন পুত্তেসু নট্ঠেসুপি নস্সন্তেসুপি ইদানি নস্সিস্সন্তীতি নাসসঙ্কীপি উপধী হি নরস্স সোচনাতি যথা চ পুত্তগাৰো, এৰং পঞ্চ কামগুণোপধীপি –
‘‘তস্স চে কামযানস্স, ছন্দজাতস্স জন্তুনো।
তে কামা পরিহাযন্তি, সল্লৰিদ্ধোৰ রুপ্পতী’’তি॥ (সু॰ নি॰ ৭৭৩) –
ৰুত্তনযেন নরং সোচন্তি। তস্মা নরস্স সোচনা সোকৰত্থুকমেৰাতি ৰেদিতব্বা। ন হি সো সোচতি, যো নিরূপধীতি যস্স পন চতুব্বিধাপেতে উপধিযো নত্থি, সো নিরুপধি মহাখীণাসৰো কিং সোচিস্সতি, ন সোচতি দেৰতেতি।
নন্দতিসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৩. নত্থিপুত্তসমসুত্তৰণ্ণনা
১৩. ততিযে নত্থি পুত্তসমং পেমন্তি ৰিরূপেপি হি অত্তনো পুত্তকে সুৰণ্ণবিম্বকং ৰিয মঞ্ঞন্তি, মালাগুল়ে ৰিয সীসাদীসু কত্ৰা পরিহরমানা তেহি ওহদিতাপি ওমুত্তিকাপি গন্ধৰিলেপনপতিতা ৰিয সোমনস্সং আপজ্জন্তি। তেনাহ – ‘‘নত্থি পুত্তসমং পেম’’ন্তি গোসমিতং ধনন্তি গোহি সমং গোধনসমং গোধনসদিসং সূরিযসমা আভাতি সূরিযাভায সমা অঞ্ঞা আভা নাম নত্থীতি দস্সেতি। সমুদ্দপরমাতি যে কেচি অঞ্ঞে সরা নাম, সব্বে তে সমুদ্দপরমা, সমুদ্দো তেসং উত্তমো, সমুদ্দসদিসং অঞ্ঞং উদকনিধানং নাম নত্থি, ভগৰাতি।
যস্মা পন অত্তপেমেন সমং পেমং নাম নত্থি। মাতাপিতাদযো হি ছড্ডেত্ৰাপি পুত্তধীতাদযো চ অপোসেত্ৰাপি সত্তা অত্তানমেৰ নত্থি অত্তসমং পেমন্তিআদিমাহাতি।
নত্থিপুত্তসমসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৪. খত্তিযসুত্তৰণ্ণনা
১৪. চতুত্থে খত্তিযো দ্ৰিপদন্তি দ্ৰিপদানং রাজা সেট্ঠো। কোমারীতি কুমারিকালে গহিতা। অযং সেসভরিযানং সেট্ঠাতি ৰদতি। পুব্বজোতি পঠমং জাতো কাণো ৰাপি হোতু কুণিআদীনং ৰা অঞ্ঞতরো, যো পঠমং জাতো, অযমেৰ পুত্তো ইমিস্সা দেৰতায ৰাদে সেট্ঠো নাম হোতি। যস্মা পন দ্ৰিপদাদীনং বুদ্ধাদযো সেট্ঠা, তস্মা ভগৰা পটিগাথং আহ। তত্থ কিঞ্চাপি ভগৰা সব্বেসংযেৰ অপদাদিভেদানং সত্তানং সেট্ঠো, উপ্পজ্জমানো পনেস সব্বসত্তসেট্ঠো দ্ৰিপদেসুযেৰ উপ্পজ্জতি, তস্মা সম্বুদ্ধো দ্ৰিপদং সেট্ঠোতি আহ। দ্ৰিপদেসু উপ্পন্নস্স চস্স সব্বসত্তসেট্ঠভাৰো আজানীযোতি হত্থী ৰা হোতু অস্সাদীসু অঞ্ঞতরো ৰা, যো কারণং জানাতি, অযং আজানীযোৰ চতুপ্পদানং সেট্ঠোতি অত্থো। কূটকণ্ণরঞ্ঞো গুল়ৰণ্ণঅস্সো ৰিয। রাজা কির পাচীনদ্ৰারেন নিক্খমিত্ৰা চেতিযপব্বতং গমিস্সামীতি কলম্বনদীতীরং সম্পত্তো, অস্সো তীরে ঠত্ৰা উদকং ওতরিতুং ন ইচ্ছতি সুস্সূসাতি সুস্সূসমানা। কুমারিকালে ৰা গহিতা হোতু পচ্ছা ৰা, সুরূপা ৰা ৰিরূপা ৰা, যা সামিকং সুস্সূসতি পরিচরতি তোসেতি, সা ভরিযানং সেট্ঠা। অস্সৰোতি আসুণমানো। জেট্ঠো ৰা হি হোতু কনিট্ঠো ৰা, যো মাতাপিতূনং ৰচনং সুণাতি, সম্পটিচ্ছতি, ওৰাদপটিকরো হোতি, অযং পুত্তানং সেট্ঠো, অঞ্ঞেহি সন্ধিচ্ছেদকাদিচোরেহি পুত্তেহি কো অত্থো দেৰতেতি।
খত্তিযসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৫. সণমানসুত্তৰণ্ণনা
১৫. পঞ্চমে ঠিতে মজ্ঝন্হিকেতি ঠিতমজ্ঝন্হিকে। সন্নিসীৰেসূতি যথা ফাসুকট্ঠানং উপগন্ত্ৰা সন্নিসিন্নেসু ৰিস্সমমানেসু। ঠিতমজ্ঝন্হিককালো নামেস সব্বসত্তানং ইরিযাপথদুব্বল্যকালো। ইধ পন পক্খীনংযেৰ ৰসেন দস্সিতো। সণতেৰাতি সণতি ৰিয মহাৰিরৰং ৰিয মুচ্চতি। সণমানমেৰ চেত্থ ‘‘সণতেৰা’’তি ৰুত্তং। তপ্পটিভাগং নামেতং। নিদাঘসমযস্মিঞ্হি ঠিতমজ্ঝন্হিককালে চতুপ্পদগণেসু চেৰ পক্খীগণেসু চ সন্নিসিন্নেসু ৰাতপূরিতানং সুসিররুক্খানঞ্চেৰ ছিদ্দৰেণুপব্বানঞ্চ খন্ধেন খন্ধং সাখায সাখং সঙ্ঘট্টযন্তানং পাদপানঞ্চ অরঞ্ঞমজ্ঝে মহাসদ্দো উপ্পজ্জতি তং ভযং পটিভাতি মন্তি তং এৰরূপে কালে মহাঅরঞ্ঞস্স সণমানং ময্হং ভযং হুত্ৰা উপট্ঠাতি। দন্ধপঞ্ঞা কিরেসা দেৰতা তস্মিং খণে অত্তনো নিসজ্জফাসুকং কথাফাসুকং দুতিযকং অলভন্তী এৰমাহ। যস্মা পন তাদিসে কালে পিণ্ডপাতপটিক্কন্তস্স ৰিৰিত্তে অরঞ্ঞাযতনে কম্মট্ঠানং গহেত্ৰা নিসিন্নস্স ভিক্খুনো অনপ্পকং সুখং উপ্পজ্জতি, যং সন্ধায ৰুত্তং –
‘‘সুঞ্ঞাগারং
অমানুসী রতী হোতি, সম্মা ধম্মং ৰিপস্সতো’’তি॥ (ধ॰ প॰ ৩৭৩) চ,
‘‘পুরতো
অতীৰ ফাসু ভৰতি, একস্স ৰসতো ৰনে’’তি॥ (থেরগা॰ ৫৩৭) চ।
তস্মা ভগৰা দুতিযং গাথমাহ। তত্থ সা রতি পটিভাতি মন্তি যা এৰরূপে কালে এককস্স নিসজ্জা নাম, সা রতি ময্হং উপট্ঠাতীতি অত্থো। সেসং তাদিসমেৰাতি।
সণমানসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৬. নিদ্দাতন্দীসুত্তৰণ্ণনা
১৬. ছট্ঠে নিদ্দাতি, ‘‘অভিজানামহং, অগ্গিৰেস্সন, গিম্হানং পচ্ছিমে মাসে নিদ্দং ওক্কমিতা’’তি (ম॰ নি॰ ১.৩৮৭) এৰরূপায অব্যাকতনিদ্দায পুব্বভাগাপরভাগেসু সেখপুথুজ্জনানং সসঙ্খারিকঅকুসলে চিত্তে উপ্পন্নং থিনমিদ্ধং। তন্দীতি অতিচ্ছাতাতিসীতাদিকালেসু উপ্পন্নং আগন্তুকং আলসিযং। ৰুত্তম্পি চেতং – ‘‘তত্থ কতমা তন্দী? যা তন্দী তন্দিযনা তন্দিমনতা আলস্যং আলস্যাযনা আলস্যাযিতত্তং, অযং ৰুচ্চতি তন্দী’’তি (ৰিভ॰ ৮৫৭)। ৰিজম্ভিতাতি কাযৰিজম্ভনা। অরতীতি অকুসলপক্খা উক্কণ্ঠিততা। ভত্তসম্মদোতি ভত্তমুচ্ছা ভত্তকিলমথো। ৰিত্থারো পন তেসং – ‘‘তত্থ কতমা এতেনাতি এতেন নিদ্দাদিনা উপক্কিলেসেন উপক্কিলিট্ঠো নিৰারিতপাতুভাৰো। নপ্পকাসতীতি ন জোততি, ন পাতুভৰতীতি অত্থো। অরিযমগ্গোতি লোকুত্তরমগ্গো। ইধাতি ইমস্মিং লোকে। পাণিনন্তি সত্তানং। ৰীরিযেনাতি মগ্গসহজাতৰীরিযেন। নং পণামেত্ৰাতি এতং কিলেসজাতং নীহরিত্ৰা। অরিযমগ্গোতি লোকিযলোকুত্তরমগ্গো। ইতি মগ্গেনেৰ উপক্কিলেসে নীহরিত্ৰা মগ্গস্স ৰিসুদ্ধি ৰুত্তাতি।
নিদ্দাতন্দীসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৭. দুক্করসুত্তৰণ্ণনা
১৭. সত্তমে দুত্তিতিক্খন্তি দুক্খমং দুঅধিৰাসিযং। অব্যত্তেনাতি বালেন। সামঞ্ঞন্তি সমণধম্মো। ইমিনা দেৰতা ইদং দস্সেতি – যং পণ্ডিতা কুলপুত্তা দসপি ৰস্সানি ৰীসতিপি সট্ঠিপি বহূ হি তত্থ সম্বাধাতি তস্মিং সামঞ্ঞসঙ্খাতে অরিযমগ্গে বহূ সম্বাধা মগ্গাধিগমায পটিপন্নস্স পুব্বভাগে বহূ পরিস্সযাতি দস্সেতি।
চিত্তঞ্চে ন নিৰারযেতি যদি অযোনিসো উপ্পন্নং চিত্তং ন নিৰারেয্য, কতি অহানি সামঞ্ঞং চরেয্য? একদিৰসম্পি ন চরেয্য। চিত্তৰসিকো হি সমণধম্মং কাতুং ন সক্কোতি। পদে পদেতি আরম্মণে আরম্মণে। আরম্মণঞ্হি ইধ পদন্তি অধিপ্পেতং। যস্মিং যস্মিং হি আরম্মণে কিলেসো উপ্পজ্জতি, তত্থ তত্থ বালো ৰিসীদতি নাম। ইরিযাপথপদম্পি ৰট্টতি। গমনাদীসু হি যত্থ যত্থ কিলেসো উপ্পজ্জতি, তত্থ তত্থেৰ ৰিসীদতি নাম। সঙ্কপ্পানন্তি কামসঙ্কপ্পাদীনং।
কুম্মো ৰাতি কচ্ছপো ৰিয। অঙ্গানীতি গীৰপঞ্চমানি অঙ্গানি। সমোদহন্তি সমোদহন্তো, সমোদহিত্ৰা ৰা। মনোৰিতক্কেতি মনম্হি উপ্পন্নৰিতক্কে। এত্তাৰতা ইদং দস্সেতি – যথা কুম্মো সোণ্ডিপঞ্চমানি অঙ্গানি সকে কপালে সমোদহন্তো সিঙ্গালস্স ওতারং ন দেতি, সমোদহিত্ৰা চস্স অনিস্সিতোতি তণ্হাদিট্ঠিনিস্সযেহি অনিস্সিতো হুত্ৰা। অহেঠযানোতি অৰিহিংসমানো। পরিনিব্বুতোতি কিলেসনিব্বানেন পরিনিব্বুতো। নূপৰদেয্য কঞ্চীতি যংকিঞ্চি পুগ্গলং আচারৰিপত্তিআদীসু যায কাযচি মঙ্কুং কাতুকামো হুত্ৰা ন ৰদেয্য, ‘‘কালেন ৰক্খামি নো অকালেনা’’তিআদযো পন পঞ্চ ধম্মে অজ্ঝত্তং উপট্ঠপেত্ৰা উল্লুম্পনসভাৰসণ্ঠিতেন চিত্তেন কারুঞ্ঞতং পটিচ্চ ৰদেয্যাতি।
দুক্করসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৮. হিরীসুত্তৰণ্ণনা
১৮. অট্ঠমে হিরীনিসেধোতি হিরিযা অকুসলে ধম্মে নিসেধেতীতি হিরীনিসেধো। কোচি লোকস্মিং ৰিজ্জতীতি কোচি এৰরূপো ৰিজ্জতীতি পুচ্ছতি। যো নিন্দং অপবোধতীতি যো গরহং অপহরন্তো বুজ্ঝতি। অস্সো ভদ্রো কসামিৰাতি যথা ভদ্রো অস্সাজানীযো কসং অপহরন্তো বুজ্ঝতি, পতোদচ্ছাযং দিস্ৰা সংৰিজ্ঝন্তো ৰিয কসায অত্তনি নিপাতং ন দেতি, এৰমেৰ যো ভিক্খু ভূতস্স দসঅক্কোসৰত্থুনো অত্তনি নিপাতং অদদন্তো নিন্দং অপবোধতি অপহরন্তো বুজ্ঝতি, এৰরূপো কোচি খীণাসৰো ৰিজ্জতীতি পুচ্ছতি। অভূতক্কোসেন পন পরিমুত্তো নাম নত্থি। তনুযাতি তনুকা, হিরিযা অকুসলে ধম্মে নিসেধেত্ৰা চরন্তা খীণাসৰা নাম অপ্পকাতি অত্থো। সদা সতাতি নিচ্চকালং সতিৰেপুল্লেন সমন্নাগতা। অন্তং দুক্খস্স পপ্পুয্যাতি ৰট্টদুক্খস্স কোটিং অন্তভূতং নিব্বানং পাপুণিত্ৰা। সেসং ৰুত্তনযমেৰাতি।
হিরীসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৯. কুটিকাসুত্তৰণ্ণনা
১৯. নৰমে কচ্চি তে কুটিকাতি অযং দেৰতা দস মাসে অন্তোৰসনট্ঠানট্ঠেন মাতরং কুটিকং কত্ৰা, যথা সকুণা দিৰসং গোচরপসুতা রত্তিং কুলাৰকং অল্লীযন্তি, এৰমেৰং সত্তা তগ্ঘাতিআদিমাহ। তত্থ তগ্ঘাতি একংসৰচনে নিপাতো। নত্থীতি পহায পব্বজিতত্তা ৰট্টস্মিং ৰা পুন মাতুকুচ্ছিৰাসস্স দারভরণস্স পুত্তনিব্বত্তিযা ৰা অভাৰতো নত্থি।
দেৰতা ‘‘মযা সন্নাহং বন্ধিত্ৰা গুল়্হা পঞ্হা পুচ্ছিতা, অযঞ্চ সমণো পুচ্ছিতমত্তেযেৰ ৰিস্সজ্জেসি, জানং নু খো মে অজ্ঝাসযং কথেসি, উদাহু কিন্তাহন্তিআদিমাহ। তত্থ কিন্তাহন্তি কিং তে অহং। অথস্সা ভগৰা আচিক্খন্তো মাতরন্তিআদিমাহ। সাহু তেতি গাথায অনুমোদিত্ৰা সম্পহংসিত্ৰা ভগৰন্তং ৰন্দিত্ৰা গন্ধমালাদীহি পূজেত্ৰা অত্তনো দেৰট্ঠানমেৰ গতাতি।
কুটিকাসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
১০. সমিদ্ধিসুত্তৰণ্ণনা
২০. দসমে তপোদারামেতি তপোদস্স তত্তোদকস্স রহদস্স ৰসেন এৰং লদ্ধনামে আরামে। ৰেভারপব্বতস্স কির হেট্ঠা ভুম্মট্ঠকনাগানং পঞ্চযোজনসতিকং নাগভৰনং দেৰলোকসদিসং মণিমযেন তলেন আরামুয্যানেহি চ সমন্নাগতং। তত্থ নাগানং কীল়নট্ঠানে মহাউদকরহদো, ততো তপোদা নাম নদী সন্দতি কুথিতা উণ্হোদকা। কস্মা পনেসা এদিসা? রাজগহং কির পরিৰারেত্ৰা মহাপেতলোকো তিট্ঠতি, তত্থ দ্ৰিন্নং মহালোহকুম্ভিনিরযানং অন্তরেন অযং তপোদা আগচ্ছতি, তস্মা কুথিতা সন্দতি। ৰুত্তম্পি চেতং –
‘‘যতাযং, ভিক্খৰে, তপোদা সন্দতি, সো দহো অচ্ছোদকো সীতোদকো সাতোদকো সেতোদকো সুপ্পতিত্থো রমণীযো পহূতমচ্ছকচ্ছপো, চক্কমত্তানি চ পদুমানি পুপ্ফন্তি। অপিচাযং, ভিক্খৰে, তপোদা দ্ৰিন্নং মহানিরযানং অন্তরিকায আগচ্ছতি, তেনাযং তপোদা কুথিতা সন্দতী’’তি (পারা॰ ২৩১)।
ইমস্স পন আরামস্স
সমিদ্ধীতি তস্স কির থেরস্স অত্তভাৰো সমিদ্ধো অভিরূপো পাসাদিকো, তস্মা ‘‘সমিদ্ধী’’ত্ৰেৰ সঙ্খং গতো। গত্তানি পরিসিঞ্চিতুন্তি পধানিকত্থেরো এস, বলৰপচ্চূসে উট্ঠাযাসনা সরীরং উতুং গাহাপেত্ৰা বহি একচীৰরো অট্ঠাসীতি নিৰাসনং নিৰাসেত্ৰা কাযবন্ধনং বন্ধিত্ৰা চীৰরং হত্থেন গহেত্ৰা অট্ঠাসি।
গত্তানি পুব্বাপযমানোতি গত্তানি পুব্বসদিসানি ৰোদকানি কুরুমানো। অল্লসরীরে পারুতং হি চীৰরং কিলিস্সতি দুগ্গন্ধং হোতি, ন চেতং ৰত্তং। থেরো পন ৰত্তসম্পন্নো, তস্মা ৰত্তে ঠিতোৰ ন্হাযিত্ৰা পচ্চুত্তরিত্ৰা অট্ঠাসি। তত্থ ইদং ন্হানৰত্তং – উদকতিত্থং গন্ত্ৰা যত্থ কত্থচি চীৰরানি নিক্খিপিত্ৰা ৰেগেন ঠিতকেনেৰ ন ওতরিতব্বং, সব্বদিসা পন ওলোকেত্ৰা
থেরোপি তথা ন্হাযিত্ৰা পচ্চুত্তরিত্ৰা ৰিগচ্ছমানউদকং কাযং ওলোকযমানো অট্ঠাসি। তস্স পকতিযাপি পাসাদিকস্স
অভুত্ৰাতি পঞ্চ কামগুণে অপরিভুঞ্জিত্ৰা। ভিক্খসীতি পিণ্ডায চরসি। মা তং কালো উপচ্চগাতি এত্থ কালো নাম পঞ্চকামগুণপটিসেৰনক্খমো দহরযোব্বনকালো। জরাজিণ্ণেন হি ওভগ্গেন দণ্ডপরাযণেন পৰেধমানেন কাসসাসাভিভূতেন ন সক্কা কামে পরিভুঞ্জিতুং। ইতি ইমং কালং সন্ধায দেৰতা ‘‘মা তং কালো উপচ্চগা’’তি আহ। তত্থ মা উপচ্চগাতি মা অতিক্কমি।
কালং ৰোহং ন জানামীতি এত্থ ৰোতি নিপাতমত্তং। কালং ন জানামীতি মরণকালং সন্ধায ৰদতি। সত্তানঞ্হি –
‘‘জীৰিতং
পঞ্চেতে জীৰলোকস্মিং, অনিমিত্তা ন নাযরে’’॥
তত্থ জীৰিতং তাৰ ‘‘এত্তকমেৰ, ন ইতো পর’’ন্তি ৰৰত্থানাভাৰতো অনিমিত্তং। কললকালেপি হি সত্তা মরন্তি, অব্বুদ-পেসি-ঘন-অড্ঢমাস-একমাস-দ্ৰেমাস-তেমাস-চতুমাসপঞ্চমাস…পে॰… দসমাসকালেপি, কুচ্ছিতো নিক্খন্তসমযেপি, ততো পরং ৰস্সসতস্স অন্তোপি বহিপি মরন্তিযেৰ। ব্যাধিপি ‘‘ইমিনাৰ ব্যাধিনা সত্তা মরন্তি, ন অঞ্ঞেনা’’তি ৰৰত্থানাভাৰতো অনিমিত্তো। চক্খুরোগেনপি হি সত্তা মরন্তি সোতরোগাদীনং অঞ্ঞতরেনপি। কালোপি, ‘‘ইমস্মিং যেৰ কালে মরিতব্বং, ন অঞ্ঞস্মি’’ন্তি এৰং দেহনিক্খেপনম্পি, ‘‘ইধেৰ মীযমানানং দেহেন পতিতব্বং, ন অঞ্ঞত্থা’’তি এৰং ৰৰত্থানাভাৰতো অনিমিত্তং। অন্তোগামে জাতানঞ্হি বহিগামেপি অত্তভাৰো পততি, বহিগামেপি জাতানং অন্তোগামেপি। তথা থলজানং জলে, জলজানং থলেতি অনেকপ্পকারতো ৰিত্থারেতব্বং। গতিপি, ‘‘ইতো চুতেন ইধ নিব্বত্তিতব্ব’’ন্তি এৰং ৰৰত্থানাভাৰতো অনিমিত্তা। দেৰলোকতো হি চুতা মনুস্সেসুপি নিব্বত্তন্তি
ছন্নো কালো ন দিস্সতীতি অযং কালো ময্হং পটিচ্ছন্নো অৰিভূতো ন পঞ্ঞাযতি। তস্মাতি যস্মা অযং কালো পটিচ্ছন্নো ন পঞ্ঞাযতি, তস্মা পঞ্চ কামগুণে অভুত্ৰাৰ ভিক্খামি। মা মং কালো উপচ্চগাতি এত্থ সমণধম্মকরণকালং সন্ধায ‘‘কালো’’তি আহ। অযঞ্হি সমণধম্মো নাম পচ্ছিমে কালে তিস্সো ৰযোসীমা অতিক্কন্তেন ওভগ্গেন দণ্ডপরাযণেন পৰেধমানেন কাসসাসাভিভূতেন ন সক্কা কাতুং। তদা হি ন সক্কা হোতি ইচ্ছিতিচ্ছিতং বুদ্ধৰচনং ৰা গণ্হিতুং, ধুতঙ্গং ৰা পরিভুঞ্জিতুং, অরঞ্ঞৰাসং ৰা ৰসিতুং, ইচ্ছিতিচ্ছিতক্খণে সমাপত্তিং ৰা সমাপজ্জিতুং, পদভাণ-সরভঞ্ঞধম্মকথা-অনুমোদনাদীনি ৰা কাতুং, তরুণযোব্বনকালে পনেতং সব্বং সক্কা কাতুন্তি অযং সমণধম্মকরণস্স কালো মা মং উপচ্চগা, যাৰ মং নাতিক্কমতি, তাৰ কামে অভুত্ৰাৰ সমণধম্মং করোমীতি আহ।
পথৰিযং পতিট্ঠহিত্ৰাতি সা কির দেৰতা – ‘‘অযং ভিক্খু সমণধম্মকরণস্স কালং নাম কথেতি, অকালং নাম কথেতি, সহেতুকং কথেতি সানিসংস’’ন্তি এত্তাৰতাৰ থেরে লজ্জং পচ্চুপট্ঠাপেত্ৰা মহাব্রহ্মং ৰিয অগ্গিক্খন্ধং ৰিয দহরো ত্ৰন্তিআদিমাহ। তত্থ সুসূতি তরুণো। কাল়কেসোতি সুট্ঠু কাল়কেসো। ভদ্রেনাতি ভদ্দকেন। একচ্চো হি দহরোপি সমানো কাণো ৰা হোতি কুণিআদীনং ৰা অঞ্ঞতরো, সো ভদ্রেন যোব্বনেন সমন্নাগতো নাম ন হোতি। যো পন অভিরূপো হোতি দস্সনীযো পাসাদিকো সব্বসম্পত্তিসম্পন্নো, যং যদেৰ অলঙ্কারপরিহারং ইচ্ছতি, তেন তেন অলঙ্কতো দেৰপুত্তো ৰিয চরতি, অযং ভদ্রেন যোব্বনেন সমন্নাগতো নাম হোতি। থেরো চ উত্তমরূপসম্পন্নো, তেন নং এৰমাহ।
অনিক্কীল়িতাৰী কামেসূতি কামেসু অকীল়িতকীল়ো অভুত্তাৰী, অকতকামকীল়োতি অত্থো। মা সন্দিট্ঠিকং হিত্ৰাতি যেভুয্যেন হি তা অদিট্ঠসচ্চা অৰীতরাগা অপরচিত্তৰিদূনিযো দেৰতা ভিক্খূ দসপি ৰস্সানি ৰীসতিম্পি…পে॰… সট্ঠিম্পি ৰস্সানি পরিসুদ্ধং অখণ্ডং ব্রহ্মচরিযং চরমানে দিস্ৰা – ‘‘ইমে ভিক্খূ মানুসকে পঞ্চ কামগুণে পহায দিব্বে কামে পত্থযন্তা সমণধম্মং করোন্তী’’তি সঞ্ঞং উপ্পাদেন্তি, অযম্পি তত্থেৰ উপ্পাদেসি। তস্মা মানুসকে কামে সন্দিট্ঠিকে, দিব্বে চ কালিকে কত্ৰা এৰমাহ।
ন খো অহং, আৰুসোতি, আৰুসো, অহং সন্দিট্ঠিকে কামে হিত্ৰা কালিকে কামে ন অনুধাৰামি ন পত্থেমি ন পিহেমি। কলিকঞ্চ খো অহং, আৰুসোতি অহং খো, আৰুসো, কালিকং কামং হিত্ৰা সন্দিট্ঠিকং লোকুত্তরধম্মং অনুধাৰামি। ইতি থেরো চিত্তানন্তরং অলদ্ধব্বতায দিব্বেপি মানুসকেপি পঞ্চ কামগুণে কালিকাতি অকাসি, চিত্তানন্তরং লদ্ধব্বতায লোকুত্তরধম্মং সন্দিট্ঠিকন্তি। পঞ্চকামগুণেসু সমোহিতেসুপি সম্পন্নকামস্সাপি কামিনো চিত্তানন্তরং ইচ্ছিতিচ্ছিতারম্মণানুভৰনং ন সম্পজ্জতি। চক্খুদ্ৰারে ইট্ঠারম্মণং অনুভৰিতুকামেন হি চিত্তকারপোত্থকাররূপকারাদযো পক্কোসাপেত্ৰা, ‘‘ইদং নাম সজ্জেথা’’তি ৰত্তব্বং হোতি। এত্থন্তরে অনেককোটিসতসহস্সানি চিত্তানি উপ্পজ্জিত্ৰা নিরুজ্ঝন্তি। অথ পচ্ছা তং আরম্মণং সম্পাপুণাতি
সো তমেৰত্থং গহেত্ৰা কালিকা হি, আৰুসোতিআদিমাহ। তত্থ কালিকাতি ৰুত্তনযেন সমোহিতসম্পত্তিনাপি কালন্তরে পত্তব্বা। বহুদুক্খাতি পঞ্চ কামগুণে নিস্সায পত্তব্বদুক্খস্স বহুতায বহুদুক্খা। তংৰত্থুকস্সেৰ উপাযাসস্স বহুতায বহুপাযাসা। আদীনৰো এত্থ ভিয্যোতি পঞ্চ কামগুণে নিস্সায লদ্ধব্বসুখতো আদীনৰো ভিয্যো, দুক্খমেৰ বহুতরন্তি অত্থো। সন্দিট্ঠিকো অযং ধম্মোতি অযং লোকুত্তরধম্মো যেন যেন অধিগতো হোতি, তেন তেন পরসদ্ধায গন্তব্বতং হিত্ৰা পচ্চৰেক্খণঞাণেন সযং দট্ঠব্বোতি সন্দিট্ঠিকো। অত্তনো ফলদানং সন্ধায নাস্স কালোতি অকালো, অকালোযেৰ অকালিকো। যো এত্থ অরিযমগ্গধম্মো, সো অত্তনো পৰত্তিসমনন্তরমেৰ ফলং দেতীতি অত্থো। ‘‘এহি পস্স ইমং ধম্ম’’ন্তি এৰং পৰত্তং এহিপস্সৰিধিং অরহতীতি এহিপস্সিকো। আদিত্তং চেলং ৰা সীসং ৰা অজ্ঝুপেক্খিত্ৰাপি ভাৰনাৰসেন অত্তনো চিত্তে উপনযং অরহতীতি ওপনেয্যিকো। সব্বেহি উগ্ঘটিতঞ্ঞূআদীহি ৰিঞ্ঞূহি ‘‘ভাৰিতো মে মগ্গো, অধিগতং ফলং, সচ্ছিকতো নিরোধো’’তি অত্তনি অত্তনি ৰেদিতব্বোতি পচ্চত্তং ৰেদিতব্বো ৰিঞ্ঞূহীতি। অযমেত্থ সঙ্খেপো, ৰিত্থারো পন ৰিসুদ্ধিমগ্গে (ৰিসুদ্ধি॰ ১.১৪৬ আদযো) ধম্মানুস্সতিৰণ্ণনাযং ৰুত্তো।
ইদানি সা দেৰতা অন্ধো ৰিয রূপৰিসেসং থেরেন কথিতস্স অত্থে অজানন্তী কথঞ্চ ভিক্খূতিআদিমাহ। তত্থ কথঞ্চাতিপদস্স ‘‘কথঞ্চ ভিক্খু কালিকা কামা ৰুত্তা ভগৰতা, কথং বহুদুক্খা, কথং বহুপাযাসা’’তি? এৰং সব্বপদেহি সম্বন্ধো ৰেদিতব্বো।
নৰোতি অপরিপুণ্ণপঞ্চৰস্সো হি ভিক্খু নৰো নাম হোতি, পঞ্চৰস্সতো পট্ঠায মজ্ঝিমো, দসৰস্সতো পট্ঠায থেরো। অপরো নযো – অপরিপুণ্ণদসৰস্সো নৰো, দসৰস্সতো পট্ঠায মজ্ঝিমো, ৰীসতিৰস্সতো পট্ঠায থেরো। তেসং অহং নৰোতি ৰদতি।
নৰোপি একচ্চো সত্তট্ঠৰস্সকালে পব্বজিত্ৰা দ্ৰাদসতেরসৰস্সানি ইমং ধম্মৰিনযন্তি ইমং ধম্মঞ্চ ৰিনযঞ্চ। উভযম্পেতং সাসনস্সেৰ নামং। ধম্মেন হেত্থ দ্ৰে পিটকানি ৰুত্তানি, ৰিনযেন
মহেসক্খাহীতি মহাপরিৰারাহি। একেকস্স হি দেৰরঞ্ঞো কোটিসতম্পি কোটিসহস্সম্পি পরিৰারো হোতি, তে অত্তানং মহন্তে ঠানে ঠপেত্ৰা তথাগতং পস্সন্তি। তত্থ অম্হাদিসানং অপ্পেসক্খানং মাতুগামজাতিকানং কুতো ওকাসোতি দস্সেতি।
মযম্পি আগচ্ছেয্যামাতি ইদং সা দেৰতা ‘‘সচেপি চক্কৰাল়ং পূরেত্ৰা পরিসা নিসিন্না হোতি, মহতিযা বুদ্ধৰীথিযা সত্থু সন্তিকং গন্তুং লভতী’’তি ঞত্ৰা আহ। পুচ্ছ ভিক্খু, পুচ্ছ ভিক্খূতি থিরকরণৰসেন আমেডিতং কতং।
অক্খেয্যসঞ্ঞিনোতি এত্থ ‘‘দেৰো, মনুস্সো, গহট্ঠো, পব্বজিতো, সত্তো, পুগ্গলো, তিস্সো, ফুস্সো’’তিআদিনা নযেন অক্খেয্যতো সব্বেসং অক্খানানং সব্বাসং কথানং ৰত্থুভূততো পঞ্চক্খন্ধা ‘‘অক্খেয্যা’’তি ৰুচ্চন্তি। ‘‘সত্তো নরো পোসো পুগ্গলো ইত্থী পুরিসো’’তি এৰং সঞ্ঞা এতেসং অত্থীতি সঞ্ঞিনো, অক্খেয্যেস্ৰেৰ সঞ্ঞিনোতি অক্খেয্যসঞ্ঞিনো, পঞ্চসু খন্ধেসু সত্তপুগ্গলাদিসঞ্ঞিনোতি অত্থো। অক্খেয্যস্মিং পতিট্ঠিতাতি পঞ্চসু খন্ধেসু অট্ঠহাকারেহি পতিট্ঠিতা। রত্তো হি রাগৰসেন পতিট্ঠিতো হোতি, দুট্ঠো দোসৰসেন, মূল়্হো মোহৰসেন, পরামট্ঠো দিট্ঠিৰসেন, থামগতো অনুসযৰসেন, ৰিনিবদ্ধো মানৰসেন, অনিট্ঠঙ্গতো ৰিচিকিচ্ছাৰসেন, ৰিক্খেপগতো উদ্ধচ্চৰসেন পতিট্ঠিতো হোতি। অক্খেয্যং অপরিঞ্ঞাযাতি পঞ্চক্খন্ধে তীহি পরিঞ্ঞাহি অপরিজানিত্ৰা। যোগমাযন্তি মচ্চুনোতি মচ্চুনো যোগং পযোগং পক্খেপং উপক্খেপং উপক্কমং অব্ভন্তরং আগচ্ছন্তি, মরণৰসং গচ্ছন্তীতি অত্থো। এৰমিমায গাথায কালিকা কামা কথিতা।
পরিঞ্ঞাযাতি ঞাতপরিঞ্ঞা, তীরণপরিঞ্ঞা, পহানপরিঞ্ঞাতি ইমাহি তীহি পরিঞ্ঞাহি পরিজানিত্ৰা। তত্থ কতমা ঞাতপরিঞ্ঞা? পঞ্চক্খন্ধে তীরণপরিঞ্ঞা? এৰং ঞাতং কত্ৰা পঞ্চক্খন্ধে তীরেতি অনিচ্চতো দুক্খতো রোগতোতি দ্ৰাচত্তালীসায আকারেহি। অযং পহানপরিঞ্ঞা? এৰং তীরযিত্ৰা অগ্গমগ্গেন পঞ্চসু খন্ধেসু ছন্দরাগং পজহতি। অযং পহানপরিঞ্ঞা।
অক্খাতারং ন মঞ্ঞতীতি এৰং তীহি পরিঞ্ঞাহি পঞ্চক্খন্ধে পরিজানিত্ৰা খীণাসৰো ভিক্খু অক্খাতারং পুগ্গলং ন মঞ্ঞতি। অক্খাতারন্তি কম্মৰসেন কারণং ৰেদিতব্বং, অক্খাতব্বং কথেতব্বং পুগ্গলং ন মঞ্ঞতি, ন পস্সতীতি অত্থো তঞ্হি তস্স ন হোতীতি তং তস্স খীণাসৰস্স ন হোতি। যেন নং ৰজ্জাতি যেন নং ‘‘রাগেন রত্তো’’তি ৰা ‘‘দোসেন দুট্ঠো’’তি ৰা ‘‘মোহেন মূল়্হো’’তি ৰাতি কোচি ৰদেয্য, তং কারণং তস্স খীণাসৰস্স নত্থি।
সচে ৰিজানাসি ৰদেহীতি সচে এৰরূপং খীণাসৰং জানাসি, ‘‘জানামী’’তি ৰদেহি। নো চে জানাসি, অথ ‘‘ন জানামী’’তি ৰদেহি। যক্খাতি দেৰতং আলপন্তো আহ। ইতি ইমায গাথায সন্দিট্ঠিকো নৰৰিধো লোকুত্তরধম্মো কথিতো। সাধূতি আযাচনত্থে নিপাতো।
যো মঞ্ঞতীতি যো অত্তানং ‘‘অহং সমো’’তি ৰা ‘‘ৰিসেসী’’তি ৰা ‘‘নিহীনো’’তি ৰা মঞ্ঞতি। এতেন ‘‘সেয্যোহমস্মী’’তিআদযো তযো মানা গহিতাৰ। তেসু গহিতেসু নৰ মানা গহিতাৰ হোন্তি। সো ৰিৰদেথ তেনাতি সো পুগ্গলো তেনেৰ মানেন যেন কেনচি পুগ্গলেন সদ্ধিং – ‘‘কেন মং ত্ৰং পাপুণাসি, কিং জাতিযা পাপুণাসি, উদাহু গোত্তেন, কুলপদেসেন, ৰণ্ণপোক্খরতায, বাহুসচ্চেন, ধুতগুণেনা’’তি এৰং ৰিৰদেয্য। ইতি ইমাযপি উপড্ঢগাথায কালিকা কামা কথিতা।
তীসু ৰিধাসূতি তীসু মানেসু। ‘‘একৰিধেন রূপসঙ্গহো’’তিআদীসু (ধ॰ স॰ ৫৮৪) হি কোট্ঠাসো ‘‘ৰিধো’’তি ৰুত্তো। ‘‘কথংৰিধং সীলৰন্তং ৰদন্তি, কথংৰিধং পঞ্ঞৰন্তং ৰদন্তী’’তিআদীসু (সং॰ নি॰ ১.৯৫) আকারো। ‘‘তিস্সো ইমা, ভিক্খৰে, ৰিধা। কতমা তিস্সো অৰিকম্পমানোতি সো পুগ্গলো এতেসু সঙ্খেপতো তীসু সমো ৰিসেসীতি ন তস্স হোতীতি তস্স পহীনমানস্স খীণাসৰস্স ‘‘অহং সদিসো’’তি ৰা ‘‘সেয্যো’’তি ৰা ‘‘হীনো’’তি ৰা ন হোতীতি দস্সেতি। পচ্ছিমপদং ৰুত্তনযমেৰ। ইতি ইমাযপি উপড্ঢগাথায নৰৰিধো সন্দিট্ঠিকো লোকুত্তরধম্মো কথিতো।
পহাসি সঙ্খন্তি, ‘‘পটিসঙ্খা যোনিসো আহারং আহারেতী’’তিআদীসু (সং॰ নি॰ ৪.১২০, ২৩৯) পঞ্ঞা ‘‘সঙ্খা’’তি আগতা। ‘‘অত্থি তে কোচি গণকো ৰা মুদ্দিকো ৰা সঙ্খাযকো ৰা, যো পহোতি গঙ্গায ৰালুকং গণেতু’’ন্তি (সং॰ নি॰ ৪.৪১০) এত্থ গণনা। ‘‘সঞ্ঞানিদানা হি পপঞ্চসঙ্খা’’তিআদীসু (সু॰ নি॰ ৮৮০) কোট্ঠাসো। ‘‘যা তেসং তেসং ধম্মানং সঙ্খা সমঞ্ঞা’’তি (ধ॰ স॰ ১৩১৩-১৩১৫) এত্থ পণ্ণত্তি ‘‘সঙ্খা’’তি আগতা। ইধাপি অযমেৰ অধিপ্পেতা। পহাসি সঙ্খন্তি পদস্স হি অযমেৰত্থো – রত্তো দুট্ঠো মূল়্হো ইতি ইমং পণ্ণত্তিং খীণাসৰো পহাসি জহি পজহীতি।
ন ৰিমানমজ্ঝগাতি নৰভেদং তিৰিধমানং ন উপগতো। নিৰাসট্ঠেন ৰা মাতুকুচ্ছি ‘‘ৰিমান’’ন্তি ৰুচ্চতি, তং আযতিং পটিসন্ধিৰসেন ন উপগচ্ছীতিপি অত্থো। অনাগতত্থে অতীতৰচনং। অচ্ছেচ্ছীতি ছিন্দি। ছিন্নগন্থন্তি চত্তারো গন্থে ছিন্দিত্ৰা ঠিতং। অনীঘন্তি নিদ্দুক্খং। নিরাসন্তি নিত্তণ্হং। পরিযেসমানাতি ওলোকযমানা। নাজ্ঝগমুন্তি ন অধিগচ্ছন্তি ন ৰিন্দন্তি ন পস্সন্তি। ৰত্তমানত্থে অতীতৰচনং। ইধ ৰা হুরং ৰাতি ইধলোকে ৰা পরলোকে ৰা। সব্বনিৰেসনেসূতি তযো ভৰা, চতস্সো যোনিযো, পঞ্চ গতিযো, সত্ত ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযো, নৰ সত্তাৰাসা, ইতি ইমেসুপি সব্বেসু সত্তনিৰেসনেসু এৰরূপং খীণাসৰং কাযস্স ভেদা উপ্পজ্জমানং ৰা উপ্পন্নং
ইমঞ্চ গাথং সুত্ৰা সাপি দেৰতা অত্থং সল্লক্খেসি, তেনেৰ কারণেন ইমস্স খ্ৰাহং, ভন্তেতিআদিমাহ। তত্থ পাপং ন কযিরাতি গাথায দসকুসলকম্মপথৰসেনপি কথেতুং ৰট্টতি অট্ঠঙ্গিকমগ্গৰসেনপি। দসকুসলকম্মপথৰসেন তাৰ ৰচসাতি চতুব্বিধং ৰচীসুচরিতং গহিতং। মনসাতি তিৰিধং মনোসুচরিতং গহিতং। কাযেন ৰা কিঞ্চন সব্বলোকেতি তিৰিধং কাযসুচরিতং গহিতং। ইমে তাৰ দসকুসলকম্মপথধম্মা হোন্তি। কামে পহাযাতি ইমিনা পন কামসুখল্লিকানুযোগো সতিমা সম্পজানোতি ইমিনা দসকুসলকম্মপথকারণং সতিসম্পজঞ্ঞং গহিতং। দুক্খং ন সেৰেথ অনত্থসংহিতন্তি ইমিনা অত্তকিলমথানুযোগো পটিসিদ্ধো। ইতি দেৰতা ‘‘উভো অন্তে ৰিৰজ্জেত্ৰা
অট্ঠঙ্গিকমগ্গৰসেন পন অযং নযো – তস্মিং কির ঠানে মহতী ধম্মদেসনা অহোসি। দেসনাপরিযোসানে দেৰতা যথাঠানে ঠিতাৰ দেসনানুসারেন ঞাণং পেসেত্ৰা সোতাপত্তিফলে পতিট্ঠায অত্তনা অধিগতং অট্ঠঙ্গিকং মগ্গং দস্সেন্তী এৰমাহ। তত্থ ৰচসাতি সম্মাৰাচা গহিতা, মনো পন অঙ্গং ন হোতীতি মনসাতি মগ্গসম্পযুত্তকং চিত্তং গহিতং। কাযেন ৰা কিঞ্চন সব্বলোকেতি সম্মাকম্মন্তো গহিতো, আজীৰো পন ৰাচাকম্মন্তপক্খিকত্তা গহিতোৰ হোতি। সতিমাতি ইমিনা ৰাযামসতিসমাধযো গহিতা। সম্পজানোতিপদেন সম্মাদিট্ঠিসম্মাসঙ্কপ্পা। কামে পহায, দুক্খং ন সেৰেথাতিপদদ্ৰযেন অন্তদ্ৰযৰজ্জনং। ইতি ইমে দ্ৰে অন্তে অনুপগম্ম মজ্ঝিমং পটিপদং তুম্হেহি কথিতং, আজানামি ভগৰাতি ৰত্ৰা তথাগতং গন্ধমালাদীহি পূজেত্ৰা পদক্খিণং কত্ৰা পক্কামীতি।
সমিদ্ধিসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
নন্দনৰগ্গো দুতিযো।
৩. সত্তিৰগ্গো
১. সত্তিসুত্তৰণ্ণনা
২১. সত্তিৰগ্গস্স পঠমে সত্তিযাতি দেসনাসীসমেতং। একতোখারাদিনা সত্থেনাতি অত্থো। ওমট্ঠোতি পহতো। চত্তারো হি পহারা ওমট্ঠো উম্মট্ঠো মট্ঠো ৰিমট্ঠোতি। তত্থ উপরি ঠত্ৰা অধোমুখং দিন্নপহারো ওমট্ঠো নাম; হেট্ঠা ঠত্ৰা উদ্ধংমুখং দিন্নো উম্মট্ঠো নাম; অগ্গল়সূচি ৰিয ৰিনিৰিজ্ঝিত্ৰা গতো মট্ঠো নাম; সেসো সব্বোপি ৰিমট্ঠো নাম। ইমস্মিং পন ঠানে ওমট্ঠো গহিতো। সো হি সব্বদারুণো দুরুদ্ধরসল্লো দুত্তিকিচ্ছো অন্তোদোসো অন্তোপুব্বলোহিতোৰ হোতি পরিব্বজেতি ৰিহরেয্য।
ইমায গাথায কিং কথেতি? যথা সত্তিযা ওমট্ঠো পুরিসো সল্লুব্বহন-ৰণতিকিচ্ছনানং অত্থায ৰীরিযং আরভতি, পযোগং করোতি পরক্কমতি। যথা চ ডয্হমানো মত্থকে আদিত্তসীসো তস্স নিব্বাপনত্থায ৰীরিযং আরভতি, পযোগং করোতি পরক্কমতি, এৰমেৰ ভিক্খু কামরাগং পহানায সতো অপ্পমত্তো হুত্ৰা ৰিহরেয্য ভগৰাতি কথেসি।
অথ ভগৰা চিন্তেসি – ইমায দেৰতায উপমা তাৰ দল়্হং কত্ৰা আনীতা, অত্থং পন পরিত্তকং গহেত্ৰা ঠিতা, পুনপ্পুনং কথেন্তীপি হেসা কামরাগস্স ৰিক্খম্ভনপহানমেৰ কথেয্য। যাৰ চ কামরাগো মগ্গেন ন সমুগ্ঘাটিযতি, তাৰ অনুবদ্ধোৰ হোতি। ইতি তমেৰ ওপম্মং গহেত্ৰা পঠমমগ্গৰসেন দেসনং ৰিনিৰট্টেত্ৰা দেসেন্তো দুতিযং গাথমাহ। তস্সত্থো পুরিমানুসারেনেৰ ৰেদিতব্বোতি। পঠমং।
২. ফুসতিসুত্তৰণ্ণনা
২২. দুতিযে নাফুসন্তং ফুসতীতি কম্মং অফুসন্তং ৰিপাকো ন ফুসতি, কম্মমেৰ ৰা অফুসন্তং কম্মং ন ফুসতি। কম্মঞ্হি নাকরোতো করিযতি। ফুসন্তঞ্চ ততো ফুসেতি কম্মং ফুসন্তং ৰিপাকো ফুসতি, কম্মমেৰ ৰা ফুসতি। কম্মঞ্হি করোতো করিযতি। তস্মা ফুসন্তং ফুসতি, অপ্পদুট্ঠপদোসিনন্তি যস্মা ন অফুসন্তং ফুসতি, ফুসন্তঞ্চ ফুসতি, অযং কম্মৰিপাকানং ধম্মতা, তস্মা যো ‘‘অপ্পদুট্ঠস্স নরস্স দুস্সতি, সুদ্ধস্স পোসস্স অনঙ্গণস্সা’’তি এৰং ৰুত্তো অপ্পদুট্ঠপদোসী পুগ্গলো, তং পুগ্গলং কম্মং ফুসন্তমেৰ কম্মং ফুসতি, ৰিপাকো ৰা ফুসতি। সো হি পরস্স উপঘাতং কাতুং সক্কোতি ৰা মা ৰা, অত্তা পনানেন চতূসু অপাযেসু ঠপিতো নাম হোতি। তেনাহ ভগৰা – ‘‘তমেৰ বালং পচ্চেতি পাপং, সুখুমো রজো পটিৰাতংৰ খিত্তো’’তি। দুতিযং।
৩. জটাসুত্তৰণ্ণনা
২৩. ততিযে অন্তোজটাতি গাথাযং জটাতি তণ্হায জালিনিযা অধিৰচনং। সা হি রূপাদীসু আরম্মণেসু হেট্ঠুপরিযৰসেন পুনপ্পুনং উপ্পজ্জনতো সংসিব্বনট্ঠেন ৰেল়ুগুম্বাদীনং সাখাজালসঙ্খাতা জটা ৰিযাতি জটা। সা পনেসা সকপরিক্খারপরপরিক্খারেসু সকঅত্তভাৰ-পরঅত্তভাৰেসু অজ্ঝত্তিকাযতন-বাহিরাযতনেসু চ উপ্পজ্জনতো অন্তোজটা বহিজটাতি ৰুচ্চতি। তায এৰং উপ্পজ্জমানায জটায জটিতা পজা। যথা নাম ৰেল়ুজটাদীহি ৰেল়ুআদযো, এৰং তায তণ্হাজটায সব্বাপি অযং সত্তনিকাযসঙ্খাতা পজা জটিতা ৰিনদ্ধা, সংসিব্বিতাতি অত্থো। যস্মা চ এৰং জটিতা, তং তং গোতম পুচ্ছামীতি তস্মা তং পুচ্ছামি। গোতমাতি ভগৰন্তং গোত্তেন আলপতি। কো ইমং ৰিজটযে জটন্তি ইমং এৰং তেধাতুকং জটেত্ৰা ঠিতং জটং কো ৰিজটেয্য, ৰিজটেতুং কো সমত্থোতি পুচ্ছতি।
অথস্স ভগৰা তমত্থং ৰিস্সজ্জেন্তো সীলে পতিট্ঠাযাতিআদিমাহ। তত্থ সীলে পতিট্ঠাযাতি চতুপারিসুদ্ধিসীলে ঠত্ৰা। এত্থ চ ভগৰা জটাৰিজটনং পুচ্ছিতো সীলং আরভন্তো ন ‘‘অঞ্ঞং পুট্ঠো অঞ্ঞং কথেতী’’তি ৰেদিতব্বো। জটাৰিজটকস্স হি পতিট্ঠাদস্সনত্থমেত্থ সীলং কথিতং।
নরোতি সপঞ্ঞোতি কম্মজতিহেতুকপটিসন্ধিপঞ্ঞায পঞ্ঞৰা। চিত্তং পঞ্ঞঞ্চ ভাৰযন্তি সমাধিঞ্চেৰ ৰিপস্সনঞ্চ ভাৰযমানো। চিত্তসীসেন হেত্থ অট্ঠ সমাপত্তিযো কথিতা, পঞ্ঞানামেন ৰিপস্সনা। আতাপীতি ৰীরিযৰা। ৰীরিযঞ্হি কিলেসানং আতাপনপরিতাপনট্ঠেন ‘‘আতাপো’’তি ৰুচ্চতি, তদস্স অত্থীতি আতাপী। নিপকোতি নেপক্কং ৰুচ্চতি পঞ্ঞা, তায সমন্নাগতোতি অত্থো। ইমিনা পদেন পারিহারিযপঞ্ঞং দস্সেতি। পারিহারিযপঞ্ঞা নাম ‘‘অযং কালো উদ্দেসস্স, অযং কালো পরিপুচ্ছাযা’’তিআদিনা নযেন সব্বত্থ কারাপিতা পরিহরিতব্বপঞ্ঞা। ইমস্মিঞ্হি পঞ্হাব্যাকরণে তিক্খত্তুং পঞ্ঞা আগতা। তত্থ পঠমা জাতিপঞ্ঞা, দুতিযা ৰিপস্সনাপঞ্ঞা, ততিযা সব্বকিচ্চপরিণাযিকা পারিহারিযপঞ্ঞা।
সো ইমং ৰিজটযে জটন্তি সো ইমেহি সীলাদীহি সমন্নাগতো ভিক্খু। যথা নাম পুরিসো পথৰিযং পতিট্ঠায সুনিসিতং সত্থং উক্খিপিত্ৰা মহন্তং ৰেল়ুগুম্বং ৰিজটেয্য, এৰমেৰং সীলে
এত্তাৰতা সেখভূমিং কথেত্ৰা ইদানি জটং ৰিজটেত্ৰা ঠিতং মহাখীণাসৰং দস্সেন্তো যেসন্তিআদিমাহ। এৰং জটং ৰিজটেত্ৰা ঠিতং খীণাসৰং দস্সেত্ৰা পুন জটায ৰিজটনোকাসং দস্সেন্তো যত্থ নামঞ্চাতিআদিমাহ। তত্থ নামন্তি চত্তারো অরূপিনো খন্ধা। পটিঘং রূপসঞ্ঞা চাতি এত্থ পটিঘসঞ্ঞাৰসেন কামভৰো গহিতো, রূপসঞ্ঞাৰসেন রূপভৰো। তেসু দ্ৰীসু গহিতেসু অরূপভৰো গহিতোৰ হোতি ভৰসঙ্খেপেনাতি। এত্থেসা ছিজ্জতে জটাতি এত্থ তেভূমকৰট্টস্স পরিযাদিযনট্ঠানে এসা জটা ছিজ্জতি, নিব্বানং আগম্ম ছিজ্জতি নিরুজ্ঝতীতি অযং অত্থো দস্সিতো হোতি। ততিযং।
৪. মনোনিৰারণসুত্তৰণ্ণনা
২৪. চতুত্থে যতো যতোতি পাপতো ৰা কল্যাণতো ৰা। অযং কির দেৰতা ‘‘যংকিঞ্চি কুসলাদিভেদং লোকিযং ৰা লোকুত্তরং ৰা মনো, তং নিৰারেতব্বমেৰ, ন উপ্পাদেতব্ব’’ন্তি এৰংলদ্ধিকা স সব্বতোতি সো সব্বতো। অথ ভগৰা – ‘‘অযং দেৰতা অনিয্যানিককথং কথেতি, মনো নাম নিৰারেতব্বম্পি অত্থি ভাৰেতব্বম্পি, ৰিভজিত্ৰা নমস্সা দস্সেস্সামী’’তি চিন্তেত্ৰা দুতিযগাথং আহ। তত্থ ন মনো সংযতত্তমাগতন্তি, যং ৰুত্তং ‘‘ন সব্বতো মনো নিৰারযে’’তি, কতরং তং মনো, যং তং সব্বতো ন নিৰারেতব্বন্তি চে। মনো সংযতত্তং আগতং, যং মনো যত্থ সংযতভাৰং আগতং, ‘‘দানং দস্সামি, সীলং রক্খিস্সামী’’তিআদিনা নযেন উপ্পন্নং, এতং মনো ন নিৰারেতব্বং, অঞ্ঞদত্থু ব্রূহেতব্বং ৰড্ঢেতব্বং। যতো যতো চ পাপকন্তি যতো যতো অকুসলং উপ্পজ্জতি, ততো ততো চ তং নিৰারেতব্বন্তি। চতুত্থং।
৫. অরহন্তসুত্তৰণ্ণনা
২৫. পঞ্চমে কতাৰীতি চতূহি মগ্গেহি কতকিচ্চো। অহং ৰদামীতি অযং দেৰতা ৰনসণ্ডৰাসিনী, সা আরঞ্ঞকানং ভিক্খূনং ‘‘অহং ভুঞ্জামি, অহং নিসীদামি, মম পত্তো, মম
সামঞ্ঞন্তি লোকনিরুত্তিং লোকৰোহারং। কুসলোতি খন্ধাদীসু কুসলো। ৰোহারমত্তেনাতি উপলদ্ধিনিস্সিতকথং হিত্ৰা ৰোহারভেদং অকরোন্তো ‘‘অহং, মমা’’তি ৰদেয্য। ‘‘খন্ধা ভুঞ্জন্তি, খন্ধা নিসীদন্তি, খন্ধানং পত্তো, খন্ধানং চীৰর’’ন্তি হি ৰুত্তে ৰোহারভেদো হোতি, ন কোচি জানাতি। তস্মা এৰং অৰত্ৰা লোকৰোহারেন ৰোহরতীতি।
অথ দেৰতা – ‘‘যদি দিট্ঠিযা ৰসেন ন ৰদতি, মানৰসেন নু খো ৰদতী’’তি চিন্তেত্ৰা পুন যো হোতীতি পুচ্ছি। তত্থ মানং নু খোতি সো ভিক্খু মানং উপগন্ত্ৰা মানৰসেন ৰদেয্য নু খোতি। অথ ভগৰা – ‘‘অযং দেৰতা খীণাসৰং সমানং ৰিয করোতী’’তি চিন্তেত্ৰা, ‘‘খীণাসৰস্স নৰৰিধোপি মানো পহীনো’’তি দস্সেন্তো পটিগাথং আহ। তত্থ ৰিধূপিতাতি ৰিধমিতা। মানগন্থস্সাতি মানা চ মঞ্ঞতন্তি মঞ্ঞনং। তিৰিধম্পি তণ্হা-দিট্ঠি-মান-মঞ্ঞনং সো ৰীতিৰত্তো, অতিক্কন্তোতি অত্থো। সেসং উত্তানত্থমেৰাতি। পঞ্চমং।
৬. পজ্জোতসুত্তৰণ্ণনা
২৬. ছট্ঠে পুট্ঠুন্তি পুচ্ছিতুং। কথং জানেমূতি কথং জানেয্যাম। দিৰারত্তিন্তি দিৰা চ রত্তিঞ্চ। তত্থ তত্থাতি যত্থ যত্থেৰ পজ্জলিতো হোতি, তত্থ তত্থ। এসা আভাতি এসা বুদ্ধাভা। কতমা পন সাতি? ঞাণালোকো ৰা হোতু পীতিআলোকো ৰা পসাদালোকো ৰা ধম্মকথাআলোকো ৰা, সব্বোপি বুদ্ধানং পাতুভাৰা উপ্পন্নো আলোকো বুদ্ধাভা নাম। অযং অনুত্তরা সব্বসেট্ঠা অসদিসাতি। ছট্ঠং।
৭. সরসুত্তৰণ্ণনা
২৭. সত্তমে কুতো সরা নিৰত্তন্তীতি ইমে সংসারসরা কুতো নিৰত্তন্তি, কিং আগম্ম নপ্পৰত্তন্তীতি ন গাধতীতি ন পতিট্ঠাতি। অতোতি অতো নিব্বানতো। সেসং উত্তানত্থমেৰাতি। সত্তমং।
৮. মহদ্ধনসুত্তৰণ্ণনা
২৮. অট্ঠমে নিধানগতং মুত্তসারাদি মহন্তং ধনমেতেসন্তি মহদ্ধনা। সুৰণ্ণরজতভাজনাদি মহাভোগো এতেসন্তি মহাভোগা। অঞ্ঞমঞ্ঞাভিগিজ্ঝন্তীতি অঞ্ঞমঞ্ঞং অভিগিজ্ঝন্তি পত্থেন্তি পিহেন্তি। অনলঙ্কতাতি অতিত্তা অপরিযত্তজাতা। উস্সুক্কজাতেসূতি নানাকিচ্চজাতেসু অনুপ্পন্নানং রূপাদীনং উপ্পাদনত্থায উপ্পন্নানং অনুভৰনত্থায উস্সুক্কেসু। ভৰসোতানুসারীসূতি ৰট্টসোতং অনুসরন্তেসু। অনুস্সুকাতি অৰাৰটা। অগারন্তি মাতুগামেন সদ্ধিং গেহং। ৰিরাজিযাতি ৰিরাজেত্ৰা। সেসং উত্তানমেৰাতি। অট্ঠমং।
৯. চতুচক্কসুত্তৰণ্ণনা
২৯. নৰমে চতুচক্কন্তি চতুইরিযাপথং। ইরিযাপথো হি ইধ চক্কন্তি অধিপ্পেতো। নৰদ্ৰারন্তি নৰহি ৰণমুখেহি নৰদ্ৰারং। পুণ্ণন্তি অসুচিপূরং। লোভেন সংযুতন্তি তণ্হায সংযুত্তং। কথং যাত্রা ভৰিস্সতীতি এতস্স এৰরূপস্স সরীরস্স কথং নিগ্গমনং ভৰিস্সতি, কথং মুত্তি পরিমুত্তি সমতিক্কমো ভৰিস্সতীতি পুচ্ছতি। নদ্ধিন্তি উপনাহং, পুব্বকালে কোধো, অপরকালে উপনাহোতি এৰং পৰত্তং বলৰকোধন্তি অত্থো। ৰরত্তন্তি ‘‘ছেত্ৰা নদ্ধি ৰরত্তঞ্চ, সন্দানং সহনুক্কম’’ন্তি গাথায (ধ॰ প॰ ৩৯৮; সু॰ নি॰ ৬২৭) তণ্হা ৰরত্তা, দিট্ঠি সন্দানং নাম জাতং। ইধ পন পাল়িনিদ্দিট্ঠে কিলেসে ঠপেত্ৰা অৰসেসা ‘‘ৰরত্তা’’তি ৰেদিতব্বা, ইতি কিলেসৰরত্তঞ্চ ছেত্ৰাতি অত্থো। ইচ্ছা লোভন্তি একোযেৰ ধম্মো ইচ্ছনট্ঠেন ইচ্ছা, লুব্ভনট্ঠেন লোভোতি ৰুত্তো। পঠমুপ্পত্তিকা ৰা দুব্বলা ইচ্ছা, অপরাপরুপ্পত্তিকো বলৰা লোভো। অলদ্ধপত্থনা ৰা ইচ্ছা, পটিলদ্ধৰত্থুম্হি লোভো। সমূলং তণ্হন্তি অৰিজ্জামূলেন সমূলকং তণ্হং। অব্বুয্হাতি অগ্গমগ্গেন উপ্পাটেত্ৰা। সেসং উত্তানমেৰাতি। নৰমং।
১০. এণিজঙ্ঘসুত্তৰণ্ণনা
৩০. দসমে এণিজঙ্ঘন্তি এণিমিগস্স ৰিয সুৰট্টিতজঙ্ঘং। কিসন্তি অথূলং সমসরীরং। অথ ৰা আতপেন মিলাতং মালাগন্ধৰিলেপনেহি অনুপব্রূহিতসরীরন্তিপি অত্থো। ৰীরন্তি ৰীরিযৰন্তং। অপ্পাহারন্তি ভোজনে মত্তঞ্ঞুতায মিতাহারং, ৰিকালভোজনপটিক্খেপৰসেন ৰা পরিত্তাহারং। অলোলুপন্তি সীহংৰেকচরং নাগন্তি একচরং সীহং ৰিয, একচরং নাগং ৰিয। গণৰাসিনো হি পমত্তা হোন্তি, একচরা অপ্পমত্তা, তস্মা একচরাৰ গহিতাতি। পৰেদিতাতি পকাসিতা কথিতা। এত্থাতি এতস্মিং নামরূপে। পঞ্চকামগুণৰসেন হি রূপং গহিতং, মনেন নামং, উভযেহি পন অৰিনিভুত্তধম্মে গহেত্ৰা পঞ্চক্খন্ধাদিৰসেনপেত্থ ভুম্মং যোজেতব্বন্তি। দসমং।
সত্তিৰগ্গো ততিযো।
৪. সতুল্লপকাযিকৰগ্গো
১. সব্ভিসুত্তৰণ্ণনা
৩১. সতুল্লপকাযিকৰগ্গস্স পঠমে সতুল্লপকাযিকাতি সতং ধম্মং সমাদানৰসেন উল্লপেত্ৰা সগ্গে নিব্বত্তাতি সতুল্লপকাযিকা। তত্রিদং ৰত্থু – সম্বহুলা কির সমুদ্দৰাণিজা নাৰায সমুদ্দং পক্খন্দিংসু। তেসং খিত্তসরৰেগেন গচ্ছন্তিযা নাৰায সত্তমে দিৰসে সমুদ্দমজ্ঝে মহন্তং উপ্পাতিকং পাতুভূতং, মহাঊমিযো উট্ঠহিত্ৰা নাৰং উদকস্স পূরেন্তি। নাৰায নিমুজ্জমানায মহাজনো অত্তনো অত্তনো দেৰতানং নামানি গহেত্ৰা আযাচনাদীনি করোন্তো পরিদেৰি। তেসং মজ্ঝে একো পুরিসো – ‘‘অত্থি নু খো মে এৰরূপে ভযে পতিট্ঠা’’তি আৰজ্জেন্তো অত্তনো পরিসুদ্ধানি সরণানি চেৰ সীলানি চ দিস্ৰা যোগী ৰিয পল্লঙ্কং আভুজিত্ৰা নিসীদি। তমেনং ইতরে সভযকারণং পুচ্ছিংসু। সো তেসং
তত্থ সব্ভিরেৰাতি পণ্ডিতেহি, সপ্পুরিসেহি এৰ। র-কারো পদসন্ধিকরো। সমাসেথাতি সহ নিসীদেয্য। দেসনাসীসমেৰ চেতং, সব্বইরিযাপথে সব্ভিরেৰ সহ কুব্বেয্যাতি অত্থো। কুব্বেথাতি করেয্য। সন্থৰন্তি মিত্তসন্থৰং। তণ্হাসন্থৰো পন ন কেনচি সদ্ধিং কাতব্বো, মিত্তসন্থৰো বুদ্ধ-পচ্চেকবুদ্ধ-বুদ্ধসাৰকেহি সহ কাতব্বো। ইদং সন্ধাযেতং ৰুত্তং। সতন্তি বুদ্ধাদীনং সপ্পুরিসানং। সদ্ধম্মন্তি পঞ্চসীলদসসীলচতুসতিপট্ঠানাদিভেদং সদ্ধম্মং, ইধ পন পঞ্চসীলং অধিপ্পেতং। সেয্যো হোতীতি ৰড্ঢি হোতি। ন পাপিযোতি লামকং কিঞ্চি ন হোতি। নাঞ্ঞতোতি ৰালিকাদীহি তেলাদীনি ৰিয অঞ্ঞতো অন্ধবালতো পঞ্ঞা নাম ন লব্ভতি, তিলাদীহি পন তেলাদীনি ৰিয সতং ধম্মং ঞত্ৰা পণ্ডিতমেৰ সেৰন্তো ভজন্তো লভতীতি। সোকমজ্ঝেতি
ঞাতিমজ্ঝে ৰিরোচতীতি ঞাতিগণমজ্ঝে সংকিচ্চথেরস্স সদ্ধিৰিহারিকো অধিমুত্তকসামণেরো ৰিয সোভতি। সো কির থেরস্স ভাগিনেয্যো হোতি, অথ নং থেরো আহ – ‘‘সামণের, মহল্লকোসি জাতো, গচ্ছ, ৰস্সানি পুচ্ছিত্ৰা এহি, উপসম্পাদেস্সামি ত’’ন্তি। সো ‘‘সাধূ’’তি থেরং ৰন্দিত্ৰা পত্তচীৰরমাদায চোরঅটৰিযা ওরভাগে ভগিনিগামং গন্ত্ৰা পিণ্ডায
‘‘অহু অতীতমদ্ধানং, অরঞ্ঞস্মিং ব্রহাৰনে।
চেতো কূটানি ওড্ডেত্ৰা, সসকং অৰধী তদা॥
‘‘সসকঞ্চ মতং দিস্ৰা, উব্বিগ্গা মিগপক্খিনো।
একরত্তিং অপক্কামুং, ‘অকিচ্চং ৰত্ততে ইধ’॥
‘‘তথেৰ সমণং হন্ত্ৰা, অধিমুত্তং অকিঞ্চনং।
অদ্ধিকা নাগমিস্সন্তি, ধনজানি ভৰিস্সতী’’তি॥
‘‘সচ্চং খো সমণো আহ, অধিমুত্তো অকিঞ্চনো।
অদ্ধিকা নাগমিস্সন্তি, ধনজানি ভৰিস্সতি॥
‘‘সচে পটিপথে দিস্ৰা, নারোচেস্সসি কস্সচি।
তৰ সচ্চমনুরক্খন্তো, গচ্ছ ভন্তে যথাসুখ’’ন্তি॥
সো
‘‘কিং তে হোতি অধিমুত্তো, উদরে ৰসিকো অসি।
পুট্ঠা মে অম্ম অক্খাহি, কথং জানেমু তং ময’’ন্তি॥
‘‘অধিমুত্তস্স অহং মাতা, অযঞ্চ জনকো পিতা।
ভগিনী ভাতরো চাপি, সব্বেৰ ইধ ঞাতযো॥
‘‘অকিচ্চকারী অধিমুত্তো, যং দিস্ৰা ন নিৰারযে।
এতং খো ৰত্তং সমণানং, অরিযানং ধম্মজীৰিনং॥
‘‘সচ্চৰাদী অধিমুত্তো, যং দিস্ৰা ন নিৰারযে।
অধিমুত্তস্স সুচিণ্ণেন, সচ্চৰাদিস্স ভিক্খুনো।
সব্বেৰ অভযং পত্তা, সোত্থিং গচ্ছন্তু ঞাতযো’’তি॥
এৰং তে চোরেহি ৰিস্সজ্জিতা গন্ত্ৰা অধিমুত্তং আহংসু –
‘‘তৰ তাত সুচিণ্ণেন, সচ্চৰাদিস্স ভিক্খুনো।
সব্বেৰ অভযং পত্তা, সোত্থিং পচ্চাগমম্হসে’’তি॥
তেপি পঞ্চসতা চোরা পসাদং আপজ্জিত্ৰা অধিমুত্তস্স সামণেরস্স সন্তিকে পব্বজিংসু। সো তে আদায উপজ্ঝাযস্স সন্তিকং গন্ত্ৰা পঠমং অত্তনা উপসম্পন্নো পচ্ছা তে পঞ্চসতে অত্তনো অন্তেৰাসিকে কত্ৰা উপসম্পাদেসি। তে অধিমুত্তথেরস্স ওৰাদে ঠিতা সব্বে অগ্গফলং অরহত্তং পাপুণিংসু। ইমমত্থং গহেত্ৰা দেৰতা ‘‘সতং সদ্ধম্মমঞ্ঞায ঞাতিমজ্ঝে ৰিরোচতী’’তি আহ।
সাততন্তি সততং সুখং ৰা চিরং তিট্ঠন্তীতি ৰদতি। সব্বাসং ৰোতি সব্বাসং তুম্হাকং। পরিযাযেনাতি কারণেন। সব্বদুক্খা পমুচ্চতীতি, ন কেৰলং সেয্যোৰ হোতি, ন চ কেৰলং পঞ্ঞং লভতি, সোকমজ্ঝে ন সোচতি, ঞাতিমজ্ঝে ৰিরোচতি, সুগতিযং নিব্বত্ততি, চিরং সুখং তিট্ঠতি, সকলস্মা পন ৰট্টদুক্খাপি মুচ্চতীতি। পঠমং।
২. মচ্ছরিসুত্তৰণ্ণনা
৩২. দুতিযে মচ্ছেরা চ পমাদা চাতি অত্তসম্পত্তিনিগূহনলক্খণেন মচ্ছেরেন চেৰ সতিৰিপ্পৰাসলক্খণেন পমাদেন চ। একচ্চো হি ‘ইদং মে দেন্তস্স পরিক্খযং গমিস্সতি, ময্হং ৰা ঘরমানুসকানং ৰা ন ভৰিস্সতী’’তি মচ্ছরিযেন দানং ন দেতি। একচ্চো খিড্ডাদিপসুতত্তা ‘দানং দাতব্ব’’ন্তি চিত্তম্পি ন উপ্পাদেতি। এৰং দানং ন দীযতীতি এৰমেতং যসদাযকং সিরীদাযকং সম্পত্তিদাযকং সুখদাযকং দানং নাম ন দীযতীতিআদিনা কারণং কথেসি। পুঞ্ঞং আকঙ্খমানেনাতি পুব্বচেতনাদিভেদং পুঞ্ঞং ইচ্ছমানেন। দেয্যং হোতি ৰিজানতাতি অত্থি দানস্স ফলন্তি জানন্তেন দাতব্বমেৰাতি ৰদতি।
তমেৰ বালং ফুসতীতি তংযেৰ বালং ইধলোকপরলোকেসু জিঘচ্ছা চ পিপাসা চ ফুসতি অনুবন্ধতি ন ৰিজহতি। তস্মাতি যস্মা তমেৰ ফুসতি, তস্মা। ৰিনেয্য মচ্ছেরন্তি মচ্ছেরমলং ৰিনেত্ৰা। দজ্জা দানং মলাভিভূতি মলাভিভূ হুত্ৰা তং মচ্ছেরমলং অভিভৰিত্ৰা দানং দদেয্য।
তে মতেসু ন মীযন্তীতি অদানসীলতায মরণেন মতেসু ন মীযন্তি। যথা হি মতো সম্পরিৰারেত্ৰা ঠপিতে বহুম্হিপি অন্নপানাদিম্হি ‘‘ইদং ইমস্স হোতু, ইদং ইমস্সা’’তি উট্ঠহিত্ৰা সংৰিভাগং ন করোতি, এৰং অদানসীলোপীতি মতকস্স চ অদানসীলস্স চ ভোগা সমসমা নাম হোন্তি। তেন দানসীলা এৰরূপেসু মতেসু ন মীযন্তীতি অত্থো। পন্থানংৰ সহ ৰজং, অপ্পস্মিং যে পৰেচ্ছন্তীতি যথা অদ্ধানং কন্তারমগ্গং সহ ৰজন্তা পথিকা সহ ৰজন্তানং পথিকানং অপ্পস্মিং পাথেয্যে সংৰিভাগং কত্ৰা পৰেচ্ছন্তি দদন্তিযেৰ, এৰমেৰং যে পন অনমতগ্গং সংসারকন্তারং সহ ৰজন্তা সহ ৰজন্তানং অপ্পস্মিম্পি দেয্যধম্মে সংৰিভাগং কত্ৰা দদন্তিযেৰ, তে মতেসু ন মীযন্তি।
এস ধম্মো সনন্তনোতি এস পোরাণকো ধম্মো, সনন্তনানং অপ্পস্মেকেতি অপ্পস্মিং দেয্যধম্মে একে। পৰেচ্ছন্তীতি বহুনেকে ন দিচ্ছরেতি বহুনাপি ভোগেন সমন্নাগতা একচ্চে ন দদন্তি। সহস্সেন সমং মিতাতি সহস্সেন সদ্ধিং মিতা, সহস্স দানসদিসা হোতি।
দুরন্ৰযোতি ধম্মং চরেতি দসকুসলকম্মপথধম্মং চরতি। যোপি সমুঞ্জকঞ্চরেতি যো অপি খলমণ্ডলাদিসোধনপলালপোঠনাদিৰসেন সমুঞ্জকঞ্চরতি। দারঞ্চ পোসন্তি দারঞ্চ পোসন্তো। দদং অপ্পকস্মিন্তি অপ্পকস্মিং পণ্ণসাকমত্তস্মিম্পি সংৰিভাগং কত্ৰা দদন্তোৰ সো ধম্মং চরতি। সতং সহস্সানন্তি সহস্সং সহস্সং কত্ৰা গণিতানং পুরিসানং সতং, সতসহস্সন্তি অত্থো। সহস্সযাগিনন্তি ভিক্খুসহস্সস্স ৰা যাগো কহাপণসহস্সেন ৰা নিব্বত্তিতো যাগোপি সহস্সযাগো। সো এতেসং অত্থীতি সহস্সযাগিনো, তেসং সহস্সযাগিনং। এতেন দসন্নং ৰা ভিক্খুকোটীনং দসন্নং ৰা কহাপণকোটীনং পিণ্ডপাতো দস্সিতো হোতি। যে এত্তকং দদন্তি, তে কলম্পি নগ্ঘন্তি তথাৰিধস্সাতি আহ। য্ৰাযং সমুঞ্জকং চরন্তোপি ধম্মং চরতি, দারং পোসেন্তোপি, অপ্পকস্মিং দদন্তোপি, তথাৰিধস্স এতে সহস্সযাগিনো কলম্পি নগ্ঘন্তি। যং তেন দলিদ্দেন একপটিৰীসকমত্তম্পি সলাকভত্তমত্তম্পি ৰা দিন্নং, তস্স দানস্স সব্বেসম্পি তেসং দানং কলং নগ্ঘতীতি। কলং নাম সোল়সভাগোপি সতভাগোপি সহস্সভাগোপি। ইধ সতভাগো গহিতো। যং তেন দানং দিন্নং, তস্মিং সতধা ৰিভত্তে ইতরেসং দসকোটিসহস্সদানং ততো এককোট্ঠাসম্পি নগ্ঘতীতি আহ।
এৰং তথাগতে দানস্স অগ্ঘং করোন্তে সমীপে ঠিতা দেৰতা চিন্তেসি – ‘‘এৰং ভগৰা মহন্তং দানং পাদেন পৰট্টেত্ৰা রতনসতিকে ৰিয নরকে পক্খিপন্তো ইদং এৰং পরিত্তকং কেনাতি কেন কারণেন। মহগ্গতোতি মহত্তং গতো, ৰিপুলস্সেতং ৰেৰচনং। সমেন দিন্নস্সাতি সমেন দিন্নস্স দানস্স। অথস্সা ভগৰা দানং ৰিভজিত্ৰা দস্সেন্তো দদন্তি হেকেতিআদিমাহ। তত্থ ৰিসমে নিৰিট্ঠাতি ৰিসমে কাযৰচীমনোকম্মে পতিট্ঠিতা হুত্ৰা। ছেত্ৰাতি পোথেত্ৰা। ৰধিত্ৰাতি মারেত্ৰা। সোচযিত্ৰাতি পরং অস্সুমুখাতি অস্সুমুখসম্মিস্সা। পরং রোদাপেত্ৰা দিন্নদানঞ্হি অস্সুমুখদানন্তি ৰুচ্চতি। সদণ্ডাতি দণ্ডেন তজ্জেত্ৰা পহরিত্ৰা দিন্নদক্খিণা সদণ্ডাতি ৰুচ্চতি। এৰন্তি নাহং সম্মাসম্বুদ্ধতায মহাদানং গহেত্ৰা অপ্পফলং নাম কাতুং সক্কোমি পরিত্তকদানং ৰা মহপ্ফলং নাম। ইদং পন মহাদানং অত্তনো উপ্পত্তিযা অপরিসুদ্ধতায এৰং অপ্পফলং নাম হোতি, ইতরং পরিত্তদানং অত্তনো উপ্পত্তিযা পরিসুদ্ধতায এৰং মহপ্ফলং নামাতি ইমমত্থং দস্সেন্তো এৰন্তিআদিমাহাতি। দুতিযং।
৩. সাধুসুত্তৰণ্ণনা
৩৩. ততিযে উদানং উদানেসীতি উদাহারং উদাহরি। যথা হি যং তেলং মানং গহেতুং ন সক্কোতি ৰিস্সন্দিত্ৰা গচ্ছতি, তং অৰসেসকোতি ৰুচ্চতি। যঞ্চ জলং তল়াকং গহেতুং ন সক্কোতি, অজ্ঝোত্থরিত্ৰা গচ্ছতি, তং ওঘোতি ৰুচ্চতি, এৰমেৰং যং পীতিৰচনং হদযং গহেতুং ন সক্কোতি, অধিকং হুত্ৰা অন্তো অসণ্ঠহিত্ৰা বহি নিক্খমতি, তং উদানন্তি ৰুচ্চতি। এৰরূপং পীতিমযং ৰচনং নিচ্ছারেসীতি অত্থো। সদ্ধাযপি সাহু দানন্তি কম্মঞ্চ কম্মফলঞ্চ সদ্দহিত্ৰাপি দিন্নদানং সাহু লদ্ধকং ভদ্দকমেৰ। আহূতি অপ্পাপি সন্তা বহুকে জিনন্তীতি যথা চ যুদ্ধে অপ্পকাপি ৰীরপুরিসা বহুকে ভীরুপুরিসে জিনন্তি, এৰং সদ্ধাদিসম্পন্নো অপ্পকম্পি দানং দদন্তো বহুমচ্ছেরং মদ্দতি, বহুঞ্চ দানৰিপাকং অধিগচ্ছতি। এৰম্পি দানঞ্চ যুদ্ধঞ্চ সমানং। তেনেৰাহ –
‘‘অপ্পম্পি চে সদ্দহানো দদাতি,
তেনেৰ সো হোতি সুখী পরত্থা’’তি॥
ইমস্স
ধম্মলদ্ধস্সাতি ধম্মেন সমেন লদ্ধস্স ভোগস্স ধম্মলদ্ধস্স চ পুগ্গলস্স। এত্থ পুগ্গলো লদ্ধধম্মো নাম অধিগতধম্মো অরিযপুগ্গলো। ইতি যং ধম্মলদ্ধস্স ভোগস্স দানং ধম্মলদ্ধস্স অরিযপুগ্গলস্স দীযতি, তম্পি সাধূতি অত্থো। যো ধম্মলদ্ধস্সাতি ইমস্মিম্পি গাথাপদে অযমেৰ অত্থো। উট্ঠানৰীরিযাধিগতস্সাতি উট্ঠানেন চ ৰীরিযেন চ অধিগতস্স ভোগস্স। ৰেতরণিন্তি
ৰিচেয্য দানন্তি ৰিচিনিত্ৰা দিন্নদানং। তত্থ দ্ৰে ৰিচিননা দক্খিণাৰিচিননং দক্খিণেয্যৰিচিননঞ্চ। তেসু লামকলামকে পচ্চযে অপনেত্ৰা পণীতপণীতে ৰিচিনিত্ৰা তেসং দানং দক্খিণাৰিচিননং নাম। ৰিপন্নসীলে সুগতপ্পসত্থন্তি সুগতেন ৰণ্ণিতং। তত্থ দক্খিণেয্যৰিচিননং দস্সেন্তো যে দক্খিণেয্যাতিআদিমাহ। বীজানি ৰুত্তানি যথাতি ইমিনা পন দক্খিণাৰিচিননং আহ। অৰিপন্নবীজসদিসা হি ৰিচিনিত্ৰা গহিতা পণীতপণীতা দেয্যধম্মাতি।
পাণেসুপি সাধু সংযমোতি পাণেসু সংযতভাৰোপি ভদ্দকো। অযং দেৰতা ইতরাহি কথিতং দানানিসংসং অতিক্কমিত্ৰা সীলানিসংসং কথেতুমারদ্ধা। অহেঠযং চরন্তি অৰিহিংসন্তো চরমানো। পরূপৰাদাতি পরস্স উপৰাদভযেন। ভযাতি উপৰাদভযা। দানা চ খো ধম্মপদংৰ সেয্যোতি দানতো নিব্বানসঙ্খাতং ধম্মপদমেৰ সেয্যো। পুব্বে চ হি পুব্বতরে চ সন্তোতি পুব্বে চ কস্সপবুদ্ধাদিকালে পুব্বতরে চ কোণাগমনবুদ্ধাদিকালে, সব্বেপি ৰা এতে পুব্বে চ পুব্বতরে চ সন্তো নামাতি। ততিযং।
৪. নসন্তিসুত্তৰণ্ণনা
৩৪. চতুত্থে কমনীযানীতি রূপাদীনি ইট্ঠারম্মণানি। অপুনাগমনং অনাগন্তা পুরিসো মচ্চুধেয্যাতি তেভূমকৰট্টসঙ্খাতা মচ্চুধেয্যা অপুনাগমনসঙ্খাতং নিব্বানং অনাগন্তা। নিব্বানঞ্হি সত্তা ন পুনাগচ্ছন্তি, তস্মা তং অপুনাগমনন্তি ৰুচ্চতি। তং কামেসু বদ্ধো চ পমত্তো চ অনাগন্তা নাম হোতি, সো তং পাপুণিতুং ন সক্কোতি, তস্মা এৰমাহ। ছন্দজন্তি তণ্হাছন্দতো জাতং। অঘন্তি পঞ্চক্খন্ধদুক্খং। দুতিযপদং তস্সেৰ ৰেৰচনং। ছন্দৰিনযা অঘৰিনযোতি তণ্হাৰিনযেন পঞ্চক্খন্ধৰিনযো অঘৰিনযা দুক্খৰিনযোতি পঞ্চক্খন্ধৰিনযেন ৰট্টদুক্খং ৰিনীতমেৰ হোতি। চিত্রানীতি আরম্মণচিত্তানি। সঙ্কপ্পরাগোতি সঙ্কপ্পিতরাগো। এৰমেত্থ ৰত্থুকামং পটিক্খিপিত্ৰা কিলেসকামো কামোতি ৰুত্তো। অযং পনত্থো পসূরসুত্তেন
‘‘ন তে কামা যানি চিত্রানি লোকে,
সঙ্কপ্পরাগঞ্চ ৰদেসি কামং।
সঙ্কপ্পযং অকুসলে ৰিতক্কে,
ভিক্খূপি তে হেহিন্তি কামভোগী’’তি॥ –
আহ। অথ নং থেরো অৰোচ –
‘‘তে চে কামা যানি চিত্রানি লোকে,
সঙ্কপ্পরাগং ন ৰদেসি কামং।
পস্সন্তো রূপানি মনোরমানি,
সত্থাপি তে হেহিতি কামভোগী॥
সুণন্তো সদ্দানি, ঘাযন্তো গন্ধানি।
সাযন্তো রসানি, ফুসন্তো ফস্সানি মনোরমানি।
সত্থাপি তে হেহিতি কামভোগী’’তি॥
অথেত্থ ধীরাতি অথ এতেসু আরম্মণেসু পণ্ডিতা ছন্দরাগং ৰিনযন্তি। সংযোজনং সব্বন্তি দসৰিধম্পি সংযোজনং। অকিঞ্চনন্তি রাগকিঞ্চনাদিৰিরহিতং। নানুপতন্তি দুক্খাতি ৰট্টদুক্খা পন তস্স উপরি ন পতন্তি। ইচ্চাযস্মা মোঘরাজাতি, ‘‘পহাসি সঙ্খ’’ন্তি গাথং সুত্ৰা তস্সং ইধ ৰা হুরং ৰাতি ইধলোকে ৰা পরলোকে ৰা। নরুত্তমং অত্থচরং নরানন্তি কিঞ্চাপি সব্বে খীণাসৰা নরুত্তমা চেৰ অত্থচরা চ নরানং, থেরো পন দসবলং সন্ধাযেৰমাহ। যে তং নমস্সন্তি পসংসিযা তেতি যদি তথাৰিমুত্তং দেৰমনুস্সা নমস্সন্তি, অথ যে তং ভগৰন্তং কাযেন ৰা ৰাচায ৰা অনুপটিপত্তিযা ৰা নমস্সন্তি, তে কিং পসংসিযা, উদাহু অপসংসিযাতি। ভিক্খূতি মোঘরাজত্থেরং অঞ্ঞায ধম্মন্তি চতুসচ্চধম্মং জানিত্ৰা। সঙ্গাতিগা তেপি ভৰন্তীতি যে তং কাযেন ৰা ৰাচায ৰা অনুপটিপত্তিযা ৰা নমস্সন্তি। তে চতুসচ্চধম্মং অঞ্ঞায ৰিচিকিচ্ছং পহায সঙ্গাতিগাপি হোন্তি, পসংসিযাপি হোন্তীতি। চতুত্থং।
৫. উজ্ঝানসঞ্ঞিসুত্তৰণ্ণনা
৩৫. পঞ্চমে উজ্ঝানসঞ্ঞিকাতি উজ্ঝানসঞ্ঞী দেৰলোকো নাম পাটিযেক্কো নত্থি, ইমা পন দেৰতা তথাগতস্স চতুপচ্চযপরিভোগং নিস্সায উজ্ঝাযমানা আগতা। তাসং কির এৰং অহোসি – ‘‘সমণো গোতমো ভিক্খূনং পংসুকূলচীৰর-পিণ্ডিযালোপ-রুক্খমূলসেনাসনপূতিমুত্তভেসজ্জেহি সন্তোসস্সেৰ পরিযন্তকারিতং ৰণ্ণেতি, সযং পন পত্তুণ্ণদুকূল খোমাদীনি পণীতচীৰরানি ধারেতি, রাজারহং উত্তমং ভোজনং ভুঞ্জতি, দেৰৰিমানকপ্পায গন্ধকুটিযা ৰরসযনে সযতি, সপ্পিনৰনীতাদীনি ভেসজ্জানি পটিসেৰতি, দিৰসং মহাজনস্স ধম্মং দেসেতি, ৰচনমস্স অঞ্ঞতো গচ্ছতি, কিরিযা অঞ্ঞতো’’তি উজ্ঝাযমানা আগমিংসু। তেন তাসং ধম্মসঙ্গাহকত্থেরেহি ‘‘উজ্ঝানসঞ্ঞিকা’’তি নামং গহিতং।
অঞ্ঞথা সন্তন্তি অঞ্ঞেনাকারেন ভূতং। নিকচ্চাতি নিকতিযা ৰঞ্চনায, ৰঞ্চেত্ৰাতি অত্থো। কিতৰস্সেৰাতি কিতৰো ৰুচ্চতি সাকুণিকো। সো ভুত্তং থেয্যেন তস্স তন্তি সব্বোপি তস্স চতুপচ্চযপরিভোগো থেয্যেন পরিভুত্তো নাম হোতীতি দেৰতা ভগৰন্তং সন্ধায ৰদতি। পরিজানন্তি পণ্ডিতাতি অযং কারকো ৰা অকারকো ৰাতি পণ্ডিতা জানন্তি। ইতি তা দেৰতা ‘‘তথাগতাপি মযমেৰ পণ্ডিতা’’তি মঞ্ঞমানা এৰমাহংসু।
অথ ভগৰা নযিদন্তিআদিমাহ। তত্থ যাযং পটিপদা দল়্হাতি অযং ধম্মানুধম্মপটিপদা দল়্হা থিরা। যায পটিপদায ধীরা পণ্ডিতা আরম্মণূপনিজ্ঝানেন লক্খণূপনিজ্ঝানেন চাতি দ্ৰীহি ঝানেহি ঝাযিনো মারবন্ধনা পমুচ্চন্তি, তং পটিপদং ভাসিতমত্তেন ৰা সৰনমত্তেন ৰা ওক্কমিতুং ন ৰে ধীরা পকুব্বন্তীতি ধীরা পণ্ডিতা ৰিদিত্ৰা লোকপরিযাযং সঙ্খারলোকস্স উদযব্বযং ঞত্ৰা চতুসচ্চধম্মঞ্চ অঞ্ঞায কিলেসনিব্বানেন নিব্বুতা লোকে ৰিসত্তিকং তিণ্ণা এৰং ন কুব্বন্তি, মযং এৰরূপানি ন কথেমাতি অত্থো।
পথৰিযং পতিট্ঠহিত্ৰাতি ‘‘অযুত্তং অম্হেহি কতং, অকারকমেৰ মযং কারকৰাদেন সমুদাচরিম্হা’’তি লজ্জমানা মহাব্রহ্মনি ৰিয ভগৰতি গারৰং পচ্চুপট্ঠপেত্ৰা অগ্গিক্খন্ধং ৰিয ভগৰন্তং দুরাসদং কত্ৰা পস্সমানা আকাসতো ওতরিত্ৰা ভূমিযং ঠত্ৰাতি অত্থো। অচ্চযোতি অপরাধো। নো, ভন্তে, অচ্চাগমাতি অম্হে অতিক্কম্ম অভিভৰিত্ৰা পৰত্তো। আসাদেতব্বন্তি ঘট্টযিতব্বং। তা কির দেৰতা ভগৰন্তং কাযেন ৰাচাযাতি দ্ৰীহিপি ঘট্টযিংসু। তথাগতং অৰন্দিত্ৰা আকাসে পতিট্ঠমানা কাযেন ঘট্টযিংসু, কিতৰোপমং আহরিত্ৰা নানপ্পকারকং অসব্ভিৰাদং ৰদমানা ৰাচায ঘট্টযিংসু। তস্মা আসাদেতব্বং অমঞ্ঞিম্হাতি আহংসু। পটিগ্গণ্হাতূতি খমতু। আযতিং সংৰরাযাতি
সিতং পাত্ৰাকাসীতি অগ্গদন্তে দস্সেন্তো পহট্ঠাকারং দস্সেসি। কস্মা? তা কির দেৰতা ন সভাৰেন খমাপেন্তি, লোকিযমহাজনঞ্চ সদেৰকে লোকে অগ্গপুগ্গলং তথাগতঞ্চ একসদিসং করোন্তি। অথ ভগৰা ‘‘পরতো কথায উপ্পন্নায বুদ্ধবলং দীপেত্ৰা পচ্ছা খমিস্সামী’’তি সিতং পাত্ৰাকাসি। ভিয্যোসো মত্তাযাতি অতিরেকপ্পমাণেন। ইমং গাথং অভাসীতি কুপিতো এস অম্হাকন্তি মঞ্ঞমানা অভাসি।
ন পটিগণ্হতীতি ন খমতি নাধিৰাসেতি। কোপন্তরোতি অব্ভন্তরে উপ্পন্নকোপো। দোসগরূতি দোসং গরুং কত্ৰা আদায ৰিহরন্তো। স ৰেরং পটিমুঞ্চতীতি সো এৰরূপো গণ্ঠিকং পটিমুঞ্চন্তো ৰিয তং ৰেরং অত্তনি পটিমুঞ্চতি ঠপেতি, ন পটিনিস্সজ্জতীতি অত্থো। অচ্চযো চে ন ৰিজ্জেথাতি সচে অচ্চাযিককম্মং ন ভৰেয্য। নো চিধাপগতং সিযাতি যদি অপরাধো নাম ন ভাৰেয্য। কেনীধ কুসলো সিযাতি যদি ৰেরানি ন সম্মেয্যুং, কেন কারণেন কুসলো ভৰেয্য।
কস্সচ্চযাতি তথাগতস্স বুদ্ধস্সাতিআদিমাহ। তত্থ তথাগতস্সাতি তথা আগতোতি এৰমাদীহি কারণেহি তথাগতস্স। বুদ্ধস্সাতি চতুন্নং সচ্চানং বুদ্ধত্তাদীহি কারণেহি ৰিমোক্খন্তিকপণ্ণত্তিৰসেন এৰং লদ্ধনামস্স। অচ্চযং দেসযন্তীনন্তি যং ৰুত্তং তুম্হেহি ‘‘অচ্চযং দেসযন্তীনং…পে॰… স ৰেরং পটিমুঞ্চতী’’তি, তং সাধু ৰুত্তং, অহং পন তং ৰেরং নাভিনন্দামি ন পত্থযামীতি অত্থো। পটিগ্গণ্হামি ৰোচ্চযন্তি তুম্হাকং অপরাধং খমামীতি। পঞ্চমং।
৬. সদ্ধাসুত্তৰণ্ণনা
৩৬. ছট্ঠে সদ্ধা দুতিযা পুরিসস্স হোতীতি পুরিসস্স দেৰলোকে মনুস্সলোকে চেৰ নিব্বানঞ্চ গচ্ছন্তস্স সদ্ধা দুতিযা হোতি, সহাযকিচ্চং সাধেতি। নো চে অস্সদ্ধিযং অৰতিট্ঠতীতি যদি যসোতি পরিৰারো। কিত্তীতি ৰণ্ণভণনং। তত্ৰস্স হোতীতি ততো অস্স হোতি। নানুপতন্তি সঙ্গাতি রাগসঙ্গাদযো পঞ্চ সঙ্গা ন অনুপতন্তি। পমাদমনুযুঞ্জন্তীতি যে পমাদং করোন্তি নিব্বত্তেন্তি, তে তং অনুযুঞ্জন্তি নাম। ধনং সেট্ঠংৰ রক্খতীতি মুত্তামণিসারাদিউত্তমধনং ৰিয রক্খতি। ঝাযন্তোতি লক্খণূপনিজ্ঝানেন চ আরম্মণূপনিজ্ঝানেন চ ঝাযন্তো। তত্থ লক্খণূপনিজ্ঝানং নাম ৰিপস্সনামগ্গফলানি। ৰিপস্সনা হি তীণি লক্খণানি উপনিজ্ঝাযতীতি লক্খণূপনিজ্ঝানং। মগ্গো ৰিপস্সনায আগতকিচ্চং সাধেতীতি লক্খণূপনিজ্ঝানং। ফলং তথলক্খণং নিরোধসচ্চং উপনিজ্ঝাযতীতি লক্খণূপনিজ্ঝানং। অট্ঠ সমাপত্তিযো পন কসিণারম্মণস্স উপনিজ্ঝাযনতো আরম্মণূপনিজ্ঝানন্তি ৰেদিতব্বা। পরমং নাম অরহত্তসুখং অধিপ্পেতন্তি। ছট্ঠং।
৭. সমযসুত্তৰণ্ণনা
৩৭. সত্তমে সক্কেসূতি ‘‘সক্যা ৰত, ভো কুমারা’’তি (দী॰ নি॰ ১.২৬৭) উদানং পটিচ্চ সক্কাতি লদ্ধনামানং রাজকুমারানং নিৰাসো একোপি জনপদো রূল়্হীসদ্দেন সক্কাতি ৰুচ্চতি মহাৰনেতি সযংজাতে অরোপিমে হিমৰন্তেন সদ্ধিং একাবদ্ধে মহতি ৰনে। সব্বেহেৰ অরহন্তেহীতি ইমং সুত্তং কথিতদিৰসেযেৰ পত্তঅরহন্তেহি।
তত্রাযং অনুপুব্বিকথা – সাকিযকোলিযা হি কির কপিলৰত্থুনগরস্স চ কোলিযনগরস্স চ অন্তরে রোহিণিং নাম নদিং একেনেৰ আৰরণেন বন্ধাপেত্ৰা সস্সানি কারেন্তি। অথ জেট্ঠমূলমাসে সস্সেসু মিলাযন্তেসু উভযনগরৰাসীনম্পি কম্মকারা সন্নিপতিংসু। তত্থ কোলিযনগরৰাসিনো আহংসু – ‘‘ইদং উদকং উভযতো আহরিযমানং ন তুম্হাকং, ন অম্হাকং পহোস্সতি
কোলিযকম্মকারা ৰদন্তি – ‘‘তুম্হে কপিলৰত্থুৰাসিকে গহেত্ৰা গজ্জথ, যে সোণসিঙ্গালাদযো ৰিয অত্তনো ভগিনীহি সদ্ধিং সংৰসিংসু, এতেসং হত্থিনো চ অস্সা চ ফলকাৰুধানি চ অম্হাকং কিং করিস্সন্তী’’তি? সাকিযকম্মকারা ৰদন্তি – ‘‘তুম্হে দানি কুট্ঠিনো দারকে গহেত্ৰা গজ্জথ, যে অনাথা নিগ্গতিকা তিরচ্ছানা ৰিয কোলরুক্খে ৰসিংসু, এতেসং হত্থিনো চ অস্সা চ ফলকাৰুধানি চ অম্হাকং কিং করিস্সন্তী’’তি? তে গন্ত্ৰা তস্মিং কম্মে নিযুত্তঅমচ্চানং কথেসুং, অমচ্চা রাজকুলানং কথেসুং। ততো সাকিযা – ‘‘ভগিনীহি সদ্ধিং সংৰসিতকানং থামঞ্চ বলঞ্চ দস্সেস্সামা’’তি যুদ্ধসজ্জা নিক্খমিংসু। কোলিযাপি – ‘‘কোলরুক্খৰাসীনং থামঞ্চ বলঞ্চ দস্সেস্সামা’’তি যুদ্ধসজ্জা নিক্খমিংসু।
ভগৰাপি রত্তিযা পচ্চূসসমযেৰ মহাকরুণাসমাপত্তিতো উট্ঠায লোকং ৰোলোকেন্তো ইমে এৰং যুদ্ধসজ্জে নিক্খমন্তে অদ্দস। দিস্ৰা – ‘‘মযি গতে অযং কলহো ৰূপসম্মিস্সতি নু খো উদাহু নো’’তি উপধারেন্তো – ‘‘অহমেত্থ গন্ত্ৰা কলহৰূপসমনত্থং তীণি জাতকানি কথেস্সামি, ততো কলহো ৰূপসম্মিস্সতি। অথ সামগ্গিদীপনত্থায দ্ৰে জাতকানি কথেত্ৰা অত্তদণ্ডসুত্তং
কপিলৰত্থুৰাসিনো ভগৰন্তং দিস্ৰাৰ, ‘‘অম্হাকং ঞাতিসেট্ঠো সত্থা আগতো। দিট্ঠো নু খো তেন অম্হাকং কলহকরণভাৰো’’তি চিন্তেত্ৰা, ‘‘ন খো পন সক্কা ভগৰতি আগতে অম্হেহি পরস্স সরীরে সত্থং
ভগৰা জানন্তোৰ, ‘‘কস্মা আগতত্থ, মহারাজা’’তি পুচ্ছি? ‘‘ন, ভগৰা, তিত্থকীল়ায ন পব্বতকীল়ায, ন নদীকীল়ায, ন গিরিদস্সনত্থং, ইমস্মিং পন ঠানে সঙ্গামং পচ্চুপট্ঠপেত্ৰা আগতম্হা’’তি। ‘‘কিং নিস্সায ৰো কলহো, মহারাজাতি? উদকং, ভন্তেতি। উদকং কিং অগ্ঘতি, মহারাজাতি? অপ্পং, ভন্তেতি। পথৰী নাম কিং অগ্ঘতি, মহারাজাতি? অনগ্ঘা, ভন্তেতি। খত্তিযা কিং অগ্ঘন্তীতি? খত্তিযা নাম অনগ্ঘা, ভন্তেতি। অপ্পমূলং উদকং নিস্সায কিমত্থং অনগ্ঘে খত্তিযে নাসেথ, মহারাজ, কলহে অস্সাদো নাম নত্থি, কলহৰসেন, মহারাজ, অট্ঠানে ৰেরং কত্ৰা একায রুক্খদেৰতায কাল়সীহেন সদ্ধিং বদ্ধাঘাতো সকলম্পি ইমং কপ্পং অনুপ্পত্তোযেৰাতি ৰত্ৰা ফন্দনজাতকং (জা॰ ১.১৩.১৪ আদযো) কথেসি’’। ততো ‘‘পরপত্তিযেন নাম, মহারাজ, ন ভৰিতব্বং। পরপত্তিযা হুত্ৰা হি একস্স সসকস্স কথায তিযোজনসহস্সৰিত্থতে হিমৰন্তে চতুপ্পদগণা মহাসমুদ্দং পক্খন্দিনো পথৰীউন্দ্রিযজাতকং কথেসি। ততো ‘‘কদাচি, মহারাজ, দুব্বলোপি মহাবলস্স রন্ধং ৰিৰরং পস্সতি, কদাচি মহাবলো দুব্বলস্স। লটুকিকাপি হি সকুণিকা হত্থিনাগং ঘাতেসী’’তি লটুকিকজাতকং (জা॰ ১.৫.৩৯ আদযো) কথেসি। এৰং কলহৰূপসমনত্থায তীণি জাতকানি কথেত্ৰা সামগ্গিপরিদীপনত্থায দ্ৰে জাতকানি কথেসি। কথং? ‘‘সমগ্গানঞ্হি, মহারাজ, কোচি ওতারং নাম পস্সিতুং ন সক্কোতীতি ৰত্ৰা, রুক্খধম্মজাতকং (জা॰ ১.১.৭৪) কথেসি ৰট্টকজাতকং (জা॰ ১.১.১১৮) কথেসি। এৰং ইমানি পঞ্চ জাতকানি কথেত্ৰা অৰসানে অত্তদণ্ডসুত্তং (সু॰ নি॰ ৯৪১ আদযো) কথেসি।
রাজানো পসন্না – ‘‘সচে সত্থা নাগমিস্স, মযং সহত্থা অঞ্ঞমঞ্ঞং ৰধিত্ৰা লোহিতনদিং পৰত্তযিস্সাম। অম্হাকং পুত্তভাতরো চ গেহদ্ৰারে
ভগৰা আৰজ্জেন্তো তেসং অনভিরতিভাৰং ঞত্ৰা – ‘‘ইমে ভিক্খূ মাদিসেন বুদ্ধেন সদ্ধিং একতো ৰসন্তা উক্কণ্ঠন্তি, হন্দ নেসং
তে পুচ্ছিংসু। ভগৰা পুচ্ছিতং পুচ্ছিতং কথেসি। ন কেৰলঞ্চ, মচ্ছানংযেৰ, তস্মিং ৰনসণ্ডে রুক্খানম্পি পব্বতপাদে দ্ৰিপদচতুপ্পদসকুণানম্পি নামানি পুচ্ছাপেত্ৰা কথেসি। অথ দ্ৰীহি কুণালজাতকং (জা॰ ২.২১.কুণালজাতক) কথেন্তো অনভিরতিং ৰিনোদেসি। দেসনাপরিযোসানে সব্বেপি সোতাপত্তিফলে পতিট্ঠহিংসু, মগ্গেনেৰ চ নেসং ইদ্ধিপি আগতা। ভগৰা ‘‘হোতু তাৰ এত্তকং তেসং ভিক্খূন’’ন্তি আকাসে উপ্পতিত্ৰা মহাৰনমেৰ অগমাসি। তেপি ভিক্খূ গমনকালে দসবলস্স আনুভাৰেন গন্ত্ৰা আগমনকালে অত্তনো আনুভাৰেন ভগৰন্তং পরিৰারেত্ৰা মহাৰনে ওতরিংসু।
ভগৰা পঞ্ঞত্তাসনে নিসীদিত্ৰা তে ভিক্খূ আমন্তেত্ৰা – ‘‘এথ, ভিক্খৰে, নিসীদথ। উপরিমগ্গত্তযৰজ্ঝানং ৰো কিলেসানং কম্মট্ঠানং কথেস্সামী’’তি কম্মট্ঠানং কথেসি। ভিক্খূ চিন্তযিংসু – ‘‘ভগৰা অম্হাকং অনভিরতভাৰং ঞত্ৰা কুণালদহং নেত্ৰা অনভিরতিং
ভগৰা চিন্তেসি – ‘‘ইমে ভিক্খূ পকতিযাপি অৰিস্সট্ঠকম্মট্ঠানা, লদ্ধুপাযস্স পন ভিক্খুনো কিলমনকারণং নাম নত্থি। গচ্ছন্তা গচ্ছন্তা চ ৰিপস্সনং ৰড্ঢেত্ৰা অরহত্তং পত্ৰা ‘অত্তনা পটিৰিদ্ধগুণং আরোচেস্সামা’তি মম সন্তিকং আগমিস্সন্তি। এতেসু আগতেসু দসসহস্সচক্কৰাল়দেৰতা একচক্কৰাল়ে সন্নিপতিস্সন্তি, মহাসমযো ভৰিস্সতি, ৰিৰিত্তে ওকাসে মযা নিসীদিতুং ৰট্টতী’’তি ততো ৰিৰিত্তে ওকাসে বুদ্ধাসনং পঞ্ঞাপেত্ৰা নিসীদি।
সব্বপঠমং কম্মট্ঠানং গহেত্ৰা গতত্থেরো সহ পটিসম্ভিদাহি অরহত্তং পাপুণি। ততো অপরো ততো অপরোতি পঞ্চসতাপি পদুমিনিযং পদুমানি ৰিয ৰিকসিংসু। সব্বপঠমং অরহত্তং পত্তভিক্খু এৰং অপরোপি অপরোপীতি পঞ্চসতা ভত্তসালং পৰিসন্তা
এৰং ওসটমত্তে পন তস্মিং অরিযমণ্ডলে পাচীনযুগন্ধরপরিক্খেপতো অব্ভা
তত্থ ভগৰাপি মহাসম্মতস্স ৰংসে উপ্পন্নো, তেপি পঞ্চসতা ভিক্খূ মহাসম্মতস্স কুলে উপ্পন্না। ভগৰাপি খত্তিযগব্ভে জাতো, তেপি খত্তিযগব্ভে জাতা। ভগৰাপি রাজপব্বজিতো, তেপি রাজপব্বজিতা। ভগৰাপি সেতচ্ছত্তং পহায হত্থগতং চক্কৰত্তিরজ্জং নিস্সজ্জিত্ৰা পব্বজিতো, তেপি সেতচ্ছত্তং পহায হত্থগতানি রজ্জানি ৰিস্সজ্জিত্ৰা পব্বজিতা। ইতি ভগৰা পরিসুদ্ধে ওকাসে, পরিসুদ্ধে রত্তিভাগে, সযং পরিসুদ্ধো পরিসুদ্ধপরিৰারো, ৰীতরাগো ৰীতরাগপরিৰারো, ৰীতদোসো ৰীতদোসপরিৰারো, ৰীতমোহো ৰীতমোহপরিৰারো, নিত্তণ্হো নিত্তণ্হপরিৰারো, নিক্কিলেসো নিক্কিলেসপরিৰারো, সন্তো সন্তপরিৰারো, দন্তো দন্তপরিৰারো, মুত্তো মুত্তপরিৰারো, অতিৰিয ৰিরোচতীতি। ৰণ্ণভূমি নামেসা, যত্তকং সক্কোতি, তত্তকং ৰত্তব্বং। ইতি ইমে ভিক্খূ সন্ধায ৰুত্তং, ‘‘পঞ্চমত্তেহি ভিক্খুসতেহি সব্বেহেৰ অরহন্তেহী’’তি।
যেভুয্যেনাতি
এৰং সন্নিপতিতাহি দেৰতাহি সকলচক্কৰাল়গব্ভং যাৰ ব্রহ্মলোকা সূচিঘরে নিরন্তরং পক্খিত্তসূচীহি ৰিয পরিপুণ্ণং হোতি। তত্থ ব্রহ্মলোকস্স এৰং উচ্চত্তনং ৰেদিতব্বং – লোহপাসাদে কির সত্তকূটাগারসমো পাসাণো ব্রহ্মলোকে ঠত্ৰা অধো খিত্তো চতূহি মাসেহি পথৰিং পাপুণাতি। এৰং মহন্তে ওকাসে যথা হেট্ঠা ঠত্ৰা খিত্তানি পুপ্ফানি ৰা ধূমো ৰা উপরি গন্তুং, উপরি ৰা ঠত্ৰা খিত্তসাসপা হেট্ঠা ওতরিতুং অন্তরং ন লভন্তি, এৰং নিরন্তরা দেৰতা অহেসুং। যথা খো পন চক্কৰত্তিরঞ্ঞো নিসিন্নট্ঠানং অসম্বাধং হোতি, আগতাগতা মহেসক্খা খত্তিযা ওকাসং লভন্তিযেৰ, পরতো পরতো পন অতিসম্বাধং হোতি। এৰমেৰ ভগৰতো নিসিন্নট্ঠানং অসম্বাধং, আগতাগতা মহেসক্খা দেৰা চ ব্রহ্মানো চ ওকাসং লভন্তিযেৰ। অপি সুদং ভগৰতো আসন্নাসন্নট্ঠানে ৰালগ্গনিত্তুদনমত্তে পদেসে দসপি ৰীসতিপি দেৰা সুখুমে অত্তভাৰে মাপেত্ৰা অট্ঠংসু। সব্বপরতো সট্ঠি সট্ঠি দেৰতা অট্ঠংসু।
সুদ্ধাৰাসকাযিকানন্তি এতদহোসীতি কস্মা অহোসি? তে কির ব্রহ্মানো সমাপত্তিং সমাপজ্জিত্ৰা যথা পরিচ্ছেদেন ৰুট্ঠিতা ব্রহ্মভৰনং ওলোকেন্তা পচ্ছাভত্তে ভত্তগেহং ৰিয সুঞ্ঞতং অদ্দসংসু। ততো ‘‘কুহিং ব্রহ্মানো গতা’’তি আৰজ্জন্তা মহাসমাগমং ঞত্ৰা
ভগৰতো পুরতো পাতুরহেসুন্তি পাল়িযং ভগৰতো সন্তিকে অভিমুখট্ঠানেযেৰ ওতিণ্ণা ৰিয কত্ৰা ৰুত্তা, ন খো পনেত্থ এৰং অত্থো ৰেদিতব্বো। তে পন ব্রহ্মলোকে ঠিতাযেৰ গাথা অভিসঙ্খরিত্ৰা একো পুরত্থিমচক্কৰাল়মুখৰট্টিযং ওতরি, একো দক্খিণচক্কৰাল়মুখৰট্টিযং, একো পচ্ছিমচক্কৰাল়মুখৰট্টিযং, একো উত্তরচক্কৰাল়মুখৰট্টিযং ওতরি। ততো পুরত্থিমচক্কৰাল়মুখৰট্টিযং ওতিণ্ণব্রহ্মা নীলকসিণং সমাপজ্জিত্ৰা নীলরস্মিযো ৰিস্সজ্জেত্ৰা দসসহস্সচক্কৰাল়দেৰতানং মণিৰম্মং পটিমুঞ্চন্তো ৰিয অত্তনো আগতভাৰং জানাপেত্ৰা বুদ্ধৰীথি নাম কেনচি উত্তরিতুং ন সক্কা, তস্মা মহতিযা বুদ্ধৰীথিযাৰ আগন্ত্ৰা ভগৰন্তং অভিৰাদেত্ৰা একমন্তং অট্ঠাসি। একমন্তং ঠিতো খো অত্তনা অভিসঙ্খতং গাথং অভাসি।
দক্খিণচক্কৰাল়মুখৰট্টিযং ওতিণ্ণব্রহ্মা পীতকসিণং সমাপজ্জিত্ৰা সুৰণ্ণপভং মুঞ্চিত্ৰা দসসহস্সচক্কৰাল়দেৰতানং সুৰণ্ণপটং পারুপন্তো ৰিয অত্তনো আগতভাৰং জানাপেত্ৰা তথেৰ অকাসি। পচ্ছিমচক্কৰাল়মুখৰট্টিযং ওতিণ্ণব্রহ্মা লোহিতকসিণং সমাপজ্জিত্ৰা লোহিতকরস্মিযো মুঞ্চিত্ৰা দসসহস্সচক্কৰাল়দেৰতানং রত্তৰরকম্বলেন পরিক্খিপন্তো ৰিয অত্তনো আগতভাৰং জানাপেত্ৰা তথেৰ অকাসি। উত্তরচক্কৰাল়মুখৰট্টিযং ওতিণ্ণব্রহ্মা ওদাতকসিণং
পাল়িযং পন ভগৰতো পুরতো পাতুরহেসুং। অথ খো তা দেৰতা ভগৰন্তং অভিৰাদেত্ৰা একমন্তং অট্ঠংসূতি এৰং একক্খণে ৰিয পুরতো পাতুভাৰো চ অভিৰাদেত্ৰা একমন্তং ঠিতভাৰো চ ৰুত্তো, সো ইমিনা অনুক্কমেন অহোসি, একতো কত্ৰা পন দস্সিতো। গাথাভাসনং পন পাল়িযম্পি ৰিসুং ৰিসুংযেৰ ৰুত্তং।
তত্থ মহাসমযোতি মহাসমূহো। পৰনং ৰুচ্চতি ৰনসণ্ডো। উভযেনপি ভগৰা ‘‘ইমস্মিং পন ৰনসণ্ডে অজ্জ মহাসমূহো সন্নিপাতো’’তি আহ। ততো যেসং সো সন্নিপাতো, তে দস্সেতুং দেৰকাযা সমাগতাতি আহ। তত্থ দেৰকাযাতি দেৰঘটা। আগতম্হ ইমং ধম্মসমযন্তি এৰং সমাগতে দেৰকাযে দিস্ৰা মযম্পি ইমং ধম্মসমূহং আগতা। কিং কারণা? দক্খিতাযে অপরাজিতসঙ্ঘন্তি কেনচি অপরাজিতং অজ্জেৰ তযো মারে মদ্দিত্ৰা ৰিজিতসঙ্গামং ইমং অপরাজিতসঙ্ঘং দস্সনত্থায আগতম্হাতি অত্থো। সো পন, ব্রহ্মা, ইমং গাথং ভাসিত্ৰা, ভগৰন্তং অভিৰাদেত্ৰা, পুরত্থিমচক্কৰাল়মুখৰট্টিযংযেৰ অট্ঠাসি।
অথ দুতিযো ৰুত্তনযেনেৰ আগন্ত্ৰা অভাসি। তত্থ তত্র ভিক্খৰোতি তস্মিং সন্নিপাতট্ঠানে ভিক্খূ। সমাদহংসূতি সমাধিনা যোজেসুং। চিত্তমত্তনো উজুকং অকংসূতি অত্তনো চিত্তে সব্বে ৰঙ্ককুটিলজিম্হভাৰে হরিত্ৰা উজুকং অকরিংসু। সারথীৰ নেত্তানি গহেত্ৰাতি যথা সমপ্পৰত্তেসু সিন্ধৰেসু ওধস্তপতোদো সারথী সব্বযোত্তানি গহেত্ৰা অচোদেন্তো অৰারেন্তো তিট্ঠতি, এৰং ছল়ঙ্গুপেক্খায সমন্নাগতা গুত্তদ্ৰারা সব্বেপেতে পঞ্চসতা ভিক্খূ ইন্দ্রিযানি রক্খন্তি পণ্ডিতা, এতে দট্ঠুং ইধাগতম্হা ভগৰাতি, সোপি গন্ত্ৰা যথাঠানেযেৰ অট্ঠাসি।
অথ ততিযো ৰুত্তনযেনেৰ আগন্ত্ৰা অভাসি। তত্থ ছেত্ৰা খীলন্তি রাগদোসমোহখীলং ছিন্দিত্ৰা। পলিঘন্তি রাগদোসমোহপলিঘমেৰ। ইন্দখীলন্তি রাগদোসমোহইন্দখীলমেৰ ঊহচ্চ মনেজাতি এতে তণ্হাএজায অনেজা ভিক্খূ ইন্দখীলং ঊহচ্চ সমূহনিত্ৰা চতূসু দিসাসু অপ্পটিহতচারিকং সুদ্ধাতি নিরুপক্কিলেসা। ৰিমলাতি নিম্মলা। ইদং তস্সেৰ ৰেৰচনং। চক্খুমতাতি পঞ্চহি চক্খূহি চক্খুমন্তেন। সুদন্তাতি চক্খুতোপি দন্তা সোততোপি ঘানতোপি জিৰ্হাতোপি কাযতোপি মনতোপি দন্তা। সুসুনাগাতি তরুণনাগা। তত্রাযং ৰচনত্থো – ছন্দাদীহি ন গচ্ছন্তীতি নাগা, তেন তেন মগ্গেন পহীনে কিলেসে ন আগচ্ছন্তীতি নাগা, নানপ্পকারং আগুং ন করোন্তীতি নাগা। অযমেত্থ সঙ্খেপো, ৰিত্থারো পন মহানিদ্দেসে (মহানি॰ ৮০) ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বো।
অপিচ –
‘‘আগুং ন করোতি কিঞ্চি লোকে,
সব্বসংযোগ ৰিসজ্জ বন্ধনানি।
সব্বত্থ
নাগো তাদি পৰুচ্চতে তথত্তা’’তি॥ –
এৰমেত্থ অত্থো ৰেদিতব্বো। সুসুনাগাতি সুসূ নাগা, সুসুনাগভাৰসম্পত্তিং পত্তাতি অত্থো। তে এৰরূপে অনুত্তরেন যোগ্গাচরিযেন দমিতে তরুণনাগে দস্সনায আগতম্হ ভগৰাতি। সোপি গন্ত্ৰা যথাঠানেযেৰ অট্ঠাসি।
অথ চতুত্থো ৰুত্তনযেনেৰ আগন্ত্ৰা অভাসি। তত্থ গতাসেতি নিব্বেমতিকসরণগমনেন গতা। সোপি গন্ত্ৰা যথাঠানেযেৰ অট্ঠাসীতি। সত্তমং।
৮. সকলিকসুত্তৰণ্ণনা
৩৮. অট্ঠমে মদ্দকুচ্ছিস্মিন্তি এৰংনামকে উয্যানে। তঞ্হি অজাতসত্তুম্হি কুচ্ছিগতে তস্স মাতরা – ‘‘অযং ময্হং কুচ্ছিগতো গব্ভো রঞ্ঞো সত্তু ভৰিস্সতি। কিং মে ইমিনা’’তি? গব্ভপাতনত্থং কুচ্ছি মদ্দাপিতা। তস্মা ‘‘মদ্দকুচ্ছী’’তি সঙ্খং গতং। মিগানং পন অভযৰাসত্থায দিন্নত্তা মিগদাযোতি ৰুচ্চতি।
তেন খো পন সমযেনাতি এত্থ অযং অনুপুব্বিকথা – দেৰদত্তো হি অজাতসত্তুং নিস্সায ধনুগ্গহে চ ধনপালকঞ্চ
ভুসাতি বলৰতিযো। সুদন্তি নিপাতমত্তং। দুক্খন্তি সুখপটিক্খেপো। তিব্বাতি বহলা। খরাতি ফরুসা। কটুকাতি তিখিণা। অসাতাতি অমধুরা। ন তাসু মনো অপ্পেতি, ন তা মনং অপ্পাযন্তি ৰড্ঢেন্তীতি অমনাপা। সতো সম্পজানোতি ৰেদনাধিৰাসনসতিসম্পজঞ্ঞেন সমন্নাগতো হুত্ৰা। অৰিহঞ্ঞমানোতি অপীল়িযমানো, সম্পরিৰত্তসাযিতায ৰেদনানং ৰসং অগচ্ছন্তো।
সীহসেয্যন্তি এত্থ কামভোগিসেয্যা, পেতসেয্যা, সীহসেয্যা, তথাগতসেয্যাতি চতস্সো সেয্যা। তত্থ ‘‘যেভুয্যেন, ভিক্খৰে, কামভোগী সত্তা ৰামেন পস্সেন সেন্তী’’তি অযং কামভোগিসেয্যা। তেসু হি যেভুয্যেন দক্খিণপস্সেন
পাদে পাদন্তি দক্খিণপাদে ৰামপাদং। অচ্চাধাযাতি অতিআধায, ঈসকং অতিক্কম্ম ঠপেত্ৰা সতো সম্পজানোতি সযনপরিগ্গাহকসতিসম্পজঞ্ঞেন সমন্নাগতো। ‘‘উট্ঠানসঞ্ঞ’’ন্তি পনেত্থ ন ৰুত্তং, গিলানসেয্যা হেসা তথাগতস্স।
সত্তসতাতি উদানং উদানেসীতি গিলানসেয্যং আগতানং দোমনস্সেন ভৰিতব্বং সিযা। ইমাসং পন তথাগতস্স ৰেদনাধিৰাসনং দিস্ৰা, ‘‘অহো বুদ্ধানং মহানুভাৰতা! এৰরূপাসু নাম ৰেদনাসু ৰত্তমানাসু ৰিকারমত্তম্পি নত্থি, সিরীসযনে অলঙ্করিত্ৰা ঠপিতসুৰণ্ণরূপকং ৰিয অনিঞ্জমানেন কাযেন নিপন্নো, ইদানিস্স অধিকতরং মুখৰণ্ণো ৰিরোচতি, আভাসম্পন্নো পুণ্ণচন্দো ৰিয সম্পতি ৰিকসিতং ৰিয চ অরৰিন্দং অস্স মুখং সোভতি, কাযেপি ৰণ্ণাযতনং ইদানি সুসম্মট্ঠকঞ্চনং ৰিয ৰিপ্পসীদতী’’তি উদানং উদপাদি।
নাগো ৰত ভোতি, এত্থ ভোতি ধম্মালপনং। বলৰন্তট্ঠেন নাগো। নাগৰতাতি নাগভাৰেন। সীহো ৰতাতিআদীসু অসন্তাসনট্ঠেন সীহো। ব্যত্তপরিচযট্ঠেন কারণাকারণজাননেন ৰা আজানীযো। অপ্পটিসমট্ঠেন নিসভো। গৰসতজেট্ঠকো হি উসভো, গৰসহস্সজেট্ঠকো ৰসভো, গৰসতসহস্সজেট্ঠকো নিসভোতি ৰুচ্চতি। ভগৰা পন অপ্পটিসমট্ঠেন আসভং ঠানং পটিজানাতি। তেনেৰত্থেন ইধ ‘‘নিসভো’’তি ৰুত্তো। ধুরৰাহট্ঠেন ধোরয্হো। নিব্বিসেৰনট্ঠেন দন্তো।
পস্সাতি অনিযমিতাণত্তি। সমাধিন্তি অরহত্তফলসমাধিং। সুৰিমুত্তন্তি ফলৰিমুত্তিযা সুৰিমুত্তং। রাগানুগতং পন চিত্তং অভিনতং নাম হোতি, দোসানুগতং অপনতং। তদুভযপটিক্খেপেন ন চাভিনতং ন চাপনতন্তি আহ। ন চ সসঙ্খারনিগ্গয্হৰারিতগতন্তি ন সসঙ্খারেন সপ্পযোগেন কিলেসে নিগ্গহেত্ৰা ৰারিতৰতং, কিলেসানং পন ছিন্নত্তা ৰতং ফলসমাধিনা সমাহিতন্তি অত্থো। অতিক্কমিতব্বন্তি ৰিহেঠেতব্বং ঘট্টেতব্বং। অদস্সনাতি অঞ্ঞাণা। অঞ্ঞাণী হি অন্ধবালোৰ এৰরূপে সত্থরি অপরজ্ঝেয্যাতি দেৰদত্তং ঘট্টযমানা ৰদন্তি।
পঞ্চৰেদাতি সতং সমন্তি ৰস্সসতং। তপস্সীতি তপনিস্সিতকা চরন্তি চরন্তা। ন সম্মাৰিমুত্তন্তি সচেপি এৰরূপা ব্রাহ্মণা ৰস্সসতং চরন্তি, চিত্তঞ্চ নেসং সম্মা ৰিমুত্তং ন হোতি। হীনত্তরূপা ন পারং গমা তেতি হীনত্তসভাৰা তে নিব্বানঙ্গমা ন হোন্তি। ‘‘হীনত্থরূপা’’তিপি পাঠো, হীনত্থজাতিকা পরিহীনত্থাতি অত্থো। তণ্হাধিপন্নাতি তণ্হায অজ্ঝোত্থটা। ৰতসীলবদ্ধাতি অজৰতকুক্কুরৰতাদীহি চ ৰতেহি তাদিসেহেৰ চ সীলেহি বদ্ধা। লূখং তপন্তি পঞ্চাতপতাপনং কণ্টকসেয্যাদিকং তপং। ইদানি সা দেৰতা সাসনস্স নিয্যানিকভাৰং কথেন্তী ন মানকামস্সাতিআদিমাহ। তং ৰুত্তত্থমেৰাতি। অট্ঠমং।
৯. পঠমপজ্জুন্নধীতুসুত্তৰণ্ণনা
৩৯. নৰমে পজ্জুন্নস্স ধীতাতি পজ্জুন্নস্স নাম ৰস্সৰলাহকদেৰরঞ্ঞো চাতুমহারাজিকস্স ধীতা। অভিৰন্দেতি ভগৰা তুম্হাকং পাদে চক্খুমতাতি পঞ্চহি চক্খূহি চক্খুমন্তেন তথাগতেন। ধম্মো অনুবুদ্ধোতি, ‘‘ইদং মযা পুব্বে পরেসং সন্তিকে কেৰলং সুতংযেৰ আসী’’তি ৰদতি। সাহং দানীতি, সা অহং ইদানি। সক্খি জানামীতি, পটিৰেধৰসেন পচ্চক্খমেৰ জানামি। ৰিগরহন্তাতি, ‘‘হীনক্খরপদব্যঞ্জনো’’তি ৰা ‘‘অনিয্যানিকো’’তি ৰা এৰং গরহন্তা। রোরুৰন্তি, দ্ৰে রোরুৰা – ধূমরোরুৰো চ জালরোরুৰো চ। তত্থ ধূমরোরুৰো ৰিসুং হোতি, জালরোরুৰোতি পন অৰীচিমহানিরযস্সেৰেতং নামং। তত্থ হি সত্তা অগ্গিম্হি জলন্তে জলন্তে পুনপ্পুনং রৰং রৰন্তি, তস্মা সো ‘‘রোরুৰো’’তি ৰুচ্চতি। ঘোরন্তি দারুণং। খন্তিযা উপসমেন উপেতাতি রুচ্চিত্ৰা খমাপেত্ৰা গহণখন্তিযা চ রাগাদিউপসমেন চ উপেতাতি। নৰমং।
১০. দুতিযপজ্জুন্নধীতুসুত্তৰণ্ণনা
৪০. দসমে ধম্মঞ্চাতি চ সদ্দেন সঙ্ঘঞ্চ, ইতি তীণি রতনানি নমস্সমানা ইধাগতাতি ৰদতি। অত্থৰতীতি, অত্থৰতিযো। বহুনাপি খো তন্তি যং ধম্মং সা অভাসি, তং তাদিসো ধম্মোতি, তাদিসো হি অযং ভগৰা ধম্মো, তংসণ্ঠিতো তপ্পটিভাগো বহূহি পরিযাযেহি ৰিভজিতব্বযুত্তকোতি দস্সেতি। লপযিস্সামীতি, কথযিস্সামি। যাৰতা মে মনসা পরিযত্তন্তি যত্তকং মযা মনসা পরিযাপুটং, তস্সত্থং
সতুল্লপকাযিকৰগ্গো চতুত্থো।
৫. আদিত্তৰগ্গো
১. আদিত্তসুত্তৰণ্ণনা
৪১. আদিত্তৰগ্গস্স পঠমে জরায মরণেন চাতি দেসনাসীসমেতং, রাগাদীহি পন একাদসহি অগ্গীহি লোকো আদিত্তোৰ। দানেনাতি দানচেতনায। দিন্নং হোতি সুনীহতন্তি দানপুঞ্ঞচেতনাহি দাযকস্সেৰ হোতি ঘরসামিকস্স ৰিয নীহতভণ্ডকং, তেনেতং ৰুত্তং। চোরা হরন্তীতি অন্তেনাতি মরণেন। সরীরং সপরিগ্গহন্তি সরীরঞ্চেৰ চোরাদীনং ৰসেন অৰিনট্ঠভোগে চ। সগ্গমুপেতীতি ৰেস্সন্তরমহারাজাদযো ৰিয সগ্গে নিব্বত্ততীতি। পঠমং।
২. কিংদদসুত্তৰণ্ণনা
৪২. দুতিযে অন্নদোতি যস্মা অতিবলৰাপি দ্ৰে তীণি ভত্তানি অভুত্ৰা উট্ঠাতুং ন সক্কোতি, ভুত্ৰা পন দুব্বলোপি হুত্ৰা বলসম্পন্নো হোতি, তস্মা ‘‘অন্নদো বলদো’’তি আহ। ৰত্থদোতি যস্মা সুরূপোপি দুচ্চোল়ো ৰা অচোল়ো ৰা ৰিরূপো হোতি ওহীল়িতো দুদ্দসিকো, ৰত্থচ্ছন্নো দেৰপুত্তো ৰিয সোভতি যানদোতি হত্থিযানাদীনং দাযকো। তেসু পন –
‘‘ন হত্থিযানং সমণস্স কপ্পতি,
ন অস্সযানং, ন রথেন যাতুং।
ইদঞ্চ যানং সমণস্স কপ্পতি,
উপাহনা রক্খতো সীলখন্ধ’’ন্তি॥
তস্মা সুখদো হোতীতি যানস্স সুখাৰহনতো সুখদো নাম হোতি। চক্খুদোতি অন্ধকারে চক্খুমন্তানম্পি রূপদস্সনাভাৰতো দীপদো চক্খুদো নাম হোতি, অনুরুদ্ধত্থেরো ৰিয দিব্বচক্খু সম্পদম্পি লভতি।
সব্বদদো হোতীতি সব্বেসংযেৰ বলাদীনং দাযকো হোতি। দ্ৰে তযো গামে পিণ্ডায চরিত্ৰা কিঞ্চি অলদ্ধা আগতস্সাপি সীতলায পোক্খরণিযা ন্হাযিত্ৰা পতিস্সযং পৰিসিত্ৰা মুহুত্তং মঞ্চে নিপজ্জিত্ৰা উট্ঠায নিসিন্নস্স হি কাযে বলং আহরিত্ৰা পক্খিত্তং ৰিয হোতি। বহি ৰিচরন্তস্স চ কাযে ৰণ্ণাযতনং ৰাতাতপেহি ঝাযতি, পতিস্সযং পৰিসিত্ৰা দ্ৰারং পিধায মুহুত্তং নিপন্নস্স চ ৰিসভাগসন্ততি ৰূপসম্মতি, সভাগসন্ততি ওক্কমতি, ৰণ্ণাযতনং আহরিত্ৰা পক্খিত্তং
অমতংদদো চ সো হোতীতি পণীতভোজনস্স পত্তং পূরেন্তো ৰিয অমরণদানং নাম দেতি। যো ধম্মমনুসাসতীতি যো ধম্মং অনুসাসতি, অট্ঠকথং কথেতি, পাল়িং ৰাচেতি, পুচ্ছিতপঞ্হং ৰিস্সজ্জেতি, কম্মট্ঠানং আচিক্খতি, ধম্মস্সৰনং করোতি, সব্বোপেস ধম্মং অনুসাসতি নাম। সব্বদানানঞ্চ ইদং ধম্মদানমেৰ অগ্গন্তি ৰেদিতব্বং। ৰুত্তম্পি চেতং –
‘‘সব্বদানং ধম্মদানং জিনাতি,
সব্বরসং ধম্মরসো জিনাতি।
সব্বরতিং
তণ্হক্খযো সব্বদুক্খং জিনাতী’’তি॥ (ধ॰ প॰ ৩৫৪)। দুতিযং।
৩. অন্নসুত্তৰণ্ণনা
৪৩. ততিযে অভিনন্দন্তীতি পত্থেন্তি। ভজতীতি উপগচ্ছতি, চিত্তগহপতিসীৰলিত্থেরাদিকে ৰিয পচ্ছতো অনুবন্ধতি। তস্মাতি যস্মা ইধলোকে পরলোকে চ অন্নদাযকমেৰ অনুগচ্ছতি, তস্মা। সেসং উত্তানমেৰাতি। ততিযং।
৪. একমূলসুত্তৰণ্ণনা
৪৪. চতুত্থে একমূলন্তি অৰিজ্জা তণ্হায মূলং, তণ্হা অৰিজ্জায। ইধ পন তণ্হা অধিপ্পেতা। দ্ৰীহি সস্সতুচ্ছেদদিট্ঠীহি আৰট্টতীতি দ্ৰিরাৰট্টা। সা চ রাগাদীহি তীহি মলেহি তিমলা। তত্রাস্সা মোহো সহজাতকোটিযা পঞ্চপত্থরা। সা চ অপূরণীযট্ঠেন সমুদ্দো। অজ্ঝত্তিকবাহিরেসু পনেসা দ্ৰাদসাযতনেসু দ্ৰাদসাৰট্টা। অপতিট্ঠট্ঠেন পন পাতালোতি ৰুচ্চতীতি। একমূলং…পে॰… পাতালং, অতরি ইসি, উত্তরি সমতিক্কমীতি অত্থো। চতুত্থং।
৫. অনোমসুত্তৰণ্ণনা
৪৫. পঞ্চমে অনোমনামন্তি সব্বগুণসমন্নাগতত্তা অৰেকল্লনামং, পরিপূরনামন্তি অত্থো। নিপুণত্থদস্সিন্তি ভগৰা সণ্হসুখুমে খন্ধন্তরাদযো অত্থে পস্সতীতি নিপুণত্থদস্সী। পঞ্ঞাদদন্তি অন্ৰযপঞ্ঞাধিগমায পটিপদং কথনৰসেন পঞ্ঞায দাযকং। কামালযে অসত্তন্তি পঞ্চকামগুণালযে অলগ্গং। কমমানন্তি ভগৰা মহাবোধিমণ্ডেযেৰ অরিযমগ্গেন গতো, ন ইদানি গচ্ছতি, অতীতং পন উপাদায ইদং ৰুত্তং। মহেসিন্তি মহন্তানং সীলক্খন্ধাদীনং এসিতারং পরিযেসিতারন্তি। পঞ্চমং।
৬. অচ্ছরাসুত্তৰণ্ণনা
৪৬. ছট্ঠে অচ্ছরাগণসঙ্ঘুট্ঠন্তি অযং কির দেৰপুত্তো সত্থুসাসনে পব্বজিত্ৰা ৰত্তপটিপত্তিং পূরযমানো পঞ্চৰস্সকালে পৰারেত্ৰা দ্ৰেমাতিকং পগুণং কত্ৰা কম্মাকম্মং উগ্গহেত্ৰা চিত্তরুচিতং কম্মট্ঠানং উগ্গণ্হিত্ৰা সল্লহুকৰুত্তিকো অরঞ্ঞং পৰিসিত্ৰা যো ভগৰতা মজ্ঝিমযামো সযনস্স কোট্ঠাসোতি অনুঞ্ঞাতো। তস্মিম্পি সম্পত্তে ‘‘পমাদস্স ভাযামী’’তি মঞ্চকং উক্খিপিত্ৰা রত্তিঞ্চ দিৰা চ নিরাহারো কম্মট্ঠানমেৰ মনসাকাসি।
অথস্স অব্ভন্তরে সত্থকৰাতা উপ্পজ্জিত্ৰা জীৰিতং পরিযাদিযিংসু। সো ধুরস্মিংযেৰ কালমকাসি। যো হি কোচি ভিক্খু চঙ্কমে চঙ্কমমানো ৰা আলম্বনত্থম্ভং নিস্সায ঠিতো ৰা চঙ্কমকোটিযং চীৰরং
অন্তোৰিমানে সহস্সমত্তা অচ্ছরা তং দিস্ৰা, ‘‘ৰিমানসামিকো দেৰপুত্তো আগতো, রমযিস্সাম ন’’ন্তি তূরিযানি গহেত্ৰা পরিৰারযিংসু। দেৰপুত্তো ন তাৰ চুতভাৰং জানাতি, পব্বজিতসঞ্ঞীযেৰ অচ্ছরা ওলোকেত্ৰা ৰিহারচারিকং আগতং মাতুগামং দিস্ৰা লজ্জী। পংসুকূলিকো ৰিয উপরি ঠিতং ঘনদুকূলং একংসং করোন্তো অংসকূটং পটিচ্ছাদেত্ৰা ইন্দ্রিযানি ওক্খিপিত্ৰা অধোমুখো অট্ঠাসি। তস্স কাযৰিকারেনেৰ তা দেৰতা ‘‘সমণদেৰপুত্তো অয’’ন্তি ঞত্ৰা এৰমাহংসু – ‘‘অয্য, দেৰপুত্ত, দেৰলোকো নামাযং, ন সমণধম্মস্স করণোকাসো, সম্পত্তিং অনুভৰনোকাসো’’তি। সো তথেৰ অট্ঠাসি। দেৰতা ‘‘ন তাৰাযং সল্লক্খেতী’’তি তূরিযানি পগ্গণ্হিংসু। সো তথাপি অনোলোকেন্তোৰ অট্ঠাসি।
অথস্স সব্বকাযিকং আদাসং পুরতো ঠপযিংসু। সো ছাযং দিস্ৰা চুতভাৰং ঞত্ৰা, ‘‘ন মযা ইমং ঠানং পত্থেত্ৰা সমণধম্মো কতো, উত্তমত্থং অরহত্তং পত্থেত্ৰা কতো’’তি সম্পত্তিযা ৰিপ্পটিসারী অহোসি, ‘‘সুৰণ্ণপটং পটিলভিস্সামী’’তি তক্কযিত্ৰা যুদ্ধট্ঠানং ওতিণ্ণমল্লো
তত্থ অচ্ছরাগণসঙ্ঘুট্ঠন্তি অচ্ছরাগণেন গীতৰাদিতসদ্দেহি সঙ্ঘোসিতং। পিসাচগণসেৰিতন্তি তমেৰ অচ্ছরাগণং পিসাচগণং কত্ৰা ৰদতি। ৰনন্তি নন্দনৰনং সন্ধায ৰদতি। অযঞ্হি নিযামচিত্ততায অত্তনো গরুভাৰেন দেৰগণং ‘‘দেৰগণো’’তি ৰত্তুং ন রোচেতি। ‘‘পিসাচগণো’’তি ৰদতি। নন্দনৰনঞ্চ ‘‘নন্দন’’ন্তি অৰত্ৰা ‘‘মোহন’’ন্তি ৰদতি কথং যাত্রা ভৰিস্সতীতি
অথ ভগৰা ‘‘অতিসল্লিখতেৰ অযং দেৰপুত্তো, কিং নু খো ইদ’’ন্তি? আৰজ্জেন্তো অত্তনো সাসনে পব্বজিতভাৰং ঞত্ৰা – ‘‘অযং অচ্চারদ্ধৰীরিযতায কালং কত্ৰা দেৰলোকে নিব্বত্তো, অজ্জাপিস্স চঙ্কমনস্মিংযেৰ অত্তভাৰো অসম্ভিন্নেন সীলেন আগতো’’তি চিন্তেসি। বুদ্ধা চ অকতাভিনিৰেসস্স আদিকম্মিকস্স অকতপরিকম্মস্স অন্তেৰাসিনো চিত্তকারো ভিত্তিপরিকম্মং ৰিয – ‘‘সীলং তাৰ সোধেহি, সমাধিং ভাৰেহি, কম্মস্সকতপঞ্ঞং উজুং করোহী’’তি পঠমং পুব্বভাগপ্পটিপদং আচিক্খন্তি, কারকস্স পন যুত্তপযুত্তস্স অরহত্তমগ্গপদট্ঠানভূতং সণ্হসুখুমং সুঞ্ঞতাৰিপস্সনংযেৰ আচিক্খন্তি, অযঞ্চ দেৰপুত্তো কারকো অভিন্নসীলো, একো মগ্গো অস্স অনাগতোতি সুঞ্ঞতাৰিপস্সনং আচিক্খন্তো উজুকো নামাতিআদিমাহ।
তত্থ উজুকোতি কাযৰঙ্কাদীনং অভাৰতো অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো উজুকো নাম। অভযা নাম সা দিসাতি নিব্বানং সন্ধাযাহ। তস্মিং হি কিঞ্চি ভযং নত্থি, তং ৰা পত্তস্স ভযং নত্থীতি ‘‘অভযা নাম সা দিসা’’তি ৰুত্তং। রথো অকূজনোতি অট্ঠঙ্গিকো মগ্গোৰ অধিপ্পেতো। যথা হি পাকতিকরথো অক্খে ৰা অনব্ভঞ্জিতে অতিরেকেসু ৰা মনুস্সেসু অভিরুল়্হেসু কূজতি ৰিরৰতি, ন এৰং অরিযমগ্গো। সো হি একপ্পহারেন চতুরাসীতিযাপি পাণসহস্সেসু অভিরুহন্তেসু ধম্মচক্কেহি সংযুতোতি কাযিকচেতসিকৰীরিযসঙ্খাতেহি ধম্মচক্কেহি সংযুত্তো।
হিরীতি এত্থ হিরিগ্গহণেন ওত্তপ্পম্পি গহিতমেৰ হোতি। তস্স অপালম্বোতি যথা বাহিরকরথস্স রথে ঠিতানং যোধানং অপতনত্থায দারুমযং অপালম্বনং হোতি, এৰং ইমস্স মগ্গরথস্স অজ্ঝত্তবহিদ্ধাসমুট্ঠানং হিরোত্তপ্পং অপালম্বনং। সত্যস্স পরিৰারণন্তি রথস্স সীহচম্মাদিপরিৰারো ৰিয ইমস্সাপি মগ্গরথস্স সম্পযুত্তা সতি পরিৰারণং। ধম্মন্তি লোকুত্তরমগ্গং সম্মাদিট্ঠিপুরেজৰন্তি ৰিপস্সনাসম্মাদিট্ঠিপুরেজৰা অস্স পুব্বযাযিকাতি সম্মাদিট্ঠিপুরেজৰো, তং সম্মাদিট্ঠিপুরেজৰং। যথা হি পঠমতরং রাজপুরিসেহি কাণকুণিআদীনংনীহরণেন মগ্গে সোধিতে পচ্ছা রাজা নিক্খমতি, এৰমেৰং ৰিপস্সনা সম্মাদিট্ঠিযা অনিচ্চাদিৰসেন খন্ধাদীসু সোধিতেসু পচ্ছা ভূমিলদ্ধৰট্টং পরিজানমানা মগ্গসম্মাদিট্ঠি উপ্পজ্জতি। তেন ৰুত্তং ‘‘ধম্মাহং সারথিং ব্রূমি, সম্মাদিট্ঠিপুরেজৰ’’ন্তি।
ইতি ভগৰা দেসনং নিট্ঠাপেত্ৰা অৰসানে চত্তারি সচ্চানি দীপেসি। দেসনাপরিযোসানে দেৰপুত্তো সোতাপত্তিফলে পতিট্ঠাসি। যথা হি রঞ্ঞো ভোজনকালে অত্তনো মুখপ্পমাণে কবল়ে উক্খিত্তে অঙ্কে নিসিন্নো পুত্তো অত্তনো মুখপ্পমাণেনেৰ ততো কবল়ং করোতি, এৰমেৰং ভগৰতি অরহত্তনিকূটেন দেসনং দেসেন্তেপি সত্তা অত্তনো উপনিস্সযানুরূপেন সোতাপত্তিফলাদীনি পাপুণন্তি। অযম্পি দেৰপুত্তো সোতাপত্তিফলং পত্ৰা ভগৰন্তং গন্ধাদীহি পূজেত্ৰা পক্কামীতি। ছট্ঠং।
৭. ৰনরোপসুত্তৰণ্ণনা
৪৭. সত্তমে ধম্মট্ঠা সীলসম্পন্নাতি কে ধম্মট্ঠা, কে সীলসম্পন্নাতি পুচ্ছতি। ভগৰা ইমং পঞ্হং থাৰরৰত্থুনা দীপেন্তো আরামরোপাতিআদিমাহ। তত্থ আরামরোপাতি পুপ্ফারামফলারামরোপকা। ৰনরোপাতি সযংজাতে অরোপিমৰনে সীমং পরিক্খিপিত্ৰা চেতিযবোধিচঙ্কমনমণ্ডপকুটিলেণরত্তিট্ঠানদিৰাট্ঠানানং কারকা ছাযূপগে রুক্খে রোপেত্ৰা দদমানাপি ৰনরোপাযেৰ নাম। সেতুকারকাতি ৰিসমে সেতুং করোন্তি, উদকে নাৰং পটিযাদেন্তি পপন্তি পানীযদানসালং। উদপানন্তি যংকিঞ্চি পোক্খরণীতল়াকাদিং। উপস্সযন্তি ৰাসাগারং। ‘‘উপাসয’’ন্তিপি পাঠো।
সদা পুঞ্ঞং পৰড্ঢতীতি ন অকুসলৰিতক্কং ধম্মট্ঠা সীলসম্পন্নাতি তস্মিং ধম্মে ঠিতত্তা তেনপি সীলেন সম্পন্নত্তা ধম্মট্ঠা সীলসম্পন্না। অথ ৰা
৮. জেতৰনসুত্তৰণ্ণনা
৪৮. অট্ঠমে ইদং হি তং জেতৰনন্তি অনাথপিণ্ডিকো দেৰপুত্তো জেতৰনস্স চেৰ বুদ্ধাদীনঞ্চ ৰণ্ণভণনত্থং আগতো এৰমাহ। ইসিসঙ্ঘনিসেৰিতন্তি ভিক্খুসঙ্ঘনিসেৰিতং।
এৰং পঠমগাথায জেতৰনস্স ৰণ্ণং কথেত্ৰা ইদানি অরিযমগ্গস্স কথেন্তো কম্মং ৰিজ্জাতিআদিমাহ। তত্থ কম্মন্তি মগ্গচেতনা। ৰিজ্জাতি মগ্গপঞ্ঞা। ধম্মোতি সমাধিপক্খিকা ধম্মা। সীলং জীৰিতমুত্তমন্তি সীলে পতিট্ঠিতস্স জীৰিতং উত্তমন্তি দস্সেতি। অথ ৰা ৰিজ্জাতি দিট্ঠিসঙ্কপ্পা। ধম্মোতি ৰাযামসতিসমাধযো। সীলন্তি ৰাচাকম্মন্তাজীৰা। জীৰিতমুত্তমন্তি এতস্মিং সীলে ঠিতস্স জীৰিতং নাম উত্তমং। এতেন মচ্চা সুজ্ঝন্তীতি এতেন অট্ঠঙ্গিকমগ্গেন সত্তা ৰিসুজ্ঝন্তি।
তস্মাতি যস্মা মগ্গেন সুজ্ঝন্তি, ন গোত্তধনেহি, তস্মা। যোনিসো ৰিচিনে ধম্মন্তি উপাযেন সমাধিপক্খিযধম্মং ৰিচিনেয্য। এৰং তত্থ ৰিসুজ্ঝতীতি এৰং তস্মিং অরিযমগ্গে ৰিসুজ্ঝতি। অথ ৰা যোনিসো ৰিচিনে ধম্মন্তি উপাযেন পঞ্চক্খন্ধধম্মং ৰিচিনেয্য। এৰং তত্থ ৰিসুজ্ঝতীতি এৰং তেসু চতূসু সচ্চেসু ৰিসুজ্ঝতি।
ইদানি সারিপুত্তত্থেরস্স ৰণ্ণং কথেন্তো সারিপুত্তোৰাতিআদিমাহ। তত্থ সারিপুত্তোৰাতি অৰধারণৰচনং, এতেহি পঞ্ঞাদীহি সারিপুত্তোৰ সেয্যোতি ৰদতি। উপসমেনাতি কিলেসউপসমেন পারং গতোতি নিব্বানং গতো। যো কোচি নিব্বানং পত্তো ভিক্খু, সো এতাৰপরমো সিযা, ন থেরেন উত্তরিতরো নাম অত্থীতি ৰদতি। সেসং উত্তানমেৰাতি। অট্ঠমং।
৯. মচ্ছরিসুত্তৰণ্ণনা
৪৯. নৰমে মচ্ছরিনোতি মচ্ছেরেন সমন্নাগতা। একচ্চো হি অত্তনো ৰসনট্ঠানে ভিক্খুং হত্থং পসারেত্ৰাপি ন ৰন্দতি, অঞ্ঞত্থ গতো ৰিহারং কদরিযাতি ইদং মচ্ছরিনোতি পদস্সেৰ ৰেৰচনং। মুদুকম্পি হি মচ্ছরিযং ‘‘মচ্ছরিয’’ন্তেৰ ৰুচ্চতি, থদ্ধং পন কদরিযং নাম। পরিভাসকাতি ভিক্খূ ঘরদ্ৰারে ঠিতে দিস্ৰা, ‘‘কিং তুম্হে কসিত্ৰা আগতা, ৰপিত্ৰা, লাযিত্ৰা? মযং অত্তনোপি ন লভাম, কুতো তুম্হাকং, সীঘং নিক্খমথা’’তিআদীহি সংতজ্জকা। অন্তরাযকরাতি
সম্পরাযোতি পরলোকো। রতীতি পঞ্চকামগুণরতি। খিড্ডাতি কাযিকখিড্ডাদিকা তিৰিধা খিড্ডা। দিট্ঠে ধম্মেস ৰিপাকোতি তস্মিং নিব্বত্তভৰনে দিট্ঠে ধম্মে এস ৰিপাকো। সম্পরাযে চ দুগ্গতীতি ‘‘যমলোকং উপপজ্জরে’’তি ৰুত্তে সম্পরাযে চ দুগ্গতি।
ৰদঞ্ঞূতি ভিক্খূ ঘরদ্ৰারে ঠিতা কিঞ্চাপি তুণ্হীৰ হোন্তি, অত্থতো পন – ‘‘ভিক্খং দেথা’’তি ৰদন্তি নাম। তত্র যে ‘‘মযং পচাম, ইমে পন ন পচন্তি, পচমানে পত্ৰা অলভন্তা পকাসন্তীতি ৰিমানপ্পভায জোতন্তি। পরসম্ভতেসূতি পরেহি সম্পিণ্ডিতেসু। সম্পরাযে চ সুগ্গতীতি, ‘‘এতে সগ্গা’’তি
১০. ঘটীকারসুত্তৰণ্ণনা
৫০. দসমে উপপন্নাসেতি নিব্বত্তিৰসেন উপগতা। ৰিমুত্তাতি অৰিহাব্রহ্মলোকস্মিং উপপত্তিসমনন্তরমেৰ অরহত্তফলৰিমুত্তিযা ৰিমুত্তা। মানুসং দেহন্তি ইধ পঞ্চোরম্ভাগিযসংযোজনানি এৰ ৰুত্তানি। দিব্বযোগন্তি পঞ্চ উদ্ধম্ভাগিযসংযোজনানি। উপচ্চগুন্তি অতিক্কমিংসু। উপকোতিআদীনি তেসং থেরানং নামানি। কুসলী ভাসসী তেসন্তি, ‘‘কুসল’’ন্তি ইদং ৰচনং ইমস্স অত্থীতি কুসলী, তেসং থেরানং ত্ৰং কুসলং অনৰজ্জং ভাসসি, থোমেসি পসংসসি তং তে ধম্মং ইধঞ্ঞাযাতি তে থেরা তং ধম্মং ইধ তুম্হাকং সাসনে জানিত্ৰা। গম্ভীরন্তি গম্ভীরত্থং। ব্রহ্মচারী নিরামিসোতি নিরামিসব্রহ্মচারী নাম অনাগামী, অনাগামী অহোসিন্তি অত্থো। অহুৰাতি অহোসি। সগামেয্যোতি একগামৰাসী। পরিযোসানগাথা সঙ্গীতিকারেহি ঠপিতাতি। দসমং।
আদিত্তৰগ্গো পঞ্চমো।
৬. জরাৰগ্গো
১. জরাসুত্তৰণ্ণনা
৫১. জরাৰগ্গস্স পঠমে সাধূতি লদ্ধকং ভদ্দকং। সীলং যাৰ জরাতি ইমিনা ইদং দস্সেতি – যথা মুত্তামণিরত্তৰত্থাদীনি আভরণানি তরুণকালেযেৰ সোভন্তি, জরাজিণ্ণকালে তানি ধারেন্তো ‘‘অযং অজ্জাপি বালভাৰং পত্থেতি, উম্মত্তকো মঞ্ঞে’’তি ৰত্তব্বতং আপজ্জতি
সদ্ধা সাধু পতিট্ঠিতাতি হত্থাল়ৰকচিত্তগহপতিআদীনং ৰিয মগ্গেন আগতা পতিট্ঠিতসদ্ধা নাম সাধু। পঞ্ঞা নরানং রতনন্তি এত্থ চিত্তীকতট্ঠাদীহি রতনং ৰেদিতব্বং। ৰুত্তঞ্হেতং –
‘‘যদি চিত্তীকতন্তি রতনং, ননু ভগৰা চিত্তীকতো পুরিসসীহো, যে চ লোকে চিত্তীকতা, তেসং চিত্তীকতো ভগৰা। যদি রতিকরন্তি রতনং, ননু ভগৰা রতিকরো পুরিসসীহো, তস্স ৰচনেন চরন্তা ঝানরতিসুখেন অভিরমন্তি। যদি অতুল্যন্তি রতনং, ননু ভগৰা অতুলো পুরিসসীহো। ন হি
ইধ পন দুল্লভপাতুভাৰট্ঠেন পঞ্ঞা ‘‘রতন’’ন্তি ৰুত্তং। পুঞ্ঞন্তি পুঞ্ঞচেতনা, সা হি অরূপত্তা পরিহরিতুং ন সক্কাতি। পঠমং।
২. অজরসাসুত্তৰণ্ণনা
৫২. দুতিযে অজরসাতি অজীরণেন, অৰিপত্তিযাতি অত্থো। সীলঞ্হি অৰিপন্নমেৰ সাধু হোতি, ৰিপন্নসীলং আচরিযুপজ্ঝাযাদযোপি ন সঙ্গণ্হন্তি, গতগতট্ঠানে নিদ্ধমিতব্বোৰ হোতীতি। দুতিযং।
৩. মিত্তসুত্তৰণ্ণনা
৫৩. ততিযে সত্থোতি সদ্ধিংচরো, জঙ্ঘসত্থো ৰা সকটসত্থো ৰা। মিত্তন্তি রোগে উপ্পন্নে পাটঙ্কিযা ৰা অঞ্ঞেন ৰা যানেন হরিত্ৰা খেমন্তসম্পাপনেন মিত্তং। সকে ঘরেতি অত্তনো গেহে সহাযো অত্থজাতস্সাতি উপ্পন্নকিচ্চস্স যো তং কিচ্চং ৰহতি নিত্থরতি, সো কিচ্চেসু সহ অযনভাৰেন সহাযো মিত্তং, সুরাপানাদিসহাযা পন ন মিত্তা। সম্পরাযিকন্তি সম্পরাযহিতং। ততিযং।
৪. ৰত্থুসুত্তৰণ্ণনা
৫৪. চতুত্থে পুত্তা ৰত্থূতি মহল্লককালে পটিজগ্গনট্ঠেন পুত্তা পতিট্ঠা। পরমোতি অঞ্ঞেসং অকথেতব্বস্সপি গুয্হস্স কথেতব্বযুত্ততায ভরিযা পরমো সখা নাম। চতুত্থং।
৫-৭. পঠমজনসুত্তাদিৰণ্ণনা
৫৫. পঞ্চমে ৰিধাৰতীতি পরসমুদ্দাদিগমনৰসেন ইতো চিতো চ ৰিধাৰতি। পঞ্চমং।
৫৬. ছট্ঠে দুক্খাতি ৰট্টদুক্খতো। ছট্ঠং।
৫৭. সত্তমে পরাযণন্তি নিপ্ফত্তি অৰস্সযো। সত্তমং।
৮. উপ্পথসুত্তৰণ্ণনা
৫৮. অট্ঠমে রাগো উপ্পথোতি সুগতিঞ্চ নিব্বানঞ্চ গচ্ছন্তস্স অমগ্গো। রত্তিন্দিৰক্খযোতি রত্তিদিৰেহি, রত্তিদিৰেসু ৰা খীযতি। ইত্থী মলন্তি সেসং বাহিরমলং ভস্মখারাদীহি ধোৰিত্ৰা সক্কা সোধেতুং, মাতুগামমলেন দুট্ঠো পন ন সক্কা সুদ্ধো নাম কাতুন্তি ইত্থী ‘‘মল’’ন্তি ৰুত্তা। এত্থাতি এত্থ ইত্থিযং পজা সজ্জতি। তপোতি ইন্দ্রিযসংৰরধুতঙ্গগুণৰীরিযদুক্করকারিকানং নামং, ইধ পন ঠপেত্ৰা দুক্করকারিকং সব্বাপি কিলেসসন্তাপিকা পটিপদা ৰট্টতি। ব্রহ্মচরিযন্তি মেথুনৰিরতি। অট্ঠমং।
৯. দুতিযসুত্তৰণ্ণনা
৫৯. নৰমে কিস্স চাভিরতোতি কিস্মিং অভিরতো। দুতিযাতি সুগতিঞ্চেৰ নিব্বানঞ্চ গচ্ছন্তস্স দুতিযিকা। পঞ্ঞা চেনং পসাসতীতি পঞ্ঞা এতং পুরিসং ‘‘ইদং করোহি, ইদং মাকরী’’তি অনুসাসতি। নৰমং।
১০. কৰিসুত্তৰণ্ণনা
৬০. দসমে ছন্দো নিদানন্তি গাযত্তিআদিকো ছন্দো গাথানং নিদানং। পুব্বপট্ঠাপনগাথা আরভন্তো হি ‘‘কতরচ্ছন্দেন হোতূ’’তি আরভতি ৰিযঞ্জনন্তি জননং। অক্খরং হি পদং জনেতি, পদং গাথং জনেতি, গাথা অত্থং পকাসেতীতি। নামসন্নিস্সিতাতি সমুদ্দাদিপণ্ণত্তিনিস্সিতা। গাথা আসযোতি পতিট্ঠা। কৰিতো হি গাথা পৰত্তন্তি। সো তাসং পতিট্ঠা হোতীতি। দসমং।
জরাৰগ্গো ছট্ঠো।
৭. অদ্ধৰগ্গো
১. নামসুত্তৰণ্ণনা
৬১. অদ্ধৰগ্গস্স পঠমে নামং সব্বং অদ্ধভৰীতি নামং সব্বং অভিভৰতি অনুপততি। ওপপাতিকেন ৰা হি কিত্তিমেন ৰা নামেন মুত্তো সত্তো ৰা সঙ্খারো ৰা নত্থি। যস্সপি হি রুক্খস্স ৰা পাসাণস্স ৰা ‘‘ইদং নাম নাম’’ন্তি ন জানন্তি, অনামকোত্ৰেৰ তস্স নামং হোতি। পঠমং।
২-৩. চিত্তসুত্তাদিৰণ্ণনা
৬২. দুতিযে সব্বেৰ ৰসমন্ৰগূতি যে চিত্তস্স ৰসং গচ্ছন্তি, তেসংযেৰ অনৰসেসপরিযাদানমেতং। দুতিযং।
৬৩. ততিযেপি এসেৰ নযো। ততিযং।
৪-৫. সংযোজনসুত্তাদিৰণ্ণনা
৬৪. চতুত্থে কিং সু সংযোজনোতি কিং সংযোজনো কিং বন্ধনো? ৰিচারণন্তি ৰিচরণা পাদানি। বহুৰচনে একৰচনং কতং। ৰিতক্কস্স ৰিচারণন্তি ৰিতক্কো তস্স পাদা। চতুত্থং।
৬৫. পঞ্চমেপি এসেৰ নযো। পঞ্চমং।
৬. অত্তহতসুত্তৰণ্ণনা
৬৬. ছট্ঠে কেনস্সুব্ভাহতোতি কেন অব্ভাহতো। সু-কারো নিপাতমত্তং। ইচ্ছাধূপাযিতোতি ইচ্ছায আদিত্তো। ছট্ঠং।
৭-৯. উড্ডিতসুত্তাদিৰণ্ণনা
৬৭. সত্তমে তণ্হায উড্ডিতোতি তণ্হায উল্লঙ্ঘিতো। চক্খুঞ্হি তণ্হারজ্জুনা আৰুনিত্ৰা রূপনাগদন্তে উড্ডিতং, সোতাদীনি সদ্দাদীসূতি তণ্হায উড্ডিতো লোকো। মচ্চুনা পিহিতোতি অনন্তরে অত্তভাৰে কতং কম্মং ন দূরং একচিত্তন্তরং, বলৰতিযা পন মারণন্তিকৰেদনায পব্বতেন ৰিয ওত্থটত্তা সত্তা তং ন বুজ্ঝন্তীতি ‘‘মচ্চুনা পিহিতো লোকো’’তি ৰুত্তং। সত্তমং।
৬৮. অট্ঠমে স্ৰেৰ পঞ্হো দেৰতায হেট্ঠুপরিযাযৰসেন পুচ্ছিতো। অট্ঠমং।
৬৯. নৰমে
১০. লোকসুত্তৰণ্ণনা
৭০. দসমে কিস্মিং লোকো সমুপ্পন্নোতি কিস্মিং উপ্পন্নে লোকো উপ্পন্নোতি পুচ্ছতি। ছসূতি ছসু অজ্ঝত্তিকেসু আযতনেসু উপ্পন্নেসু উপ্পন্নোতি ৰুচ্চতি। ছসু কুব্বতীতি তেসুযেৰ ছসু সন্থৰং করোতি। উপাদাযাতি তানিযেৰ চ উপাদায আগম্ম পটিচ্চ পৰত্ততি। ৰিহঞ্ঞতীতি তেসুযেৰ ছসু ৰিহঞ্ঞতি পীল়িযতি। ইতি অজ্ঝত্তিকাযতনৰসেন অযং পঞ্হো আগতো, অজ্ঝত্তিকবাহিরানং পন ৰসেন আহরিতুং ৰট্টতি। ছসু হি অজ্ঝত্তিকাযতনেসু উপ্পন্নেসু অযং উপ্পন্নো নাম হোতি, ছসু বাহিরেসু সন্থৰং করোতি, ছন্নং অজ্ঝত্তিকানং উপাদায ছসু বাহিরেসু ৰিহঞ্ঞতীতি। দসমং।
অদ্ধৰগ্গো সত্তমো।
৮. ছেত্ৰাৰগ্গো
১. ছেত্ৰাসুত্তৰণ্ণনা
৭১. ছেত্ৰাৰগ্গস্স ছেত্ৰাতি ৰধিত্ৰা। সুখং সেতীতি কোধপরিল়াহেন অপরিদয্হমানত্তা সুখং সযতি। ন সোচতীতি কোধৰিনাসেন ৰিনট্ঠদোমনস্সত্তা ন সোচতি। ৰিসমূলস্সাতি দুক্খৰিপাকস্স মধুরগ্গস্সাতি কুদ্ধস্স পটিকুজ্ঝিত্ৰা, অক্কুট্ঠস্স পচ্চক্কোসিত্ৰা, পহটস্স চ পটিপহরিত্ৰা সুখং উপ্পজ্জতি, তং সন্ধায মধুরগ্গোতি ৰুত্তো। ইমস্মিং হি ঠানে পরিযোসানং অগ্গন্তি ৰুত্তং। অরিযাতি বুদ্ধাদযো। পঠমং।
২. রথসুত্তৰণ্ণনা
৭২. দুতিযে পঞ্ঞাযতি এতেনাতি পঞ্ঞাণং। ধজো রথস্সাতি মহন্তস্মিং হি সঙ্গামসীসে দূরতোৰ অগ্গিপি দূরতোৰ ধূমেন পঞ্ঞাযতি। চোল়রট্ঠং পণ্ডুরট্ঠন্তি এৰং রট্ঠম্পি রঞ্ঞা পঞ্ঞাযতি। চক্কৰত্তিরঞ্ঞো ধীতাপি পন ইত্থী ‘‘অসুকস্স নাম ভরিযা’’তি ভত্তারং পত্ৰাৰ পঞ্ঞাযতি। তস্মা ধূমো পঞ্ঞাণমগ্গিনোতিআদি ৰুত্তং। দুতিযং।
৩. ৰিত্তসুত্তৰণ্ণনা
৭৩. ততিযে সদ্ধীধ ৰিত্তন্তি যস্মা সদ্ধো সদ্ধায মুত্তমণিআদীনিপি ৰিত্তানি লভতি, তিস্সোপি কুলসম্পদা, ছ কামসগ্গানি, নৰ ব্রহ্মলোকে পত্ৰা পরিযোসানে অমতমহানিব্বানদস্সনম্পি লভতি, তস্মা মণিমুত্তাদীহি ৰিত্তেহি সদ্ধাৰিত্তমেৰ সেট্ঠং। ধম্মোতি দসকুসলকম্মপথো। সুখমাৰহতীতি সব্বম্পি সাসৰানাসৰং অসংকিলিট্ঠসুখং আৰহতি। সাদুতরন্তি পঞ্ঞাজীৰিং জীৰিতমাহু সেট্ঠন্তি যো পঞ্ঞাজীৰী গহট্ঠো সমানো পঞ্চসু সীলেসু পতিট্ঠায সলাকভত্তাদীনি পট্ঠপেত্ৰা পঞ্ঞায জীৰতি, পব্বজিতো ৰা পন ধম্মেন উপ্পন্নে পচ্চযে ‘‘ইদমত্থ’’ন্তি পচ্চৰেক্খিত্ৰা পরিভুঞ্জন্তো কম্মট্ঠানং আদায ৰিপস্সনং পট্ঠপেত্ৰা অরিযফলাধিগমৰসেন পঞ্ঞায জীৰতি, তং পঞ্ঞাজীৰিং পুগ্গলং সেট্ঠং জীৰিতং জীৰতীতি আহু। ততিযং।
৪. ৰুট্ঠিসুত্তৰণ্ণনা
৭৪. চতুত্থে বীজন্তি উপ্পতন্তানং সত্তৰিধং ধঞ্ঞবীজং সেট্ঠং। তস্মিঞ্হি উগ্গতে জনপদো খেমো হোতি সুভিক্খো। নিপততন্তি নিপতন্তানং মেঘৰুট্ঠি সেট্ঠা। মেঘৰুট্ঠিযঞ্হি সতি ৰিৰিধানি সস্সানি উপ্পজ্জন্তি, জনপদা ফীতা হোন্তি খেমা সুভিক্খা। পৰজমানানন্তি জঙ্গমানং পদসা চরমানানং গাৰো সেট্ঠা। তা নিস্সায হি সত্তা পঞ্চ গোরসে পরিভুঞ্জমানা সুখং ৰিহরন্তি। পৰদতন্তি রাজকুলমজ্ঝাদীসু ৰদন্তানং পুত্তো ৰরো। সো হি মাতাপিতূনং অনত্থাৰহং ন ৰদতি।
ৰিজ্জা উপ্পততং সেট্ঠাতি পুরিমপঞ্হে কির সুত্ৰা সমীপে ঠিতা একা দেৰতা ‘‘দেৰতে, কস্মা ত্ৰং এতং পঞ্হং দসবলং পুচ্ছসি? অহং তে কথেস্সামী’’তি অত্তনো খন্তিযা লদ্ধিযা পঞ্হং কথেসি। অথ নং ইতরা দেৰতা আহ – ‘‘যাৰ পধংসী ৰদেসি দেৰতে যাৰ পগব্ভা মুখরা, অহং বুদ্ধং ভগৰন্তং পুচ্ছামি। ত্ৰং ময্হং কস্মা কথেসী’’তি? নিৰত্তেত্ৰা তদেৰ পঞ্হং দসবলং পুচ্ছি। অথস্সা সত্থা ৰিস্সজ্জেন্তো ৰিজ্জা উপ্পততন্তিআদিমাহ। তত্থ ৰিজ্জাতি চতুমগ্গৰিজ্জা। সা হি উপ্পতমানা সব্বাকুসলধম্মে সমুগ্ঘাতেতি। তস্মা ‘‘উপ্পততং সেট্ঠা’’তি ৰুত্তা। অৰিজ্জাতি ৰট্টমূলকমহাঅৰিজ্জা। সা হি নিপতন্তানং ওসীদন্তানং ৰরা। পৰজমানানন্তি পদসা চরমানানং জঙ্গমানং বুদ্ধোতি যাদিসো পুত্তো ৰা হোতু অঞ্ঞো ৰা, যেসং কেসঞ্চি ৰদমানানং বুদ্ধো ৰরো। তস্স হি ধম্মদেসনং আগম্ম অনেকসতসহস্সানং পাণানং বন্ধনমোক্খো হোতীতি। চতুত্থং।
৫. ভীতাসুত্তৰণ্ণনা
৭৫. পঞ্চমে কিংসূধ ভীতাতি কিং ভীতা? মগ্গো চনেকাযতনপ্পৰুত্তোতি অট্ঠতিংসারম্মণৰসেন অনেকেহি কারণেহি কথিতো। এৰং সন্তে কিস্স ভীতা হুত্ৰা অযং জনতা দ্ৰাসট্ঠি দিট্ঠিযো অগ্গহেসীতি ৰদতি। ভূরিপঞ্ঞাতি বহুপঞ্ঞ উস্সন্নপঞ্ঞ। পরলোকং ন ভাযেতি ইমস্মা লোকা পরং লোকং গচ্ছন্তো ন ভাযেয্য। পণিধাযাতি ঠপেত্ৰা। বহ্ৰন্নপানং ঘরমাৰসন্তোতি অনাথপিণ্ডিকাদযো ৰিয বহ্ৰন্নপানে ঘরে ৰসন্তো।
ইদানি গাথায অঙ্গানি উদ্ধরিত্ৰা দস্সেতব্বানি – ‘‘ৰাচ’’ন্তি হি ইমিনা চত্তারি ৰচীসুচরিতানি গহিতানি, ‘‘মনেনা’’তিপদেন তীণি মনোসুচরিতানি, ‘‘কাযেনা’’তি পদেন তীণি কাযসুচরিতানি। ইতি ইমে দস কুসলকম্মপথা পুব্বসুদ্ধিঅঙ্গং নাম। বহ্ৰন্নপানং ঘরমাৰসন্তোতি ইমিনা যঞ্ঞউপক্খরো গহিতো। সদ্ধোতি একমঙ্গং, মুদূতি একং, সংৰিভাগীতি একং, ৰদঞ্ঞূতি একং। ইতি ইমানি চত্তারি অঙ্গানি সন্ধায ‘‘এতেসু ধম্মেসু ঠিতো চতূসূ’’তি আহ।
অপরোপি
৬. নজীরতিসুত্তৰণ্ণনা
৭৬. ছট্ঠে নামগোত্তং ন জীরতীতি অতীতবুদ্ধানং যাৰজ্জদিৰসা নামগোত্তং কথিযতি, তস্মা ন জীরতীতি ৰুচ্চতি। পোরাণা পন ‘‘অদ্ধানে গচ্ছন্তে ন পঞ্ঞাযিস্সতি, জীরণসভাৰো পন ন হোতিযেৰা’’তি ৰদন্তি। আলস্যন্তি আলসিযং, যেন ঠিতট্ঠানে ঠিতোৰ, নিসিন্নট্ঠানে নিসিন্নোৰ হোতি, তেলেপি উত্তরন্তে ঠিতিং ন করোতি। পমাদোতি নিদ্দায ৰা কিলেসৰসেন ৰা পমাদো। অনুট্ঠানন্তি কম্মসমযে কম্মকরণৰীরিযাভাৰো। অসংযমোতি সীলসঞ্ঞমাভাৰো ৰিস্সট্ঠাচারতা। নিদ্দাতি সোপ্পবহুলতা। তায গচ্ছন্তোপি ঠিতোপি নিসিন্নোপি নিদ্দাযতি, পগেৰ নিপন্নো। তন্দীতি অতিচ্ছাতাদিৰসেন আগন্তুকালসিযং। তে ছিদ্দেতি তানি ছ ছিদ্দানি ৰিৰরানি। সব্বসোতি তন্তি নিপাতমত্তং। ৰিৰজ্জযেতি ৰজ্জেয্য জহেয্য। ছট্ঠং।
৭. ইস্সরিযসুত্তৰণ্ণনা
৭৭. সত্তমে সত্থমলন্তি মলগ্গহিতসত্থং। কিং সু হরন্তং ৰারেন্তীতি কং হরন্তং নিসেধেন্তি। ৰসোতি আণাপৰত্তনং। ইত্থীতি অৰিস্সজ্জনীযভণ্ডত্তা ‘‘ইত্থী ভণ্ডানমুত্তমং, ৰরভণ্ড’’ন্তি আহ। অথ ৰা সব্বেপি বোধিসত্তা চ চক্কৰত্তিনো চ মাতুকুচ্ছিযংযেৰ নিব্বত্তন্তীতি ‘‘ইত্থী ভণ্ডানমুত্তম’’ন্তি আহ। কোধো সত্থমলন্তি কোধো মলগ্গহিতসত্থসদিসো, পঞ্ঞাসত্থস্স ৰা মলন্তি সত্থমলং। অব্বুদন্তি ৰিনাসকারণং, চোরা লোকস্মিং ৰিনাসকাতি অত্থো। হরন্তোতি সলাকভত্তাদীনি গহেত্ৰা গচ্ছন্তো। সলাকভত্তাদীনি হি পট্ঠপিতকালেযেৰ মনুস্সেহি পরিচ্চত্তানি। তেসং তানি হরন্তো সমণো পিযো হোতি, অনাহরন্তে পুঞ্ঞহানিং নিস্সায ৰিপ্পটিসারিনো হোন্তি। সত্তমং।
৮. কামসুত্তৰণ্ণনা
৭৮. অট্ঠমে অত্তানং ন দদেতি পরস্স দাসং কত্ৰা অত্তানং ন দদেয্য ঠপেত্ৰা সব্ববোধিসত্তেতি ৰুত্তং। ন পরিচ্চজেতি সীহব্যগ্ঘাদীনং ন পরিচ্চজেয্য সব্ববোধিসত্তে ঠপেত্ৰাযেৰাতি ৰুত্তং। কল্যাণন্তি সণ্হং মুদুকং। পাপিকন্তি ফরুসং ৰাচং। অট্ঠমং।
৯. পাথেয্যসুত্তৰণ্ণনা
৭৯. নৰমে সদ্ধা বন্ধতি পাথেয্যন্তি সদ্ধং উপ্পাদেত্ৰা দানং দেতি, সীলং রক্খতি, উপোসথকম্মং করোতি, তেনেতং ৰুত্তং। সিরীতি ইস্সরিযং। আসযোতি ৰসনট্ঠানং। ইস্সরিযে হি অভিমুখীভূতে থলতোপি জলতোপি ভোগা আগচ্ছন্তিযেৰ। তেনেতং ৰুত্তং। পরিকস্সতীতি পরিকড্ঢতি। নৰমং।
১০. পজ্জোতসুত্তৰণ্ণনা
৮০. দসমে পজ্জোতোতি পদীপো ৰিয হোতি। জাগরোতি জাগরব্রাহ্মণো ৰিয হোতি। গাৰো কম্মে সজীৰানন্তি কম্মেন সহ জীৰন্তানং সীতস্স ইরিযাপথোতি সীতং অস্স সত্তকাযস্স ইরিযাপথো জীৰিতৰুত্তি। সীতন্তি নঙ্গলং। যস্স হি নঙ্গলেহি খেত্তং অপ্পমত্তকম্পি কট্ঠং ন হোতি, সো কথং জীৰিস্সতীতি ৰদতি। দসমং।
১১. অরণসুত্তৰণ্ণনা
৮১. একাদসমে অরণাতি নিক্কিলেসা। ৰুসিতন্তি ৰুসিতৰাসো। ভোজিস্সিযন্তি অদাসভাৰো। সমণাতি খীণাসৰসমণা। তে হি একন্তেন অরণা নাম। ৰুসিতং ন নস্সতীতি তেসং অরিযমগ্গৰাসো পরিজানন্তীতি পুথুজ্জনকল্যাণকতো পট্ঠায সেখা লোকিযলোকুত্তরায পরিঞ্ঞায পরিজানন্তি। ভোজিস্সিযন্তি খীণাসৰসমণানংযেৰ নিচ্চং ভুজিস্সভাৰো নাম। ৰন্দন্তীতি পব্বজিতদিৰসতো পট্ঠায ৰন্দন্তি। পতিট্ঠিতন্তি সীলে পতিট্ঠিতং সমণীধাতি সমণং ইধ। জাতিহীনন্তি অপি চণ্ডালকুলা পব্বজিতং। খত্তিযাতি ন কেৰলং খত্তিযাৰ, দেৰাপি সীলসম্পন্নং সমণং ৰন্দন্তিযেৰাতি। একাদসমং।
ছেত্ৰাৰগ্গো অট্ঠমো।
ইতি সারত্থপ্পকাসিনিযা
সংযুত্তনিকায-অট্ঠকথায
দেৰতাসংযুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।