(৭) ২. মহাৰগ্গো
১. তিত্থাযতনসুত্তৰণ্ণনা
৬২. দুতিযস্স তিত্থাযতনানীতি তিত্থভূতানি আযতনানি, তিত্থিযানং ৰা আযতনানি। তত্থ তিত্থং জানিতব্বং, তিত্থকরা জানিতব্বা, তিত্থিযা জানিতব্বা, তিত্থিযসাৰকা জানিতব্বা। তিত্থং নাম দ্ৰাসট্ঠি দিট্ঠিযো। তিত্থিকরা নাম তাসং দিট্ঠীনং উপ্পাদকা। তিত্থিযা নাম যেসং তা দিট্ঠিযো রুচ্চন্তি খমন্তি। তিত্থিযসাৰকা নাম তেসং পচ্চযদাযকা। আযতনন্তি ‘‘কম্বোজো অস্সানং আযতনং, গুন্নং দক্খিণাপথো আযতন’’ন্তি এত্থ সঞ্জাতিট্ঠানং আযতনং নাম।
‘‘মনোরমে আযতনে, সেৰন্তি নং ৰিহঙ্গমা।
ছাযং ছাযত্থিনো যন্তি, ফলত্থং ফলভোজিনো’’তি॥ (অ॰ নি॰ ৫.৩৮) –
এত্থ সমোসরণট্ঠানং। ‘‘পঞ্চিমানি, ভিক্খৰে, ৰিমুত্তাযতনানী’’তি (অ॰ নি॰ ৫.২৬) এত্থ কারণং। তং সমনুযুঞ্জিযমানানীতি কা নামেতা দিট্ঠিযোতি এৰং পুচ্ছিযমানানি। সমনুগাহিযমানানীতি কিংকারণা এতা দিট্ঠিযো উপ্পন্নাতি এৰং সম্মা অনুগ্গাহিযমানানি। সমনুভাসিযমানানীতি পটিনিস্সজ্জেথ এতানি পাপকানি দিট্ঠিগতানীতি এৰং সম্মা অনুসাসিযমানানি। অপিচ তীণিপি এতানি অনুযোগপুচ্ছাৰেৰচনানেৰ। তেন ৰুত্তং অট্ঠকথাযং – ‘‘সমনুযুঞ্জতীতি ৰা সমনুগ্গাহতীতি ৰা সমনুভাসতীতি ৰা এসেসে একট্ঠে সমে সমভাগে তজ্জাতে তঞ্ঞেৰা’’তি।
পরম্পি গন্ত্ৰাতি আচরিযপরম্পরা লদ্ধিপরম্পরা অত্তভাৰপরম্পরাতি এতেসু যংকিঞ্চি পরম্পরং গন্ত্ৰাপি। অকিরিযায সণ্ঠহন্তীতি অকিরিযমত্তে সংতিট্ঠন্তি। ‘‘অম্হাকং আচরিযো পুব্বেকতৰাদী, অম্হাকং পাচরিযো পুব্বেকতৰাদী, অম্হাকং আচরিযপাচরিযো পুব্বেকতৰাদী। অম্হাকং আচরিযো ইস্সরনিম্মানৰাদী
পুরিসপুগ্গলোতি সত্তো। কামঞ্চ পুরিসোতিপি ৰুত্তে পুগ্গলোতিপি ৰুত্তে সত্তোযেৰ ৰুত্তো হোতি, অযং পন সম্মুতিকথা নাম যো যথা জানাতি, তস্স তথা ৰুচ্চতি। পটিসংৰেদেতীতি অত্তনো সন্তানে উপ্পন্নং জানাতি পটিসংৰিদিতং করোতি, অনুভৰতি ৰা। পুব্বেকতহেতূতি পুব্বেকতকারণা, পুব্বেকতকম্মপচ্চযেনেৰ পটিসংৰেদেতীতি অত্থো। ইমিনা কম্মৰেদনঞ্চ কিরিযৰেদনঞ্চ পটিক্খিপিত্ৰা একং ৰিপাকৰেদনমেৰ সম্পটিচ্ছন্তি। যে ৰা ইমে পিত্তসমুট্ঠানা আবাধা সেম্হসমুট্ঠানা ৰাতসমুট্ঠানা সন্নিপাতিকা উতুপরিণামজা ৰিসমপরিহারজা ওপক্কমিকা আবাধা কম্মৰিপাকজা আবাধাতি অট্ঠ রোগা ৰুত্তা, তেসু সত্ত পটিক্খিপিত্ৰা একং ৰিপাকৰেদনংযেৰ সম্পটিচ্ছন্তি। যেপিমে দিট্ঠধম্মৰেদনীযং উপপজ্জৰেদনীযং অপরপরিযাযৰেদনীযন্তি তযো কম্মরাসযো ৰুত্তা, তেসুপি দ্ৰে পটিবাহিত্ৰা একং অপরপরিযাযকম্মংযেৰ সম্পটিচ্ছন্তি। যেপিমে দিট্ঠধম্মৰেদনীযো ৰিপাকো উপপজ্জৰেদনীযো অপরপরিযাযৰেদনীযোতি তযো ৰিপাকরাসযো ৰুত্তা, তেসুপি দ্ৰে পটিবাহিত্ৰা একং অপরপরিযাযৰিপাকমেৰ সম্পটিচ্ছন্তি। যেপিমে কুসলচেতনা অকুসলচেতনা ৰিপাকচেতনা কিরিযচেতনাতি চত্তারো চেতনারাসযো ৰুত্তা, তেসুপি তযো পটিবাহিত্ৰা একং ৰিপাকচেতনংযেৰ সম্পটিচ্ছন্তি।
ইস্সরনিম্মানহেতূতি
অহেতুঅপচ্চযাতি হেতুঞ্চ পচ্চযঞ্চ ৰিনা, অকারণেনেৰ পটিসংৰেদেতীতি অত্থো। অযঞ্হি নেসং অধিপ্পাযো – ইমা তিস্সো ৰেদনা পচ্চুপ্পন্নে অত্তনা কতমূলকেন ৰা আণত্তিমূলকেন ৰা পুব্বেকতেন ৰা ইস্সরনিম্মানহেতুনা ৰা পটিসংৰেদিতুং নাম ন সক্কা, অহেতুঅপচ্চযাযেৰ পন ইমা পটিসংৰেদেতীতি। এৰংৰাদিনো পনেতে হেট্ঠা ৰুত্তেসু রোগাদীসু একম্পি অসম্পটিচ্ছিত্ৰা সব্বং পটিবাহন্তি।
এৰং সত্থা মাতিকং নিক্খিপিত্ৰা ইদানি তং ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং তত্র, ভিক্খৰেতিআদিমাহ। তত্থ এৰং ৰদামীতি লদ্ধিপতিট্ঠাপনত্থং এৰং ৰদামীতি দস্সেতি। লদ্ধিঞ্হি অপ্পতিট্ঠাপেত্ৰা নিগ্গয্হমানা লদ্ধিতো লদ্ধিং সঙ্কমন্তি, ভো গোতম, ন মযং পুব্বেকতৰাদং ৰদামাতিআদীনি ৰদন্তি। লদ্ধিযা পন পতিট্ঠাপিতায সঙ্কমিতুং অলভন্তা সুনিগ্গহিতা হোন্তি, ইতি নেসং লদ্ধিপতিট্ঠাপনত্থং এৰং ৰদামীতি আহ। তেনহাযস্মন্তোতি তেন হি আযস্মন্তো। কিং ৰুত্তং হোতি – যদি এতং সচ্চং, এৰং সন্তে তেন তুম্হাকং ৰাদেন। পাণাতিপাতিনো ভৰিস্সন্তি পুব্বেকতহেতূতি যে কেচি লোকে পাণং অতিপাতেন্তি, সব্বে তে পুব্বেকতহেতু পাণাতিপাতিনো ভৰিস্সন্তি। কিংকারণা? ন হি পাণাতিপাতকম্মং অত্তনা কতমূলকেন ন আণত্তিমূলকেন ন ইস্সরনিম্মানহেতুনা অদিন্নাদাযিনোতিআদীসুপি যোজনা ৰেদিতব্বা।
সারতো পচ্চাগচ্ছতন্তি সারভাৰেন গণ্হন্তানং। ছন্দোতি কত্তুকম্যতাছন্দো। ইদং ৰা করণীযং ইদং ৰা অকরণীযন্তি এত্থ অযং অধিপ্পাযো – ইদং ৰা করণীযন্তি কত্তব্বস্স করণত্থায, ইদং ৰা অকরণীযন্তি অকত্তব্বস্স অকরণত্থায কত্তুকম্যতা ৰা পচ্চত্তপুরিসকারো ৰা ন হোতি। ছন্দৰাযামেসু ৰা অসন্তেসু ‘‘ইদং কত্তব্ব’’ন্তিপি ‘‘ইদং ন কত্তব্ব’’ন্তিপি ন হোতি। ইতি করণীযাকরণীযে খো পন সচ্চতো থেততো অনুপলব্ভিযমানেতি এৰং কত্তব্বে চ অকত্তব্বে চ ভূততো থিরতো অপঞ্ঞাযমানে অলব্ভমানে। যদি হি কত্তব্বং কাতুং অকত্তব্বতো চ ৰিরমিতুং লভেয্য, করণীযাকরণীযং সচ্চতো থেততো উপলব্ভেয্য। যস্মা পন উভযম্পি তং এস নুপলব্ভতি, তস্মা তং সচ্চতো থেততো ন উপলব্ভতি, এৰং তস্মিং চ অনুপলব্ভিযমানেতি অত্থো। মুট্ঠস্সতীনন্তি নট্ঠস্সতীনং ৰিস্সট্ঠস্সতীনং। অনারক্খানং ৰিহরতন্তি ছসু দ্ৰারেসু নিরারক্খানং ৰিহরন্তানং। ন হোতি পচ্চত্তং সহধম্মিকো সমণৰাদোতি এৰং ভূতানং তুম্হাকং ৰা অঞ্ঞেসং ৰা মযং সমণাতি পচ্চত্তং সকারণো সমণৰাদো ন হোতি ন ইজ্ঝতি। সমণাপি হি পুব্বেকতকারণাযেৰ হোন্তি, অস্সমণাপি পুব্বেকতকারণাযেৰাতি। সহধম্মিকোতি সকারণো। নিগ্গহো হোতীতি মম নিগ্গহো হোতি, তে পন নিগ্গহিতা হোন্তীতি।
এৰং পুব্বেকতৰাদিনো নিগ্গহেত্ৰা ইদানি ইস্সরনিম্মানৰাদিনো নিগ্গহেতুং তত্র, ভিক্খৰেতিআদিমাহ। তস্সত্থো পুব্বেকতৰাদে ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বো, তথা অহেতুকৰাদেপি।
এৰং ইমেসং তিত্থাযতনানং পরম্পি গন্ত্ৰা অকিরিযায সণ্ঠহনভাৰেন তুচ্ছভাৰং অনিয্যানিকভাৰং, অসারভাৰেন থুসকোট্টনসদিসতং আপজ্জনভাৰেন অগ্গিসঞ্ঞায ধমমানখজ্জুপনকসরিক্খতং তংদিট্ঠিকানং পুরিমস্সপি মজ্ঝিমস্সপি পচ্ছিমস্সপি অত্থদস্সনতায অভাৰেন অন্ধৰেণূপমতং সদ্দমত্তেনেৰ তানি গহেত্ৰা সারদিট্ঠিকানং পথৰিযং পতিতস্স বেলুৰপক্কস্স দদ্দভাযিতসদ্দং সুত্ৰা ‘‘পথৰী সংৰট্টমানা আগচ্ছতী’’তি সঞ্ঞায পলাযন্তেন সসকেন সরিক্খভাৰঞ্চ দস্সেত্ৰা ইদানি অত্তনা দেসিতস্স ধম্মস্স সারভাৰঞ্চেৰ নিয্যানিকভাৰঞ্চ দস্সেতুং অযং খো পন, ভিক্খৰেতিআদিমাহ। তত্থ অনিগ্গহিতোতি অঞ্ঞেহি অনিগ্গহিতো নিগ্গহেতুং অসক্কুণেয্যো। অসংকিলিট্ঠোতি নিক্কিলেসো পরিসুদ্ধো, ‘‘সংকিলিট্ঠং নং করিস্সামা’’তি পৰত্তেহিপি তথা কাতুং অসক্কুণেয্যো। অনুপৰজ্জোতি উপৰাদৰিনিমুত্তো। অপ্পটিকুট্ঠোতি ‘‘কিং ইমিনা হরথ ন’’ন্তি এৰং অপ্পটিবাহিতো ৰিঞ্ঞূহীতি পণ্ডিতেহি। অপণ্ডিতানঞ্হি অজানিত্ৰা কথেন্তানং ৰচনং অপ্পমাণং। তস্মা ৰিঞ্ঞূহীতি আহ।
ইদানি তস্স ধম্মস্স দস্সনত্থং ‘‘কতমো চ, ভিক্খৰে’’তি পঞ্হং পুচ্ছিত্ৰা ‘‘ইমা ছ ধাতুযো’’তিআদিনা নযেন মাতিকং নিক্খিপিত্ৰা যথাপটিপাটিযা ৰিভজিত্ৰা দস্সেন্তো পুন ইমা ছ ধাতুযোতিআদিমাহ। তত্থ ধাতুযোতি সভাৰা। নিজ্জীৰনিস্সত্তভাৰপ্পকাসকো হি সভাৰট্ঠো ধাত্ৰট্ঠো নাম। ফস্সাযতনানীতি মনোপৰিচারাতি ৰিতক্কৰিচারপাদেহি অট্ঠারসসু ঠানেসু মনস্স উপৰিচারা।
পথৰীধাতূতি পতিট্ঠাধাতু। আপোধাতূতি আবন্ধনধাতু। তেজোধাতূতি পরিপাচনধাতু। ৰাযোধাতূতি ৰিত্থম্ভনধাতু। আকাসধাতূতি অসম্ফুট্ঠধাতু। ৰিঞ্ঞাণধাতূতি ৰিজাননধাতু। এৰমিদং ধাতুকম্মট্ঠানং আগতং। তং খো পনেতং সঙ্খেপতো আগতট্ঠানে সঙ্খেপতোপি ৰিত্থারতোপি কথেতুং ৰট্টতি। ৰিত্থারতো আগতট্ঠানে সঙ্খেপতো কথেতুং ন ৰট্টতি, ৰিত্থারতোৰ ৰট্টতি। ইমস্মিং পন তিত্থাযতনসুত্তে ইদং সঙ্খেপতো ছধাতুৰসেন কম্মট্ঠানং আগতং। তং উভযথাপি কথেতুং ৰট্টতি।
সঙ্খেপতো ছধাতুৰসেন কম্মট্ঠানং পরিগ্গণ্হন্তোপি এৰং পরিগ্গণ্হাতি – পথৰীধাতু আপোধাতু তেজোধাতু ৰাযোধাতূতি ইমানি চত্তারি মহাভূতানি, আকাসধাতু উপাদারূপং। একস্মিং চ উপাদারূপে দিট্ঠে সেসানি তেৰীসতি দিট্ঠানেৰাতি সল্লক্খেতব্বানি। ৰিঞ্ঞাণধাতূতি চিত্তং ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধো হোতি, তেন সহজাতা ৰেদনা ৰেদনাক্খন্ধো, সঞ্ঞা সঞ্ঞাক্খন্ধো, ফস্সো চ চেতনা চ সঙ্খারক্খন্ধোতি ইমে চত্তারো অরূপক্খন্ধা নাম। চত্তারি পন মহাভূতানি চতুন্নঞ্চ মহাভূতানং উপাদারূপং
ৰিত্থারতো পরিগ্গণ্হন্তো পন চত্তারি মহাভূতানি পরিগ্গণ্হিত্ৰা আকাসধাতুপরিগ্গহানুসারেন তেৰীসতি উপাদারূপানি পরিগ্গণ্হাতি। অথ নেসং পচ্চযং উপপরিক্খন্তো
চক্খু ফস্সাযতনন্তি সুৰণ্ণাদীনং সুৰণ্ণাদিআকরো ৰিয দ্ৰে চক্খুৰিঞ্ঞাণানি দ্ৰে সম্পটিচ্ছনানি তীণি সন্তীরণানীতি ইমেহি সত্তহি ৰিঞ্ঞাণেহি সহজাতানং সত্তন্নং ফস্সানং সমুট্ঠানট্ঠেন আকরোতি আযতনং। সোতং ফস্সাযতনন্তিআদীসুপি এসেৰ নযো। মনো ফস্সাযতনন্তি
চক্খুনা রূপং দিস্ৰাতি চক্খুৰিঞ্ঞাণেন রূপং পস্সিত্ৰা। সোমনস্সট্ঠানিযন্তি সোমনস্সস্স কারণভূতং। উপৰিচরতীতি তত্থ মনং চারেন্তো উপৰিচরতি। সেসপদেসুপি এসেৰ নযো সোমনস্সট্ঠানিযং নাম। যং দিস্ৰা দোমনস্সং উপ্পজ্জতি, তং দোমনস্সট্ঠানিযং নাম। যং দিস্ৰা উপেক্খা উপ্পজ্জতি, তং উপেক্খাট্ঠানিযং নামাতি ৰেদিতব্বং। সদ্দাদীসুপি এসেৰ নযো। ইতি ইদং সঙ্খেপতো কম্মট্ঠানং আগতং। তং খো পনেতং সঙ্খেপতো আগতট্ঠানে সঙ্খেপতোপি ৰিত্থারতোপি কথেতুং ৰট্টতি। ৰিত্থারতো আগতট্ঠানে সঙ্খেপতো কথেতুং ন ৰট্টতি। ইমস্মিং পন তিত্থাযতনসুত্তে ইদং সঙ্খেপতো অট্ঠারসমনোপৰিচারৰসেন কম্মট্ঠানং আগতং। তং সঙ্খেপতোপি ৰিত্থারতোপি কথেতুং ৰট্টতি।
তত্থ সঙ্খেপতো তাৰ – চক্খু সোতং ঘানং জিৰ্হা কাযো, রূপং সদ্দো গন্ধো রসোতি ইমানি নৰ উপাদারূপানি, তেসু দিট্ঠেসু সেসং উপাদারূপং দিট্ঠমেৰ হোতি। ফোট্ঠব্বং তীণি মহাভূতানি, তেহি দিট্ঠেহি চতুত্থং দিট্ঠমেৰ হোতি। মনো ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধো, তেন সহজাতা ৰেদনাদযো তযো অরূপক্খন্ধাতি হেট্ঠা ৰুত্তনযেনেৰ সঙ্খেপতো চ ৰিত্থারতো চ অরহত্তসম্পাপকং কম্মট্ঠানং ৰেদিতব্বং।
অরিযসচ্চানীতি ছন্নং, ভিক্খৰে, ধাতূনন্তি ইদং কিমত্থং আরদ্ধং? সুখাৰবোধনত্থং। যস্স হি তথাগতো দ্ৰাদসপদং পচ্চযাৰট্টং কথেতুকামো হোতি, তস্স গব্ভাৰক্কন্তি ৰট্টং দস্সেতি। গব্ভাৰক্কন্তি ৰট্টস্মিং হি দস্সিতে কথেতুম্পি সুখং হোতি ছন্নং ধাতূনন্তি হেট্ঠা ৰুত্তানংযেৰ পথৰীধাতুআদীনং। উপাদাযাতি পটিচ্চ। এতেন পচ্চযমত্তং দস্সেতি। ইদং ৰুত্তং হোতি ‘‘ছধাতুপচ্চযা গব্ভস্সাৰক্কন্তি হোতী’’তি। কস্স ছন্নং ধাতূনং পচ্চযেন, কিং মাতু, উদাহু পিতূতি? ন মাতু ন পিতু, পটিসন্ধিগ্গণ্হনকসত্তস্সেৰ পন ছন্নং ধাতূনং পচ্চযেন গব্ভস্সাৰক্কন্তি নাম হোতি। গব্ভো চ নামেস নিরযগব্ভো তিরচ্ছানযোনিগব্ভো পেত্তিৰিসযগব্ভো মনুস্সগব্ভো দেৰগব্ভোতি নানপ্পকারো হোতি। ইমস্মিং পন ঠানে মনুস্সগব্ভো অধিপ্পেতো। অৰক্কন্তি হোতীতি ওক্কন্তি নিব্বত্তি পাতুভাৰো হোতি, কথং হোতীতি? তিণ্ণং সন্নিপাতেন। ৰুত্তঞ্হেতং –
‘‘তিণ্ণং খো পন, ভিক্খৰে, সন্নিপাতা গব্ভস্সাৰক্কন্তি হোতি। কতমেসং তিণ্ণং
ওক্কন্তিযা সতি নামরূপন্তি ‘‘ৰিঞ্ঞাণপচ্চযা নামরূপ’’ন্তি ৰুত্তট্ঠানে ৰত্থুদসকং কাযদসকং ভাৰদসকং তযো অরূপিনো খন্ধাতি তেত্তিংস ধম্মা গহিতা, ইমস্মিং পন ‘‘ওক্কন্তিযা সতি নামরূপ’’ন্তি ৰুত্তট্ঠানে ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধম্পি পক্খিপিত্ৰা গব্ভসেয্যকানং পটিসন্ধিক্খণে চতুত্তিংস ধম্মা গহিতাতি ৰেদিতব্বা। নামরূপপচ্চযা সল়াযতনন্তিআদীহি যথেৰ ওক্কন্তিযা সতি নামরূপপাতুভাৰো দস্সিতো, এৰং নামরূপে সতি সল়াযতনপাতুভাৰো, সল়াযতনে সতি ফস্সপাতুভাৰো, ফস্সে সতি ৰেদনাপাতুভাৰো দস্সিতো।
ৰেদিযমানস্সাতি ইদং দুক্খন্তি পঞ্ঞপেমীতি এৰং জানন্তস্স সত্তস্স ‘‘ইদং দুক্খং এত্তকং দুক্খং, নত্থি ইতো উদ্ধং দুক্খ’’ন্তি পঞ্ঞপেমি বোধেমি জানাপেমি। অযং দুক্খসমুদযোতিআদীসুপি এসেৰ নযো।
তত্থ দুক্খাদীসু অযং সন্নিট্ঠানকথা – ঠপেত্ৰা হি তণ্হং তেভূমকা পঞ্চক্খন্ধা দুক্খং নাম, তস্সেৰ পভাৰিকা পুব্বতণ্হা দুক্খসমুদযো নাম, তেসং দ্ৰিন্নম্পি সচ্চানং অনুপ্পত্তিনিরোধো দুক্খনিরোধো নাম, অরিযো অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো দুক্খনিরোধগামিনী পটিপদা নাম। ইতি ভগৰা ওক্কন্তিযা সতি নামরূপন্তি কথেন্তোপি ৰেদিযমানস্স জানমানস্সেৰ কথেসি, নামরূপপচ্চযা সল়াযতনন্তি কথেন্তোপি, সল়াযতনপচ্চযা ফস্সোতি কথেন্তোপি, ফস্সপচ্চযা ৰেদনাতি কথেন্তোপি, ৰেদিযমানস্স খো পনাহং, ভিক্খৰে, ইদং দুক্খন্তি পঞ্ঞপেমীতি
ইদানি তানি পটিপাটিযা ঠপিতানি সচ্চানি ৰিত্থারেন্তো কতমঞ্চ, ভিক্খৰেতিআদিমাহ। তং সব্বং সব্বাকারেন ৰিসুদ্ধিমগ্গে (ৰিসুদ্ধি॰ ২.৫৩৭) ৰিত্থারিতমেৰ। তত্থ ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বং। অযং পন ৰিসেসো – তত্থ ‘‘দুক্খসমুদযং অরিযসচ্চং যাযং তণ্হা পোনোব্ভৰিকা’’তি (ম॰ নি॰ ১.১৩৩; দী॰ নি॰ ২.৪০০; ৰিভ॰ ২০৩) ইমায তন্তিযা আগতং, ইধ ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা’’তি পচ্চযাকারৰসেন। তত্থ চ দুক্খনিরোধং অরিযসচ্চং ‘‘যো তস্সাযেৰ তণ্হায অসেসৰিরাগনিরোধো’’তি (ম॰ নি॰ ১.১৩৪; দী॰ নি॰ ২.৪০১; ৰিভ॰ ২০৪) ইমায তন্তিযা আগতং, ইধ ‘‘অৰিজ্জাযত্ৰেৰ অসেসৰিরাগনিরোধা’’তি পচ্চযাকারনিরোধৰসেন।
তত্থ অসেসৰিরাগনিরোধাতি অসেসৰিরাগেন চ অসেসনিরোধেন চ। উভযম্পেতং অঞ্ঞমঞ্ঞৰেৰচনমেৰ। সঙ্খারনিরোধোতি সঙ্খারানং অনুপ্পত্তিনিরোধো কেৰলস্সাতি সকলস্স। দুক্খক্খন্ধস্সাতি ৰট্টদুক্খরাসিস্স। নিরোধো হোতীতি অপ্পৰত্তি হোতি। তত্থ যস্মা অৰিজ্জাদীনং নিরোধো নাম খীণাকারোপি ৰুচ্চতি অরহত্তম্পি নিব্বানম্পি, তস্মা ইধ খীণাকারদস্সনৰসেন দ্ৰাদসসু ঠানেসু অরহত্তং, দ্ৰাদসসুযেৰ নিব্বানং কথিতন্তি ৰেদিতব্বং। ইদং ৰুচ্চতীতি এত্থ নিব্বানমেৰ সন্ধায ইদন্তি ৰুত্তং। অট্ঠঙ্গিকোতি ন অট্ঠহি অঙ্গেহি ৰিনিমুত্তো অঞ্ঞো মগ্গো নাম অত্থি। যথা পন পঞ্চঙ্গিকং তূরিযন্তি ৰুত্তে পঞ্চঙ্গমত্তমেৰ অনিগ্গহিতোতি ন নিগ্গহিতো। নিগ্গণ্হন্তো হি হাপেত্ৰা ৰা দস্সেতি ৰড্ঢেত্ৰা ৰা তং পরিৰত্তেত্ৰা ৰা। তত্থ যস্মা চত্তারি অরিযসচ্চানি ‘‘ন ইমানি চত্তারি, দ্ৰে ৰা তীণি ৰা’’তি এৰং হাপেত্ৰাপি ‘‘পঞ্চ ৰা ছ ৰা’’তি এৰং ৰড্ঢেত্ৰাপি ‘‘ন ইমানি চত্তারি অরিযসচ্চানি, অঞ্ঞানেৰ চত্তারি অরিযসচ্চানী’’তি দস্সেতুং ন সক্কা। তস্মা অযং ধম্মো অনিগ্গহিতো নাম। সেসং সব্বত্থ উত্তানমেৰাতি।
২. ভযসুত্তৰণ্ণনা
৬৩. দুতিযে অমাতাপুত্তিকানীতি মাতা চ পুত্তো চ মাতাপুত্তং, পরিত্তাতুং সমত্থভাৰেন নত্থি এত্থ মাতাপুত্তন্তি অমাতাপুত্তিকানি। যন্তি যস্মিং সমযে। তত্থ মাতাপি পুত্তং নপ্পটিলভতীতি তস্মিং অগ্গিভযে উপ্পন্নে মাতাপি পুত্তং পস্সিতুং ন লভতি, পুত্তোপি মাতরং পস্সিতুং ন লভতীতি অত্থো। ভযং হোতীতি চিত্তুত্রাসভযং হোতি। অটৰিসঙ্কোপোতি অটৰিযা সঙ্কোপো। অটৰীতি চেত্থ অটৰিৰাসিনো চোরা ৰেদিতব্বা। যদা হি তে অটৰিতো জনপদং ওতরিত্ৰা গামনিগমরাজধানিযো পহরিত্ৰা ৰিলুম্পন্তি, তদা অটৰিসঙ্কোপো নাম হোতি, তং সন্ধাযেতং ৰুত্তং। চক্কসমারূল়্হাতি এত্থ ইরিযাপথচক্কম্পি ৰট্টতি যানচক্কম্পি। ভযস্মিং হি সম্পত্তে যেসং যানকানি অত্থি, তে অত্তনো পরিক্খারভণ্ডং তেসু আরোপেত্ৰা পলাযন্তি। যেসং নত্থি পরিযাযন্তীতি ইতো চিতো চ গচ্ছন্তি। কদাচীতি কিস্মিঞ্চিদেৰ কালে। করহচীতি তস্সেৰ ৰেৰচনং। মাতাপি পুত্তং পটিলভতীতি আগচ্ছন্তং ৰা গচ্ছন্তং ৰা একস্মিং ঠানে নিলীনং ৰা পস্সিতুং লভতি। উদকৰাহকোতি মাতাপি পুত্তং পটিলভতীতি কুল্লে ৰা উল়ুম্পে ৰা মত্তিকাভাজনে ৰা দারুক্খণ্ডে ৰা লগ্গং ৰুয্হমানং পস্সিতুং পটিলভতি, সোত্থিনা ৰা পুন উত্তরিত্ৰা গামে ৰা অরঞ্ঞে ৰা ঠিতং পস্সিতুং লভতীতি।
এৰং পরিযাযতো অমাতাপুত্তিকানি ভযানি দস্সেত্ৰা ইদানি নিপ্পরিযাযেন দস্সেন্তো তীণিমানীতিআদিমাহ। তত্থ জরাভযন্তি জরং পটিচ্চ উপ্পজ্জনকভযং। ইতরেসুপি এসেৰ নযো। ৰুত্তম্পি চেতং – ‘‘জরং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি ভযং ভযানকং ছম্ভিতত্তং লোমহংসো চেতসো উত্রাসো। ব্যাধিং পটিচ্চ, মরণং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি ভযং ভযানকং ছম্ভিতত্তং লোমহংসো চেতসো উত্রাসো’’তি (ৰিভ॰ ৯২১)। সেসং সব্বত্থ উত্তানমেৰাতি।
৩. ৰেনাগপুরসুত্তৰণ্ণনা
৬৪. ততিযে কোসলেসূতি এৰংনামকে জনপদে। চারিকং চরমানোতি অদ্ধানগমনং গচ্ছন্তো। চারিকা চ নামেসা ভগৰতো দুৰিধা হোতি তুরিতচারিকা চ অতুরিতচারিকা চাতি। তত্থ দূরেপি বোধনেয্যপুগ্গলং দিস্ৰা তস্স বোধনত্থায সহসা গমনং তুরিতচারিকা নাম অতুরিতচারিকা নাম। ইমং সন্ধাযেতং ৰুত্তং – ‘‘চারিকং চরমানো’’তি। ৰিত্থারেন পন চারিকাকথা সুমঙ্গলৰিলাসিনিযা দীঘনিকাযট্ঠকথায অম্বট্ঠসুত্তৰণ্ণনাযং (দী॰ নি॰ অট্ঠ॰ ১.২৫৪) ৰুত্তা। ব্রাহ্মণগামোতি ব্রাহ্মণানং সমোসরণগামোপি ব্রাহ্মণগামোতি ৰুচ্চতি, ব্রাহ্মণানং ভোগগামোপি। ইধ সমোসরণগামো ব্রাহ্মণৰসনগামোতি অধিপ্পেতো। তদৰসরীতি তত্থ অৰসরি, সম্পত্তোতি অত্থো। ৰিহারো পনেত্থ
অস্সোসুন্তি সুণিংসু উপলভিংসু, সোতদ্ৰারসম্পত্তৰচননিগ্ঘোসানুসারেন জানিংসু। খোতি অৰধারণত্থে, পদপূরণমত্তে ৰা নিপাতো। তত্থ অৰধারণত্থেন ‘‘অস্সোসুং এৰ, ন তেসং কোচি সৰনন্তরাযো অহোসী’’তি অযমত্থো ৰেদিতব্বো। পদপূরণেন ব্যঞ্জনসিলিট্ঠতামত্তমেৰ।
ইদানি যমত্থং অস্সোসুং, তং পকাসেতুং সমণো খলু, ভো, গোতমোতিআদি ৰুত্তং। তত্থ সমিতপাপত্তা সমণোতি ৰেদিতব্বো। খলূতি অনুস্সৰত্থে নিপাতো। ভোতি তেসং অঞ্ঞমঞ্ঞং আলপনমত্তং। গোতমোতি ভগৰতো গোত্তৰসেন পরিদীপনং, তস্মা ‘‘সমণো খলু, ভো, গোতমো’’তি এত্থ সমণো কির, ভো, গোতমগোত্তোতি এৰমত্থো দট্ঠব্বো। সক্যপুত্তোতি ইদং পন ভগৰতো উচ্চাকুলপরিদীপনং। সক্যকুলা পব্বজিতোতি সদ্ধাপব্বজিতভাৰপরিদীপনং, কেনচি পারিজুঞ্ঞেন অনভিভূতো অপরিক্খীণংযেৰ তং কুলং পহায সদ্ধায পব্বজিতোতি ৰুত্তং হোতি। তং খো পনাতি ইত্থম্ভূতাখ্যানত্থে উপযোগৰচনং, তস্স খো পন ভোতো গোতমস্সাতি অত্থো। কল্যাণোতি কল্যাণগুণসমন্নাগতো, সেট্ঠোতি ৰুত্তং হোতি। কিত্তিসদ্দোতি কিত্তিযেৰ, থুতিঘোসো ৰা। অব্ভুগ্গতোতি সদেৰকং লোকং অজ্ঝোত্থরিত্ৰা উগ্গতো। কিন্তি? ইতিপি সো ভগৰা…পে॰… বুদ্ধো ভগৰাতি। তত্রাযং পদসম্বন্ধো – সো ভগৰা ইতিপি অরহং, ইতিপি সম্মাসম্বুদ্ধো…পে॰… ইতিপি ভগৰাতি। ইমিনা চ ইমিনা চ কারণেনাতি ৰুত্তং হোতি।
তত্থ ‘‘আরকত্তা, অরীনং অরানঞ্চ হতত্তা, পচ্চযাদীনং অরহত্তা, পাপকরণে রহাভাৰাতি ইমেহি কারণেহি সো ভগৰা অরহন্তি
সো ইমং লোকন্তি সো ভৰং গোতমো ইমং লোকং, ইদানি ৰত্তব্বং নিদস্সেতি। সদেৰকন্তি সহ দেৰেহি সদেৰকং। এৰং সহ মারেন সমারকং। সহ ব্রহ্মুনা সব্রহ্মকং। সহ সমণব্রাহ্মণেহি সস্সমণব্রাহ্মণিং। পজাতত্তা পজা, তং পজং। সহ দেৰমনুস্সেহি সদেৰমনুস্সং। তত্থ সদেৰকৰচনেন পঞ্চকামাৰচরদেৰগ্গহণং ৰেদিতব্বং, সমারকৰচনেন ছট্ঠকামাৰচরদেৰগ্গহণং, সব্রহ্মকৰচনেন ব্রহ্মকাযিকাদিব্রহ্মগ্গহণং, সস্সমণব্রাহ্মণিৰচনেন সাসনস্স পচ্চত্থিকপচ্চামিত্তসমণব্রাহ্মণগ্গহণং, সমিতপাপবাহিতপাপসমণব্রাহ্মণগ্গহণঞ্চ, পজাৰচনেন সত্তলোকগ্গহণং, সদেৰমনুস্সৰচনেন সম্মুতিদেৰঅৰসেসমনুস্সগ্গহণং। এৰমেত্থ তীহি পদেহি ওকাসলোকেন সদ্ধিং সত্তলোকো, দ্ৰীহি পজাৰসেন সত্তলোকোৰ গহিতোতি ৰেদিতব্বো।
অপরো নযো – সদেৰকগ্গহণেন অরূপাৰচরলোকো গহিতো, সমারকগ্গহণেন ছকামাৰচরদেৰলোকো, সব্রহ্মকগ্গহণেন রূপীব্রহ্মলোকো, সস্সমণব্রাহ্মণাদিগ্গহণেন চতুপরিসৰসেন, সম্মুতিদেৰেহি ৰা সহ মনুস্সলোকো, অৰসেসসব্বসত্তলোকো ৰা। পোরাণা পনাহু – সদেৰকন্তি দেৰতাহি সদ্ধিং অৰসেসলোকং। সমারকন্তি মারেন সদ্ধিং অৰসেসলোকং। সব্রহ্মকন্তি ব্রহ্মেহি সদ্ধিং অৰসেসলোকং। এৰং সব্বেপি তিভৰূপগে সত্তে তীহাকারেহি তীসু পদেসু পক্খিপিত্ৰা পুন দ্ৰীহি পদেহি পরিযাদাতুং সস্সমণব্রাহ্মণিং পজং সদেৰমনুস্সন্তি ৰুত্তং। এৰং পঞ্চহি পদেহি তেন তেনাকারেন তেধাতুকমেৰ পরিযাদিন্নন্তি।
সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা পৰেদেতীতি সযন্তি সামং, অপরনেয্যো হুত্ৰা। অভিঞ্ঞাতি অভিঞ্ঞায, অধিকেন ঞাণেন ঞত্ৰাতি অত্থো। সচ্ছিকত্ৰাতি পচ্চক্খং কত্ৰা পৰেদেতীতি বোধেতি ঞাপেতি পকাসেতি।
সো ধম্মং দেসেতি আদিকল্যাণং…পে॰… পরিযোসানকল্যাণন্তি সো ভগৰা সত্তেসু কারুঞ্ঞতং পটিচ্চ হিত্ৰাপি অনুত্তরং ৰিৰেকসুখং ধম্মং
তত্থ অত্থি দেসনায আদিমজ্ঝপরিযোসানং, অত্থি সাসনস্স। দেসনায তাৰ চতুপ্পদিকাযপি গাথায পঠমপাদো আদি নাম, ততো দ্ৰে মজ্ঝং নাম, অন্তে একো পরিযোসানং নাম। একানুসন্ধিকস্স সুত্তস্স নিদানং আদি, ইদমৰোচাতি পরিযোসানং, উভিন্নং অন্তরা মজ্ঝং। অনেকানুসন্ধিকস্স সুত্তস্স পঠমানুসন্ধি আদি, অন্তে অনুসন্ধি পরিযোসানং, মজ্ঝে একো ৰা দ্ৰে ৰা বহূ ৰা মজ্ঝমেৰ।
সাসনস্স সীলসমাধিৰিপস্সনা আদি নাম। ৰুত্তম্পি চেতং – ‘‘কো চাদি কুসলানং ধম্মানং, সীলঞ্চ সুৰিসুদ্ধং দিট্ঠি চ উজুকা’’তি (সং॰ নি॰ ৫.৩৬৯)। ‘‘অত্থি, ভিক্খৰে, মজ্ঝিমা পটিপদা তথাগতেন অভিসম্বুদ্ধা’’তি এৰং ৰুত্তো পন অরিযমগ্গো মজ্ঝং নাম। ফলঞ্চেৰ নিব্বানঞ্চ পরিযোসানং নাম। ‘‘তস্মাতিহ ত্ৰং, ব্রাহ্মণ, ব্রহ্মচরিযং এতংপারং এতংপরিযোসান’’ন্তি এত্থ ফলং পরিযোসনন্তি ৰুত্তং। ‘‘নিব্বানোগধঞ্হি, আৰুসো ৰিসাখ, ব্রহ্মচরিযং ৰুস্সতি নিব্বানপরাযণং নিব্বানপরিযোসান’’ন্তি (ম॰ নি॰ ১.৪৬৬) এত্থ নিব্বানং পরিযোসানন্তি ৰুত্তং। ইধ
‘‘আদিম্হি সীলং দস্সেয্য, মজ্ঝে মগ্গং ৰিভাৰযে।
পরিযোসানম্হি নিব্বানং, এসা কথিকসণ্ঠিতী’’তি॥
সাত্থং সব্যঞ্জনন্তি যস্স হি যাগুভত্তইত্থিপুরিসাদিৰণ্ণনানিস্সিতা দেসনা হোতি, ন সো সাত্থং দেসেতি। ভগৰা পন তথারূপং দেসনং পহায চতুসতিপট্ঠানাদিনিস্সিতং দেসনং দেসেতি। তস্মা ‘‘সাত্থং দেসেতী’’তি
‘‘সিথিলং ধনিতঞ্চ দীঘরস্সং, লহুকং গরুকঞ্চ নিগ্গহীতং।
সম্বন্ধং ৰৰত্থিতং ৰিমুত্তং, দসধা ব্যঞ্জনবুদ্ধিযা পভেদো’’তি॥ –
এৰং ৰুত্তং দসৰিধং ব্যঞ্জনং অমক্খেত্ৰা পরিপুণ্ণব্যঞ্জনমেৰ কত্ৰা ধম্মং দেসেতি। তস্মা ‘‘সব্যঞ্জনং কত্ৰা দেসেতী’’তি ৰুচ্চতি। কেৰলপরিপুণ্ণন্তি এত্থ কেৰলন্তি সকলাধিৰচনং। পরিপুণ্ণন্তি অনূনাধিকৰচনং। ইদং ৰুত্তং হোতি – সকলপরিপুণ্ণমেৰ দেসেতি, একদেসনাপি অপরিপুণ্ণা নত্থীতি। পরিসুদ্ধন্তি নিরুপক্কিলেসং। যো হি ‘‘ইমং ধম্মদেসনং নিস্সায লাভং ৰা সক্কারং ৰা লভিস্সামী’’তি দেসেতি, তস্স অপরিসুদ্ধা দেসনা নাম হোতি। ভগৰা পন লোকামিসনিরপেক্খো ব্রহ্মচরিযং পকাসেতীতি এত্থ ব্রহ্মচরিযন্তি সিক্খত্তযসঙ্গহিতং সকলং সাসনং। তস্মা ব্রহ্মচরিযং পকাসেতীতি সো ধম্মং দেসেতি আদিকল্যাণং…পে॰… পরিসুদ্ধং, এৰং দেসেন্তো চ সিক্খত্তযসঙ্গহিতং সকলসাসনব্রহ্মচরিযং পকাসেতীতি এৰমেত্থ অত্থো দট্ঠব্বো। ব্রহ্মচরিযন্তি সেট্ঠট্ঠেন ব্রহ্মভূতং চরিযং, ব্রহ্মভূতানং ৰা বুদ্ধাদীনং চরিযন্তি ৰুত্তং হোতি।
সাধু খো পনাতি সুন্দরং খো পন, অত্থাৰহং সুখাৰহন্তি ৰুত্তং হোতি। তথারূপানং অরহতন্তি যথারূপো সো ভৰং গোতমো, এৰরূপানং অনেকেহিপি কপ্পকোটিসতসহস্সেহি দুল্লভদস্সনানং ব্যামপ্পভাপরিক্খিত্তেহি অসীতিঅনুব্যঞ্জনপটিমণ্ডিতেহি দ্ৰত্তিংসমহাপুরিসলক্খণৰরেহি সমাকিণ্ণমনোরমসরীরানং অনপ্পকদস্সনানং অতিমধুরধম্মনিগ্ঘোসানং যথাভূতগুণাধিগমেন লোকে অরহন্তোতি লদ্ধসদ্দানং অরহতং। দস্সনং হোতীতি পসাদসোম্মানি অক্খীনি উম্মীলেত্ৰা দস্সনমত্তম্পি সাধু হোতি। সচে পন অট্ঠঙ্গসমন্নাগতেন ব্রহ্মস্সরেন ধম্মং দেসেন্তস্স একপদম্পি সোতুং লভিস্সাম, সাধুতরংযেৰ ভৰিস্সতীতি যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমিংসূতি সব্বকিচ্চানি পহায তুট্ঠমানসা অগমংসু। অঞ্জলিং পণামেত্ৰাতি এতে উভতোপক্খিকা, তে এৰং চিন্তেসুং – ‘‘সচে নো মিচ্ছাদিট্ঠিকা চোদেস্সন্তি ‘কস্মা তুম্হে সমণং গোতমং ৰন্দিত্থা’তি, তেসং ‘কিং অঞ্জলিকরণমত্তেনাপি ৰন্দিতং হোতী’তি ৰক্খাম
নামগোত্তন্তি তুণ্হীভূতা নিসীদিংসু, তে কেরাটিকা চেৰ অন্ধবালা চ। তত্থ কেরাটিকা ‘‘একং দ্ৰে কথাসল্লাপে করোন্তে ৰিস্সাসিকো হোতি, অথ ৰিস্সাসে সতি একং দ্ৰে ভিক্খা অদাতুং ন যুত্ত’’ন্তি ততো অত্তানং মোচেন্তা তুণ্হীভূতা নিসীদন্তি। অন্ধবালা অঞ্ঞাণতাযেৰ অৰক্খিত্তমত্তিকাপিণ্ডা ৰিয যত্থ কত্থচি তুণ্হীভূতা নিসীদন্তি।
ৰেনাগপুরিকোতি ৰেনাগপুরৰাসী। এতদৰোচাতি পাদন্ততো পট্ঠায যাৰ কেসগ্গা তথাগতস্স সরীরং ওলোকেন্তো অসীতিঅনুব্যঞ্জনসমুজ্জলেহি দ্ৰত্তিংসমহাপুরিসলক্খণেহি পটিমণ্ডিতং সরীরা নিক্খমিত্ৰা সমন্ততো অসীতিহত্থপ্পদেসং অজ্ঝোত্থরিত্ৰা ঠিতাহি ছব্বণ্ণাহি ঘনবুদ্ধরংসীহি সম্পরিৰারিতং তথাগতস্স সরীরং দিস্ৰা সঞ্জাতৰিম্হযো ৰণ্ণং ভণন্তো এতং ‘‘অচ্ছরিযং, ভো গোতমা’’তিআদিৰচনং অৰোচ।
তত্থ যাৰঞ্চিদন্তি অধিমত্তপ্পমাণপরিচ্ছেদৰচনমেতং। তস্স ৰিপ্পসন্নপদেন সদ্ধিং সম্বন্ধো। যাৰঞ্চ ৰিপ্পসন্নানি অধিমত্তৰিপ্পসন্নানীতি অত্থো। ইন্দ্রিযানীতি চক্খাদীনি ছ ইন্দ্রিযানি। তস্স হি পঞ্চন্নং ইন্দ্রিযানং পতিট্ঠিতোকাসস্স ৰিপ্পসন্নতং দিস্ৰা তেসং ৰিপ্পসন্নতা পাকটা অহোসি। যস্মা পন সা মনে ৰিপ্পসন্নেযেৰ হোতি, অৰিপ্পসন্নচিত্তানঞ্হি ইন্দ্রিযপ্পসাদো নাম নত্থি, তস্মাস্স মনিন্দ্রিযপ্পসাদোপি পাকটো অহোসি। তং এস ৰিপ্পসন্নতং পরিসুদ্ধোতি নিম্মলো। পরিযোদাতোতি পভস্সরো। সারদং বদরপণ্ডুন্তি সরদকালে জাতং নাতিসুপরিপক্কং বদরং। তঞ্হি পরিসুদ্ধঞ্চেৰ হোতি পরিযোদাতঞ্চ। তালপক্কন্তি সুপরিপক্কতালফলং। সম্পতি বন্ধনা পমুত্তন্তি তংখণঞ্ঞেৰ বন্ধনা পমুত্তং। তস্স হি বন্ধনমূলং অপনেত্ৰা পরমুখং কত্ৰা ফলকে ঠপিতস্স চতুরঙ্গুলমত্তং ঠানং ওলোকেন্তানং পরিসুদ্ধং পরিযোদাতং হুত্ৰা খাযতি। তং সন্ধাযেৰমাহ নেক্খং জম্বোনদন্তি সুরত্তৰণ্ণস্স জম্বোনদসুৰণ্ণস্স ঘটিকা। দক্খকম্মারপুত্তসুপরিকম্মকতন্তি দক্খেন সুৰণ্ণকারপুত্তেন সুট্ঠু কতপরিকম্মং। উক্কামুখে সুকুসলসম্পহট্ঠন্তি সুৰণ্ণকারউদ্ধনে পচিত্ৰা সুকুসলেন সুৰণ্ণকারেন ঘট্টনপরিমজ্জনহংসনেন সুট্ঠু পহট্ঠং সুপরিমদ্দিতন্তি অত্থো। পণ্ডুকম্বলে নিক্খিত্তন্তি অগ্গিনা পচিত্ৰা দীপিদাঠায ঘংসিত্ৰা গেরুকপরিকম্মং কত্ৰা রত্তকম্বলে ঠপিতং। ভাসতেতি সঞ্জাতওভাসতায ভাসতে। তপতেতি অন্ধকারৰিদ্ধংসনতায তপতে। ৰিরোচতীতি ৰিজ্জোতমানং হুত্ৰা ৰিরোচতি, সোভতীতি অত্থো।
উচ্চাসযনমহাসযনানীতি এত্থ অতিক্কন্তপ্পমাণং উচ্চাসযনং নাম, আযতৰিত্থতং অকপ্পিযভণ্ডং মহাসযনং নাম। ইদানি তানি দস্সেন্তো সেয্যথিদং, আসন্দীতিআদিমাহ। তত্থ আসন্দীতি অতিক্কন্তপ্পমাণং আসনং। পল্লঙ্কোতি পাদেসু ৰাল়রূপানি ঠপেত্ৰা কতো। গোনকোতি দীঘলোমকো মহাকোজৰো। চতুরঙ্গুলাধিকানি কির তস্স লোমানি। চিত্তকোতি ৰানচিত্তং উণ্ণামযত্থরণং। পটিকাতি উণ্ণামযো সেতত্থরকো। পটলিকাতি তূলিকাতি তিণ্ণং তূলানং অঞ্ঞতরপুণ্ণা তূলিকা। ৰিকতিকাতি সীহব্যগ্ঘাদিরূপৰিচিত্রো উণ্ণামযত্থরকো। উদ্দলোমীতি উভতোদসং উণ্ণামযত্থরণং। কেচি একতো উগ্গতপুপ্ফন্তি ৰদন্তি। একন্তলোমীতি একতোদসং উণ্ণামযত্থরণং। কেচি উভতো উগ্গতপুপ্ফন্তি ৰদন্তি। কট্টিস্সন্তি রতনপরিসিব্বিতং কোসেয্যকট্টিস্সমযং পচ্চত্থরণং। কোসেয্যন্তি রতনপরিসিব্বিতমেৰ কোসিযসুত্তমযং পচ্চত্থরণং। কুত্তকন্তি সোল়সন্নং নাটকিত্থীনং ঠত্ৰা নচ্চনযোগ্গং উণ্ণামযত্থরণং। হত্থত্থরাদযো হত্থিপিট্ঠাদীসু অত্থরণকঅত্থরকা চেৰ অজিনপ্পৰেণীতি অজিনচম্মেহি মঞ্চপ্পমাণেন সিব্বিত্ৰা কতপ্পৰেণী। সেসং হেট্ঠা ৰুত্তত্থমেৰ।
নিকামলাভীতি অতিকামলাভী ইচ্ছিতিচ্ছিতলাভী। অকিচ্ছলাভীতি অদুক্খলাভী। অকসিরলাভীতি ৰিপুললাভী মহন্তলাভী, উল়ারুল়ারানেৰ লভতি মঞ্ঞেতি সন্ধায ৰদতি। অযং কির ব্রাহ্মণো সযনগরুকো, সো ভগৰতো ৰিপ্পসন্নিন্দ্রিযাদিতং দিস্ৰা ‘‘অদ্ধা এস এৰরূপেসু উচ্চাসযনমহাসযনেসু নিসীদতি চেৰ নিপজ্জতি চ। তেনস্স ৰিপ্পসন্নানি ইন্দ্রিযানি, পরিসুদ্ধো ছৰিৰণ্ণো পরিযোদাতো’’তি মঞ্ঞমানো ইমং সেনাসনৰণ্ণং কথেসি।
লদ্ধা চ পন ন কপ্পন্তীতি এত্থ কিঞ্চি কিঞ্চি কপ্পতি। সুদ্ধকোসেয্যঞ্হি মঞ্চেপি অত্থরিতুং ৰট্টতি, গোনকাদযো চ ভূমত্থরণপরিভোগেন, আসন্দিযা পাদে ছিন্দিত্ৰা, পল্লঙ্কস্স
ৰনন্তঞ্ঞেৰ পৰিসামীতি অরঞ্ঞংযেৰ পৰিসামি। যদেৰাতি যানিযেৰ। পল্লঙ্কং আভুজিত্ৰাতি সমন্ততো ঊরুবদ্ধাসনং বন্ধিত্ৰা। উজুং কাযং পণিধাযাতি অট্ঠারস পিট্ঠিকণ্টকে কোটিযা কোটিং পটিপাদেন্তো উজুং কাযং ঠপেত্ৰা। পরিমুখং সতিং উপট্ঠপেত্ৰাতি কম্মট্ঠানাভিমুখং সতিং ঠপেত্ৰা, পরিগ্গহিতনিয্যানং ৰা কত্ৰাতি অত্থো। ৰুত্তঞ্হেতং – ‘‘পরীতি পরিগ্গহট্ঠো। মুখন্তি নিয্যানট্ঠো। সতীতি উপট্ঠানট্ঠো। তেন ৰুচ্চতি পরিমুখং সতিং উপট্ঠপেত্ৰা’’তি (পটি॰ ম॰ ১.১৬৪)। উপসম্পজ্জ ৰিহরামীতি পটিলভিত্ৰা পচ্চক্খং কত্ৰা ৰিহরামি। এৰংভূতোতি এৰং পঠমজ্ঝানাদীসু অঞ্ঞতরসমঙ্গী হুত্ৰা। দিব্বো মে এসো তস্মিং সমযে চঙ্কমো হোতীতি চত্তারি হি রূপজ্ঝানানি সমাপজ্জিত্ৰা চঙ্কমন্তস্স চঙ্কমো দিব্বচঙ্কমো নাম হোতি, সমাপত্তিতো ৰুট্ঠায চঙ্কমন্তস্সাপি চঙ্কমো দিব্বচঙ্কমোযেৰ। ঠানাদীসুপি এসেৰ নযো। তথা ইতরেসু দ্ৰীসু ৰিহারেসু।
সো এৰং পজানামি ‘‘রাগো মে পহীনো’’তি মহাবোধিপল্লঙ্কে অরহত্তমগ্গেন পহীনরাগমেৰ দস্সেন্তো ‘‘সো এৰং পজানামি রাগো মে পহীনো’’তি আহ। সেসপদেসুপি এসেৰ নযো। ইমিনা পন কিং কথিতং হোতীতি? পচ্চৰেক্খণা কথিতা, পচ্চৰেক্খণায ফলসমাপত্তি কথিতা। ফলসমাপত্তিঞ্হি সমাপন্নস্সপি সমাপত্তিতো ৰুট্ঠিতস্সাপি চঙ্কমাদযো অরিযচঙ্কমাদযো হোন্তি। সেসমেত্থ উত্তানত্থমেৰাতি।
৪. সরভসুত্তৰণ্ণনা
৬৫. চতুত্থে রাজগহেতি এৰংনামকে নগরে। গিজ্ঝকূটে পব্বতেতি গিজ্ঝসদিসানিস্স কূটানি, গিজ্ঝা ৰা তস্স কূটেসু ৰসন্তীতি গিজ্ঝকূটো, তস্মিং গিজ্ঝকূটে পব্বতে। এতেনস্স রাজগহং গোচরগামং কত্ৰা ৰিহরন্তস্স ৰসনট্ঠানং দস্সিতং। গিজ্ঝকূটস্মিঞ্হি তথাগতং সরভো নাম পরিব্বাজকো অচিরপক্কন্তো হোতীতি সরভোতি এৰংনামকো পরিব্বাজকো ইমস্মিং সাসনে পব্বজিত্ৰা নচিরস্সেৰ পক্কন্তো হোতি, অধুনা ৰিব্ভন্তোতি অত্থো। সম্মাসম্বুদ্ধে হি লোকে উপ্পন্নে তিত্থিযা নট্ঠলাভসক্কারা অহেসুং, তিণ্ণং রতনানং মহালাভসক্কারো উপ্পজ্জি। যথাহ –
‘‘তেন খো পন সমযেন ভগৰা সক্কতো হোতি গরুকতো মানিতো পূজিতো অপচিতো লাভী চীৰরপিণ্ডপাতসেনাসনগিলানপচ্চযভেসজ্জপরিক্খারানং। অঞ্ঞতিত্থিযা পন পরিব্বাজকা অসক্কতা হোন্তি অগরুকতা অমানিতা অপূজিতা ন লাভিনো চীৰরপিণ্ডপাতসেনাসনগিলানপচ্চযভেসজ্জপরিক্খারান’’ন্তি (উদা॰১৪; সং॰নি॰১.২.৭০)।
তে এৰং পরিহীনলাভসক্কারা পঞ্চসতমত্তা একস্মিং পরিব্বাজকারামে সন্নিপতিত্ৰা সম্মন্তযিংসু – ‘‘ভো, মযং সমণস্স গোতমস্স উপ্পন্নকালতো পট্ঠায হতলাভসক্কারা জাতা, সমণস্স গোতমস্স সাৰকানঞ্চস্স একং অৰণ্ণং উপধারেথ, অৰণ্ণং পত্থরিত্ৰা এতস্স
ততো কোটিতো পট্ঠায ‘‘ত্ৰং সক্খিস্সসি, ত্ৰং সক্খিস্সসী’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘অহং ন সক্খিস্সামি, অহং ন সক্খিস্সামী’’তি বহূহি ৰুত্তে সরভং পুচ্ছিংসু – ‘‘ত্ৰং সক্খিস্সসি আচরিযা’’তি। সো আহ – ‘‘অগরু এতং আহরিতুং, সচে তুম্হে অত্তনো কথায ঠত্ৰা মং জেট্ঠকং
তং
সো পুনদিৰসে যথানিৰত্থপারুতোৰ গহিতনীহারেনেৰ পত্তং গহেত্ৰা গিজ্ঝকূটা নিক্খম্ম পরিব্বাজকারামং অগমাসি। পরিব্বাজকা দিস্ৰা ‘‘কীদিসং, আচরিয, নাসক্খিত্থ মঞ্ঞে আৰট্টনিমাযং
তং সো রাজগহে পরিসতি এৰং ৰাচং ভাসতীতিআদি ৰুত্তং। তত্থ অঞ্ঞাতোতি ঞাতো অৰবুদ্ধো, পাকটং কত্ৰা উগ্গহিতোতি দীপেতি। অঞ্ঞাযাতি জানিত্ৰা। অপক্কন্তোতি সলিঙ্গেনেৰ অপক্কন্তো। সচে হি সমণস্স গোতমস্স সাসনে কোচি সারো অভৰিস্স, নাহং অপক্কমিস্সং। তস্স পন সাসনং অসারং নিস্সারং, আৰট্টনিমাযং ওসারেত্ৰা সমণা লোকং খাদন্তীতি এৰমত্থং দীপেন্তো এৰমাহ।
অথ খো সম্বহুলা ভিক্খূতি অথ এৰং তস্মিং পরিব্বাজকে ভাসমানে অরঞ্ঞৰাসিনো পঞ্চসতা ভিক্খূ ‘‘অসুকট্ঠানং নাম সত্থা পিণ্ডায চরিতুং গতো’’তি অজানন্তা ভিক্খাচারৰেলাযং রাজগহং পিণ্ডায পৰিসিংসু। তে সন্ধাযেতং ৰুত্তং। অস্সোসুন্তি সুণিংসু। যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমিংসূতি ‘‘ইমং কারণং দসবলস্স আরোচেস্সামা’’তি উপসঙ্কমিংসু।
সিপ্পিনিকাতীরন্তি সিপ্পিনিকাতি এৰংনামিকায নদিযা তীরং। অধিৰাসেসি ভগৰা তুণ্হীভাৰেনাতি কাযঙ্গৰাচঙ্গানি অচোপেত্ৰা অব্ভন্তরে খন্তিং ধারেত্ৰা চিত্তেনেৰ অধিৰাসেসীতি অত্থো। এৰং অধিৰাসেত্ৰা পুন চিন্তেসি – ‘‘কিং নু খো অজ্জ মযা সরভস্স ৰাদং মদ্দিতুং গচ্ছন্তেন এককেন গন্তব্বং
‘‘যতো যতো গরু ধুরং, যতো গম্ভীরৰত্তনী।
তদাস্সু কণ্হং যুঞ্জেন্তি, স্ৰাস্সু তং ৰহতে ধুর’’ন্তি॥ (জা॰ ১.১.২৯) –
ইদং কণ্হজাতকং আহরিতব্বং। অতীতে কির একো সত্থৰাহো একিস্সা মহল্লিকায গেহে নিৰাসং গণ্হি। অথস্স একিস্সা ধেনুযা রত্তিভাগসমনন্তরে গব্ভৰুট্ঠানং অহোসি। সা একং ৰচ্ছকং ৰিজাযি। মহল্লিকায ৰচ্ছকং দিট্ঠকালতো পট্ঠায পুত্তসিনেহো উদপাদি। পুনদিৰসে সত্থৰাহপুত্তো – ‘‘তৰ গেহৰেতনং গণ্হাহী’’তি আহ। মহল্লিকা ‘‘ময্হং অঞ্ঞেন কিচ্চং ন অত্থি, ইমমেৰ ৰচ্ছকং দেহী’’তি আহ। গণ্হ, অম্মাতি। সা তং গণ্হিত্ৰা খীরং পাযেত্ৰা যাগুভত্ততিণাদীনি দদমানা
সত্থৰাহো অথ খো ভগৰা সাযন্হসমযং পটিসল্লানা ৰুট্ঠিতোতিআদি ৰুত্তং।
তত্থ পটিসল্লানাতি পুথুত্তারম্মণেহি চিত্তং পটিসংহরিত্ৰা সল্লানতো, ফলসমাপত্তিতোতি অত্থো। তেনুপসঙ্কমীতি পরিব্বাজকেসু সকলনগরে পকাসনীযকম্মং কত্ৰা নগরা নিক্খম্ম পরিব্বাজকারামে সন্নিপতিত্ৰা ‘‘সচে, আৰুসো সরভ, সমণো গোতমো আগমিস্সতি, কিং
উপসঙ্কমন্তো পন যস্মা পরিব্বাজকারামস্স নগরমজ্ঝেনেৰ মগ্গো, তস্মা সুরত্তদুপট্টং নিৰাসেত্ৰা সুগতমহাচীৰরং পারুপিত্ৰা ৰিস্সট্ঠবলো রাজা ৰিয এককোৰ নগরমজ্ঝেন অগমাসি। মিচ্ছাদিট্ঠিকা দিস্ৰা ‘‘পরিব্বাজকা সমণস্স গোতমস্স পকাসনীযকম্মং করোন্তা অৰণ্ণং পত্থরিংসু, সো এতে অনুৰত্তিত্ৰা সঞ্ঞাপেতুং গচ্ছতি মঞ্ঞে’’তি অনুবন্ধিংসু। সম্মাদিট্ঠিকাপি ‘‘সম্মাসম্বুদ্ধো পত্তচীৰরং আদায এককোৰ নিক্খন্তো, অজ্জ সরভেন সদ্ধিং মহাধম্মসঙ্গামো ভৰিস্সতি। মযম্পি তস্মিং সমাগমে কাযসক্খিনো ভৰিস্সামা’’তি অনুবন্ধিংসু। সত্থা পস্সন্তস্সেৰ মহাজনস্স পরিব্বাজকারামং উপসঙ্কমি।
পরিব্বাজকা
তে পরিব্বাজকা সরভং পরিব্বাজকং এতদৰোচুন্তি সম্মাসম্বুদ্ধে কির সরভেন সদ্ধিং এত্তকং কথেন্তেযেৰ
যাচেয্যাসীতি আযাচেয্যাসি পত্থেয্যাসি পিহেয্যাসি। তুণ্হীভূতোতি তুণ্হীভাৰং উপগতো। মঙ্কুভূতোতি নিত্তেজতং আপন্নো। পত্তক্খন্ধোতি ওনতগীৰো। অধোমুখোতি হেট্ঠামুখো। সম্মাসম্বুদ্ধস্স তে পটিজানতোতি ‘‘অহং সম্মাসম্বুদ্ধো, সব্বে ধম্মা মযা অভিসম্বুদ্ধা’’তি এৰং পটিজানতো তৰ। অনভিসম্বুদ্ধাতি ইমে নাম ধম্মা তযা অনভিসম্বুদ্ধা। তত্থাতি তেসু অনভিসম্বুদ্ধাতি এৰং দস্সিতধম্মেসু। অঞ্ঞেন ৰা অঞ্ঞং পটিচরিস্সতীতি অঞ্ঞেন ৰা ৰচনেন অঞ্ঞং ৰচনং পটিচ্ছাদেস্সতি, অঞ্ঞং পুচ্ছিতো অঞ্ঞং কথেস্সতীতি অধিপ্পাযো। বহিদ্ধা কথং অপনামেস্সতীতি বহিদ্ধা অঞ্ঞং আগন্তুককথং আহরন্তো পুরিমকথং অপনামেস্সতি। অপ্পচ্চযন্তি অনভিরদ্ধিং অতুট্ঠাকারং পাতুকরিস্সতীতি পাকটং করিস্সতি। এত্থ চ অপ্পচ্চযেন দোমনস্সং ৰুত্তং, পুরিমেহি দ্ৰীহি মন্দবলৰভেদো কোধোযেৰ।
এৰং যো খো মং পরিব্বাজকাতিআদিমাহ। তত্থ যস্স খো পন তে অত্থায ধম্মো দেসিতোতি যস্স মগ্গস্স সো ন নিয্যাতীতি সো ধম্মো ন নিয্যাতি ন নিগ্গচ্ছতি, ন তং অত্থং সাধেতীতি ৰুত্তং হোতি। তক্করস্সাতি যো নং করোতি, তস্স পটিপত্তিপূরকস্স পুগ্গলস্সাতি অত্থো। সম্মা দুক্খক্খযাযাতি হেতুনা নযেন কারণেন সকলস্স যস্স খো পন তে অত্থায ধম্মো দেসিতোতি যস্স তে অত্থায ধম্মো দেসিতো। সেয্যথিদং – রাগপটিঘাতত্থায অসুভকম্মট্ঠানং, দোসপটিঘাতত্থায মেত্তাভাৰনা, মোহপটিঘাতত্থায পঞ্চ ধম্মা, ৰিতক্কুপচ্ছেদায আনাপানস্সতি। সো ন নিয্যাতি তক্করস্স সম্মা দুক্খক্খযাযাতি সো ধম্মো যো নং যথাদেসিতং করোতি, তস্স তক্করস্স সম্মা হেতুনা নযেন কারণেন ৰট্টদুক্খক্খযায ন নিয্যাতি ন নিগ্গচ্ছতি, তং অত্থং ন সাধেতীতি অযমেত্থ অত্থো। সেয্যথাপি সরভো পরিব্বাজকোতি যথা অযং সরভো পরিব্বাজকো পজ্ঝাযন্তো অপ্পটিভানো নিসিন্নো, এৰং নিসীদিস্সতীতি।
এৰং তীহি পদেহি সীহনাদং নদিত্ৰা দেসনং নিৰত্তেন্তস্সেৰ তথাগতস্স তস্মিং ঠানে সন্নিপতিতা চতুরাসীতিপাণসহস্সপরিমাণা পরিসা অমতপানং পিৰি, সত্থা পরিসায অমতপানস্স পীতভাৰং ঞত্ৰা ৰেহাসং অব্ভুগ্গন্ত্ৰা পক্কামি। তমত্থং দস্সেতুং অথ খো ভগৰাতিআদি ৰুত্তং। তত্থ সীহনাদন্তি সেট্ঠনাদং অভীতনাদং অপ্পটিনাদং। ৰেহাসং পক্কামীতি অভিঞ্ঞাপাদকং চতুত্থজ্ঝানং সমাপজ্জিত্ৰা ৰুট্ঠায অধিট্ঠায সদ্ধিং ভিক্খুসঙ্ঘেন আকাসং পক্খন্দি। এৰং পক্খন্দো চ পন তংখণঞ্ঞেৰ গিজ্ঝকূটমহাৰিহারে পতিট্ঠাসি।
ৰাচায সন্নিতোদকেনাতি ৰচনপতোদেন। সঞ্জম্ভরিমকংসূতি ব্রহারঞ্ঞেতি মহারঞ্ঞে। সীহনাদং নদিস্সামীতি সীহস্স নদতো আকারং দিস্ৰা ‘‘অযম্পি তিরচ্ছানগতো, অহম্পি, ইমস্স চত্তারো পাদা, ময্হম্পি, অহম্পি এৰমেৰ সীহনাদং নদিস্সামী’’তি চিন্তেসি। সো সীহস্স সম্মুখা নদিতুং অসক্কোন্তো সিঙ্গালকংযেৰ নদতীতি। ভেরণ্ডকন্তি তস্সেৰ ৰেৰচনং। অপিচ ভিন্নস্সরং অমনাপসদ্দং নদতীতি ৰুত্তং হোতি। এৰমেৰ খো ত্ৰন্তি ইমিনা ওপম্মেন পরিব্বাজকা তথাগতং সীহসদিসং কত্ৰা সরভং সিঙ্গালসদিসং অকংসু। অম্বুকসঞ্চরীতি খুদ্দককুক্কুটিকা। পুরিসকরৰিতং রৰিস্সামীতি মহাকুক্কুটং রৰন্তং দিস্ৰা ‘‘ইমস্সপি দ্ৰে পাদা দ্ৰে পক্খা, ময্হম্পি তথেৰ, অহম্পি এৰরূপং রৰিতং রৰিস্সামী’’তি সা তস্স সম্মুখা রৰিতুং অসক্কোন্তী তস্মিং পক্কন্তে রৰমানা কুক্কুটিকারৰংযেৰ রৰি। তেন ৰুত্তং – অম্বুকসঞ্চরিরৰিতংযেৰ রৰতীতি। উসভোতি গোণো। সুঞ্ঞাযাতি তুচ্ছায জেট্ঠকৰসভেহি ৰিরহিতায গম্ভীরং নদিতব্বং মঞ্ঞতীতি জেট্ঠকৰসভস্স নাদসদিসং গম্ভীরনাদং নদিতব্বং মঞ্ঞতি। সেসং সব্বত্থ উত্তানত্থমেৰাতি।
৫. কেসমুত্তিসুত্তৰণ্ণনা
৬৬. পঞ্চমে কালামানং নিগমোতি কালামা নাম খত্তিযা, তেসং নিগমো। কেসমুত্তিযাতি কেসমুত্তনিগমৰাসিনো। উপসঙ্কমিংসূতি সপ্পিনৰনীতাদিভেসজ্জানি চেৰ অট্ঠৰিধপানকানি চ গাহাপেত্ৰা উপসঙ্কমিংসু। সকংযেৰ ৰাদং দীপেন্তীতি অত্তনোযেৰ লদ্ধিং কথেন্তি। জোতেন্তীতি পকাসেন্তি। খুংসেন্তীতি ঘট্টেন্তি। ৰম্ভেন্তীতি পরিভৰন্তীতি লামকং করোন্তি। ওমক্খিং করোন্তীতি উক্খিত্তকং করোন্তি, উক্খিপিত্ৰা ছড্ডেন্তি। অপরেপি, ভন্তেতি সো কির অটৰিমুখে গামো, তস্মা তত্থ অটৰিং অতিক্কন্তা চ অতিক্কমিতুকামা চ ৰাসং কপ্পেন্তি। তেসুপি পঠমং আগতা অত্তনো লদ্ধিং দীপেত্ৰা পক্কমিংসু, পচ্ছা আগতা ‘‘কিং তে জানন্তি, অম্হাকং অন্তেৰাসিকা তে, অম্হাকং সন্তিকে কিঞ্চি কিঞ্চি সিপ্পং উগ্গণ্হিংসূ’’তি অত্তনো লদ্ধিং দীপেত্ৰা পক্কমিংসু। কালামা একলদ্ধিযম্পি সণ্ঠহিতুং ন সক্খিংসু। তে এতমত্থং দীপেত্ৰা ভগৰতো এৰমারোচেত্ৰা তেসং নো, ভন্তেতিআদিমাহংসু। তত্থ হোতেৰ কঙ্খাতি হোতিযেৰ কঙ্খা। ৰিচিকিচ্ছাতি তস্সেৰ ৰেৰচনং। অলন্তি যুত্তং।
মা অনুস্সৰেনাতি অনুস্সৰকথাযপি মা গণ্হিত্থ। মা পরম্পরাযাতি পরম্পরকথাযপি মা গণ্হিত্থ। মা ইতিকিরাযাতি এৰং কির এতন্তি মা গণ্হিত্থ। মা পিটকসম্পদানেনাতি অম্হাকং পিটকতন্তিযা সদ্ধিং সমেতীতি মা গণ্হিত্থ। মা তক্কহেতূতি তক্কগ্গাহেনপি মা গণ্হিত্থ। মা নযহেতূতি নযগ্গাহেনপি মা গণ্হিত্থ। মা আকারপরিৰিতক্কেনাতি সুন্দরমিদং কারণন্তি এৰং কারণপরিৰিতক্কেনপি মা গণ্হিত্থ। মা দিট্ঠিনিজ্ঝানক্খন্তিযাতি অম্হাকং নিজ্ঝাযিত্ৰা খমিত্ৰা গহিতদিট্ঠিযা সদ্ধিং সমেতীতিপি মা গণ্হিত্থ। মা ভব্বরূপতাযাতি অযং ভিক্খু ভব্বরূপো, ইমস্স কথং গহেতুং যুত্তন্তিপি মা গণ্হিত্থ। মা সমণো নো গরূতি অযং সমণো অম্হাকং গরু, ইমস্স কথং গহেতুং যুত্তন্তিপি মা গণ্হিত্থ। সমত্তাতি পরিপুণ্ণা। সমাদিন্নাতি যংস হোতীতি যং কারণং তস্স পুগ্গলস্স হোতি। অলোভাদযো ৰিগতাভিজ্ঝোতিআদীহি মেত্তায পুব্বভাগো কথিতো।
ইদানি মেত্তাদিকং কম্মট্ঠানং কথেন্তো মেত্তাসহগতেনাতিআদিমাহ। তত্থ কম্মট্ঠানকথায ৰা ভাৰনানযে ৰা পাল়িৰণ্ণনায ৰা যং ৰত্তব্বং সিযা, তং সব্বং ৰিসুদ্ধিমগ্গে (ৰিসুদ্ধি॰ ১.২৪০) ৰুত্তমেৰ। এৰং অৰেরচিত্তোতি এৰং অকুসলৰেরস্স চ পুগ্গলৰেরিনো চ নত্থিতায অৰেরচিত্তো। অব্যাবজ্ঝচিত্তোতি কোধচিত্তস্স অভাৰেন নিদ্দুক্খচিত্তো। অসংকিলিট্ঠচিত্তোতি কিলেসস্স নত্থিতায অসংকিলিট্ঠচিত্তো। ৰিসুদ্ধচিত্তোতি কিলেসমলাভাৰেন ৰিসুদ্ধচিত্তো হোতীতি অত্থো। তস্সাতি তস্স এৰরূপস্স অরিযসাৰকস্স। অস্সাসাতি অৰস্সযা পতিট্ঠা। সচে খো পন অত্থি পরো লোকোতি যদি ইমম্হা লোকা পরলোকো নাম অত্থি। অথাহং কাযস্স ভেদা পরম্মরণা…পে॰… উপপজ্জিস্সামীতি অত্থেতং কারণং, যেনাহং কাযস্স ভেদা পরম্মরণা সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জিস্সামীতি এৰং সব্বত্থ নযো ৰেদিতব্বো। অনীঘন্তি নিদ্দুক্খং। সুখিন্তি সুখিতং। উভযেনেৰ ৰিসুদ্ধং অত্তানং সমনুপস্সামীতি যঞ্চ পাপং ন করোমি, যঞ্চ করোতোপি ন করীযতি, ইমিনা উভযেনাপি ৰিসুদ্ধং অত্তানং সমনুপস্সামি। সেসং সব্বত্থ উত্তানত্থমেৰাতি।
৬. সাল়্হসুত্তৰণ্ণনা
৬৭. ছট্ঠে মিগারনত্তাতি মিগারসেট্ঠিনো নত্তা। সেখুনিযনত্তাতি সেখুনিযসেট্ঠিনো নত্তা। উপসঙ্কমিংসূতি ভুত্তপাতরাসা দাসকম্মকরপরিৰুতা এথ তুম্হে সাল়্হাতিআদিমাহ। তত্থ অত্থি লোভোতি লুব্ভনসভাৰো লোভো নাম অত্থীতি পুচ্ছতি। অভিজ্ঝাতি খো অহং সাল়্হা এতমত্থং ৰদামীতি এতং লোভসঙ্খাতং অত্থং অহং ‘‘অভিজ্ঝা’’তি ৰদামি, ‘‘তণ্হা’’তি ৰদামীতি সমুট্ঠিতপঞ্হস্স অত্থং দীপেন্তো আহ। এৰং সব্বৰারেসু নযো নেতব্বো।
সো এৰং পজানাতীতি সো চত্তারো ব্রহ্মৰিহারে ভাৰেত্ৰা ঠিতো অরিযসাৰকো সমাপত্তিতো ৰুট্ঠায ৰিপস্সনং আরভন্তো এৰং পজানাতি। অত্থি ইদন্তি অত্থি দুক্খসচ্চসঙ্খাতং খন্ধপঞ্চকং নামরূপৰসেন পরিচ্ছিন্দিত্ৰা পজানন্তো এস ‘‘এৰং পজানাতি অত্থি ইদ’’ন্তি ৰুত্তো। হীনন্তি সমুদযসচ্চং। পণীতন্তি মগ্গসচ্চং। ইমস্স সঞ্ঞাগতস্স উত্তরি নিস্সরণন্তি ইমস্স ৰিপস্সনাসঞ্ঞাসঙ্খাতস্স সঞ্ঞাগতস্স উত্তরি নিস্সরণং নাম নিব্বানং, তমত্থীতি ইমিনা নিরোধসচ্চং দস্সেতি। ৰিমুত্তস্মিং ৰিমুত্তমিতি ঞাণন্তি একূনৰীসতিৰিধং পচ্চৰেক্খণঞাণং কথিতং। অহু পুব্বে লোভোতি পুব্বে মে লোভো অহোসি। তদহু অকুসলন্তি তং অকুসলং নাম অহোসি, তদা ৰা অকুসলং নাম অহোসি। ইচ্চেতং কুসলন্তি ইতি এতং কুসলং, তস্সেৰ অকুসলস্স নত্থিভাৰং কুসলং খেমন্তি সন্ধায ৰদতি। নিচ্ছাতোতি নিত্তণ্হো। নিব্বুতোতি সীতিভূতোতি সীতলীভূতো। সুখপ্পটিসংৰেদীতি কাযিকচেতসিকস্স সুখস্স পটিসংৰেদিতা। ব্রহ্মভূতেনাতি সেট্ঠভূতেন। সেসং সব্বত্থ উত্তানত্থমেৰাতি।
৭. কথাৰত্থুসুত্তৰণ্ণনা
৬৮. সত্তমে কথাৰত্থূনীতি কথাকারণানি, কথায ভূমিযো পতিট্ঠাযোতি অত্থো। অতীতং ৰা, ভিক্খৰে, অদ্ধানন্তি অতীতমদ্ধানং নাম কালোপি ৰট্টতি খন্ধাপি। অনাগতপচ্চুপ্পন্নেসুপি এসেৰ নযো। তত্থ অতীতে কস্সপো নাম সম্মাসম্বুদ্ধো অহোসি, তস্স কিকী নাম কাসিকরাজা অগ্গুপট্ঠাকো অহোসি, ৰীসতি ৰস্সসহস্সানি আযু অহোসীতি ইমিনা নযেন কথেন্তো অতীতং আরব্ভ কথং কথেতি নাম। অনাগতে মেত্তেয্যো নাম বুদ্ধো ভৰিস্সতি, তস্স সঙ্খো নাম রাজা অগ্গুপট্ঠাকো ভৰিস্সতি, অসীতি ৰস্সসহস্সানি আযু ভৰিস্সতীতি ইমিনা নযেন কথেন্তো অনাগতং আরব্ভ কথং কথেতি নাম। এতরহি অসুকো নাম রাজা ধম্মিকোতি ইমিনা নযেন কথেন্তো পচ্চুপ্পন্নং আরব্ভ কথং কথেতি নাম।
কথাসম্পযোগেনাতি কথাসমাগমেন। কচ্ছোতি কথেতুং যুত্তো। অকচ্ছোতি কথেতুং ন যুত্তো। একংসব্যাকরণীযং পঞ্হন্তিআদীসু, ‘‘চক্খু, অনিচ্চ’’ন্তি পুট্ঠেন, ‘‘আম, অনিচ্চ’’ন্তি একংসেনেৰ ব্যাকাতব্বং। এসেৰ নযো সোতাদীসু। অযং একংসব্যাকরণীযো পঞ্হো। ‘‘অনিচ্চং নাম চক্খূ’’তি পুট্ঠেন পন ‘‘ন চক্খুমেৰ, সোতম্পি অনিচ্চং, ঘানম্পি অনিচ্চ’’ন্তি এৰং ৰিভজিত্ৰা ৰিভজ্জব্যাকরণীযো পঞ্হো। ‘‘যথা চক্খু, তথা সোতং। যথা সোতং, তথা চক্খূ’’তি পুট্ঠেন ‘‘কেনট্ঠেন পুচ্ছসী’’তি পটিপুচ্ছিত্ৰা ‘‘দস্সনট্ঠেন পুচ্ছামী’’তি ৰুত্তে ‘‘ন হী’’তি ব্যাকাতব্বং। ‘‘অনিচ্চট্ঠেন পুচ্ছামী’’তি ৰুত্তে, ‘‘আমা’’তি ব্যাকাতব্বং। অযং পটিপুচ্ছাব্যাকরণীযো পঞ্হো। ‘‘তং জীৰং তং সরীর’’ন্তিআদীনি ঠপনীযো পঞ্হো।
ঠানাঠানে ন সণ্ঠাতীতি কারণাকারণে ন সণ্ঠাতি। তত্রাযং নযো – সস্সতৰাদী যুত্তেন কারণেন পহোতি উচ্ছেদৰাদিং নিগ্গহেতুং, উচ্ছেদৰাদী তেন নিগ্গয্হমানো ‘‘কিং পনাহং উচ্ছেদং ৰদামী’’তি সস্সতৰাদিভাৰমেৰ দীপেতি, অত্তনো ৰাদে পতিট্ঠাতুং ন সক্কোতি। এৰং উচ্ছেদৰাদিম্হি পহোন্তে সস্সতৰাদী, পুগ্গলৰাদিম্হি পহোন্তে সুঞ্ঞতৰাদী, সুঞ্ঞতৰাদিম্হি পহোন্তে পুগ্গলৰাদীতি এৰং ঠানাঠানে ন সণ্ঠাতি নাম।
পরিকপ্পে ন সণ্ঠাতীতি ইদং পঞ্হপুচ্ছনেপি পঞ্হকথনেপি লব্ভতি। কথং? একচ্চো হি ‘‘পঞ্হং পুচ্ছিস্সামী’’তি কণ্ঠং সোধেতি, সো ইতরেন ‘‘ইদং নাম ত্ৰং পুচ্ছিস্সসী’’তি ৰুত্তো ঞাতভাৰং ঞত্ৰা ‘‘ন এতং, অঞ্ঞং পুচ্ছিস্সামী’’তি ৰদতি। পঞ্হং পুট্ঠোপি ‘‘পঞ্হং কথেস্সামী’’তি হনুং সংসোধেতি, সো ইতরেন ‘‘ইদং নাম কথেস্সসী’’তি ৰুত্তো ঞাতভাৰং ঞত্ৰা ‘‘ন এতং, অঞ্ঞং কথেস্সামী’’তি ৰদতি। এৰং পরিকপ্পে ন সণ্ঠাতি নাম।
অঞ্ঞাতৰাদে ন সণ্ঠাতীতি অঞ্ঞাতৰাদে জানিতৰাদে ন সণ্ঠাতি। কথং? একচ্চো পঞ্হং পুচ্ছতি, তং ইতরো ‘‘মনাপো তযা পঞ্হো পুচ্ছিতো, কহং তে এস উগ্গহিতো’’তি ৰদতি। ইতরো পুচ্ছিতব্বনিযামেনেৰ পঞ্হং পুচ্ছিত্ৰাপি তস্স কথায ‘‘অপঞ্হং নু খো পুচ্ছিত’’ন্তি ৰিমতিং করোতি। অপরো পঞ্হং পুট্ঠো কথেতি, তমঞ্ঞো ‘‘সুট্ঠু তে পঞ্হো কথিতো, কত্থ তে উগ্গহিতো, পঞ্হং কথেন্তেন নাম এৰং কথেতব্বো’’তি ৰদতি। ইতরো কথেতব্বনিযামেনেৰ পঞ্হং কথেত্ৰাপি তস্স কথায ‘‘অপঞ্হো নু খো মযা কথিতো’’তি ৰিমতিং করোতি।
পটিপদায ন সণ্ঠাতীতি পটিপত্তিযং ন তিট্ঠতি, ৰত্তং অজানিত্ৰা অপুচ্ছিতব্বট্ঠানে পুচ্ছতীতি অত্থো। অযং পঞ্হো এৰং সন্তাযং, ভিক্খৰে, পুগ্গলো অকচ্ছো হোতীতি, ভিক্খৰে, এতং ইমস্মিং চ কারণে সতি অযং পুগ্গলো ন কথেতুং যুত্তো নাম হোতি।
ঠানাঠানে সণ্ঠাতীতি সস্সতৰাদী যুত্তেন কারণেন পহোতি উচ্ছেদৰাদিং নিগ্গহেতুং, উচ্ছেদৰাদী তেন নিগ্গয্হমানোপি ‘‘অহং তযা সতক্খত্তুং নিগ্গয্হমানোপি উচ্ছেদৰাদীযেৰা’’তি ৰদতি। ইমিনা নযেন সস্সতপুগ্গলসুঞ্ঞতৰাদাদীসুপি নযো নেতব্বো। এৰং ঠানাঠানে সণ্ঠাতি পরিকপ্পে সণ্ঠাতীতি ‘‘পঞ্হং পুচ্ছিস্সামী’’তি কণ্ঠং সোধেন্তো ‘‘ত্ৰং ইমং নাম পুচ্ছিস্সসী’’তি ৰুত্তে, ‘‘আম, এতংযেৰ পুচ্ছিস্সামী’’তি ৰদতি। পঞ্হং কথেস্সামীতি হনুং সংসোধেন্তোপি ‘‘ত্ৰং ইমং নাম কথেস্সসী’’তি ৰুত্তে, ‘‘আম, এতংযেৰ কথেস্সামী’’তি ৰদতি। এৰং পরিকপ্পে সণ্ঠাতি নাম।
অঞ্ঞাতৰাদে সণ্ঠাতীতি ইমং পঞ্হং পুচ্ছিত্ৰা ‘‘সুট্ঠু তে পঞ্হো পুচ্ছিতো, পুচ্ছন্তেন নাম এৰং পুচ্ছিতব্ব’’ন্তি ৰুত্তে সম্পটিচ্ছতি, ৰিমতিং ন উপ্পাদেতি। পঞ্হং কথেত্ৰাপি ‘‘সুট্ঠু তে পঞ্হো কথিতো, কথেন্তেন নাম এৰং কথেতব্ব’’ন্তি ৰুত্তে সম্পটিচ্ছতি, ৰিমতিং ন উপ্পাদেতি। পটিপদায সণ্ঠাতীতি গেহে নিসীদাপেত্ৰা যাগুখজ্জকাদীনি দত্ৰা যাৰ ভত্তং নিট্ঠাতি, তস্মিং অন্তরে নিসিন্নো পঞ্হং পুচ্ছতি
অঞ্ঞেনঞ্ঞং পটিচরতীতি অঞ্ঞেন ৰচনেন অঞ্ঞং পটিচ্ছাদেতি, অঞ্ঞং ৰা পুচ্ছিতো অঞ্ঞং কথেতি। বহিদ্ধা কথং অপনামেতীতি আগন্তুককথং ওতারেন্তো পুরিমকথং বহিদ্ধা অপনামেতি। তত্রিদং ৰত্থু – ভিক্খূ কির সন্নিপতিত্ৰা একং দহরং, ‘‘আৰুসো, ত্ৰং ইমঞ্চিমঞ্চ আপত্তিং আপন্নো’’তি আহংসু। সো আহ – ‘‘ভন্তে, নাগদীপং গতোম্হী’’তি। আৰুসো
অভিহরতীতি ইতো চিতো চ সুত্তং আহরিত্ৰা অৰত্থরতি। তেপিটকতিস্সত্থেরো ৰিয। পুব্বে কির ভিক্খূ মহাচেতিযঙ্গণে সন্নিপতিত্ৰা সঙ্ঘকিচ্চং কত্ৰা ভিক্খূনং ওৰাদং দত্ৰা অঞ্ঞমঞ্ঞং পঞ্হসাকচ্ছং করোন্তি। তত্থাযং থেরো তীহি পিটকেহি ততো ততো সুত্তং আহরিত্ৰা দিৰসভাগে একম্পি পঞ্হং নিট্ঠাপেতুং ন দেতি। অভিমদ্দতীতি কারণং অনুপজগ্ঘতীতি পরেন পঞ্হে পুচ্ছিতেপি কথিতেপি পাণিং পহরিত্ৰা মহাহসিতং হসতি, যেন পরস্স ‘‘অপুচ্ছিতব্বং নু খো পুচ্ছিং, অকথেতব্বং নু খো কথেসি’’ন্তি ৰিমতি উপ্পজ্জতি। খলিতং গণ্হাতীতি অপ্পমত্তকং মুখদোসমত্তং গণ্হাতি সউপনিসোতি সউপনিস্সযো সপচ্চযো।
ওহিতসোতোতি ঠপিতসোতো। অভিজানাতি একং ধম্মন্তি একং কুসলধম্মং অভিজানাতি অরিযমগ্গং। পরিজানাতি একং ধম্মন্তি একং দুক্খসচ্চধম্মং তীরণপরিঞ্ঞায পরিজানাতি। পজহতি একং ধম্মন্তি একং সব্বাকুসলধম্মং পজহতি ৰিনোদেতি ব্যন্তীকরোতি। সচ্ছিকরোতি একং ধম্মন্তি একং অরহত্তফলধম্মং নিরোধমেৰ ৰা পচ্চক্খং করোতি। সম্মাৰিমুত্তিং ফুসতীতি সম্মা হেতুনা নযেন কারণেন অরহত্তফলৰিমোক্খং ঞাণফস্সেন ফুসতি।
এতদত্থা, ভিক্খৰে, কথাতি, ভিক্খৰে, যা এসা কথাসম্পযোগেনাতি কথা দস্সিতা, সা এতদত্থা, অযং তস্সা কথায ভূমি পতিট্ঠা। ইদং ৰত্থু যদিদং অনুপাদা চিত্তস্স ৰিমোক্খোতি এৰং সব্বপদেসু যোজনা ৰেদিতব্বা। এতদত্থা মন্তনাতি যা অযং কচ্ছাকচ্ছেসু পুগ্গলেসু কচ্ছেন সদ্ধিং মন্তনা, সাপি এতদত্থাযেৰ। এতদত্থা উপনিসাতি ওহিতসোতো সউপনিসোতি এৰং ৰুত্তা উপনিসাপি এতদত্থাযেৰ। এতদত্থং সোতাৰধানন্তি তস্সা উপনিসায সোতাৰধানং অনুপাদাতি চতূহি উপাদানেহি অগ্গহেত্ৰা। চিত্তস্স ৰিমোক্খোতি অরহত্তফলৰিমোক্খো। অরহত্তফলত্থায হি সব্বমেতন্তি সুত্তন্তং ৰিনিৰত্তেত্ৰা উপরি গাথাহি কূটং গণ্হন্তো যে ৰিরুদ্ধাতিআদিমাহ।
তত্থ ৰিরুদ্ধাতি ৰিরোধসঙ্খাতেন কোপেন ৰিরুদ্ধা। সল্লপন্তীতি সল্লাপং করোন্তি। ৰিনিৰিট্ঠাতি অভিনিৰিট্ঠা হুত্ৰা। সমুস্সিতাতি অনরিযগুণমাসজ্জাতি অনরিযগুণকথং গুণমাসজ্জ কথেন্তি। গুণং ঘট্টেত্ৰা কথা হি অনরিযকথা নাম, ন অরিযকথা, তং অঞ্ঞোঞ্ঞৰিৰরেসিনোতি অঞ্ঞমঞ্ঞস্স ছিদ্দং অপরাধং গৰেসমানা। দুব্ভাসিতন্তি দুক্কথিতং। ৰিক্খলিতন্তি অপ্পমত্তকং মুখদোসখলিতং। সম্পমোহং পরাজযন্তি অঞ্ঞমঞ্ঞস্স অপ্পমত্তেন মুখদোসেন সম্পমোহঞ্চ পরাজযঞ্চ। অভিনন্দন্তীতি তুস্সন্তি। নাচরেতি ন চরতি ন কথেতি। ধম্মট্ঠপটিসংযুত্তাতি যা চ ধম্মে ঠিতেন কথিতকথা, সা ধম্মট্ঠা চেৰ হোতি তেন চ ধম্মেন পটিসংযুত্তাতি ধম্মট্ঠপটিসংযুত্তা। অনুন্নতেন মনসাতি অনুদ্ধতেন চেতসা। অপল়াসোতি যুগগ্গাহপল়াসৰসেন অপল়াসো হুত্ৰা। অসাহসোতি রাগদোসমোহসাহসানং ৰসেন অসাহসো হুত্ৰা।
অনুসূযাযমানোতি ন উসূযমানো। দুব্ভট্ঠে নাপসাদযেতি দুক্কথিতস্মিং ন অপসাদেয্য। উপারম্ভং ন সিক্খেয্যাতি কারণুত্তরিযলক্খণং উপারম্ভং ন সিক্খেয্য। খলিতঞ্চ ন গাহযেতি অপ্পমত্তকং মুখখলিতং ‘‘অযং তে দোসো’’তি ন গাহযেয্য। নাভিহরেতি নাৰত্থরেয্য। নাভিমদ্দেতি একং কারণং আহরিত্ৰা ন মদ্দেয্য। ন ৰাচং পযুতং ভণেতি সচ্চালিকপটিসংযুত্তং ৰাচং ন ভণেয্য। অঞ্ঞাতত্থন্তি জাননত্থং। পসাদত্থন্তি পসাদজননত্থং। ন সমুস্সেয্য মন্তযেতি ন মানুস্সযেন সমুস্সিতো ভৰেয্য। ন হি মানুস্সিতা হুত্ৰা পণ্ডিতা কথযন্তি, মানেন পন অনুস্সিতোৰ হুত্ৰা মন্তযে কথেয্য ভাসেয্যাতি।
৮. অঞ্ঞতিত্থিযসুত্তৰণ্ণনা
৬৯. অট্ঠমে ভগৰংমূলকাতি ভগৰা মূলং এতেসন্তি ভগৰংমূলকা। ইদং ৰুত্তং হোতি – ইমে, ভন্তে, অম্হাকং ধম্মা পুব্বে কস্সপসম্মাসম্বুদ্ধেন উপ্পাদিতা, তস্মিং পরিনিব্বুতে একং বুদ্ধন্তরং অঞ্ঞো সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰা ইমে ধম্মে উপ্পাদেতুং সমত্থো নাম নাহোসি, ভগৰতো ভগৰংনেত্তিকাতি ভগৰা ধম্মানং নেতা ৰিনেতা অনুনেতা যথাসভাৰতো পাটিযেক্কং পাটিযেক্কং নামং গহেত্ৰাৰ দস্সেতাতি ধম্মা ভগৰংনেত্তিকা নাম ভগৰংপটিসরণাতি চতুভূমকধম্মা সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণস্স আপাথং আগচ্ছমানা ভগৰতি পটিসরন্তি নামাতি ভগৰংপটিসরণা। পটিসরন্তীতি ওসরন্তি সমোসরন্তি। অপিচ মহাবোধিমণ্ডে নিসিন্নস্স ভগৰতো পটিৰেধৰসেন ফস্সো আগচ্ছতি – ‘‘অহং ভগৰা কিন্নামো’’তি। ত্ৰং ফুসনট্ঠেন ফস্সো নাম। ৰেদনা, সঞ্ঞা, সঙ্খারা, ৰিঞ্ঞাণং আগচ্ছতি – ‘‘অহং ভগৰা কিন্নাম’’ন্তি। ত্ৰং ৰিজাননট্ঠেন ৰিঞ্ঞাণং নামাতি। এৰং চতুভূমকধম্মানং যথাসভাৰতো পাটিযেক্কং পাটিযেক্কং নামং গণ্হন্তো ভগৰা ধম্মে পটিসরতীতি ভগৰংপটিসরণা। ভগৰন্তংযেৰ পটিভাতূতি ভগৰতোৰ এতস্স ভাসিতস্স অত্থো উপট্ঠাতু, তুম্হেযেৰ নো কথেত্ৰা দেথাতি অত্থো।
রাগো খোতি রজ্জনৰসেন পৰত্তরাগো। অপ্পসাৰজ্জোতি লোকৰজ্জৰসেনপি ৰিপাকৰজ্জৰসেনপীতি দ্ৰীহিপি ৰজ্জেহি অপ্পসাৰজ্জো, অপ্পদোসোতি অত্থো। কথং? মাতাপিতরো হি ভাতিভগিনিআদযো চ পুত্তভাতিকানং আৰাহৰিৰাহমঙ্গলং নাম কারেন্তি। এৰং তাৰেসো লোকৰজ্জৰসেন অপ্পসাৰজ্জো। সদারসন্তোসমূলিকা পন অপাযে পটিসন্ধি নাম ন হোতীতি এৰং ৰিপাকৰজ্জৰসেন অপ্পসাৰজ্জো। দন্ধৰিরাগীতি ৰিরজ্জমানো পনেস সণিকং ৰিরজ্জতি, ন সীঘং মুচ্চতি। তেলমসিরাগো ৰিয চিরং অনুবন্ধতি, দ্ৰে তীণি ভৰন্তরানি গন্ত্ৰাপি নাপগচ্ছতীতি দন্ধৰিরাগী।
তত্রিদং ৰত্থু – একো কির পুরিসো ভাতু জাযায মিচ্ছাচারং চরতি। তস্সাপি ইত্থিযা অত্তনো সামিকতো সোযেৰ পিযতরো অহোসি। সা তমাহ – ‘‘ইমস্মিং কারণে পাকটে জাতে মহতী গরহা ভৰিস্সতি, তৰ ভাতিকং ঘাতেহী’’তি। সো ‘‘নস্স, ৰসলি, মা এৰং পুন অৰচা’’তি অপসাদেসি। সা তুণ্হী হুত্ৰা কতিপাহচ্চযেন পুন কথেসি, তস্স চিত্তং দ্ৰজ্ঝভাৰং অগমাসি। ততো ততিযৰারং কথিতো ‘‘কিন্তি কত্ৰা ওকাসং লভিস্সামী’’তি আহ। অথস্স সা উপাযং কথেন্তী ‘‘ত্ৰং মযা ৰুত্তমেৰ করোহি, অসুকট্ঠানে মহাককুধসমীপে তিত্থং অত্থি, তত্থ তিখিণং দণ্ডকৰাসিং গহেত্ৰা তিট্ঠাহী’’তি। সো তথা অকাসি। জেট্ঠভাতাপিস্স অরঞ্ঞে কম্মং কত্ৰা ঘরং আগতো। সা তস্মিং মুদুচিত্তা ৰিয হুত্ৰা ‘‘এহি
ইতরো ভরিযায সিনেহং পরিচ্চজিতুমসক্কোন্তো তস্মিংযেৰ গেহে মহাধম্মনি হুত্ৰা নিব্বত্তি। সো তস্সা ঠিতাযপি নিসিন্নাযপি গন্ত্ৰা সরীরে পততি। অথ নং সা ‘‘সোযেৰ অযং ভৰিস্সতী’’তি ঘাতাপেসি। সো পুন তস্সা সিনেহেন তস্মিংযেৰ গেহে কুক্কুরো হুত্ৰা নিব্বত্তি। সো পদসা গমনকালতো পট্ঠায তস্সা পচ্ছতো পচ্ছতো চরতি। অরঞ্ঞং গচ্ছন্তিযাপি সদ্ধিংযেৰ গচ্ছতি। তং দিস্ৰা মনুস্সা ‘‘নিক্খন্তো সুনখলুদ্দকো, কতরট্ঠানং গমিস্সতী’’তি উপ্পণ্ডেন্তি। সা পুন তং ঘাতাপেসি।
সোপি পুন তস্মিংযেৰ গেহে ৰচ্ছকো হুত্ৰা নিব্বত্তি। তথেৰ তস্সা পচ্ছতো পচ্ছতো চরতি। তদাপি নং মনুস্সা দিস্ৰা ‘‘নিক্খন্তো গোপালকো, কত্থ গাৰিযো চরিস্সন্তী’’তি উপ্পণ্ডেন্তি। সা তস্মিম্পি ঠানে তং ঘাতাপেসি। সো তদাপি তস্সা উপরি সিনেহং ছিন্দিতুং অসক্কোন্তো চতুত্থে ৰারে তস্সাযেৰ কুচ্ছিযং জাতিস্সরো হুত্ৰা নিব্বত্তি। সো পটিপাটিযা চতূসু অত্তভাৰেসু তায ঘাতিতভাৰং দিস্ৰা ‘‘এৰরূপায নাম পচ্চত্থিকায কুচ্ছিস্মিং নিব্বত্তোস্মী’’তি ততো পট্ঠায তস্সা হত্থেন অত্তানং ফুসিতুং ন দেতি। সচে নং সা ফুসতি, কন্দতি রোদতি। অথ নং অয্যকোৰ পটিজগ্গতি। তং অপরভাগে ৰুদ্ধিপ্পত্তং অয্যকো আহ – ‘‘তাত, কস্মা ত্ৰং মাতু হত্থেন অত্তানং ফুসিতুং ন দেসি। সচেপি তং ফুসতি, মহাসদ্দেন রোদসি কন্দসী’’তি। অয্যকেন পুট্ঠো ‘‘ন এসা ময্হং মাতা, পচ্চামিত্তা এসা’’তি তং পৰত্তিং সব্বং আরোচেসি। সো তং আলিঙ্গিত্ৰা রোদিত্ৰা ‘‘এহি, তাত, কিং অম্হাকং
মহাসাৰজ্জোতি খিপ্পৰিরাগীতি খিপ্পং ৰিরজ্জতি। দোসেন হি দুট্ঠো মাতাপিতূসুপি চেতিযেপি বোধিম্হিপি পব্বজিতেসুপি অপরজ্ঝিত্ৰা ‘‘ময্হং খমথা’’তি। অচ্চযং দেসেতি। তস্স সহ খমাপনেন তং কম্মং পাকতিকমেৰ হোতি।
মোহোপি দ্ৰীহেৰ কারণেহি মহাসাৰজ্জো। মোহেন হি মূল়্হো হুত্ৰা মাতাপিতূসুপি চেতিযেপি বোধিম্হিপি পব্বজিতেসুপি অপরজ্ঝিত্ৰা গতগতট্ঠানে গরহং লভতি। এৰং তাৰ লোকৰজ্জৰসেন মহাসাৰজ্জো। মোহৰসেন পন কতেন আনন্তরিযকম্মেন কপ্পং নিরযে পচ্চতি। এৰং ৰিপাকৰজ্জৰসেনপি মহাসাৰজ্জো। দন্ধৰিরাগীতি সণিকং ৰিরজ্জতি। মোহেন মূল়্হেন হি কতকম্মং সণিকং মুচ্চতি। যথা হি অচ্ছচম্মং সতক্খত্তুম্পি ধোৰিযমানং ন পণ্ডরং হোতি, এৰমেৰ মোহেন মূল়্হেন কতকম্মং সীঘং ন মুচ্চতি, সণিকমেৰ মুচ্চতীতি। সেসমেত্থ উত্তানমেৰাতি।
৯. অকুসলমূলসুত্তৰণ্ণনা
৭০. নৰমে অকুসলমূলানীতি অকুসলানং মূলানি, অকুসলানি চ তানি মূলানি চাতি ৰা অকুসলমূলানি। যদপি, ভিক্খৰে, লোভোতি যোপি, ভিক্খৰে, লোভো। তদপি অকুসলমূলন্তি সোপি অকুসলমূলং। অকুসলমূলং ৰা সন্ধায ইধ তম্পীতি অত্থো ৰট্টতিযেৰ। এতেনুপাযেন সব্বত্থ নযো নেতব্বো। অভিসঙ্খরোতীতি আযূহতি সম্পিণ্ডেতি রাসিং করোতি। অসতা দুক্খং উপ্পাদযতীতি অভূতেন অৰিজ্জমানেন যংকিঞ্চি তস্স অভূতং দোসং ৰত্ৰা দুক্খং উপ্পাদেতি। ৰধেন ৰাতিআদি যেনাকারেন দুক্খং উপ্পাদেতি, তং দস্সেতুং ৰুত্তং। তত্থ জানিযাতি ধনজানিযা। পব্বাজনাযাতি গামতো ৰা রট্ঠতো ৰা পব্বাজনীযকম্মেন বলৰম্হীতি অহমস্মি বলৰা। বলত্থো ইতিপীতি বলেন মে অত্থো ইতিপি, বলে ৰা ঠিতোম্হীতিপি ৰদতি।
অকালৰাদীতি কালস্মিং ন ৰদতি, অকালস্মিং ৰদতি নাম। অভূতৰাদীতি ভূতং ন ৰদতি অনত্থৰাদীতি অত্থং ন ৰদতি, অনত্থং ৰদতি নাম। অধম্মৰাদীতি ধম্মং ন ৰদতি, অধম্মং ৰদতি নাম। অৰিনযৰাদীতি ৰিনযং ন ৰদতি, অৰিনযং ৰদতি নাম।
তথা হাযন্তি তথা হি অযং। ন আতপ্পং করোতি তস্স নিব্বেঠনাযাতি তস্স অভূতস্স নিব্বেঠনত্থায ৰীরিযং ন করোতি। ইতিপেতং অতচ্ছন্তি ইমিনাপি কারণেন এতং অতচ্ছং। ইতরং তস্সেৰ ৰেৰচনং।
দুগ্গতি পাটিকঙ্খাতি নিরযাদিকা দুগ্গতি ইচ্ছিতব্বা, সা অস্স অৰস্সভাৰিনী, তত্থানেন নিব্বত্তিতব্বন্তি অত্থো। উদ্ধস্তোতি উপরি ধংসিতো। পরিযোনদ্ধোতি সমন্তা ওনদ্ধো। অনযং আপজ্জতীতি অৰুড্ঢিং আপজ্জতি। ব্যসনং আপজ্জতীতি ৰিনাসং আপজ্জতি। গিম্হকালস্মিঞ্হি মালুৰাসিপাটিকায ফলিতায বীজানি উপ্পতিত্ৰা ৰটরুক্খাদীনং মূলে পতন্তি। তত্থ যস্স রুক্খস্স মূলে তীসু দিসাসু তীণি বীজানি পতিতানি হোন্তি, তস্মিং রুক্খে পাৰুস্সকেন মেঘেন অভিৰট্ঠে তীহি বীজেহি তযো অঙ্কুরা উট্ঠহিত্ৰা তং রুক্খং অল্লীযন্তি। ততো পট্ঠায রুক্খদেৰতাযো সকভাৰেন সণ্ঠাতুং ন সক্কোন্তি। তেপি অঙ্কুরা ৰড্ঢমানা লতাভাৰং আপজ্জিত্ৰা তং রুক্খং অভিরুহিত্ৰা সব্বৰিটপসাখাপসাখা সংসিব্বিত্ৰা তং রুক্খং উপরি পরিযোনন্ধন্তি। সো মালুৰালতাহি সংসিব্বিতো ঘনেহি মহন্তেহি মালুৰাপত্তেহি সঞ্ছন্নো দেৰে ৰা ৰস্সন্তে ৰাতে ৰা ৰাযন্তে তত্থ তত্থ পলুজ্জিত্ৰা খাণুমত্তমেৰ অৰসিস্সতি। তং সন্ধাযেতং ৰুত্তং।
এৰমেৰ খোতি এত্থ পন ইদং ওপম্মসংসন্দনং – সালাদীসু অঞ্ঞতররুক্খো ৰিয হি অযং সত্তো দট্ঠব্বো, তিস্সো মালুৰালতা ৰিয তীণি অকুসলমূলানি, যাৰ রুক্খসাখা অসম্পত্তা, তাৰ তাসং লতানং উজুকং রুক্খারোহনং ৰিয লোভাদীনং দ্ৰারং অসম্পত্তকালো, সাখানুসারেন
সুক্কপক্খো এৰমেৰ খোতি এত্থ পন ইদং ওপম্মসংসন্দনং – সালাদীসু অঞ্ঞতররুক্খো ৰিয অযং সত্তো দট্ঠব্বো, তিস্সো মালুৰালতা ৰিয তীণি অকুসলমূলানি, তাসং অপ্পৰত্তিং কাতুং আগতপুরিসো ৰিয যোগাৰচরো, কুদ্দালো ৰিয পঞ্ঞা, কুদ্দালপিটকং ৰিয সদ্ধাপিটকং, পলিখননখণিত্তি ৰিয
১০. উপোসথসুত্তৰণ্ণনা
৭১. দসমে তদহুপোসথেতি তস্মিং অহু উপোসথে তং দিৰসং উপোসথে, পন্নরসিকউপোসথদিৰসেতি ৰুত্তং হোতি। উপসঙ্কমীতি উপোসথঙ্গানি অধিট্ঠায গন্ধমালাদিহত্থা উপসঙ্কমি। হন্দাতি ৰৰস্সগ্গত্থে নিপাতো। দিৰা দিৰস্সাতি দিৰসস্স দিৰা নাম মজ্ঝন্হো, ইমস্মিং ঠিতে মজ্ঝন্হিকে কালেতি অত্থো। কুতো নু ত্ৰং আগচ্ছসীতি কিং করোন্তী ৰিচরসীতি পুচ্ছতি। গোপালকুপোসথোতি গোপালকেহি সদ্ধিং উপৰসনউপোসথো। নিগণ্ঠুপোসথোতি নিগণ্ঠানং উপৰসনউপোসথো। অরিযুপোসথোতি অরিযানং উপৰসনউপোসথো। সেয্যথাপি ৰিসাখেতি যথা নাম, ৰিসাখে। সাযন্হসমযে সামিকানং গাৰো নিয্যাতেত্ৰাতি গোপালকা হি দেৰসিকৰেতনেন ৰা পঞ্চাহদসাহঅদ্ধমাসমাসছমাসসংৰচ্ছরপরিচ্ছেদেন ৰা গাৰো গহেত্ৰা রক্খন্তি। ইধ পন দেৰসিকৰেতনেন রক্খন্তং সন্ধাযেতং ৰুত্তং – নিয্যাতেত্ৰাতি পটিচ্ছাপেত্ৰা ‘‘এতা ৰো গাৰো’’তি দত্ৰা। ইতি পটিসঞ্চিক্খতীতি অত্তনো গেহং গন্ত্ৰা ভুঞ্জিত্ৰা মঞ্চে নিপন্নো এৰং পচ্চৰেক্খতি। অভিজ্ঝাসহগতেনাতি তণ্হায সম্পযুত্তেন। এৰং খো, ৰিসাখে, গোপালকুপোসথো হোতীতি অরিযুপোসথোৰ অযং, অপরিসুদ্ধৰিতক্কতায পন গোপালকউপোসথট্ঠানে ঠিতো। ন মহপ্ফলোতি ৰিপাকফলেন ন মহপ্ফলো। ন মহানিসংসোতি ৰিপাকানিসংসেন ন মহানিসংসো। ন মহাজুতিকোতি ৰিপাকোভাসেন ন মহাওভাসো। ন মহাৰিপ্ফারোতি ৰিপাকৰিপ্ফারস্স অমহন্ততায ন মহাৰিপ্ফারো।
সমণজাতিকাতি পরং যোজনসতন্তি যোজনসতং অতিক্কমিত্ৰা ততো পরং। তেসু দণ্ডং নিক্খিপাহীতি তেসু যোজনসততো পরভাগেসু ঠিতেসু সত্তেসু দণ্ডং নিক্খিপ, নিক্খিত্তদণ্ডো হোহি। নাহং ক্ৰচনি কস্সচি কিঞ্চনতস্মিন্তি অহং কত্থচি কস্সচি পরস্স কিঞ্চনতস্মিং ন হোমি। কিঞ্চনং ৰুচ্চতি পলিবোধো, পলিবোধো ন হোমীতি ৰুত্তং হোতি। ন চ মম ক্ৰচনি কত্থচি কিঞ্চনতত্থীতি মমাপি ক্ৰচনি অন্তো ৰা বহিদ্ধা ৰা কত্থচি একপরিক্খারেপি কিঞ্চনতা নত্থি, পলিবোধো নত্থি, ছিন্নপলিবোধোহমস্মীতি ৰুত্তং হোতি। ভোগেতি মঞ্চপীঠযাগুভত্তাদযো। অদিন্নংযেৰ পরিভুঞ্জতীতি পুনদিৰসে মঞ্চে নিপজ্জন্তোপি পীঠে নিসীদন্তোপি যাগুং পিৰন্তোপি ভত্তং ভুঞ্জন্তোপি তে ভোগে অদিন্নেযেৰ পরিভুঞ্জতি। ন মহপ্ফলোতি নিপ্ফলো। ব্যঞ্জনমেৰ হি এত্থ সাৰসেসং, অত্থো পন নিরৰসেসো। এৰং উপৰুত্থস্স হি উপোসথস্স অপ্পমত্তকম্পি ৰিপাকফলং ইট্ঠং কন্তং মনাপং নাম নত্থি। তস্মা নিপ্ফলোত্ৰেৰ ৰেদিতব্বো। সেসপদেসুপি
উপক্কিলিট্ঠস্স চিত্তস্সাতি ইদং কস্মা আহ? সংকিলিট্ঠেন হি চিত্তেন উপৰুত্থো উপোসথো ন মহপ্ফলো হোতীতি দস্সিতত্তা ৰিসুদ্ধেন চিত্তেন উপৰুত্থস্স মহপ্ফলতা অনুঞ্ঞাতা হোতি। তস্মা যেন কম্মট্ঠানেন চিত্তং ৰিসুজ্ঝতি, তং চিত্তৰিসোধনকম্মট্ঠানং দস্সেতুং ইদমাহ উপক্কমেনাতি পচ্চত্তপুরিসকারেন, উপাযেন ৰা। তথাগতং অনুস্সরতীতি অট্ঠহি কারণেহি তথাগতগুণে অনুস্সরতি। এত্থ হি ইতিপি সো ভগৰাতি সো ভগৰা ইতিপি সীলেন, ইতিপি সমাধিনাতি সব্বে লোকিযলোকুত্তরা বুদ্ধগুণা সঙ্গহিতা। অরহন্তিআদীহি পাটিযেক্কগুণাৰ নিদ্দিট্ঠা। তথাগতং অনুস্সরতো চিত্তং পসীদতীতি লোকিযলোকুত্তরে তথাগতগুণে অনুস্সরন্তস্স চিত্তুপ্পাদো পসন্নো হোতি।
চিত্তস্স উপক্কিলেসাতি পঞ্চ নীৰরণা। কক্কন্তি আমলককক্কং। তজ্জং ৰাযামন্তি তজ্জাতিকং তদনুচ্ছৰিকং কক্কেন মক্খনঘংসনধোৰনৰাযামং। পরিযোদপনা হোতীতি সুদ্ধভাৰকরণং হোতি। কিলিট্ঠস্মিং হি সীসে পসাধনং পসাধেত্ৰা নক্খত্তং কীল়মানো ন সোভতি, পরিসুদ্ধে পন তস্মিং পসাধনং পসাধেত্ৰা নক্খত্তং কীল়মানো সোভতি, এৰমেৰ কিলিট্ঠচিত্তেন উপোসথঙ্গানি অধিট্ঠায উপোসথো উপৰুত্থো ন মহপ্ফলো হোতি, পরিসুদ্ধেন পন চিত্তেন উপোসথঙ্গানি অধিট্ঠায উপৰুত্থো উপোসথো মহপ্ফলো হোতীতি অধিপ্পাযেন এৰমাহ। ব্রহ্মুপোসথং উপৰসতীতি ব্রহ্মা ৰুচ্চতি সম্মাসম্বুদ্ধো, তস্স গুণানুস্সরণৰসেন অযং উপোসথো ব্রহ্মুপোসথো ব্রহ্মুনা সদ্ধিং সংৰসতীতি সম্মাসম্বুদ্ধেন সদ্ধিং সংৰসতি। ব্রহ্মঞ্চস্স আরব্ভাতি সম্মাসম্বুদ্ধং আরব্ভ।
ধম্মং অনুস্সরতীতি সহতন্তিকং লোকুত্তরধম্মং অনুস্সরতি। সোত্তিন্তি কুরুৰিন্দকসোত্তিং। কুরুৰিন্দকপাসাণচুণ্ণেন হি সদ্ধিং লাখং যোজেত্ৰা মণিকে কত্ৰা ৰিজ্ঝিত্ৰা সুত্তেন আৰুণিত্ৰা তং মণি কলাপপন্তিং উভতো গহেত্ৰা পিট্ঠিং ঘংসেন্তি, তং সন্ধায ৰুত্তং – ‘‘সোত্তিঞ্চ পটিচ্চা’’তি। চুণ্ণন্তি ন্হানীযচুণ্ণং। তজ্জং ৰাযামন্তি উব্বট্টনঘংসনধোৰনাদিকং তদনুরূপৰাযামং। ধম্মুপোসথন্তি সহতন্তিকং নৰলোকুত্তরধম্মং আরব্ভ উপৰুত্থত্তা অযং উপোসথো ‘‘ধম্মুপোসথো’’তি ৰুত্তো। ইধাপি পরিযোদপনাতি পদে ঠত্ৰা পুরিমনযেনেৰ যোজনা কাতব্বা।
সঙ্ঘং অনুস্সরতীতি অট্ঠন্নং অরিযপুগ্গলানং গুণে অনুস্সরতি। উস্মঞ্চ পটিচ্চাতি দ্ৰে তযো ৰারে গাহাপিতং উসুমং পটিচ্চ। উসঞ্চাতিপি পাঠো, অযমেৰত্থো খারন্তি ছারিকং। গোমযন্তি গোমুত্তং ৰা অজলণ্ডিকা ৰা। পরিযোদপনাতি ইধাপি পুরিমনযেনেৰ যোজনা কাতব্বা। সঙ্ঘুপোসথন্তি অট্ঠন্নং অরিযপুগ্গলানং গুণে আরব্ভ উপৰুত্থত্তা অযং উপোসথো ‘‘সঙ্ঘুপোসথো’’তি ৰুত্তো।
সীলানীতি গহট্ঠো গহট্ঠসীলানি, পব্বজিতো পব্বজিতসীলানি। অখণ্ডানীতিআদীনং অত্থো ৰিসুদ্ধিমগ্গে (ৰিসুদ্ধি॰ ১.২১) ৰিত্থারিতোৰ। ৰালণ্ডুপকন্তি অস্সৰালেহি ৰা মকচিৰালাদীহি ৰা কতং অণ্ডুপকং। তজ্জং ৰাযামন্তি তেলেন তেমেত্ৰা মলস্স তিন্তভাৰং ঞত্ৰা ছারিকং পক্খিপিত্ৰা ৰালণ্ডুপকেন ঘংসনৰাযামো। ইধ পরিযোদপনাতি পদে ঠত্ৰা এৰং যোজনা কাতব্বা কিলিট্ঠস্মিঞ্হি আদাসে মণ্ডিতপসাধিতোপি অত্তভাৰো ওলোকিযমানো ন সোভতি, পরিসুদ্ধে সোভতি। এৰমেৰ কিলিট্ঠেন চিত্তেন উপৰুত্থো উপোসথো ন মহপ্ফলো হোতি, পরিসুদ্ধেন পন মহপ্ফলো হোতীতি। সীলুপোসথন্তি অত্তনো সীলানুস্সরণৰসেন উপৰুত্থো উপোসথো সীলুপোসথো নাম। সীলেন সদ্ধিন্তি অত্তনো পঞ্চসীলদসসীলেন সদ্ধিং। সীলঞ্চস্স আরব্ভাতি পঞ্চসীলং দসসীলঞ্চ আরব্ভ।
দেৰতা অনুস্সরতীতি দেৰতা সক্খিট্ঠানে ঠপেত্ৰা অত্তনো সদ্ধাদিগুণে অনুস্সরতি। উক্কন্তি লোণন্তি লোণমত্তিকা। গেরুকন্তি গেরুকচুণ্ণং। নাল়িকসণ্ডাসন্তি ধমননাল়িকঞ্চেৰ পরিৰত্তনসণ্ডাসঞ্চ। তজ্জং ৰাযামন্তি উদ্ধনে পক্খিপনধমনপরিৰত্তনাদিকং অনুরূপং ৰাযামং। ইধ পরিযোদপনাতি পদে ঠত্ৰা এৰং যোজনা ৰেদিতব্বা – সংকিলিট্ঠসুৰণ্ণমযেন হি পসাধনভণ্ডেন পসাধিতা নক্খত্তং কীল়মানা ন সোভন্তি, পরিসুদ্ধসুৰণ্ণমযেন সোভন্তি। এৰমেৰ সংকিলিট্ঠচিত্তস্স উপোসথো ন মহপ্ফলো হোতি, পরিসুদ্ধচিত্তস্স মহপ্ফলো। দেৰতুপোসথন্তি দেৰতা সক্খিট্ঠানে ঠপেত্ৰা অত্তনো গুণে অনুস্সরন্তেন উপৰুত্থউপোসথো দেৰতুপোসথো নাম। সেসং ইমেসু বুদ্ধানুস্সতিআদীসু কম্মট্ঠানেসু যং ৰত্তব্বং সিযা, তং সব্বং ৰিসুদ্ধিমগ্গে (ৰিসুদ্ধি॰ ১.১২৩ আদযো) ৰুত্তমেৰ।
পাণাতিপাতন্তি পহাযাতি তং পাণাতিপাতচেতনাসঙ্খাতং দুস্সীল্যং পজহিত্ৰা। পটিৰিরতাতি নিহিতদণ্ডা নিহিতসত্থাতি পরূপঘাতত্থায দণ্ডং ৰা সত্থং ৰা আদায অৰত্তনতো নিক্খিত্তদণ্ডা চেৰ নিক্খিত্তসত্থা চাতি অত্থো। এত্থ চ ঠপেত্ৰা দণ্ডং সব্বম্পি অৰসেসং উপকরণং সত্তানং ৰিহিংসনভাৰতো সত্থন্তি ৰেদিতব্বং। যং পন ভিক্খূ কত্তরদণ্ডং ৰা দন্তকট্ঠৰাসিং ৰা পিপ্ফলকং ৰা গহেত্ৰা ৰিচরন্তি, ন তং পরূপঘাতত্থায। তস্মা নিহিতদণ্ডা নিহিতসত্থাত্ৰেৰ সঙ্খং গচ্ছন্তি। লজ্জীতি পাপজিগুচ্ছনলক্খণায লজ্জায সমন্নাগতা। দযাপন্নাতি দযং মেত্তচিত্ততং আপন্না। সব্বপাণভূতহিতানুকম্পীতি সব্বে পাণভূতে হিতেন অনুকম্পকা, তায এৰ দযাপন্নতায সব্বেসং পাণভূতানং হিতচিত্তকাতি অত্থো। অহম্পজ্জাতি অহম্পি অজ্জ। ইমিনাপি অঙ্গেনাতি ইমিনাপি গুণঙ্গেন। অরহতং অনুকরোমীতি যথা পুরতো গচ্ছন্তং পচ্ছতো গচ্ছন্তো অনুগচ্ছতি নাম, এৰং অহম্পি অরহন্তেহি পঠমং কতং ইমং গুণং পচ্ছা করোন্তো তেসং অরহন্তানং অনুকরোমি। উপোসথো চ মে উপৰুত্থো ভৰিস্সতীতি এৰং করোন্তেন মযা অরহতঞ্চ অনুকতং ভৰিস্সতি, উপোসথো চ উপৰুত্থো ভৰিস্সতি।
অদিন্নাদানন্তি অদিন্নস্স পরপরিগ্গহিতস্স আদানং, থেয্যং চোরিকন্তি অত্থো। দিন্নমেৰ আদিযন্তীতি দিন্নাদাযী। চিত্তেনপি দিন্নমেৰ পটিকঙ্খন্তীতি দিন্নপাটিকঙ্খী। থেনেতীতি থেনো, ন থেনেন অথেনেন। অথেনত্তাযেৰ সুচিভূতেন। অত্তনাতি অত্তভাৰেন, অথেনং
অব্রহ্মচরিযন্তি ব্রহ্মচারী। আরাচারীতি অব্রহ্মচরিযতো দূরাচারী। মেথুনাতি রাগপরিযুট্ঠানৰসেন সদিসত্তা মেথুনকাতি লদ্ধৰোহারেহি পটিসেৰিতব্বতো মেথুনোতি সঙ্খং গতা অসদ্ধম্মা। গামধম্মাতি গামৰাসীনং ধম্মা।
মুসাৰাদাতি অলিকৰচনা তুচ্ছৰচনা। সচ্চং ৰদন্তীতি সচ্চৰাদী। সচ্চেন সচ্চং সংদহন্তি ঘট্টেন্তীতি সচ্চসন্ধা, ন অন্তরন্তরা মুসা ৰদন্তীতি অত্থো থেতাতি থিরা, ঠিতকথাতি অত্থো। একো পুগ্গলো হলিদ্দিরাগো ৰিয থুসরাসিম্হি নিখাতখাণু ৰিয অস্সপিট্ঠে ঠপিতকুম্ভণ্ডমিৰ চ ন ঠিতকথো হোতি। একো পাসাণলেখা ৰিয ইন্দখীলো ৰিয চ ঠিতকথো হোতি, অসিনা সীসং ছিন্দন্তেপি দ্ৰে কথা ন কথেতি। অযং ৰুচ্চতি থেতো। পচ্চযিকাতি পত্তিযাযিতব্বকা, সদ্ধাযিকাতি অত্থো। একচ্চো হি পুগ্গলো ন পচ্চযিকো হোতি, ‘‘ইদং কেন ৰুত্তং, অসুকেন নামা’’তি ৰুত্তে ‘‘মা তস্স ৰচনং সদ্দহথা’’তি ৰত্তব্বতং আপজ্জতি। একো পচ্চযিকো হোতি, ‘‘ইদং কেন ৰুত্তং, অসুকেনা’’তি ৰুত্তে ‘‘যদি তেন ৰুত্তং, ইদমেৰ পমাণং, ইদানি পটিক্খিপিতব্বং নত্থি, এৰমেৰং ইদ’’ন্তি ৰত্তব্বতং আপজ্জতি। অযং ৰুচ্চতি পচ্চযিকো। অৰিসংৰাদকা লোকস্সাতি তায সচ্চৰাদিতায লোকং ন ৰিসংৰাদেন্তীতি অত্থো।
সুরামেরযমজ্জপমাদট্ঠানন্তি সুরামেরযমজ্জানং পানচেতনাসঙ্খাতং পমাদকারণং। একভত্তিকাতি পাতরাসভত্তং সাযমাসভত্তন্তি দ্ৰে ভত্তানি। তেসু পাতরাসভত্তং অন্তোমজ্ঝন্হিকেন পরিচ্ছিন্নং, ইতরং মজ্ঝন্হিকতো উদ্ধং অন্তোঅরুণেন। তস্মা অন্তোমজ্ঝন্হিকে দসক্খত্তুং ভুঞ্জমানাপি একভত্তিকাৰ হোন্তি। তং সন্ধায ৰুত্তং – ‘‘একভত্তিকা’’তি। রত্তিভোজনং রত্তি, ততো উপরতাতি রত্তূপরতা। অতিক্কন্তে মজ্ঝন্হিকে যাৰ সূরিযত্থঙ্গমনা ভোজনং ৰিকালভোজনং নাম, ততো ৰিরতত্তা ৰিরতা ৰিকালভোজনা।
সাসনস্স অননুলোমত্তা ৰিসূকং পটাণিভূতং দস্সনন্তি ৰিসূকদস্সনং, অত্তনা নচ্চননচ্চাপনাদিৰসেন নচ্চঞ্চ গীতঞ্চ ৰাদিতঞ্চ, অন্তমসো মযূরনচ্চনাদিৰসেনাপি পৰত্তানং নচ্চাদীনং ৰিসূকভূতং দস্সনঞ্চাতি নচ্চগীতৰাদিতৰিসূকদস্সনং। নচ্চাদীনি হি অত্তনা
মালাদীসু মালাতি যংকিঞ্চি পুপ্ফং। গন্ধন্তি যংকিঞ্চি গন্ধজাতং। ৰিলেপনন্তি ছৰিরাগকরণং। তত্থ পিল়ন্ধন্তো ধারেতি নাম, ঊনট্ঠানং পূরেন্তো মণ্ডেতি নাম, গন্ধৰসেন ছৰিরাগৰসেন চ সাদিযন্তো ৰিভূসেতি নাম। ঠানং ৰুচ্চতি কারণং, তস্মা যায দুস্সীল্যচেতনায তানি মালাধারণাদীনি মহাজনো করোতি, ততো পটিৰিরতাতি অত্থো। উচ্চাসযনং ৰুচ্চতি পমাণাতিক্কন্তং, মহাসযনং অকপ্পিযত্থরণং, ততো পটিৰিরতাতি অত্থো।
কীৰমহপ্ফলোতি কিত্তকং মহপ্ফলো। সেসপদেসুপি এসেৰ নযো। পহূতরত্তরতনানন্তি পহূতেন রত্তসঙ্খাতেন রতনেন সমন্নাগতানং, সকলজম্বুদীপতলং ভেরিতলসদিসং ইস্সরিযাধিপচ্চন্তি ইস্সরভাৰেন ৰা ইস্সরিযমেৰ ৰা আধিপচ্চং, ন এত্থ সাহসিককম্মন্তিপি ইস্সরিযাধিপচ্চং। রজ্জং কারেয্যাতি এৰরূপং চক্কৰত্তিরজ্জং কারেয্য। অঙ্গানন্তিআদীনি তেসং জনপদানং নামানি। কলং নাগ্ঘতি সোল়সিন্তি একং অহোরত্তং উপৰুত্থউপোসথে পুঞ্ঞং সোল়সভাগে কত্ৰা ততো একং ভাগঞ্চ ন অগ্ঘতি। একরত্তুপোসথস্স সোল়সিযা কলায যং ৰিপাকফলং, তংযেৰ ততো বহুতরং হোতীতি অত্থো। কপণন্তি পরিত্তকং।
অব্রহ্মচরিযাতি অসেট্ঠচরিযতো। রত্তিং ন ভুঞ্জেয্য ৰিকালভোজনন্তি উপোসথং উপৰসন্তো রত্তিভোজনঞ্চ দিৰাৰিকালভোজনঞ্চ ন ভুঞ্জেয্য। মঞ্চে ছমাযংৰ সযেথ সন্থতেতি মুট্ঠিহত্থপাদকে কপ্পিযমঞ্চে ৰা সুধাদিপরিকম্মকতায ভূমিযং ৰা তিণপণ্ণপলালাদীনি সন্থরিত্ৰা কতে সন্থতে ৰা সযেথাতি অত্থো। এতং হি অট্ঠঙ্গিকমাহুপোসথন্তি এৰং পাণাতিপাতাদীনি অসমাচরন্তেন উপৰুত্থং উপোসথং অট্ঠহি অঙ্গেহি সমন্নাগতত্তা অট্ঠঙ্গিকন্তি ৰদন্তি। তং পন উপৰসন্তেন ‘‘স্ৰে উপোসথিকো ভৰিস্সামী’’তি অজ্জেৰ ‘‘ইদঞ্চ ইদঞ্চ করেয্যাথা’’তি আহারাদিৰিধানং ৰিচারেতব্বং। উপোসথদিৰসে পাতোৰ ভিক্খুস্স ৰা ভিক্খুনিযা ৰা দসসীললক্খণঞ্ঞুনো উপাসকস্স ৰা উপাসিকায ৰা সন্তিকে ৰাচং ভিন্দিত্ৰা
সুদস্সনাতি সুন্দরদস্সনা। ওভাসযন্তি ওভাসযমানা। অনুপরিযন্তীতি ৰিচরন্তি। যাৰতাতি যত্তকং ঠানং। অন্তলিক্খগাতি আকাসঙ্গমা। পভাসন্তীতি জোতন্তি পভা মুঞ্চন্তি। দিসাৰিরোচনাতি সব্বদিসাসু ৰিরোচমানা। অথ ৰা পভাসন্তীতি দিসাহি দিসা ওভাসন্তি। ৰিরোচনাতি ৰিরোচমানা। ৰেল়ুরিযন্তি মণীতি ৰত্ৰাপি ইমিনা জাতিমণিভাৰং দস্সেতি। একৰস্সিকৰেল়ুৰণ্ণঞ্হি ৰেল়ুরিযং জাতিমণি নাম। তং সন্ধাযেৰমাহ। ভদ্দকন্তি লদ্ধকং। সিঙ্গীসুৰণ্ণন্তি গোসিঙ্গসদিসং হুত্ৰা উপ্পন্নত্তা এৰং নামকং সুৰণ্ণং। কঞ্চনন্তি পব্বতেয্যং পব্বতে জাতসুৰণ্ণং। জাতরূপন্তি সত্থুৰণ্ণসুৰণ্ণং। হটকন্তি কিপিল্লিকাহি নীহটসুৰণ্ণং। নানুভৰন্তীতি ন পাপুণন্তি। চন্দপ্পভাতি সামিঅত্থে পচ্চত্তং, চন্দপ্পভাযাতি অত্থো। উপৰস্সুপোসথন্তি উপৰসিত্ৰা উপোসথং। সুখুদ্রযানীতি সুখফলানি সুখৰেদনীযানি। সগ্গমুপেন্তি ঠানন্তি সগ্গসঙ্খাতং ঠানং উপগচ্ছন্তি, কেনচি অনিন্দিতা হুত্ৰা দেৰলোকে উপ্পজ্জন্তীতি অত্থো। সেসমেত্থ যং অন্তরন্তরা ন ৰুত্তং, তং ৰুত্তানুসারেনেৰ ৰেদিতব্বন্তি।
মহাৰগ্গো দুতিযো।