৯. মেত্তসুত্তৰণ্ণনা
নিক্খেপপ্পযোজনং
ইদানি
‘‘যেন ৰুত্তং যদা যত্থ, যস্মা চেতেস দীপনা।
নিদানং সোধযিত্ৰাস্স, করিস্সামত্থৰণ্ণনং’’॥
তত্থ
নিদানসোধনং
ইদানি যাযং –
‘‘যেন ৰুত্তং যদা যত্থ, যস্মা চেতেস দীপনা।
নিদানং সোধযিত্ৰাস্স, করিস্সামত্থৰণ্ণন’’ন্তি॥ –
মাতিকা
ৰিত্থারতো পন এৰং ৰেদিতব্বা – একং সমযং ভগৰা সাৰত্থিযং ৰিহরতি উপকট্ঠায ৰস্সূপনাযিকায, তেন খো পন সমযেন সম্বহুলা নানাৰেরজ্জকা ভিক্খূ ভগৰতো সন্তিকে কম্মট্ঠানং গহেত্ৰা তত্থ তত্থ ৰস্সং উপগন্তুকামা ভগৰন্তং উপসঙ্কমন্তি। তত্র সুদং ভগৰা রাগচরিতানং সৰিঞ্ঞাণকঅৰিঞ্ঞাণকৰসেন একাদসৰিধং অসুভকম্মট্ঠানং, দোসচরিতানং চতুব্বিধং মেত্তাদিকম্মট্ঠানং, মোহচরিতানং মরণস্সতিকম্মট্ঠানাদীনি, ৰিতক্কচরিতানং আনাপানস্সতিপথৰীকসিণাদীনি, সদ্ধাচরিতানং বুদ্ধানুস্সতিকম্মট্ঠানাদীনি, বুদ্ধিচরিতানং চতুধাতুৰৰত্থানাদীনীতি
অথ খো পঞ্চমত্তানি ভিক্খুসতানি ভগৰতো সন্তিকে কম্মট্ঠানং উগ্গহেত্ৰা সপ্পাযসেনাসনঞ্চ গোচরগামঞ্চ পরিযেসমানানি অনুপুব্বেন গন্ত্ৰা পচ্চন্তে হিমৰন্তেন সদ্ধিং একাবদ্ধং নীলকাচমণিসন্নিভসিলাতলং সীতলঘনচ্ছাযনীলৰনসণ্ডমণ্ডিতং মুত্তাজালরজতপট্টসদিসৰালুকাকিণ্ণভূমিভাগং সুচিসাতসীতলজলাসযপরিৰারিতং পব্বতমদ্দসংসু। অথ তে ভিক্খূ তত্থেকরত্তিং ৰসিত্ৰা পভাতায রত্তিযা সরীরপরিকম্মং কত্ৰা তস্স অৰিদূরে অঞ্ঞতরং গামং পিণ্ডায পৰিসিংসু। গামো ঘননিৰেসনসন্নিৰিট্ঠকুলসহস্সযুত্তো, মনুস্সা চেত্থ
ভিক্খূ দুতিযদিৰসে অঞ্ঞং গামং পিণ্ডায পৰিসিংসু। তত্থপি মনুস্সা তথেৰ উপট্ঠহিত্ৰা ৰস্সাৰাসং যাচিংসু। ভিক্খূ ‘‘অসতি অন্তরাযে’’তি অধিৰাসেত্ৰা তং ৰনসণ্ডং পৰিসিত্ৰা সব্বরত্তিন্দিৰং আরদ্ধৰীরিযা যামঘণ্ডিকং কোট্টেত্ৰা যোনিসোমনসিকারবহুলা ৰিহরন্তা রুক্খমূলানি উপগন্ত্ৰা নিসীদিংসু। সীলৰন্তানং ভিক্খূনং তেজেন ৰিহততেজা রুক্খদেৰতা অত্তনো অত্তনো ৰিমানা ওরুয্হ দারকে গহেত্ৰা ইতো চিতো ৰিচরন্তি। সেয্যথাপি
অথেকদিৰসং সঙ্ঘত্থেরস্স উপট্ঠানকালে সব্বেসু সন্নিপতিতেসু সঙ্ঘত্থেরো পুচ্ছি ‘‘তুম্হাকং, আৰুসো, ইমং ৰনসণ্ডং পৰিট্ঠানং কতিপাহং অতিৰিয পরিসুদ্ধো ছৰিৰণ্ণো অহোসি পরিযোদাতো, ৰিপ্পসন্নানি চ ইন্দ্রিযানি, এতরহি পনত্থ কিসা দুব্বণ্ণা উপ্পণ্ডুপ্পণ্ডুকজাতা, কিং ৰো ইধ অসপ্পায’’ন্তি। ততো একো ভিক্খু আহ – ‘‘অহং, ভন্তে, রত্তিং ঈদিসঞ্চ ঈদিসঞ্চ ভেরৰারম্মণং পস্সামি চ সুণামি চ, ঈদিসঞ্চ গন্ধং ঘাযামি, তেন মে চিত্তং ন সমাধিযতী’’তি, এতেনেৰ উপাযেন সব্বেৰ তে তং পৰত্তিং আরোচেসুং। সঙ্ঘত্থেরো আহ – ‘‘ভগৰতা, আৰুসো, দ্ৰে ৰস্সূপনাযিকা পঞ্ঞত্তা, অম্হাকঞ্চ ইদং সেনাসনং অসপ্পাযং, আযামাৰুসো, ভগৰতো সন্তিকং গন্ত্ৰা অঞ্ঞং সপ্পাযসেনাসনং পুচ্ছামা’’তি। ‘‘সাধু, ভন্তে’’তি তে ভিক্খূ থেরস্স পটিস্সুণিত্ৰা সব্বেৰ সেনাসনং সংসামেত্ৰা পত্তচীৰরমাদায অনুপলিত্তত্তা কুলেসু কঞ্চি অনামন্তেত্ৰা এৰ যেন সাৰত্থি তেন চারিকং পক্কমিংসু। অনুপুব্বেন সাৰত্থিং গন্ত্ৰা ভগৰতো সন্তিকং আগমিংসু।
ভগৰা তে ভিক্খূ দিস্ৰা এতদৰোচ – ‘‘ন, ভিক্খৰে, অন্তোৰস্সং চারিকা চরিতব্বাতি মযা সিক্খাপদং পঞ্ঞত্তং, কিস্স তুম্হে
অপরে
এত্তাৰতা চ যা সা ‘‘যেন ৰুত্তং যদা যত্থ, যস্মা চেতেস দীপনা। নিদানং সোধযিত্ৰা’’তি মাতিকা ঠপিতা, সা
পঠমগাথাৰণ্ণনা
১. ইদানি ‘‘অস্স করিস্সামত্থৰণ্ণন’’ন্তি ৰুত্তত্তা এৰং কতনিদানসোধনস্স অস্স সুত্তস্স অত্থৰণ্ণনা আরব্ভতে। তত্থ করণীযমত্থকুসলেনাতি ইমিস্সা পঠমগাথায তাৰ অযং পদৰণ্ণনা – করণীযন্তি কাতব্বং, করণারহন্তি অত্থো। অত্থোতি পটিপদা, যং ৰা কিঞ্চি অত্তনো হিতং, তং সব্বং অরণীযতো অত্থোতি ৰুচ্চতি, অরণীযতো নাম উপগন্তব্বতো। অত্থে কুসলেন অত্থকুসলেন অত্থছেকেনাতি ৰুত্তং হোতি। যন্তি অনিযমিতপচ্চত্তং। ন্তি নিযমিতউপযোগং, উভযম্পি ৰা যং তন্তি পচ্চত্তৰচনং। সন্তং পদন্তি উপযোগৰচনং, তত্থ লক্খণতো সন্তং, পত্তব্বতো পদং, নিব্বানস্সেতং অধিৰচনং। অভিসমেচ্চাতি অভিসমাগন্ত্ৰা। সক্কোতীতি সক্কো, সমত্থো পটিবলোতি ৰুত্তং হোতি। উজূতি অজ্জৰযুত্তো। সুট্ঠু উজূতি সুহুজু। সুখং ৰচো তস্মিন্তি সুৰচো। অস্সাতি ভৰেয্য। মুদূতি মদ্দৰযুত্তো। ন অতিমানীতি অনতিমানি।
অযং পনেত্থ অত্থৰণ্ণনা – করণীযমত্থকুসলেন, যন্তং সন্তং পদং অভিসমেচ্চাতি এত্থ তাৰ করণীযং। সীলৰিপত্তি, দিট্ঠিৰিপত্তি, আচারৰিপত্তি, আজীৰৰিপত্তীতি এৰমাদি অকরণীযং। তথা অত্থি অত্থকুসলো, অত্থি অনত্থকুসলো। তত্থ যো ইমস্মিং সাসনে পব্বজিত্ৰা ন অত্তানং সম্মা পযোজেতি, খণ্ডসীলো হোতি, একৰীসতিৰিধং অনেসনং নিস্সায জীৰিকং কপ্পেতি। সেয্যথিদং – ৰেল়ুদানং পত্তদানং পুপ্ফদানং ফলদানং দন্তকট্ঠদানং মুখোদকদানং সিনানদানং চুণ্ণদানং মত্তিকাদানং চাটুকম্যতং মুগ্গসূপ্যতং পারিভটযতং জঙ্ঘপেসনিকং ৰেজ্জকম্মং দূতকম্মং পহিণগমনং পিণ্ডপটিপিণ্ডং অনত্থকুসলো।
যো পন ইমস্মিং সাসনে পব্বজিত্ৰা অত্তানং সম্মা পযোজেতি, অনেসনং পহায চতুপারিসুদ্ধিসীলে পতিট্ঠাতুকামো সদ্ধাসীসেন পাতিমোক্খসংৰরং সতিসীসেন ইন্দ্রিযসংৰরং ৰীরিযসীসেন আজীৰপারিসুদ্ধিং, পঞ্ঞাসীসেন পচ্চযপটিসেৰনং পূরেতি। অযং অত্থকুসলো।
যো ৰা সত্তাপত্তিক্খন্ধসোধনৰসেন পাতিমোক্খসংৰরং, ছদ্ৰারে ঘট্টিতারম্মণেসু অভিজ্ঝাদীনং অনুপ্পত্তিৰসেন ইন্দ্রিসংৰরং, অনেসনপরিৰজ্জনৰসেন ৰিঞ্ঞুপ্পসত্থবুদ্ধবুদ্ধসাৰকৰণ্ণিতপচ্চযপটিসেৰনেন চ আজীৰপারিসুদ্ধিং, যথাৰুত্তপচ্চৰেক্খণৰসেন পচ্চযপটিসেৰনং, চতুইরিযাপথপরিৰত্তনে সাত্থকতাদিপচ্চৰেক্খণৰসেন সম্পজঞ্ঞঞ্চ সোধেতি। অযম্পি অত্থকুসলো।
যো ৰা যথা ঊসোদকং পটিচ্চ সংকিলিট্ঠং ৰত্থং পরিযোদাপযতি, ছারিকং পটিচ্চ আদাসো, উক্কামুখং পটিচ্চ জাতরূপং, তথা ঞাণং পটিচ্চ সীলং ৰোদাযতীতি ঞত্ৰা ঞাণোদকেন ধোৰন্তো সীলং পরিযোদাপেতি। যথা চ কিকী সকুণিকা অণ্ডং, চমরী মিগো ৰালধিং, একপুত্তিকা নারী অত্থকুসলো।
যো অত্থকুসলো।
যো ৰা পন সমাপত্তিতো ৰুট্ঠায সঙ্খারে সম্মসিত্ৰা অরহত্তং পাপুণাতি, অযং অত্থকুসলানং অগ্গো। তত্থ যে ইমে যাৰ অৰিপ্পটিসারকরে সীলে পতিট্ঠানেন যাৰ ৰা কিলেসৰিক্খম্ভনপটিপদাযপগ্গহণেন ৰণ্ণিতা অত্থকুসলা, তে ইমস্মিং অত্থে অত্থকুসলাতি অধিপ্পেতা। তথা ৰিধা চ তে ভিক্খূ। তেন ভগৰা তে ভিক্খূ সন্ধায একপুগ্গলাধিট্ঠানায দেসনায ‘‘করণীযমত্থকুসলেনা’’তি আহ।
ততো ‘‘কিং করণীয’’ন্তি তেসং সঞ্জাতকঙ্খানং আহ ‘‘যন্তং সন্তং পদং অভিসমেচ্চা’’তি। অযমেত্থ অধিপ্পাযো – তং বুদ্ধানুবুদ্ধেহি ৰণ্ণিতং সন্তং নিব্বানপদং পটিৰেধৰসেন অভিসমেচ্চ ৰিহরিতুকামেন যং করণীযন্তি। এত্থ চ যন্তি ইমস্স গাথাপদস্স আদিতো ৰুত্তমেৰ করণীযন্তি অধিকারতো অনুৰত্ততি, তং সন্তং পদং অভিসমেচ্চাতি। অযং পন যস্মা সাৰসেসপাঠো অত্থো, তস্মা ৰিহরিতুকামেনাতি ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং।
অথ ৰা সন্তং পদং অভিসমেচ্চাতি অনুস্সৰাদিৰসেন লোকিযপঞ্ঞায নিব্বানপদং ‘‘সন্ত’’ন্তি ঞত্ৰা তং অধিগন্তুকামেন যন্তং করণীযন্তি অধিকারতো অনুৰত্ততি, তং করণীযমত্থকুসলেনাতি এৰম্পেত্থ অধিপ্পাযো ৰেদিতব্বো। অথ ৰা ‘‘করণীযমত্থকুসলেনা’’তি ৰুত্তে ‘‘কি’’ন্তি চিন্তেন্তানং আহ ‘‘যন্তং সন্তং পদং অভিসমেচ্চা’’তি। তস্সেৰং অধিপ্পাযো ৰেদিতব্বো – লোকিযপঞ্ঞায সন্তং পদং অভিসমেচ্চ যং করণীযং কাতব্বং, তং করণীযং, করণারহমেৰ তন্তি ৰুত্তং হোতি।
কিং পন তন্তি ‘‘সক্কো উজূ চ সুহুজূ চ, সুৰচো চস্স মুদু অনতিমানী’’তি ইমং তাৰ উপড্ঢগাথমাহ।
কিং
ন কেৰলঞ্চ উজু চ সুহুজু চ, অপিচ পন সুৰচো চ অস্স। যো হি পুগ্গলো ‘‘ইদং ন কত্তব্ব’’ন্তি ৰুত্তো ‘‘কিং তে দিট্ঠং, কিং তে সুতং, কো মে সুত্ৰা ৰদসি, কিং উপজ্ঝাযো আচরিযো সন্দিট্ঠো সম্ভত্তো ৰা’’তি ৰদেতি, তুণ্হীভাৰেন ৰা তং ৰিহেসেতি, সম্পটিচ্ছিত্ৰা ৰা ন তথা করোতি, সো ৰিসেসাধিগমস্স দূরে হোতি। যো পন ওৰদিযমানো ‘‘সাধু, ভন্তে সুট্ঠু ৰুত্তং, অত্তনো ৰজ্জং নাম
যথা মুদু অস্স। মুদূতি গহট্ঠেহি দূতগমনপহিণগমনাদীসু নিযুজ্জমানো তত্থ মুদুভাৰং অকত্ৰা থদ্ধো হুত্ৰা ৰত্তপটিপত্তিযং সকলব্রহ্মচরিযে চ মুদু অস্স সুপরিকম্মকতসুৰণ্ণং ৰিয তত্থ তত্থ ৰিনিযোগক্খমো। অথ ৰা মুদূতি অভাকুটিকো উত্তানমুখো সুখসম্ভাসো পটিসন্থারৰুত্তি সুতিত্থং ৰিয সুখাৰগাহো অস্স। ন কেৰলঞ্চ মুদু, অপিচ পন অনতিমানী অস্স, জাতিগোত্তাদীহি অতিমানৰত্থূহি পরে নাতিমঞ্ঞেয্য, সারিপুত্তত্থেরো ৰিয চণ্ডালকুমারকসমেন চেতসা ৰিহরেয্যাতি।
দুতিযগাথাৰণ্ণনা
২. এৰং ‘‘সন্তুস্সকো চা’’তি দুতিযগাথমাহ।
তত্থ ‘‘সন্তুট্ঠী চ কতঞ্ঞুতা’’তি এত্থ ৰুত্তপ্পভেদেন দ্ৰাদসৰিধেন সন্তোসেন সন্তুস্সতীতি সন্তুস্সকো। অথ ৰা তুস্সতীতি তুস্সকো, সকেন তুস্সকো, সন্তেন তুস্সকো, সমেন তুস্সকোতি সন্তুস্সকো। তত্থ সকং নাম ‘‘পিণ্ডিযালোপভোজনং নিস্সাযা’’তি এৰং উপসম্পদমণ্ডলে উদ্দিট্ঠং অত্তনা চ সম্পটিচ্ছিতং চতুপচ্চযজাতং, তেন সুন্দরেন ৰা অসুন্দরেন ৰা সক্কচ্চং ৰা অসক্কচ্চং ৰা দিন্নেন পটিগ্গহণকালে পরিভোগকালে চ ৰিকারং অদস্সেত্ৰা যাপেন্তো ‘‘সকেন তুস্সকো’’তি ৰুচ্চতি। সন্তং নাম যং লদ্ধং হোতি অত্তনো ‘ৰিজ্জমানং সমং নাম ইট্ঠানিট্ঠেসু অনুনযপটিঘপ্পহানং, তেন সমেন সব্বারম্মণেসু তুস্সন্তো ‘‘সমেন তুস্সকো’’তি ৰুচ্চতি।
সুখেন ভরীযতীতি সুভরো, সুপোসোতি ৰুত্তং হোতি। যো হি ভিক্খু মনুস্সেহি সালিমংসোদনাদীনং পত্তে পূরেত্ৰা দিন্নেপি দুম্মুখভাৰং অনত্তমনভাৰমেৰ চ দস্সেতি, তেসং ৰা সম্মুখাৰ তং পিণ্ডপাতং ‘‘কিং তুম্হেহি দিন্ন’’ন্তি অপসাদেন্তো সামণেরগহট্ঠাদীনং দেতি, এস দুব্ভরো। এতং দিস্ৰা মনুস্সা দূরতোৰ পরিৰজ্জেন্তি ‘‘দুব্ভরো ভিক্খু ন সক্কা পোসেতু’’ন্তি
অপ্পং কিচ্চমস্সাতি অপ্পকিচ্চো, ন কম্মারামতাভস্সারামতাসঙ্গণিকারামতাদিঅনেককিচ্চব্যাৰটো, অথ ৰা সকলৰিহারে নৰকম্মসঙ্ঘপরিভোগসামণেরআরামিকৰোসাসনাদিকিচ্চৰিরহিতো, অত্তনো কেসনখচ্ছেদনপত্তচীৰরকম্মাদিং কত্ৰা সমণধম্মকিচ্চপরো হোতীতি ৰুত্তং হোতি।
সল্লহুকা সল্লহুকৰুত্তি। যথা একচ্চো বহুভণ্ডো ভিক্খু দিসাপক্কমনকালে বহুং পত্তচীৰরপচ্চত্থরণতেলগুল়াদিং মহাজনেন সীসভারকটিভারাদীহি উব্বহাপেত্ৰা পক্কমতি, এৰং অহুত্ৰা যো অপ্পপরিক্খারো হোতি, পত্তচীৰরাদিঅট্ঠসমণপরিক্খারমত্তমেৰ পরিহরতি, দিসাপক্কমনকালে পক্খী সকুণো ৰিয সমাদাযেৰ পক্কমতি সন্তিন্দ্রিযো, ইট্ঠারম্মণাদীসু রাগাদিৰসেন অনুদ্ধতিন্দ্রিযোতি ৰুত্তং হোতি। নিপকোতি ৰিঞ্ঞূ ৰিভাৰী পঞ্ঞৰা, সীলানুরক্খণপঞ্ঞায চীৰরাদিৰিচারণপঞ্ঞায আৰাসাদিসত্তসপ্পাযপরিজাননপঞ্ঞায চ সমন্নাগতোতি অধিপ্পাযো।
ন পগব্ভোতি অপ্পগব্ভো, অট্ঠট্ঠানেন কাযপাগব্ভিযেন চতুট্ঠানেন ৰচীপাগব্ভিযেন অনেকেন ঠানেন মনোপাগব্ভিযেন চ ৰিরহিতোতি অত্থো।
অট্ঠট্ঠানং কাযপাগব্ভিযং (মহানি॰ ৮৭) নাম সঙ্ঘগণপুগ্গলভোজনসালাজন্তাঘরন্হানতিত্থভিক্খাচারমগ্গঅন্তরঘরপ্পৰেসনেসু কাযেন অপ্পতিরূপকরণং। সেয্যথিদং – ইধেকচ্চো সঙ্ঘমজ্ঝে পল্লত্থিকায ৰা নিসীদতি পাদে পাদমোদহিত্ৰা ৰাতি এৰমাদি। তথা গণমজ্ঝে চতুপরিসসন্নিপাতে, তথা ৰুড্ঢতরে পুগ্গলে। ভোজনসালাযং পন ৰুড্ঢানং আসনং
চতুট্ঠানং ৰচীপাগব্ভিযং (মহানি॰ ৮৭) নাম সঙ্ঘগণপুগ্গলঅন্তরঘরেসু অপ্পতিরূপৰাচানিচ্ছারণং। সেয্যথিদং – ইধেকচ্চো সঙ্ঘমজ্ঝে অনাপুচ্ছা ধম্মং ভাসতি, তথা পুব্বে ৰুত্তপ্পকারে গণে
অনেকট্ঠানং
কুলেস্ৰননুগিদ্ধোতি যানি তানি কুলানি উপসঙ্কমতি, তেসু পচ্চযতণ্হায ৰা অননুলোমিকগিহিসংসগ্গৰসেন ৰা অননুগিদ্ধো, ন সহসোকী, ন সহনন্দী, ন সুখিতেসু সুখিতো, ন দুক্খিতেসু দুক্খিতো, ন উপ্পন্নেসু কিচ্চকরণীযেসু অত্তনা ৰা উয্যোগমাপজ্জিতাতি ৰুত্তং হোতি। ইমিস্সায চ গাথায যং ‘‘সুৰচো চস্সা’’তি এত্থ ৰুত্তং অস্সাতি ৰচনং, তং সব্বপদেহি সদ্ধিং সন্তুস্সকো চ অস্স, সুভরো চ অস্সাতি এৰং যোজেতব্বং।
ততিযগাথাৰণ্ণনা
৩. এৰং ভগৰা সন্তং পদং অভিসমেচ্চ ৰিহরিতুকামস্স তদধিগমায ৰা পটিপজ্জিতুকামস্স ৰিসেসতো আরঞ্ঞকস্স ভিক্খুনো তদুত্তরিপি করণীযং আচিক্খিত্ৰা ইদানি অকরণীযম্পি আচিক্খিতুকামো ‘‘ন চ খুদ্দমাচরে কিঞ্চি, যেন ৰিঞ্ঞূ পরে উপৰদেয্যু’’ন্তি ইমং উপড্ঢগাথমাহ।
তস্সত্থো
ততো তস্স সমাচারে সন্দিট্ঠিকমেৰাদীনৰং দস্সেতি ‘‘যেন ৰিঞ্ঞূ পরে উপৰদেয্যু’’ন্তি। এত্থ চ যস্মা অৰিঞ্ঞূ পরে অপ্পমাণং। তে হি অনৰজ্জং ৰা সাৰজ্জং করোন্তি, অপ্পসাৰজ্জং ৰা মহাসাৰজ্জং। ৰিঞ্ঞূ এৰ পন পমাণং। তে হি অনুৰিচ্চ পরিযোগাহেত্ৰা অৰণ্ণারহস্স
এৰং ভগৰা ইমাহি অড্ঢতেয্যাহি গাথাহি সন্তং পদং অভিসমেচ্চ ৰিহরিতুকামস্স তদধিগমায ৰা পটিপজ্জিতুকামস্স ৰিসেসতো আরঞ্ঞকস্স, আরঞ্ঞকসীসেন চ সব্বেসম্পি কম্মট্ঠানং গহেত্ৰা ৰিহরিতুকামানং করণীযাকরণীযভেদং কম্মট্ঠানূপচারং ৰত্ৰা ইদানি তেসং ভিক্খূনং তস্স দেৰতাভযস্স পটিঘাতায পরিত্তত্থং ৰিপস্সনাপাদকজ্ঝানৰসেন কম্মট্ঠানত্থঞ্চ ‘‘সুখিনোৰ খেমিনো হোন্তূ’’তিআদিনা নযেন মেত্তকথং কথেতুমারদ্ধো।
তত্থ সুখিনোতি সুখসম্পন্না। খেমিনোতি খেমৰন্তো, অভযা নিরুপদ্দৰাতি ৰুত্তং হোতি। সব্বেতি অনৰসেসা। সত্তাতি পাণিনো। সুখিতত্তাতি সুখিতচিত্তা। এত্থ চ কাযিকেন সুখেন সুখিনো, মানসেন সুখিতত্তা, তদুভযেনাপি সব্বভযুপদ্দৰৰিগমেন ৰা খেমিনোতি ৰেদিতব্বো। কস্মা পন এৰং ৰুত্তং? মেত্তাভাৰনাকারদস্সনত্থং। এৰঞ্হি মেত্তা ভাৰেতব্বা ‘‘সব্বে সত্তা সুখিনো হোন্তূ’’তি ৰা, ‘‘খেমিনো হোন্তূ’’তি ৰা, ‘‘সুখিতত্তা হোন্তূ’’তি ৰা।
চতুত্থগাথাৰণ্ণনা
৪. এৰং যাৰ উপচারতো অপ্পনাকোটি, তাৰ সঙ্খেপেন মেত্তাভাৰনং দস্সেত্ৰা ইদানি ৰিত্থারতোপি তং দস্সেতুং ‘‘যে কেচী’’তি গাথাদ্ৰযমাহ। অথ ৰা যস্মা পুথুত্তারম্মণে পরিচিতং চিত্তং ন আদিকেনেৰ একত্তে সণ্ঠাতি আরম্মণপ্পভেদং পন অনুগন্ত্ৰা অনুগন্ত্ৰা কমেন
এত্থ হি তসথাৰরদুকং দিট্ঠাদিট্ঠদুকং দূরসন্তিকদুকং ভূতসম্ভৰেসিদুকন্তি চত্তারো দুকে, দীঘাদীহি চ ছহি পদেহি মজ্ঝিমপদস্স তীসু অণুকপদস্স চ দ্ৰীসু তিকেসু অত্থসম্ভৰতো দীঘরস্সমজ্ঝিমতিকং মহন্তাণুকমজ্ঝিমতিকং থূলাণুকমজ্ঝিমতিকন্তি তযো তিকে চ দীপেতি। তত্থ যে কেচীতি অনৰসেসৰচনং। পাণা এৰ ভূতা পাণভূতা। অথ ৰা পাণন্তীতি পাণা, এতেন অস্সাসপস্সাসপ্পটিবদ্ধে পঞ্চৰোকারসত্তে গণ্হাতি। ভৰন্তীতি ভূতা, এতেন একৰোকারচতুৰোকারসত্তে গণ্হাতি। অত্থীতি সন্তি সংৰিজ্জন্তি।
এৰং ‘‘যে কেচি পাণভূতত্থী’’তি ইমিনা ৰচনেন দুকতিকেহি সঙ্গহেতব্বে সব্বসত্তে একতো দস্সেত্ৰা ইদানি সব্বেপি তে তসা ৰা থাৰরা ৰ নৰসেসাতি ইমিনা দুকেন সঙ্গহেত্ৰা দস্সেতি।
তত্থ তসন্তীতি তসা, সতণ্হানং সভযানঞ্চেতং অধিৰচনং। তিট্ঠন্তীতি থাৰরা, পহীনতণ্হাভযানং অরহতং এতং অধিৰচনং। নত্থি তেসং অৰসেসন্তি অনৰসেসা, সব্বেপীতি ৰুত্তং
ইদানি দীঘরস্সমজ্ঝিমাদিতিকত্তযদীপকেসু দীঘা ৰাতিআদীসু ছসু পদেসু দীঘাতি দীঘত্তভাৰা নাগমচ্ছগোধাদযো। অনেকব্যামসতপ্পমাণাপি হি মহাসমুদ্দে নাগানং অত্তভাৰা অনেকযোজনপ্পমাণা চ মচ্ছগোধাদীনং অত্তভাৰা হোন্তি। মহন্তাতি মহন্তত্তভাৰা জলে মচ্ছকচ্ছপাদযো, থলে মজ্ঝিমাতি অস্সগোণমহিংসসূকরাদীনং অত্তভাৰা। রস্সকাতি তাসু তাসু জাতীসু ৰামনাদযো দীঘমজ্ঝিমেহি ওমকপ্পমাণা সত্তা। অণুকাতি মংসচক্খুস্স অগোচরা দিব্বচক্খুৰিসযা উদকাদীসু নিব্বত্তা সুখুমত্তভাৰা সত্তা ঊকাদযো ৰা। অপিচ যে তাসু তাসু জাতীসু মহন্তমজ্ঝিমেহি থূলমজ্ঝিমেহি চ ওমকপ্পমাণা সত্তা, তে অণুকাতি ৰেদিতব্বা। থূলাতি পরিমণ্ডলত্তভাৰা সিপ্পিকসম্বুকাদযো সত্তা।
পঞ্চমগাথাৰণ্ণনা
৫. এৰং তীহি তিকেহি অনৰসেসতো সত্তে দস্সেত্ৰা ইদানি ‘‘দিট্ঠা ৰা যে ৰ অদিট্ঠা’’তিআদীহি তীহি দুকেহিপি তে সঙ্গহেত্ৰা দস্সেতি।
তত্থ দিট্ঠাতি যে অত্তনো চক্খুস্স আপাথমাগতৰসেন দিট্ঠপুব্বা। অদিট্ঠাতি যে পরসমুদ্দপরসেলপরচক্কৰাল়াদীসু ঠিতা। ‘‘যে ৰা দূরে ৰসন্তি অৰিদূরে’’তি ইমিনা পন দুকেন অত্তনো অত্তভাৰস্স দূরে চ অৰিদূরে চ ৰসন্তে সত্তে দস্সেতি, তে অপদদ্ৰিপদৰসেন ৰেদিতব্বা। অত্তনো হি কাযে ৰসন্তা সত্তা অৰিদূরে, বহিকাযে ৰসন্তা সত্তা দূরে। তথা অন্তোউপচারে ৰসন্তা অৰিদূরে, বহিউপচারে ৰসন্তা দূরে। অত্তনো ৰিহারে গামে জনপদে দীপে চক্কৰাল়ে ৰসন্তা অৰিদূরে, পরচক্কৰাল়ে ৰসন্তা দূরে ৰসন্তীতি ৰুচ্চন্তি।
ভূতাতি জাতা অভিনিব্বত্তা। যে ভূতা এৰ, ন পুন ভৰিস্সন্তীতি সঙ্খ্যং গচ্ছন্তি, তেসং সম্ভৰেসী। অপ্পহীনভৰসংযোজনত্তা আযতিম্পি
ছট্ঠগাথাৰণ্ণনা
৬. এৰং ভগৰা ‘‘সুখিনো ৰা’’তিআদীহি অড্ঢতেয্যাহি গাথাহি নানপ্পকারতো তেসং ভিক্খূনং হিতসুখাগমপত্থনাৰসেন সত্তেসু মেত্তাভাৰনং দস্সেত্ৰা ইদানি অহিতদুক্খানাগমপত্থনাৰসেনাপি তং দস্সেন্তো আহ ‘‘ন পরো পরং নিকুব্বেথা’’তি। এস পোরাণো পাঠো, ইদানি পন ‘‘পরং হী’’তিপি পঠন্তি, অযং ন সোভনো।
তত্থ পরোতি পরজনো। পরন্তি পরজনং। ন নিকুব্বেথাতি ন ৰঞ্চেয্য। নাতিমঞ্ঞেথাতি ন অতিক্কমিত্ৰা মঞ্ঞেয্য। কত্থচীতি কত্থচি ওকাসে, গামে ৰা গামখেত্তে ৰা ঞাতিমজ্ঝে ৰা পূগমজ্ঝে ৰাতিআদি। নন্তি এতং। কঞ্চীতি যং কঞ্চি খত্তিযং ৰা ব্রাহ্মণং ৰা গহট্ঠং ৰা পব্বজিতং ৰা সুখিতং ৰা দুক্খিতং ৰাতিআদি। ব্যারোসনা পটিঘসঞ্ঞাতি কাযৰচীৰিকারেহি ব্যারোসনায চ মনোৰিকারেন পটিঘসঞ্ঞায চ। ‘‘ব্যারোসনায পটিঘসঞ্ঞাযা’’তি হি ৰত্তব্বে ‘‘ব্যারোসনা পটিঘসঞ্ঞা’’তি ৰুচ্চতি, যথা ‘‘সম্মদঞ্ঞায ৰিমুত্তা’’তি ৰত্তব্বে ‘‘সম্মদঞ্ঞা ৰিমুত্তা’’তি, যথা চ ‘‘অনুপুব্বসিক্খায অনুপুব্বকিরিযায অনুপুব্বপটিপদাযা’’তি ৰত্তব্বে ‘‘অনুপুব্বসিক্খা অনুপুব্বকিরিযা অনুপুব্বপটিপদা’’তি। নাঞ্ঞমঞ্ঞস্স দুক্খমিচ্ছেয্যাতি অঞ্ঞমঞ্ঞস্স দুক্খং ন ইচ্ছেয্য
সত্তমগাথাৰণ্ণনা
৭. এৰং ‘‘মাতা যথা নিযংপুত্ত’’ন্তি।
তস্সত্থো – যথা মাতা নিযং পুত্তং অত্তনি জাতং ওরসং পুত্তং, তঞ্চ একপুত্তমেৰ আযুসা অনুরক্খে, তস্স দুক্খাগমপ্পটিবাহনত্থং অত্তনো আযুম্পি চজিত্ৰা তং অনুরক্খে, এৰম্পি সব্বভূতেসু ইদং মেত্তাখ্যং মানসং ভাৰযে, পুনপ্পুনং জনযে ৰড্ঢযে, তঞ্চ অপরিমাণসত্তারম্মণৰসেন একস্মিং ৰা সত্তে অনৰসেসফরণৰসেন অপরিমাণং ভাৰযেতি।
অট্ঠমগাথাৰণ্ণনা
৮. এৰং সব্বাকারেন মেত্তাভাৰনং দস্সেত্ৰা ইদানি তস্সেৰ ৰড্ঢনং দস্সেন্তো আহ ‘‘মেত্তঞ্চ সব্বলোকস্মী’’তি।
তত্থ মিজ্জতি তাযতি চাতি মিত্তো, হিতজ্ঝাসযতায সিনিয্হতি, অহিতাগমতো রক্খতি চাতি অত্থো। মিত্তস্স ভাৰো মেত্তং। সব্বলোকস্মীতি অনৰসেসে সত্তলোকে। মনসি ভৰন্তি মানসং। তঞ্হি চিত্তসম্পযুত্তত্তা এৰং ৰুত্তং। ভাৰযেতি ৰড্ঢযে। ন অস্স পরিমাণন্তি অপরিমাণং, অপ্পমাণসত্তারম্মণতায এৰং ৰুত্তং। উদ্ধন্তি উপরি, তেন অরূপভৰং গণ্হাতি। অধোতি হেট্ঠা, তেন কামভৰং গণ্হাতি। তিরিযন্তি ৰেমজ্ঝং, তেন রূপভৰং গণ্হাতি। অসম্বাধন্তি সম্বাধৰিরহিতং, ভিন্নসীমন্তি ৰুত্তং হোতি। সীমা নাম পচ্চত্থিকো ৰুচ্চতি, তস্মিম্পি পৰত্তন্তি অত্থো। অৰেরন্তি ৰেরৰিরহিতং অসপত্তন্তি ৰিগতপচ্চত্থিকং। মেত্তাৰিহারী হি পুগ্গলো মনুস্সানং পিযো হোতি, অমনুস্সানং পিযো হোতি, নাস্স কোচি পচ্চত্থিকো হোতি, তেনস্স তং মানসং ৰিগতপচ্চত্থিকত্তা অসপত্তন্তি ৰুচ্চতি। পরিযাযৰচনঞ্হি এতং, যদিদং পচ্চত্থিকো সপত্তোতি। অযং অনুপদতো অত্থৰণ্ণনা।
অযং অধিপ্পেতত্থদীপনা – যদিদং ‘‘এৰম্পি সব্বভূতেসু মানসং ভাৰযে অপরিমাণ’’ন্তি ৰুত্তং, তঞ্চেতং অপরিমাণং মেত্তং মানসং সব্বলোকস্মিং ভাৰযে ৰড্ঢযে, ৰুড্ঢিং ৰিরূল়্হিং ৰেপুল্লং গমযে পাপযে। কথং? উদ্ধং অধো চ তিরিযঞ্চ, উদ্ধং যাৰ ভৰগ্গা, অধো
নৰমগাথাৰণ্ণনা
৯. এৰং মেত্তাভাৰনায ৰড্ঢনং দস্সেত্ৰা ইদানি তং ভাৰনমনুযুত্তস্স ৰিহরতো ইরিযাপথনিযমাভাৰং দস্সেন্তো আহ ‘‘তিট্ঠং চরং…পে॰… অধিট্ঠেয্যা’’তি।
তস্সত্থো – এৰমেতং মেত্তং মানসং ভাৰেন্তো সো ‘‘নিসীদতি
অথ ৰা এৰং মেত্তাভাৰনায ৰড্ঢনং দস্সেত্ৰা ইদানি ৰসীভাৰং দস্সেন্তো আহ ‘‘তিট্ঠং চর’’ন্তি। ৰসিপ্পত্তো হি তিট্ঠং ৰা চরং ৰা নিসিন্নো ৰা সযানো ৰা যাৰতা ইরিযাপথেন এতং মেত্তাঝানসতিং অধিট্ঠাতুকামো হোতি, অথ ৰা তিট্ঠং ৰা চরং ৰা…পে॰… সযানো ৰাতি ন তস্স ঠানাদীনি অন্তরাযকরানি হোন্তি, অপিচ খো যাৰতা এতং মেত্তাঝানসতিং অধিট্ঠাতুকামো হোতি, তাৰতা ৰিগতমিদ্ধো হুত্ৰা অধিট্ঠাতি, নত্থি তস্স তত্থ দন্ধাযিতত্তং। তেনাহ ‘‘তিট্ঠং চরং নিসিন্নো ৰ, সযানো যাৰতাস্স ৰিতমিদ্ধো। এতং সতিং অধিট্ঠেয্যা’’তি।
তস্সাযমধিপ্পাযো
এৰং মেত্তাভাৰনায ৰসীভাৰং দস্সেন্তো ‘‘এতং সতিং অধিট্ঠেয্যা’’তি তস্মিং মেত্তাৰিহারে নিযোজেত্ৰা ইদানি তং ৰিহারং থুনন্তো আহ ‘‘ব্রহ্মমেতং ৰিহারমিধমাহূ’’তি।
তস্সত্থো
দসমগাথাৰণ্ণনা
১০. এৰং ভগৰা তেসং ভিক্খূনং নানপ্পকারতো মেত্তাভাৰনং দস্সেত্ৰা ইদানি যস্মা মেত্তা সত্তারম্মণত্তা অত্তদিট্ঠিযা আসন্না হোতি, তস্মা দিট্ঠিগহননিসেধনমুখেন তেসং ভিক্খূনং তদেৰ মেত্তাঝানং পাদকং কত্ৰা অরিযভূমিপ্পত্তিং দস্সেন্তো ‘‘দিট্ঠিঞ্চ অনুপগ্গম্মা’’তি ইমায গাথায দেসনং সমাপেসি।
তস্সত্থো – য্ৰাযং ‘‘ব্রহ্মমেতং ৰিহারমিধমাহূ’’তি সংৰণ্ণিতো মেত্তাঝানৰিহারো, ততো ৰুট্ঠায যে তত্থ ৰিতক্কৰিচারাদযো ধম্মা, তে তেসঞ্চ ৰত্থাদিঅনুসারেন রূপধম্মে পরিগ্গহেত্ৰা ইমিনা নামরূপপরিচ্ছেদেন ‘‘সুদ্ধসঙ্খারপুঞ্জোযং, নযিধ সত্তূপলব্ভতী’’তি (সং॰ নি॰ ১.১৭১; মহানি॰ ১৮৬) এৰং দিট্ঠিঞ্চ অনুপগ্গম্ম অনুপুব্বেন লোকুত্তরসীলেন সীলৰা হুত্ৰা লোকুত্তরসীলসম্পযুত্তেনেৰ সোতাপত্তিমগ্গসম্মাদিট্ঠিসঞ্ঞিতেন দস্সনেন সম্পন্নো, ততো পরং যোপাযং ৰত্থুকামেসু গেধো কিলেসকামো অপ্পহীনো হোতি, তম্পি সকদাগামিঅনাগামিমগ্গেহি তনুভাৰেন অনৰসেসপ্পহানেন ন হি জাতু গব্ভসেয্যং পুন রেতি একংসেনেৰ পুন গব্ভসেয্যং ন এতি। সুদ্ধাৰাসেসু নিব্বত্তিত্ৰা তত্থেৰ অরহত্তং পাপুণিত্ৰা পরিনিব্বাতীতি।
এৰং ভগৰা দেসনং সমাপেত্ৰা তে ভিক্খূ আহ – ‘‘গচ্ছথ, ভিক্খৰে, তস্মিংযেৰ ৰনসণ্ডে ৰিহরথ, ইমঞ্চ সুত্তং মাসস্স অট্ঠসু ধম্মস্সৰনদিৰসেসু ঘণ্ডিং আকোটেত্ৰা উস্সারেথ, ধম্মকথং করোথ সাকচ্ছথ অনুমোদথ, ইদমেৰ কম্মট্ঠানং আসেৰথ ভাৰেথ
এৰম্পি অত্থকুসলেন তথাগতেন,
ধম্মিস্সরেন কথিতং করণীযমত্থং।
কত্ৰানুভুয্য পরমং হদযস্স সন্তিং,
সন্তং পদং অভিসমেন্তি সমত্তপঞ্ঞা॥
তস্মা হি তং অমতমব্ভুতমরিযকন্তং,
সন্তং পদং অভিসমেচ্চ ৰিহরিতুকামো।
ৰিঞ্ঞূ জনো ৰিমলসীলসমাধিপঞ্ঞা-
ভেদং করেয্য সততং করণীযমত্থন্তি॥
পরমত্থজোতিকায খুদ্দকপাঠ-অট্ঠকথায
মেত্তসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
নিগমনকথা
এত্তাৰতা
‘‘উত্তমং ৰন্দনেয্যানং, ৰন্দিত্ৰা রতনত্তযং।
খুদ্দকানং করিস্সামি, কেসঞ্চি অত্থৰণ্ণন’’ন্তি॥
তত্থ সরণসিক্খাপদদ্ৰত্তিংসাকারকুমারপঞ্হমঙ্গলসুত্তরতনসুত্ততিরোকুট্টনিধিকণ্ডমেত্তসুত্তৰসেন নৰপ্পভেদস্স খুদ্দকপাঠস্স তাৰ অত্থৰণ্ণনা কতা হোতি। তেনেতং ৰুচ্চতি –
‘‘ইমং
সদ্ধম্মট্ঠিতিকামেন, যং পত্তং কুসলং মযা॥
তস্সানুভাৰতো খিপ্পং, ধম্মে অরিযপ্পৰেদিতে।
ৰুদ্ধিং ৰিরূল়্হিং ৰেপুল্লং, পাপুণাতু অযং জনো’’তি॥
পরমৰিসুদ্ধসদ্ধাবুদ্ধিৰীরিযগুণপ্পটিমণ্ডিতেন সীলাচারজ্জৰমদ্দৰাদিগুণসমুদযসমুদিতেন সকসমযসমযন্তরগহনজ্ঝোগাহণসমত্থেন পঞ্ঞাৰেয্যত্তিযসমন্নাগতেন তিপিটকপরিযত্তিধম্মপ্পভেদে সাট্ঠকথে সত্থুসাসনে অপ্পটিহতঞাণপ্পভাৰেন ছমহাৰেয্যাকরণেনছমহাৰেয্যাকরণেন করণসম্পত্তিজনিতসুখৰিনিগ্গতমধুরোদারৰচনলাৰণ্ণযুত্তেন যুত্তমুত্তৰাদিনা ৰাদীৰরেন মহাকৰিনা ছল়ভিঞ্ঞাপটিসম্ভিদাদিপ্পভেদগুণপ্পটিমণ্ডিতে উত্তরিমনুস্সধম্মে সুপ্পতিট্ঠিতবুদ্ধীনং থেরৰংসপ্পদীপানং থেরানং মহাৰিহারৰাসীনং ৰংসালঙ্কারভূতেন ৰিপুলৰিসুদ্ধবুদ্ধিনা বুদ্ধঘোসোতি গরূহি গহিতনামধেয্যেন থেরেন কতা অযং পরমত্থজোতিকা নাম খুদ্দকপাঠৰণ্ণনা –
তাৰ তিট্ঠতু লোকস্মিং, লোকনিত্থরণেসিনং।
দস্সেন্তী কুলপুত্তানং, নযং সীলাদিসুদ্ধিযা॥
যাৰ বুদ্ধোতি নামম্পি, সুদ্ধচিত্তস্স তাদিনো।
লোকম্হি লোকজেট্ঠস্স, পৰত্ততি মহেসিনোতি॥
পরমত্থজোতিকায খুদ্দক-অট্ঠকথায
খুদ্দকপাঠৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।