২. অপ্পমাদৰগ্গো
১. সামাৰতীৰত্থু
অপ্পমাদো অমতপদন্তি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা কোসম্বিং উপনিস্সায ঘোসিতারামে ৰিহরন্তো সামাৰতিপ্পমুখানং পঞ্চন্নং ইত্থিসতানং, মাগণ্ডিযপ্পমুখানঞ্চ এতিস্সা পঞ্চন্নং ঞাতিসতানং মরণব্যসনং আরব্ভ কথেসি।
তত্রাযং অনুপুব্বিকথা – অতীতে অল্লকপ্পরট্ঠে অল্লকপ্পরাজা নাম, ৰেঠদীপকরট্ঠে ৰেঠদীপকরাজা নামাতি ইমে দ্ৰে দহরকালতো পট্ঠায সহাযকা হুত্ৰা একাচরিযকুলে সিপ্পং উগ্গণ্হিত্ৰা অত্তনো অত্তনো পিতূনং অচ্চযেন ছত্তং উস্সাপেত্ৰা আযামেন দসদসযোজনিকে রট্ঠে রাজানো অহেসুং। তে কালেন কালং সমাগন্ত্ৰা একতো তিট্ঠন্তা নিসীদন্তা নিপজ্জন্তা মহাজনং জাযমানঞ্চ জীযমানঞ্চ মীযমানঞ্চ দিস্ৰা ‘‘পরলোকং গচ্ছন্তং অনুগচ্ছন্তো নাম নত্থি, অন্তমসো অত্তনো সরীরম্পি নানুগচ্ছতি, সব্বং পহায গন্তব্বং, কিং নো ঘরাৰাসেন, পব্বজিস্সামা’’তি মন্তেত্ৰা রজ্জানি পুত্তদারানং নিয্যাদেত্ৰা ইসিপব্বজ্জং পব্বজিত্ৰা হিমৰন্তপ্পদেসে ৰসন্তা মন্তযিংসু – ‘‘মযং রজ্জং পহায পব্বজিতা, ন জীৰিতুং অসক্কোন্তা। তে মযং একট্ঠানে ৰসন্তা অপব্বজিতসদিসাযেৰ হোম, তস্মা ৰিসুং ৰসিস্সাম। ত্ৰং এতস্মিং পব্বতে ৰস, অহং ইমস্মিং পব্বতে ৰসিস্সামি। অন্ৰড্ঢমাসং পন উপোসথদিৰসে একতো ভৰিস্সামা’’তি। অথ খো নেসং এতদহোসি – ‘‘এৰম্পি নো গণসঙ্গণিকাৰ ভৰিস্সতি, ত্ৰং পন তৰ পব্বতে অগ্গিং জালেয্যাসি, অহং মম পব্বতে অগ্গিং জালেস্সামি, তায সঞ্ঞায অত্থিভাৰং জানিস্সামা’’তি। তে তথা করিংসু।
অথ অপরভাগে ৰেঠদীপকতাপসো কালং কত্ৰা মহেসক্খো দেৰরাজা হুত্ৰা নিব্বত্তো। ততো অড্ঢমাসে সম্পত্তে অগ্গিং অদিস্ৰাৰ ইতরো ‘‘সহাযকো মে কালকতো’’তি অঞ্ঞাসি। ইতরোপি নিব্বত্তক্খণেযেৰ অত্তনো দেৰসিরিং ওলোকেত্ৰা কম্মং উপধারেন্তো নিক্খমনতো পট্ঠায অত্তনো তপচরিযং দিস্ৰা ‘‘গন্ত্ৰা মম সহাযকং পস্সিস্সামী’’তি তং অত্তভাৰং ৰিজহিত্ৰা মগ্গিকপুরিসো ৰিয তস্স সন্তিকং গন্ত্ৰা ৰন্দিত্ৰা একমন্তং অট্ঠাসি। অথ নং সো আহ – ‘‘কুতো আগতোসী’’তি? ‘‘মগ্গিকপুরিসো অহং, ভন্তে, দূরতোৰ আগতোম্হি। কিং পন, ভন্তে, অয্যো ইমস্মিং ঠানে এককোৰ ৰসতি, অঞ্ঞোপি কোচি অত্থী’’তি? ‘‘অত্থি মে একো সহাযকো’’তি। ‘‘কুহিং সো’’তি? ‘‘এতস্মিং পব্বতে ৰসতি, উপোসথদিৰসে পন অগ্গিং ন জালেতি, মতো নূন ভৰিস্সতী’’তি। ‘‘এৰং, ভন্তে’’তি? ‘‘এৰমাৰুসো’’তি। ‘‘অহং সো, ভন্তে’’তি। ‘‘কুহিং নিব্বত্তোসী’’তি? ‘‘দেৰলোকে মহেসক্খো দেৰরাজা হুত্ৰা নিব্বত্তোস্মি, ভন্তে, ‘অয্যং পস্সিস্সামী’তি পুন আগতোম্হি। অপি নু খো অয্যানং ইমস্মিং ঠানে ৰসন্তানং কোচি উপদ্দৰো অত্থী’’তি? ‘‘আম, আৰুসো, হত্থী নিস্সায কিলমামী’’তি। ‘‘কিং ৰো, ভন্তে, হত্থী করোন্তী’’তি? ‘‘সম্মজ্জনট্ঠানে লণ্ডং পাতেন্তি, পাদেহি ভূমিযং পহরিত্ৰা পংসুং উদ্ধরন্তি, স্ৰাহং লণ্ডং ছড্ডেন্তো পংসুং সমং করোন্তো কিলমামী’’তি। ‘‘কিং পন তেসং অনাগমনং ইচ্ছথা’’তি? ‘‘আমাৰুসো’’তি। ‘‘তেন হি তেসং অনাগমনং করিস্সামী’’তি তাপসস্স হত্থিকন্তৰীণঞ্চেৰ হত্থিকন্তমন্তঞ্চ অদাসি। দদন্তো চ পন ৰীণায তিস্সো তন্তিযো দস্সেত্ৰা তযো মন্তে উগ্গণ্হাপেত্ৰা ‘‘ইমং তন্তিং পহরিত্ৰা ইমস্মিং মন্তে ৰুত্তে নিৰত্তিত্ৰা ওলোকেতুম্পি অসক্কোন্তা হত্থী পলাযন্তি, ইমং তন্তিং পহরিত্ৰা ইমস্মিং মন্তে ৰুত্তে নিৰত্তিত্ৰা পচ্ছতো ওলোকেন্তা ওলোকেন্তা পলাযন্তি, ইমং তন্তিং পহরিত্ৰা ইমস্মিং মন্তে ৰুত্তে হত্থিযূথপতি পিট্ঠিং উপনামেন্তো আগচ্ছতী’’তি আচিক্খিত্ৰা, ‘‘যং ৰো রুচ্চতি, তং করেয্যাথা’’তি ৰত্ৰা তাপসং ৰন্দিত্ৰা পক্কামি। তাপসো পলাযনমন্তং ৰত্ৰা পলাযনতন্তিং পহরিত্ৰা হত্থী পলাপেত্ৰা ৰসি।
তস্মিং সমযে কোসম্বিযং পূরন্তপ্পো নাম রাজা হোতি। সো একদিৰসং গব্ভিনিযা দেৰিযা সদ্ধিং বালসূরিযতপং তপ্পমানো অব্ভোকাসতলে নিসীদি। দেৰী রঞ্ঞো পারুপনং সতসহস্সগ্ঘনিকং রত্তকম্বলং পারুপিত্ৰা নিসিন্না রঞ্ঞা সদ্ধিং সমুল্লপমানা রঞ্ঞো অঙ্গুলিতো সতসহস্সগ্ঘনিকং রাজমুদ্দিকং নীহরিত্ৰা অত্তনো অঙ্গুলিযং পিলন্ধি। তস্মিং সমযে হত্থিলিঙ্গসকুণো আকাসেন গচ্ছন্তো দূরতো রত্তকম্বলপারুপনং দেৰিং দিস্ৰা ‘‘মংসপেসী’’তি সঞ্ঞায পক্খে ৰিস্সজ্জেত্ৰা ওতরি। রাজা তস্স ওতরণসদ্দেন ভীতো উট্ঠায অন্তোনিৰেসনং পাৰিসি। দেৰী গরুগব্ভতায চেৰ ভীরুকজাতিকতায চ ৰেগেন গন্তুং নাসক্খি। অথ নং সো সকুণো অজ্ঝপ্পত্তো নখপঞ্জরে নিসীদাপেত্ৰা আকাসং পক্খন্দি। তে কির সকুণা পঞ্চন্নং হত্থীনং বলং ধারেন্তি। তস্মা আকাসেন নেত্ৰা যথারুচিতট্ঠানে নিসীদিত্ৰা মংসং খাদন্তি। সাপি তেন নীযমানা মরণভযভীতা চিন্তেসি – ‘‘সচাহং ৰিরৰিস্সামি, মনুস্সসদ্দো নাম তিরচ্ছানগতানং উব্বেজনীযো, তং সুত্ৰা মং ছড্ডেস্সতি। এৰং সন্তে সহ গব্ভেন জীৰিতক্খযং পাপুণিস্সামি, যস্মিং পন ঠানে নিসীদিত্ৰা মং খাদিতুং আরভিস্সতি, তত্র নং সদ্দং কত্ৰা পলাপেস্সামী’’তি। সা অত্তনো পণ্ডিততায অধিৰাসেসি।
তদা চ হিমৰন্তপদেসে থোকং ৰড্ঢিত্ৰা মণ্ডপাকারেন ঠিতো একো মহানিগ্রোধো হোতি। সো সকুণো মিগরূপাদীনি তত্থ নেত্ৰা খাদতি, তস্মা তম্পি তত্থেৰ নেত্ৰা ৰিটপব্ভন্তরে ঠপেত্ৰা আগতমগ্গং ওলোকেসি। আগতমগ্গোলোকনং কির তেসং ধম্মতা। তস্মিং খণে দেৰী, ‘‘ইদানি ইমং পলাপেতুং ৰট্টতী’’তি চিন্তেত্ৰা উভো হত্থে উক্খিপিত্ৰা পাণিসদ্দঞ্চেৰ মুখসদ্দঞ্চ কত্ৰা তং পলাপেসি। অথস্সা সূরিযত্থঙ্গমনকালে গব্ভে কম্মজৰাতা চলিংসু। সব্বদিসাসু গজ্জন্তো মহামেঘো উট্ঠহি। সুখেধিতায রাজমহেসিযা ‘‘মা ভাযি, অয্যে’’তি ৰচনমত্তম্পি অলভমানায দুক্খপরেতায সব্বরত্তিং নিদ্দা নাম নাহোসি। ৰিভাতায পন রত্তিযা ৰলাহকৰিগমো চ অরুণুগ্গমনঞ্চ তস্সা গব্ভৰুট্ঠানঞ্চ একক্খণেযেৰ অহোসি। সা মেঘউতুঞ্চ পব্বতউতুঞ্চ অরুণউতুঞ্চ গহেত্ৰা জাতত্তা পুত্তস্স উতেনোতি নামং অকাসি।
অল্লকপ্পতাপসস্সপি খো ততো অৰিদূরে ৰসনট্ঠানং হোতি। সো পকতিযাৰ ৰস্সদিৰসে সীতভযেন ফলাফলত্থায ৰনং ন পৰিসতি, তং রুক্খমূলং গন্ত্ৰা সকুণেহি খাদিতমংসানং অট্ঠিং আহরিত্ৰা কোট্টেত্ৰা রসং কত্ৰা পিৰতি। তস্মা তং দিৰসং ‘‘অট্ঠিং আহরিস্সামী’’তি তত্থ গন্ত্ৰা রুক্খমূলে অট্ঠিং পরিযেসেন্তো উপরি দারকসদ্দং সুত্ৰা উল্লোকেন্তো দেৰিং দিস্ৰা ‘‘কাসি ত্ৰ’’ন্তি ৰত্ৰা ‘‘মানুসিত্থিম্হী’’তি। ‘‘কথং আগতাসী’’তি? ‘‘হত্থিলিঙ্গসকুণেনানীতাম্হী’’তি ৰুত্তে ‘‘ওতরাহী’’তি আহ । ‘‘জাতিসম্ভেদতো ভাযামি, অয্যা’’তি। ‘‘কাসি ত্ৰ’’ন্তি? ‘‘খত্তিযাম্হী’’তি। ‘‘অহম্পি খত্তিযোযেৰা’’তি। ‘‘তেন হি খত্তিযমাযং কথেহী’’তি। সো খত্তিযমাযং কথেসি। ‘‘তেন হি আরুয্হ পুত্তং মে ওতারেহী’’তি। সো একেন পস্সেন অভিরুহনমগ্গং কত্ৰা অভিরুহিত্ৰা দারকং গণ্হি। ‘‘মা মং হত্থেন ছুপী’’তি চ ৰুত্তে তং অছুপিত্ৰাৰ দারকং ওতারেসি। দেৰীপি ওতরি। অথ নং অস্সমপদং নেত্ৰা সীলভেদং অকত্ৰাৰ অনুকম্পায পটিজগ্গি, নিম্মক্খিকমধুং আহরিত্ৰা সযংজাতসালিং আহরিত্ৰা যাগুং পচিত্ৰা অদাসি। এৰং তস্মিং পটিজগ্গন্তে সা অপরভাগে চিন্তেসি – ‘‘অহং নেৰ আগতমগ্গং জানামি, ন গমনমগ্গং জানামি, ইমিনাপি মে সদ্ধিং ৰিস্সাসমত্তম্পি নত্থি। সচে পনাযং অম্হে পহায কত্থচি গমিস্সতি, উভোপি ইধেৰ মরণং পাপুণিস্সাম, যংকিঞ্চি কত্ৰা ইমস্স সীলং ভিন্দিত্ৰা যথা মং ন মুঞ্চতি, তথা তং কাতুং ৰট্টতী’’তি। অথ নং দুন্নিৰত্থদুপ্পারুতদস্সনেন পলোভেত্ৰা সীলৰিনাসং পাপেসি। ততো পট্ঠায দ্ৰেপি সমগ্গৰাসং ৰসিংসু।
অথেকদিৰসং তাপসো নক্খত্তযোগং উল্লোকেন্তো পূরন্তপ্পস্স নক্খত্তমিলাযনং দিস্ৰা ‘‘ভদ্দে কোসম্বিযং পূরন্তপ্পরাজা মতো’’তি আহ। ‘‘কস্মা, অয্য, এৰং ৰদেসি? কিং তে তেন সদ্ধিং আঘাতো অত্থী’’তি? ‘‘নত্থি, ভদ্দে, নক্খত্তমিলাযনমস্স দিস্ৰা এৰং ৰদামী’’তি, সা পরোদি। অথ নং ‘‘কস্মা রোদসী’’তি পুচ্ছিত্ৰা তায তস্স অত্তনো সামিকভাৰে অক্খাতে আহ – ‘‘মা, ভদ্দে, রোদি, জাতস্স নাম নিযতো মচ্চূ’’তি। ‘‘জানামি, অয্যা’’তি ৰুত্তে ‘‘অথ কস্মা রোদসী’’তি? ‘‘পুত্তো মে কুলসন্তকস্স রজ্জস্স অনুচ্ছৰিকো, ‘সচে তত্র অভৰিস্স, সেতচ্ছত্তং উস্সাপযিস্স। ইদানি মহাজানিকো ৰত জাতো’তি সোকেন রোদামি, অয্যা’’তি। ‘‘হোতু, ভদ্দে, মা চিন্তযি, সচস্স রজ্জং পত্থেসি, অহমস্স রজ্জলভনাকারং করিস্সামী’’তি। অথস্স হত্থিকন্তৰীণঞ্চেৰ হত্থিকন্তমন্তে চ অদাসি। তদা অনেকানি হত্থিসহস্সানি আগন্ত্ৰা ৰটরুক্খমূলে নিসীদন্তি। অথ নং আহ – ‘‘হত্থীসু অনাগতেসুযেৰ রুক্খং অভিরুহিত্ৰা তেসু আগতেসু ইমং মন্তং ৰত্ৰা ইমং তন্তিং পহর, সব্বে নিৰত্তিত্ৰা ওলোকেতুম্পি অসক্কোন্তা পলাযিস্সন্তি, অথ ওতরিত্ৰা আগচ্ছেয্যাসী’’তি। সো তথা কত্ৰা আগন্ত্ৰা তং পৰত্তিং আরোচেসি। অথ নং দুতিযদিৰসে আহ – ‘‘অজ্জ ইমং মন্তং ৰত্ৰা ইমং তন্তিং পহরেয্যাসি , সব্বে নিৰত্তিত্ৰা ওলোকেন্তা পলাযিস্সন্তী’’তি। তদাপি তথা কত্ৰা আগন্ত্ৰা আরোচেসি । অথ নং ততিযদিৰসে আহ – ‘‘অজ্জ ইমং মন্তং ৰত্ৰা ইমং তন্তিং পহরেয্যাসি, যূথপতি পিট্ঠিং উপনামেন্তো আগমিস্সতী’’তি। তদাপি তথা কত্ৰা আরোচেসি।
অথস্স মাতরং আমন্তেত্ৰা, ‘‘ভদ্দে, পুত্তস্স তে সাসনং ৰদেহি, এত্তোৰ গন্ত্ৰা রাজা ভৰিস্সতী’’তি আহ। সা পুত্তং আমন্তেত্ৰা, ‘‘তাত, ত্ৰং কোসম্বিযং পূরন্তপ্পরঞ্ঞো পুত্তো, মং সগব্ভং হত্থিলিঙ্গসকুণো আনেসী’’তি ৰত্ৰা সেনাপতিআদীনং নামানি আচিক্খিত্ৰা ‘‘অসদ্দহন্তানং ইমং পিতু পারুপনকম্বলঞ্চেৰ পিলন্ধনমুদ্দিকঞ্চ দস্সেয্যাসী’’তি ৰত্ৰা উয্যোজেসি। কুমারো তাপসং ‘‘ইদানি কিং করোমী’’তি আহ। ‘‘রুক্খস্স হেট্ঠিমসাখায নিসীদিত্ৰা ইমং মন্তং ৰত্ৰা ইমং তন্তিং পহর, জেট্ঠকহত্থী তে পিট্ঠিং উপনাপেত্ৰা উপসঙ্কমিস্সতি, তস্স পিট্ঠিযং নিসিন্নোৰ রট্ঠং গন্ত্ৰা রজ্জং গণ্হাহী’’তি। সো মাতাপিতরো ৰন্দিত্ৰা তথা কত্ৰা আগতস্স হত্থিনো পিট্ঠিযং নিসীদিত্ৰা কণ্ণে মন্তযি – ‘‘অহং কোসম্বিযং পূরন্তপ্পরঞ্ঞো পুত্তো, পেত্তিকং মে রজ্জং গণ্হিত্ৰা দেহি সামী’’তি। সো তং সুত্ৰা ‘‘অনেকানি হত্থিসহস্সানি সন্নিপতন্তূ’’তি হত্থিরৰং রৰি, অনেকানি হত্থিসহস্সানি সন্নিপতিংসু। পুন ‘‘জিণ্ণা হত্থী পটিক্কমন্তূ’’তি হত্থিরৰং রৰি, জিণ্ণা হত্থী পটিক্কমিংসু। পুন ‘‘অতিতরুণা হত্থী নিৰত্তন্তূ’’তি হত্থিরৰং রৰি, তেপি নিৰত্তিংসু। সো অনেকেহি যূথহত্থিসহস্সেহেৰ পরিৰুতো পচ্চন্তগামং পত্ৰা ‘‘অহং রঞ্ঞো পুত্তো, সম্পত্তিং পত্থযমানা মযা সদ্ধিং আগচ্ছন্তূ’’তি আহ। ‘‘ততো পট্ঠায মনুস্সানং সঙ্গহং করোন্তো গন্ত্ৰা নগরং পরিৰারেত্ৰা ‘যুদ্ধং ৰা মে দেতু, রজ্জং ৰা’’’তি সাসনং পেসেসি। নাগরা আহংসু – ‘‘মযং দ্ৰেপি ন দস্সাম। অম্হাকঞ্হি দেৰী গরুগব্ভা হত্থিলিঙ্গসকুণেন নীতা, তস্সা অত্থিভাৰং ৰা নত্থিভাৰং ৰা মযং ন জানাম। যাৰ তস্সা পৰত্তিং ন সুণাম। তাৰ নেৰ যুদ্ধং দস্সাম, ন রজ্জ’’ন্তি। তদা কির তং পৰেণিরজ্জং অহোসি। ততো কুমারো ‘‘অহং তস্সা পুত্তো’’তি ৰত্ৰা সেনাপতিআদীনং নামানি কথেত্ৰা তথাপি অসদ্দহন্তানং কম্বলঞ্চ মুদ্দিকঞ্চ দস্সেসি। তে কম্বলঞ্চ মুদ্দিকঞ্চ সঞ্জানিত্ৰা নিক্কঙ্খা হুত্ৰা দ্ৰারং ৰিৰরিত্ৰা তং রজ্জে অভিসিঞ্চিংসু। অযং তাৰ উতেনস্স উপ্পত্তি।
অল্লকপ্পরট্ঠে পন দুব্ভিক্খে জীৰিতুং অসক্কোন্তো একো কোতুহলিকো নাম মনুস্সো কাপিং নাম তরুণপুত্তঞ্চ কাল়িং নাম ভরিযঞ্চ আদায ‘‘কোসম্বিং গন্ত্ৰা জীৰিস্সামী’’তি পাথেয্যং গহেত্ৰা নিক্খমি। ‘‘অহিৰাতরোগেন মহাজনে মরন্তে দিস্ৰা নিক্খমী’’তিপি ৰদন্তিযেৰ। তে গচ্ছন্তা পাথেয্যে পরিক্খীণে খুদাভিভূতা দারকং ৰহিতুং নাসক্খিংসু। অথ সামিকো পজাপতিং আহ – ‘‘ভদ্দে, মযং জীৰন্তা পুন পুত্তং লভিস্সাম, ছড্ডেত্ৰা নং গচ্ছামা’’তি। মাতু হদযং নাম মুদুকং হোতি। তস্মা সা আহ – ‘‘নাহং জীৰন্তমেৰ পুত্তং ছড্ডেতুং সক্খিস্সামী’’তি। ‘‘অথ কিং করোমা’’তি? ‘‘ৰারেন নং ৰহামা’’তি। মাতা অত্তনো ৰারে পুপ্ফদামং ৰিয নং উক্খিপিত্ৰা উরে নিপজ্জাপেত্ৰা অঙ্কেন ৰহিত্ৰা পিতুনো দেতি। তস্স তং গহেত্ৰা গমনকালে ছাতকতোপি বলৰতরা ৰেদনা উপ্পজ্জি। সো পুনপ্পুনং আহ – ‘‘ভদ্দে, মযং জীৰন্তা পুত্তং লভিস্সাম, ছড্ডেম ন’’ন্তি। সাপি পুনপ্পুনং পটিক্খিপিত্ৰা পটিৰচনং নাদাসি। দারকো ৰারেন পরিৰত্তিযমানো কিলন্তো পিতু হত্থে নিদ্দাযি। সো তস্স নিদ্দাযনভাৰং ঞত্ৰা মাতরং পুরতো কত্ৰা একস্স গচ্ছস্স হেট্ঠা পণ্ণসন্থরে তং নিপজ্জাপেত্ৰা পাযাসি। মাতা নিৰত্তিত্ৰা ওলোকেন্তী পুত্তং অদিস্ৰা, ‘‘সামি, কুহিং মে পুত্তো’’তি পুচ্ছি। ‘‘একস্স মে গচ্ছস্স হেট্ঠা নিপজ্জাপিতো’’তি। ‘‘সামি, মা মং নাসযি, পুত্তং ৰিনা জীৰিতুং ন সক্খিস্সামি, আনেহি মে পুত্ত’’ন্তি উরং পহরিত্ৰা পরিদেৰি। অথ নং নিৰত্তিত্ৰা আনেসি। পুত্তোপি অন্তরামগ্গে মতো হোতি। ইতি সো এত্তকে ঠানে পুত্তং ছড্ডেত্ৰা তস্স নিস্সন্দেন ভৰন্তরে সত্ত ৰারে ছড্ডিতো। ‘‘পাপকম্মং নামেতং অপ্পক’’ন্তি ন অৰমঞ্ঞিতব্বং।
তে গচ্ছন্তা একং গোপালকুলং পাপুণিংসু। তং দিৰসঞ্চ গোপালকস্স ধেনুমঙ্গলং হোতি। গোপালকস্স গেহে নিবদ্ধং একো পচ্চেকবুদ্ধো ভুঞ্জতি। সো তং ভোজেত্ৰা মঙ্গলমকাসি। বহু পাযাসো পটিযত্তো হোতি। গোপালকো তে আগতে দিস্ৰা, ‘‘কুতো আগতত্থা’’তি পুচ্ছিত্ৰা সব্বং পৰত্তিং সুত্ৰা মুদুজাতিকো কুলপুত্তো তেসু অনুকম্পং কত্ৰা বহুকেন সপ্পিনা পাযাসং দাপেসি। ভরিযা ‘‘সামি, তযি জীৰন্তে অহম্পি জীৰামি নাম, দীঘরত্তং ঊনোদরোসি, যাৰদত্থং ভুঞ্জাহী’’তি সপ্পিঞ্চ দধিঞ্চ তদভিমুখঞ্ঞেৰ কত্ৰা অত্তনা মন্দসপ্পিনা থোকমেৰ ভুঞ্জি। ইতরো বহুং ভুঞ্জিত্ৰা সত্তট্ঠদিৰসে ছাততায আহারতণ্হং ছিন্দিতুং নাসক্খি। গোপালকো তেসং পাযাসং দাপেত্ৰা সযং ভুঞ্জিতুং আরভি। কোতুহলিকো তং ওলোকেন্তো নিসীদিত্ৰা হেট্ঠাপীঠে নিপন্নায সুনখিযা গোপালকেন ৰড্ঢেত্ৰা দিয্যমানং পাযাসপিণ্ডং দিস্ৰা ‘‘পুঞ্ঞা ৰতাযং সুনখী, নিবদ্ধং এৰরূপং ভোজনং লভতী’’তি চিন্তেসি। সো রত্তিভাগে তং পাযাসং জীরাপেতুং অসক্কোন্তো কালং কত্ৰা তস্সা সুনখিযা কুচ্ছিম্হি নিব্বত্তি।
অথস্স ভরিযা সরীরকিচ্চং কত্ৰা তস্মিংযেৰ গেহে ভতিং কত্ৰা তণ্ডুলনাল়িং লভিত্ৰা পচিত্ৰা পচ্চেকবুদ্ধস্স পত্তে পতিট্ঠাপেত্ৰা, ‘‘দাসস্স ৰো পাপুণাতূ’’তি ৰত্ৰা চিন্তেসি – ‘‘মযা ইধেৰ ৰসিতুং ৰট্টতি, নিবদ্ধং, অয্যো, ইধাগচ্ছতি, দেয্যধম্মো হোতু ৰা, মা ৰা, দেৰসিকং ৰন্দন্তী ৰেয্যাৰচ্চং করোন্তী চিত্তং পসাদেন্তী বহুং পুঞ্ঞং পসৰিস্সামী’’তি। সা তত্থেৰ ভতিং করোন্তী ৰসি। সাপি সুনখী ছট্ঠে ৰা সত্তমে ৰা মাসে একমেৰ কুক্কুরং ৰিজাযি। গোপালকো তস্স একধেনুযা খীরং দাপেসি। সো ন চিরস্সেৰ ৰড্ঢি। অথস্স পচ্চেকবুদ্ধো ভুঞ্জন্তো নিবদ্ধং একং ভত্তপিণ্ডং দেতি। সো ভত্তপিণ্ডং নিস্সায পচ্চেকবুদ্ধে সিনেহমকাসি। গোপালকোপি নিবদ্ধং দ্ৰে ৰারে পচ্চেকবুদ্ধস্সুপট্ঠানং যাতি। গচ্ছন্তোপি অন্তরামগ্গে ৰাল়মিগট্ঠানে দণ্ডেন গচ্ছে চ ভূমিঞ্চ পহরিত্ৰা ‘‘সুসূ’’তি তিক্খত্তুং সদ্দং কত্ৰা ৰাল়মিগে পলাপেতি। সুনখোপি তেন সদ্ধিং গচ্ছতি।
সো একদিৰসং পচ্চেকবুদ্ধং আহ – ‘‘ভন্তে, যদা মে ওকাসো ন ভৰিস্সতি, তদা ইমং সুনখং পেসেস্সামি, তেন সঞ্ঞাণেন আগচ্ছেয্যাথা’’তি। ততো পট্ঠায অনোকাসদিৰসে, ‘‘গচ্ছ, তাত, অয্যং আনেহী’’তি সুনখং পেসেসি। সো একৰচনেনেৰ পক্খন্দিত্ৰা সামিকস্স গচ্ছপোথনভূমিপোথনট্ঠানে তিক্খত্তুং ভুস্সিত্ৰা তেন সদ্দেন ৰাল়মিগানং পলাতভাৰং ঞত্ৰা পাতোৰ সরীরপটিজগ্গনং কত্ৰা পণ্ণসালং পৰিসিত্ৰা নিসিন্নস্স পচ্চেকবুদ্ধস্স ৰসনট্ঠানং গন্ত্ৰা পণ্ণসালদ্ৰারে তিক্খত্তুং ভুস্সিত্ৰা অত্তনো আগতভাৰং জানাপেত্ৰা একমন্তে নিপজ্জতি, পচ্চেকবুদ্ধে ৰেলং সল্লক্খেত্ৰা নিক্খন্তে ভুস্সন্তো পুরতো গচ্ছতি। অন্তরন্তরা পচ্চেকবুদ্ধো তং ৰীমংসন্তো অঞ্ঞং মগ্গং পটিপজ্জতি। অথস্স পুরতো তিরিযং ঠত্ৰা ভুস্সিত্ৰা ইতরমগ্গমেৰ নং আরোপেতি। অথেকদিৰসং অঞ্ঞং মগ্গং পটিপজ্জিত্ৰা তেন পুরতো তিরিযং ঠত্ৰা ৰারিযমানোপি অনিৰত্তিত্ৰা সুনখং পাদেন পহরিত্ৰা পাযাসি। সুনখো তস্স অনিৰত্তনভাৰং ঞত্ৰা নিৰাসনকণ্ণে ডংসিত্ৰা আকড্ঢন্তো ইতরমগ্গমেৰ নং আরোপেসি। এৰং সো তস্মিং বলৰসিনেহং উপ্পাদেসি।
ততো অপরভাগে পচ্চেকবুদ্ধস্স চীৰরং জীরি। অথস্স গোপালকো চীৰরৰত্থানি অদাসি। তমেনং পচ্চেকবুদ্ধো আহ – ‘‘আৰুসো, চীৰরং নাম এককেন কাতুং দুক্করং, ফাসুকট্ঠানং গন্ত্ৰা কারেস্সামী’’তি। ‘‘ইধেৰ, ভন্তে, করোথা’’তি। ‘‘ন সক্কা, আৰুসো’’তি। ‘‘তেন হি, ভন্তে, মা চিরং বহি ৰসিত্থা’’তি। সুনখো তেসং কথং সুণন্তোৰ অট্ঠাসি, পচ্চেকবুদ্ধোপি ‘‘তিট্ঠ, উপাসকা’’তি গোপালকং নিৰত্তাপেত্ৰা ৰেহাসং অব্ভুগ্গন্ত্ৰা গন্ধমাদনাভিমুখো পাযাসি। সুনখস্স তং আকাসেন গচ্ছন্তং দিস্ৰা ভুক্করিত্ৰা ঠিতস্স তস্মিং চক্খুপথং ৰিজহন্তে হদযং ফলিত্ৰা মতো। তিরচ্ছানা কির নামেতে উজুজাতিকা হোন্তি অকুটিলা। মনুস্সা পন অঞ্ঞং হদযেন চিন্তেন্তি, অঞ্ঞং মুখেন কথেন্তি। তেনেৰাহ – ‘‘গহনঞ্হেতং, ভন্তে, যদিদং মনুস্সা, উত্তানকঞ্হেতং, ভন্তে, যদিদং পসৰো’’তি (ম॰ নি॰ ২.৩)।
ইতি সো তায উজুচিত্ততায অকুটিলতায কালং কত্ৰা তাৰতিংসভৰনে নিব্বত্তো অচ্ছরাসহস্সপরিৰুতো মহাসম্পত্তিং অনুভোসি। তস্স কণ্ণমূলে মন্তযন্তস্স সদ্দো সোল়সযোজনট্ঠানং ফরতি, পকতিকথাসদ্দো পন সকলং দসযোজনসহস্সং দেৰনগরং ছাদেতি। তেনেৰস্স ‘‘ঘোসকদেৰপুত্তো’’তি নামং অহোসি। ‘‘কিস্স পনেস নিস্সন্দো’’তি। পচ্চেকবুদ্ধে পেমেন ভুক্করণস্স নিস্সন্দো। সো তত্থ ন চিরং ঠত্ৰা চৰি। দেৰলোকতো হি দেৰপুত্তা আযুক্খযেন পুঞ্ঞক্খযেন আহারক্খযেন কোপেনাতি চতূহি কারণেহি চৰন্তি।
তত্থ যেন বহুং পুঞ্ঞকম্মং কতং হোতি, সো দেৰলোকে উপ্পজ্জিত্ৰা যাৰতাযুকং ঠত্ৰা উপরূপরি নিব্বত্ততি। এৰং আযুক্খযেন চৰতি নাম। যেন পরিত্তং পুঞ্ঞং কতং হোতি, তস্স রাজকোট্ঠাগারে পক্খিত্তং তিচতুনাল়িমত্তং ধঞ্ঞং ৰিয অন্তরাৰ তং পুঞ্ঞংখীযতি, অন্তরাৰ কালং করোতি । এৰং পুঞ্ঞক্খযেন চৰতি নাম। অপরোপি কামগুণে পরিভুঞ্জমানো সতিসম্মোসেন আহারং অপরিভুঞ্জিত্ৰা কিলন্তকাযো কালং করোতি। এৰং আহারক্খযেন চৰতি নাম। অপরোপি পরস্স সম্পত্তিং অসহন্তো কুজ্ঝিত্ৰা কালং করোতি। এৰং কোপেন চৰতি নাম।
অযং পন কামগুণে পরিভুঞ্জন্তো মুট্ঠস্সতি হুত্ৰা আহারক্খযেন চৰি, চৰিত্ৰা চ পন কোসম্বিযং নগরসোভিনিযা কুচ্ছিম্হি পটিসন্ধিং গণ্হি। সাপি জাতদিৰসে ‘‘কিং এত’’ন্তি দাসিং পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘পুত্তো, অয্যে’’তি ৰুত্তে – ‘‘হন্দ, জে, ইমং দারকং কত্তরসুপ্পে আরোপেত্ৰা সঙ্কারকূটে ছড্ডেহী’’তি ছড্ডাপেসি। নগরসোভিনিযো হি ধীতরং পটিজগ্গন্তি, ন পুত্তং। ধীতরা হি তাসং পৰেণী ঘটীযতি। দারকং কাকাপি সুনখাপি পরিৰারেত্ৰা নিসীদিংসু। পচ্চেকবুদ্ধে সিনেহপ্পভৰস্স ভুক্করণস্স নিস্সন্দেন একোপি উপগন্তুং ন ৰিসহি। তস্মিং খণে একো মনুস্সো বহি নিক্খন্তো তং কাকসুনখসন্নিপাতং দিস্ৰা, ‘‘কিং নু খো এত’’ন্তি গন্ত্ৰা দারকং দিস্ৰা পুত্তসিনেহং পটিলভিত্ৰা ‘‘পুত্তো মে লদ্ধো’’তি গেহং নেসি। তদা কোসম্বকসেট্ঠি রাজকুলং গচ্ছন্তো রাজনিৰেসনতো আগচ্ছন্তং পুরোহিতং দিস্ৰা, ‘‘কিং, আচরিয, অজ্জ তে তিথিকরণনক্খত্তযোগো ওলোকিতো’’তি পুচ্ছি। ‘‘আম, মহাসেট্ঠি, অম্হাকং কিং অঞ্ঞং কিচ্চন্তি? জনপদস্স কিং ভৰিস্সতী’’তি? ‘‘অঞ্ঞং নত্থি, ইমস্মিং পন নগরে অজ্জ জাতদারকো জেট্ঠকসেট্ঠি ভৰিস্সতী’’তি। তদা সেট্ঠিনো ভরিযা গরুগব্ভা হোতি। তস্মা সো সীঘং গেহং পুরিসং পেসেসি – ‘‘গচ্ছ ভণে, জানাহি নং ৰিজাতা ৰা, নো ৰা’’তি। ‘‘ন ৰিজাযতী’’তি সুত্ৰা রাজানং দিস্ৰাৰ ৰেগেন গেহং গন্ত্ৰা কাল়িং নাম দাসিং পক্কোসিত্ৰা সহস্সং দত্ৰা, ‘‘গচ্ছ জে, ইমস্মিং নগরে উপধারেত্ৰা সহস্সং দত্ৰা অজ্জ জাতদারকং গণ্হিত্ৰা এহী’’তি। সা উপধারেন্তী তং গেহং গন্ত্ৰা দারকং দিস্ৰা, ‘‘অযং দারকো কদা জাতো’’তি গহপতানিং পুচ্ছিত্ৰা ‘‘অজ্জ জাতো’’তি ৰুত্তে, ‘‘ইমং ময্হং দেহী’’তি এককহাপণং আদিং কত্ৰা মূলং ৰড্ঢেন্তী সহস্সং দত্ৰা তং আনেত্ৰা সেট্ঠিনো দস্সেসি। সেট্ঠি ‘‘সচে মে ধীতা ৰিজাযিস্সতি, তায নং সদ্ধিং নিৰেসেত্ৰা সেট্ঠিট্ঠানস্স সামিকং করিস্সামি। সচে মে পুত্তো ৰিজাযিস্সতি, মারেস্সামি ন’’ন্তি চিন্তেত্ৰা তং গেহে কারেসি।
অথস্স ভরিযা কতিপাহচ্চযেন পুত্তং ৰিজাযি। সেট্ঠি ‘‘ইমস্মিং অসতি মম পুত্তোৰ সেট্ঠিট্ঠানং লভিস্সতি, ইদানেৰ তং মারেতুং ৰট্টতী’’তি চিন্তেত্ৰা কাল়িং আমন্তেত্ৰা, ‘‘গচ্ছ, জে, ৰজতো গুন্নং নিক্খমনৰেলায ৰজদ্ৰারমজ্ঝে ইমং তিরিযং নিপজ্জাপেহি, গাৰিযো নং মদ্দিত্ৰা মারেস্সন্তি, মদ্দিতামদ্দিতভাৰং পনস্স ঞত্ৰা এহী’’তি আহ। সা গন্ত্ৰা গোপালকেন ৰজদ্ৰারে ৰিৰটমত্তেযেৰ তং তথা নিপজ্জাপেসি। গোগণজেট্ঠকো উসভো অঞ্ঞস্মিং কালে সব্বপচ্ছা নিক্খমন্তোপি তং দিৰসং সব্বপঠমং নিক্খমিত্ৰা দারকং চতুন্নং পাদানং অন্তরে কত্ৰা অট্ঠাসি। অনেকসতগাৰিযো উসভস্স দ্ৰে পস্সানি ঘংসন্তিযো নিক্খমিংসু। গোপালকোপি ‘‘অযং উসভো পুব্বে সব্বপচ্ছা নিক্খমতি, অজ্জ পন সব্বপঠমং নিক্খমিত্ৰা ৰজদ্ৰারমজ্ঝে নিচ্চলোৰ ঠিতো, কিং নু খো এত’’ন্তি চিন্তেত্ৰা গন্ত্ৰা তস্স হেট্ঠা নিপন্নং দারকং দিস্ৰা পুত্তসিনেহং পটিলভিত্ৰা, ‘‘পুত্তো মে লদ্ধো’’তি গেহং নেসি।
কাল়ী গন্ত্ৰা সেট্ঠিনা পুচ্ছিতা তমত্থং আরোচেত্ৰা, ‘‘গচ্ছ, নং পুন সহস্সং দত্ৰা আনেহী’’তি ৰুত্তা সহস্সং দত্ৰা পুন আনেত্ৰা অদাসি। অথ নং আহ – ‘‘অম্ম, কাল়ি ইমস্মিং নগরে পঞ্চ সকটসতানি পচ্চূসকালে উট্ঠায ৰাণিজ্জায গচ্ছন্তি, ত্ৰং ইমং নেত্ৰা চক্কমগ্গে নিপজ্জাপেহি, গোণা ৰা নং মদ্দিস্সন্তি, চক্কা ৰা ছিন্দিস্সন্তি, পৰত্তিং চস্স ঞত্ৰাৰ আগচ্ছেয্যাসী’’তি। সা তং নেত্ৰা চক্কমগ্গে নিপজ্জাপেসি। তদা সাকটিকজেট্ঠকো পুরতো অহোসি। অথস্স গোণা তং ঠানং পত্ৰা ধুরং ছড্ডেসুং, পুনপ্পুনং আরোপেত্ৰা পাজিযমানাপি পুরতো ন গচ্ছিংসু। এৰং তস্স তেহি সদ্ধিং ৰাযমন্তস্সেৰ অরুণং উট্ঠহি। সো ‘‘কিং নামেতং গোণা করিংসূ’’তি মগ্গং ওলোকেন্তো দারকং দিস্ৰা, ‘‘ভারিযং ৰত মে কম্ম’’ন্তি চিন্তেত্ৰা, ‘‘পুত্তো মে লদ্ধো’’তি তুট্ঠমানসো তং গেহং নেসি।
কাল়ী গন্ত্ৰা সেট্ঠিনা পুচ্ছিতা তং পৰত্তিং আচিক্খিত্ৰা, ‘‘গচ্ছ, নং পুন সহস্সং দত্ৰা আনেহী’’তি ৰুত্তা তথা অকাসি। অথ নং সো আহ – ‘‘ইদানি নং আমকসুসানং নেত্ৰা গচ্ছন্তরে নিপজ্জাপেহি, তত্থ সুনখাদীহি ৰা খাদিতো, অমনুস্সেহি ৰা পহটো মরিস্সতি, মাতামতভাৰঞ্চস্স জানিত্ৰাৰ আগচ্ছেয্যাসী’’তি। সা তং নেত্ৰা তত্থ নিপজ্জাপেত্ৰা একমন্তে অট্ঠাসি। তং সুনখো ৰা কাকো ৰা অমনুস্সো ৰা উপসঙ্কমিতুং নাসক্খি। ‘‘ননু চস্স নেৰ মাতা ন পিতা ন ভাতিকাদীসু কোচি রক্খিতা নাম অত্থি, কো তং রক্খতী’’তি? সুনখকালে পচ্চেকবুদ্ধে সিনেহেন পৰত্তিতভুক্করণমত্তমেৰ তং রক্খতি। অথেকো অজপালকো অনেকসহস্সা অজা গোচরং নেন্তো সুসানপস্সেন গচ্ছতি। একা অজা পণ্ণানি খাদমানা গচ্ছন্তরং পৰিট্ঠা দারকং দিস্ৰা জণ্ণুকেহি ঠত্ৰা দারকস্স থনং অদাসি, অজপালকেন ‘‘হে হে’’তি সদ্দে কতেপি ন নিক্খমি। সো ‘‘যট্ঠিযা নং পহরিত্ৰা নীহরিস্সামী’’তি গচ্ছন্তরং পৰিট্ঠো জণ্ণুকেহি ঠত্ৰা দারকং খীরং পাযন্তিং অজিং দিস্ৰা দারকে পুত্তসিনেহং পটিলভিত্ৰা, ‘‘পুত্তো মে লদ্ধো’’তি আদায পক্কামি।
কাল়ী গন্ত্ৰা সেট্ঠিনা পুচ্ছিতা তং পৰত্তিং আচিক্খিত্ৰা, ‘‘গচ্ছ, তং পুন সহস্সং দত্ৰা আনেহী’’তি ৰুত্তা তথা অকাসি। অথ নং আহ – ‘‘অম্ম কাল়ি, ইমং আদায চোরপপাতপব্বতং অভিরুহিত্ৰা পপাতে খিপ, পব্বতকুচ্ছিযং পটিহঞ্ঞমানো খণ্ডাখণ্ডিকো হুত্ৰা ভূমিযং পতিস্সতি, মতামতভাৰঞ্চস্স ঞত্ৰাৰ আগচ্ছেয্যাসী’’তি। সা তং তত্থ নেত্ৰা পব্বতমত্থকে ঠত্ৰা খিপি। তং খো পন পব্বতকুচ্ছিং নিস্সায মহাৰেল়ুগুম্বো পব্বতানুসারেনেৰ ৰড্ঢি, তস্স মত্থকং ঘনজাতো জিঞ্জুকগুম্বো অৰত্থরি। দারকো পতন্তো কোজৰকে ৰিয তস্মিং পতি। তং দিৰসঞ্চ নল়কারজেট্ঠকস্স ৰেল়ুবলি পত্তো হোতি। সো পুত্তেন সদ্ধিং গন্ত্ৰা তং ৰেল়ুগুম্বং ছিন্দিতুং আরভি। তস্মিং চলন্তে দারকো সদ্দমকাসি। সো ‘‘দারকসদ্দো ৰিযা’’তি একেন পস্সেন অভিরুহিত্ৰা তং দিস্ৰা, ‘‘পুত্তো মে লদ্ধো’’তি তুট্ঠচিত্তো আদায গতো।
কাল়ী সেট্ঠিস্স সন্তিকং গন্ত্ৰা তেন পুচ্ছিতা তং পৰত্তিং আচিক্খিত্ৰা, ‘‘গচ্ছ, নং পুন সহস্সং দত্ৰা আনেহী’’তি ৰুত্তা তথা অকাসি। সেট্ঠিনো ইদঞ্চিদঞ্চ করোন্তস্সেৰ দারকো ৰড্ঢিতো ‘‘ঘোসকো’’ত্ৰেৰস্স নামং অহোসি। সো সেট্ঠিনো অক্খিম্হি কণ্টকো ৰিয খাযি, উজুকং তং ওলোকেতুম্পি ন ৰিসতি। অথস্স মারণূপাযং চিন্তেন্তো অত্তনো সহাযকস্স কুম্ভকারস্স সন্তিকং গন্ত্ৰা, ‘‘কদা ত্ৰং আৰাপং আলিম্পেস্সসী’’তি পুচ্ছিত্ৰা – ‘‘স্ৰে’’তি ৰুত্তে, ‘‘তেন হি ইদং সহস্সং গহেত্ৰা মম একং কম্মং করোহী’’তি আহ। ‘‘কিং, সামী’’তি? ‘‘একো মে অৰজাতপুত্তো অত্থি, তং তৰ সন্তিকং পেসেস্সামি, অথ নং গহেত্ৰা গব্ভং পৰেসেত্ৰা তিখিণায ৰাসিযা খণ্ডাখণ্ডিকং ছিন্দিত্ৰা চাটিযং পক্খিপিত্ৰা আৰাপে পচেয্যাসি, ইদং তে সহস্সং সচ্চকারসদিসং। উত্তরিং পন তে কত্তব্বযুত্তকং পচ্ছা করিস্সামী’’তি। কুম্ভকারো ‘‘সাধূ’’তি সম্পটিচ্ছি। সেট্ঠি পুনদিৰসে ঘোসকং পক্কোসিত্ৰা, ‘‘হিয্যো মযা কুম্ভকারো একং কম্মং আণত্তো, এহি, ত্ৰং তস্স সন্তিকং গন্ত্ৰা এৰং ৰদেহি – ‘হিয্যো কির মে পিতরা আণত্তং কম্মং নিপ্ফাদেহী’’’তি পহিণি। সো ‘‘সাধূ’’তি অগমাসি। তং তত্থ গচ্ছন্তং ইতরো সেট্ঠিনো পুত্তো দারকেহি সদ্ধিং গুল়ং কীল়ন্তো দিস্ৰা তং পক্কোসিত্ৰা, ‘‘কুহিং গচ্ছসি ভাতিকা’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘পিতু সাসনং গহেত্ৰা কুম্ভকারস্স সন্তিক’’ন্তি ৰুত্তে ‘‘অহং তত্থ গমিস্সামি। ইমে মং দারকা বহুং লক্খং জিনিংসু, তং মে পটিজিনিত্ৰা দেহী’’তি আহ। ‘‘অহং পিতু ভাযামী’’তি। ‘‘মা ভাযি, ভাতিক, অহং তং সাসনং হরিস্সামি। বহূহি জিতো, যাৰাহং আগচ্ছামি, তাৰ মে লক্খং পটিজিনা’’তি।
ঘোসকো কির গুল়কীল়ায ছেকো, তেন নং এৰং নিবন্ধি। সোপি তং ‘‘তেন হি গন্ত্ৰা কুম্ভকারং ৰদেহি – ‘পিতরা কির মে হিয্যো একং কম্মং আণত্তং, তং নিপ্ফাদেহী’’’তি ৰত্ৰা উয্যোজেসি। সো তস্স সন্তিকং গন্ত্ৰা তথা অৰচ। অথ নং কুম্ভকারো সেট্ঠিনা ৰুত্তনিযামেনেৰ মারেত্ৰা আৰাপে খিপি। ঘোসকোপি দিৰসভাগং কীল়িত্ৰা সাযন্হসমযে গেহং গন্ত্ৰা ‘‘কিং, তাত, ন গতোসী’’তি ৰুত্তে অত্তনো অগতকারণঞ্চ কনিট্ঠস্স গতকারণঞ্চ আরোচেসি। তং সুত্ৰা সেট্ঠি ‘‘অহং ধী’’তি মহাৰিরৰং ৰিরৰিত্ৰা সকলসরীরে পক্কুথিতলোহিতো ৰিয হুত্ৰা, ‘‘অম্ভো, কুম্ভকার, মা মং নাসযি, মা মং নাসযী’’তি বাহা পগ্গয্হ কন্দন্তো তস্স সন্তিকং অগমাসি। কুম্ভকারো তং তথা আগচ্ছন্তং দিস্ৰা, ‘‘সামি, মা সদ্দং করি, কম্মং তে নিপ্ফন্ন’’ন্তি আহ। সো পব্বতেন ৰিয মহন্তেন সোকেন অৰত্থটো হুত্ৰা অনপ্পকং দোমনস্সং পটিসংৰেদেসি। যথা তং অপ্পদুট্ঠস্স পদুস্সমানো। তেনাহ ভগৰা –
‘‘যো দণ্ডেন অদণ্ডেসু, অপ্পদুট্ঠেসু দুস্সতি।
দসন্নমঞ্ঞতরং ঠানং, খিপ্পমেৰ নিগচ্ছতি॥
‘‘ৰেদনং ফরুসং জানিং, সরীরস্স চ ভেদনং।
গরুকং ৰাপি আবাধং, চিত্তক্খেপঞ্চ পাপুণে॥
‘‘রাজতো ৰা উপসগ্গং, অব্ভক্খানঞ্চ দারুণং।
পরিক্খযঞ্চ ঞাতীনং, ভোগানঞ্চ পভঙ্গুরং॥
‘‘অথ ৰাস্স অগারানি, অগ্গি ডহতি পাৰকো।
কাযস্স ভেদা দুপ্পঞ্ঞো, নিরযং সোপপজ্জতী’’তি॥ (ধ॰ প॰ ১৩৭-১৪০)।
এৰং সন্তেপি পুন নং সেট্ঠি উজুকং ওলোকেতুং ন সক্কোতি। ‘‘কিন্তি নং মারেয্য’’ন্তি চিন্তেন্তো, ‘‘মম গামসতে আযুত্তকস্স সন্তিকং পেসেত্ৰা মারেস্সামী’’তি উপাযং দিস্ৰা, ‘‘অযং মে অৰজাতপুত্তো, ইমং মারেত্ৰা ৰচ্চকূপে খিপতু, এৰং কতে অহং মাতুলস্স কত্তব্বযুত্তকং পচ্ছা জানিস্সামী’’তি তস্স পণ্ণং লিখিত্ৰা, ‘‘তাত ঘোসক, অম্হাকং গামসতে আযুত্তকো অত্থি, ইমং পণ্ণং হরিত্ৰা তস্স দেহী’’তি ৰত্ৰা পণ্ণং তস্স দুস্সন্তে বন্ধি। সো পন অক্খরসমযং ন জানাতি। দহরকালতো পট্ঠায হি নং মারাপেন্তোৰ সেট্ঠি মারেতুং নাসক্খি, কিং অক্খরসমযং সিক্খাপেস্সতি? ইতি সো অত্তনো মারাপনপণ্ণমেৰ দুস্সন্তে বন্ধিত্ৰা নিক্খমন্তো আহ – ‘‘পাথেয্যং মে, তাত, নত্থী’’তি। ‘‘পাথেয্যেন তে কম্মং নত্থি, অন্তরামগ্গে ‘অসুকগামে নাম মমসহাযকো সেট্ঠি অত্থি, তস্স ঘরে পাতরাসং কত্ৰা পুরতো গচ্ছাহী’’’তি। সো ‘‘সাধূ’’তি পিতরং ৰন্দিত্ৰা নিক্খন্তো তং গামং পত্ৰা সেট্ঠিস্স ঘরং পুচ্ছিত্ৰা গন্ত্ৰা সেট্ঠিজাযং পস্সি। ‘‘ত্ৰং কুতো আগতোসী’’তি চ ৰুত্তে, ‘‘অন্তোনগরতো’’তি আহ। ‘‘কস্স পুত্তোসী’’তি? ‘‘তুম্হাকং সহাযকসেট্ঠিনো, অম্মা’’তি। ‘‘ত্ৰংসি ঘোসকো নামা’’তি? ‘‘আম, অম্মা’’তি। তস্সা সহ দস্সনেনেৰ তস্মিং পুত্তসিনেহো উপ্পজ্জি। সেট্ঠিনো পনেকা ধীতা অত্থি পন্নরসসোল়সৰস্সুদ্দেসিকা অভিরূপা পাসাদিকা, তং রক্খিতুং একমেৰ পেসনকারিকং দাসিং দত্ৰা সত্তভূমিকস্স পাসাদস্স উপরিমতলে সিরিগব্ভে ৰসাপেন্তি। সেট্ঠিধীতা তস্মিং খণে তং দাসিং অন্তরাপণং পেসেসি। অথ নং সেট্ঠিজাযা দিস্ৰা, ‘‘কুহিং গচ্ছসী’’তি পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘অয্যধীতায পেসনেনা’’তি ৰুত্তে ‘‘ইতো তাৰ এহি, তিট্ঠতু পেসনং, পুত্তস্স মে পীঠকং অত্থরিত্ৰা পাদে ধোৰিত্ৰা তেলং মক্খিত্ৰা সযনং অত্থরিত্ৰা দেহি, পচ্ছা পেসনং করিস্সসী’’তি আহ। সা তথা অকাসি।
অথ নং চিরেনাগতং সেট্ঠিধীতা সন্তজ্জেসি। অথ নং সা আহ – ‘‘মা মে কুজ্ঝি, সেট্ঠিপুত্তো ঘোসকো আগতো, তস্স ইদঞ্চিদঞ্চ কত্ৰা তত্থ গন্ত্ৰা আগতাম্হী’’তি। সেট্ঠিধীতায ‘‘সেট্ঠিপুত্তো ঘোসকো’’তি নামং সুত্ৰাৰ পেমং ছৰিযাদীনি ছিন্দিত্ৰা অট্ঠিমিঞ্জং আহচ্চ ঠিতং। কোতুহলকালস্মিঞ্হি সা তস্স পজাপতী হুত্ৰা নাল়িকোদনং পচ্চেকবুদ্ধস্স অদাসি, তস্সানুভাৰেনাগন্ত্ৰা ইমস্মিং সেট্ঠিকুলে নিব্বত্তা। ইতি তং সো পুব্বসিনেহো অৰত্থরিত্ৰা গণ্হি। তেনাহ ভগৰা –
‘‘পুব্বেৰ সন্নিৰাসেন, পচ্চুপ্পন্নহিতেন ৰা।
এৰং তং জাযতে পেমং, উপ্পলংৰ যথোদকে’’তি॥ (জা॰ ১.২.১৭৪)।
অথ নং পুচ্ছি – ‘‘কুহিং সো, অম্মা’’তি? ‘‘সযনে নিপন্নো নিদ্দাযতী’’তি। ‘‘অত্থি পনস্স হত্থে কিঞ্চী’’তি? ‘‘দুস্সন্তে পণ্ণং অত্থী’’তি। সা ‘‘কিং পণ্ণং নু খো এত’’ন্তি তস্মিং নিদ্দাযন্তে মাতাপিতূনং অঞ্ঞৰিহিততায অপস্সন্তানং ওতরিত্ৰা সমীপং গন্ত্ৰা তং পণ্ণং মোচেত্ৰা আদায অত্তনো গব্ভং পৰিসিত্ৰা দ্ৰারং পিধায ৰাতপানং ৰিৰরিত্ৰা অক্খরসমযে কুসলতায পণ্ণং ৰাচেত্ৰা, ‘‘অহো ৰত বালো, অত্তনো মরণপণ্ণং দুস্সন্তে বন্ধিত্ৰা ৰিচরতি, সচে মযা ন দিট্ঠং অস্স, নত্থিস্স জীৰিত’’ন্তি তং পণ্ণং ফালেত্ৰা সেট্ঠিস্স ৰচনেন অপরং পণ্ণং লিখি – ‘‘অযং মম পুত্তো ঘোসকো নাম, গামসততো পণ্ণাকারং আহরাপেত্ৰা ইমস্স জনপদসেট্ঠিনো ধীতরা সদ্ধিং মঙ্গলং কত্ৰা অত্তনো ৰসনগামস্স মজ্ঝে দ্ৰিভূমকং গেহং কারেত্ৰা পাকারপরিক্খেপেন চেৰ পুরিসগুত্তিযা চ সুসংৰিহিতারক্খং করোতু, ময্হঞ্চ ‘ইদঞ্চিদঞ্চ মযা কত’ন্তি সাসনং পেসেতু, এৰং কতে অহং মাতুলস্স কত্তব্বযুত্তকং পচ্ছা জানিস্সামী’’তি, লিখিত্ৰা চ পন সঙ্ঘরিত্ৰা ওতরিত্ৰা দুস্সন্তেযেৰস্স বন্ধি।
সো দিৰসভাগং নিদ্দাযিত্ৰা উট্ঠায ভুঞ্জিত্ৰা পক্কামি। পুনদিৰসে পাতোৰ তং গামং গন্ত্ৰা আযুত্তকং গামকিচ্চং করোন্তংযেৰ পস্সি। সো তং দিস্ৰা, ‘‘কিং, তাতা’’তি পুচ্ছি। ‘‘পিতরা মে তুম্হাকং পণ্ণং পেসিত’’ন্তি। ‘‘কিং পণ্ণং, তাত, আহরা’’তি পণ্ণং গহেত্ৰা ৰাচেত্ৰা তুট্ঠমানসো ‘‘পস্সথ, ভো, মম সামিনো মযি সিনেহং কত্ৰা জেট্ঠপুত্তস্স মে মঙ্গলং করোতূ’’তি মম সন্তিকং পহিণি। ‘‘সীঘং দারুআদীনি আহরথা’’তি গহপতিকে ৰত্ৰা গামমজ্ঝে ৰুত্তপকারং গেহং কারাপেত্ৰা গামসততো পণ্ণাকারং আহরাপেত্ৰা জনপদসেট্ঠিনো সন্তিকা ধীতরং আনেত্ৰা মঙ্গলং কত্ৰা সেট্ঠিস্স সাসনং পহিণি ‘‘ইদঞ্চিদঞ্চ মযা কত’’ন্তি।
তং সুত্ৰা সেট্ঠিনো ‘‘যং কারেমি, তং ন হোতি; যং ন কারেমি, তদেৰ হোতী’’তি মহন্তং দোমনস্সং উপ্পজ্জি। পুত্তসোকেন সদ্ধিং সো সোকো একতো হুত্ৰা কুচ্ছিডাহং উপ্পাদেত্ৰা অতিসারং জনেসি। সেট্ঠিধীতাপি ‘‘সচে কোচি সেট্ঠিনো সন্তিকা আগচ্ছতি, মম অকথেত্ৰা সেট্ঠিপুত্তস্স পঠমতরং মা কথযিত্থা’’তি জনে আণাপেসি। সেট্ঠিপি খো ‘‘দানি তং দুট্ঠপুত্তং মম সাপতেয্যস্স সামিকং ন করিস্সামী’’তি চিন্তেত্ৰা একং আযুত্তকং আহ – ‘‘মাতুল, পুত্তং মে দট্ঠুকামোম্হি, একং পাদমূলিকং পেসেত্ৰা মম পুত্তং পক্কোসাপেহী’’তি। সো ‘‘সাধূ’’তি ৰত্ৰা পণ্ণং দত্ৰা একং পুরিসং পেসেসি। সেট্ঠিধীতাপি তস্স আগন্ত্ৰা দ্ৰারে ঠিতভাৰং সুত্ৰা তং পক্কোসাপেত্ৰা, ‘‘কিং, তাতা’’তি পুচ্ছি। সো আহ – ‘‘সেট্ঠি গিলানো, পুত্তং পস্সিতুং পক্কোসাপেসি, অয্যে’’তি। ‘‘কিং, তাত, বলৰা, দুব্বলো’’তি? ‘‘বলৰা তাৰ, আহারং ভুঞ্জতিযেৰ, অয্যে’’তি। সা সেট্ঠিপুত্তং অজানাপেত্ৰাৰ তস্স নিৰেসনঞ্চ পরিব্বযঞ্চ দাপেত্ৰা ‘‘মযা পেসিতকালে গমিস্সসি, অচ্ছস্সু তাৰা’’তি আহ। সেট্ঠি পুন আযুত্তকং অৰচ, ‘‘কিং, মাতুল, ন তে মম পুত্তস্স সন্তিকং পহিত’’ন্তি? ‘‘পহিতং, সামি, গতপুরিসো ন তাৰ এতী’’তি। ‘‘তেন হি পুন অপরং পেসেহী’’তি। সো পেসেসি। সেট্ঠিধীতা তস্মিম্পি তথেৰ পটিপজ্জি। অথ সেট্ঠিনো রোগো বলৰা জাতো, একং ভাজনং পৰিসতি, একং নিক্খমতি। পুন সেট্ঠি আযুত্তকং পুচ্ছি – ‘‘কিং, মাতুল, ন তে মম পুত্তস্স সন্তিকং পহিত’’ন্তি? ‘‘পহিতং, সামি, গতপুরিসো ন তাৰ এতী’’তি। ‘‘তেন হি পুন অপরং পেসেহী’’তি। সো পেসেসি। সেট্ঠিধীতা ততিযৰারে আগতম্পি তং পৰত্তিং পুচ্ছি। সো ‘‘বাল়্হগিলানো, অয্যে, সেট্ঠি আহারং পচ্ছিন্দিত্ৰা মচ্চুপরাযণো জাতো, একং ভাজনং নিক্খমতি , একং পৰিসতী’’তি আহ। সেট্ঠিধীতা ‘‘ইদানি গন্তুং কালো’’তি সেট্ঠিপুত্তস্স ‘‘পিতা তে কির গিলানো’’তি আরোচেত্ৰা ‘‘কিং ৰদেসি ভদ্দে’’তি ৰুত্তে ‘‘অফাসুকমস্স, সামী’’তি আহ। ‘‘ইদানি কিং কাতব্ব’’ন্তি। সামি? ‘‘গামসততো ৰুট্ঠানকপণ্ণাকারং আদায গন্ত্ৰা পস্সিস্সাম ন’’ন্তি। সো ‘‘সাধূ’’তি পণ্ণাকারং আহরাপেত্ৰা সকটেহি আদায পক্কামি।
অথ নং সা ‘‘পিতা তে দুব্বলো, এত্তকং পণ্ণাকারং গহেত্ৰা গচ্ছন্তানং পপঞ্চো ভৰিস্সতি, এতং নিৰত্তাপেহী’’তি ৰত্ৰা তং সব্বং অত্তনো কুলগেহং পেসেত্ৰা পুন তং আহ – ‘‘সামি, ত্ৰং অত্তনো পিতু পাদপস্সে তিট্ঠেয্যাসি, অহং উস্সীসকপস্সে ঠস্সামী’’তি। গেহং পৰিসমানাযেৰ চ ‘‘গেহস্স পুরতো চ পচ্ছতো চ আরক্খং গণ্হথা’’তি অত্তনো পুরিসে আণাপেসি। পৰিট্ঠকালে পন সেট্ঠিপুত্তো পিতু পাদপস্সে অট্ঠাসি, ইতরা উস্সীসকপস্সে।
তস্মিং খণে সেট্ঠি উত্তানকো নিপন্নো হোতি। আযুত্তকো পন তস্স পাদে পরিমজ্জন্তো ‘‘পুত্তো তে, সামি, আগতো’’তি আহ। ‘‘কুহিং সো’’তি? ‘‘এস পাদমূলে ঠিতো’’তি। অথ নং দিস্ৰা আযকম্মিকং পক্কোসাপেত্ৰা, ‘‘মম গেহে কিত্তকং ধন’’ন্তি পুচ্ছি। ‘‘সামি, ধনস্সেৰ চত্তালীসকোটিযো, উপভোগপরিভোগভণ্ডানং পন ৰনগামক্খেত্তদ্ৰিপদচতুপ্পদযানৰাহনানঞ্চ অযঞ্চ অযঞ্চ পরিচ্ছেদো’’তি ৰুত্তে, ‘‘অহং এত্তকং ধনং মম পুত্তস্স ঘোসকস্স ন দেমী’’তি ৰত্তুকামো ‘‘দেমী’’তি আহ। তং সুত্ৰা সেট্ঠিধীতা ‘‘অযং পুন কথেন্তো অঞ্ঞং কিঞ্চি কথেয্যা’’তি চিন্তেত্ৰা সোকাতুরা ৰিয কেসে ৰিকিরিত্ৰা রোদমানা ‘‘কিং নামেতং, তাত, ৰদেথ, ইদম্পি নাম ৰো ৰচনং সুণোম, অলক্খিকা ৰতম্হা’’তি ৰত্ৰা মত্থকেন নং উরমজ্ঝে পহরন্তী পতিত্ৰা যথা পুন ৰত্তুং ন সক্কোতি, তথাস্স উরমজ্ঝে মত্থকেন ঘংসেন্তী আরোদনং দস্সেসি। সেট্ঠি তংখণঞ্ঞেৰ কালমকাসি। ‘‘সেট্ঠি মতো’’তি গন্ত্ৰা উতেনস্স রঞ্ঞো আরোচযিংসু। রাজা তস্স সরীরকিচ্চং কারাপেত্ৰা, ‘‘অত্থি পনস্স পুত্তো ৰা ধীতা ৰা’’তি পুচ্ছি। ‘‘অত্থি, দেৰ, ঘোসকো নাম তস্স পুত্তো, সব্বং সাপতেয্যং তস্স নিয্যাদেত্ৰাৰ মতো, দেৰা’’তি।
রাজা অপরভাগে সেট্ঠিপুত্তং পক্কোসাপেসি। তস্মিঞ্চ দিৰসে দেৰো ৰস্সি। রাজঙ্গণে তত্থ তত্থ উদকং সণ্ঠাতি। সেট্ঠিপুত্তো ‘‘রাজানং পস্সিস্সামী’’তি পাযাসি। রাজা ৰাতপানং ৰিৰরিত্ৰা তং আগচ্ছন্তং ওলোকেন্তো রাজঙ্গণে উদকং লঙ্ঘিত্ৰা আগচ্ছন্তং দিস্ৰা আগন্ত্ৰা ৰন্দিত্ৰা ঠিতং ‘‘ত্ৰং ঘোসকো নাম, তাতা’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘আম, দেৰা’’তি ৰুত্তে ‘‘পিতা মে মতোতি মা সোচি, তৰ পেত্তিকং সেট্ঠিট্ঠানং তুয্হমেৰ দস্সামী’’তি তং সমস্সাসেত্ৰা ‘‘গচ্ছ, তাতা’’তি উয্যোজেসি। রাজা গচ্ছন্তঞ্চ নং ওলোকেন্তোৰ অট্ঠাসি। সো আগমনকালে লঙ্ঘিতং উদকং গমনকালে ওতরিত্ৰা সণিকং অগমাসি। অথ নং রাজা ততোৰ পক্কোসাপেত্ৰা, ‘‘কিং নু খো, তাত, ত্ৰং মম সন্তিকং আগচ্ছন্তো উদকং লঙ্ঘিত্ৰা আগম্ম গচ্ছন্তো ওতরিত্ৰা সণিকং গচ্ছসী’’তি পুচ্ছি। ‘‘আম, দেৰ, অহং তস্মিং খণে কুমারকো, কীল়নকালো নাম, সো ইদানি পন মে দেৰেন ঠানন্তরং পটিস্সুতং। তস্মা যথা পুরে অচরিত্ৰা ইদানি সন্নিসিন্নেন হুত্ৰা চরিতুং ৰট্টতী’’তি। তং সুত্ৰা রাজা ‘‘ধিতিমাযং পুরিসো, ইদানেৰস্স ঠানন্তরং দস্সামী’’তি পিতরা ভুত্তং ভোগং দত্ৰা সব্বসতেন সেট্ঠিট্ঠানং অদাসি।
সো রথে ঠত্ৰা নগরং পদক্খিণং অকাসি। ওলোকিতোলোকিতট্ঠানং কম্পতি। সেট্ঠিধীতা কাল়িদাসিযা সদ্ধিং মন্তযমানা নিসিন্না ‘‘অম্ম কাল়ি, পুত্তস্স তে এত্তিকা সম্পত্তি মং নিস্সায উপ্পন্না’’তি আহ। ‘‘কিং কারণা, অম্মা’’তি? ‘‘অযঞ্হি অত্তনো মরণপণ্ণং দুস্সন্তে বন্ধিত্ৰা অম্হাকং ঘরং আগতো, অথস্স মযা তং পণ্ণং ফালেত্ৰা মযা সদ্ধিং মঙ্গলকরণত্থায অঞ্ঞং পণ্ণং লিখিত্ৰা এত্তকং কালং তত্থ আরক্খো কতো’’তি। ‘‘অম্ম, ত্ৰং এত্তকং পস্সসি, ইমং পন সেট্ঠি দহরকালতো পট্ঠায মারেতুকামো মারেতুং নাসক্খি, কেৰলং ইমং নিস্সায বহুং ধনং খীযী’’তি। ‘‘অম্ম, অতিভারিযং ৰত সেট্ঠিনা কত’’ন্তি। নগরং পদক্খিণং কত্ৰা গেহং পৰিসন্তং পন নং দিস্ৰা, ‘‘অযং এত্তিকা সম্পত্তি মং নিস্সায উপ্পন্না’’তি হসিতং অকাসি। অথ নং সেট্ঠিপুত্তো দিস্ৰা, ‘‘কিং কারণা হসী’’তি পুচ্ছি। ‘‘একং কারণং নিস্সাযা’’তি। ‘‘কথেহি ন’’ন্তি? ‘‘সা ন কথেসি’’। সো ‘‘সচে ন কথেস্সসি, দ্ৰিধা তং ছিন্দিস্সামী’’তি তজ্জেত্ৰা অসিং নিক্কড্ঢি। সা ‘‘অযং এত্তিকা সম্পত্তি তযা মং নিস্সায লদ্ধাতি চিন্তেত্ৰা হসিত’’ন্তি আহ। ‘‘যদি মম পিতরা অত্তনো সন্তকং ময্হং নিয্যাদিতং, ত্ৰং এত্থ কিং হোসী’’তি? সো কির এত্তকং কালং কিঞ্চি ন জানাতি, তেনস্সা ৰচনং ন সদ্দহি। অথস্স সা ‘‘তুম্হাকং পিতরা মরণপণ্ণং দত্ৰা পেসিতা, তুম্হে মযা ইদঞ্চিদঞ্চ কত্ৰা রক্খিতা’’তি সব্বং কথেসি। ‘‘ত্ৰং অভূতং কথেসী’’তি অসদ্দহন্তো ‘‘মাতরং কাল়িং পুচ্ছিস্সামী’’তি চিন্তেত্ৰা ‘‘এৰং কির, অম্মা’’তি। ‘‘আম, তাত, দহরকালতো পট্ঠায তং মারেতুকামো মারেতুং অসক্কোন্তো তং নিস্সায বহুং ধনং খীযি, সত্তসু ঠানেসু ত্ৰং মরণতো মুত্তো, ইদানি ভোগগামতো আগম্ম সব্বসতেন সদ্ধিং সেট্ঠিট্ঠানং পত্তো’’তি। সো তং সুত্ৰা ‘‘ভারিযং ৰত কম্মং, এৰরূপা খো পন মরণা মুত্তস্স মম পমাদজীৰিতং জীৰিতুং অযুত্তং, অপ্পমত্তো ভৰিস্সামী’’তি চিন্তেত্ৰা দেৰসিকং সহস্সং ৰিস্সজ্জেত্ৰা অদ্ধিককপণাদীনং দানং পট্ঠপেসি। মিত্তো নামস্স কুটুম্বিকো দানব্যাৰটো অহোসি। অযং ঘোসকসেট্ঠিনো উপ্পত্তি।
তস্মিং পন কালে ভদ্দৰতীনগরে ভদ্দৰতিযসেট্ঠি নাম ঘোসকসেট্ঠিনো অদিট্ঠপুব্বসহাযকো অহোসি। ভদ্দৰতীনগরতো আগতানং ৰাণিজানং সন্তিকে ঘোসকসেট্ঠি ভদ্দৰতিযসেট্ঠিনো সম্পত্তিঞ্চ ৰযপ্পদেসঞ্চ সুত্ৰা তেন সদ্ধিং সহাযকভাৰং ইচ্ছন্তো পণ্ণাকারং পেসেসি। ভদ্দৰতিযসেট্ঠিপি কোসম্বিতো আগতানং ৰাণিজানং সন্তিকে ঘোসকসেট্ঠিনো সম্পত্তিঞ্চ ৰযপ্পদেসঞ্চ সুত্ৰা তেন সদ্ধিং সহাযকভাৰং ইচ্ছন্তো পণ্ণাকারং পেসেসি। এৰং তে অঞ্ঞমঞ্ঞং অদিট্ঠপুব্বসহাযকা হুত্ৰা ৰসিংসু। অপরভাগে ভদ্দৰতিযসেট্ঠিনো গেহে অহিৰাতরোগো পতিতো। তস্মিং পতিতে পঠমং মক্খিকা মরন্তি, ততো অনুক্কমেনেৰ কীটা মূসিকা কুক্কুটা সূকরা গাৰো দাসী দাসা সব্বপচ্ছা ঘরমানুসকাপি মরন্তি। তেসু যে ভিত্তিং ভিন্দিত্ৰা পলাযন্তি, তে জীৰিতং লভন্তি, তদা পন সেট্ঠি চ ভরিযা চ ধীতা চস্স তথা পলাযিত্ৰা ঘোসকসেট্ঠিং পস্সিতুং পত্থেন্তা কোসম্বিমগ্গং পটিপজ্জিংসু। তে অন্তরামগ্গেযেৰ খীণপাথেয্যা ৰাতাতপেন চেৰ খুপ্পিপাসাহি চ কিলন্তসরীরা কিচ্ছেন কোসম্বিং পত্ৰা উদকফাসুকট্ঠানে ঠত্ৰা ন্হত্ৰা নগরদ্ৰারে একং সালং পৰিসিংসু।
ততো সেট্ঠি ভরিযং আহ – ‘‘ভদ্দে, ইমিনা নীহারেন গচ্ছন্তা ৰিজাতমাতুযাপি অমনাপা হোন্তি, সহাযকো কির মে অদ্ধিককপণাদীনং দেৰসিকং সহস্সং ৰিস্সজ্জেত্ৰা দানং দাপেসি। তত্থ ধীতরং পেসেত্ৰা আহারং আহরাপেত্ৰা একাহং দ্ৰীহং ইধেৰ সরীরং সন্তপ্পেত্ৰা সহাযকং পস্সিস্সামা’’তি। সা ‘‘সাধু, সামী’’তি। তে সালাযমেৰ ৰসিংসু। পুনদিৰসে কালে আরোচিতে কপণদ্ধিকাদীসু আহারত্থায গচ্ছন্তেসু মাতাপিতরো, ‘‘অম্ম, গন্ত্ৰা অম্হাকং আহারং আহরা’’তি ধীতরং পেসযিংসু। মহাভোগকুলস্স ধীতা ৰিপত্তিযা অচ্ছিন্নলজ্জিতায অলজ্জমানা পাতিং গহেত্ৰা কপণজনেন সদ্ধিং আহারত্থায গন্ত্ৰা ‘‘কতি পটিৰীসে গণ্হিস্সসি, অম্মা’’তি পুট্ঠা চ পন ‘‘তযো’’তি আহ। অথস্সা তযো পটিৰীসে অদাসি। তায ভত্তে আহটে তযোপি একতো ভুঞ্জিতুং নিসীদিংসু।
অথ মাতাধীতরো সেট্ঠিং আহংসু – ‘‘সামি, ৰিপত্তি নাম মহাকুলানম্পি উপ্পজ্জতি, মা অম্হে ওলোকেত্ৰা ভুঞ্জ, মা চিন্তযী’’তি। ইতি নং নানপ্পকারেহি যাচিত্ৰা ভোজেসুং। সো ভুঞ্জিত্ৰা আহারং জীরাপেতুং অসক্কোন্তো অরুণে উগ্গচ্ছন্তে কালমকাসি। মাতাধীতরো নানপ্পকারেহি পরিদেৰিত্ৰা রোদিংসু। কুমারিকা পুনদিৰসে রোদমানা আহারত্থায গন্ত্ৰা, ‘‘কতি পটিৰীসে গণ্হিস্সসী’’তি ৰুত্তা, ‘‘দ্ৰে’’তি ৰত্ৰা আহারং আহরিত্ৰা মাতরং যাচিত্ৰা ভোজেসি। সাপি তায যাচিযমানা ভুঞ্জিত্ৰা আহারং জীরাপেতুং অসক্কোন্তী তং দিৰসমেৰ কালমকাসি। কুমারিকা একিকাৰ রোদিত্ৰা পরিদেৰিত্ৰা তায দুক্খুপ্পত্তিযা অতিৰিয সঞ্জাতছাতকদুক্খা পুনদিৰসে যাচকেহি সদ্ধিং রোদন্তী আহারত্থায গন্ত্ৰা, ‘‘কতি পটিৰীসে গণ্হিস্সসি, অম্মা’’তি ৰুত্তা ‘‘এক’’ন্তি আহ। মিত্তকুটুম্বিকো তং তযো দিৰসে ভত্তং গণ্হন্তিং সঞ্জানাতি, তেন তং ‘‘অপেহি নস্স, ৰসলি, অজ্জ তৰ কুচ্ছিপ্পমাণং অঞ্ঞাসী’’তি আহ। হিরোত্তপ্পসম্পন্না কুলধীতা পচ্চোরস্মিং সত্তিপহারং ৰিয ৰণে খারোদকসেচনকং ৰিয চ পত্ৰা ‘‘কিং, সামী’’তি আহ। ‘‘তযা পুরে তযো কোট্ঠাসা গহিতা, হিয্যো দ্ৰে, অজ্জ একং গণ্হাসি। অজ্জ তে অত্তনো কুচ্ছিপ্পমাণং ঞাত’’ন্তি। ‘‘মা মং, সামি, ‘অত্তনোৰ অত্থায গণ্হী’তি মঞ্ঞিত্থা’’তি। ‘‘অথ কস্মা এৰং গণ্হী’’তি? ‘‘পুরে তযো জনা অহুম্হ, সামি, হিয্যো দ্ৰে, অজ্জ একিকাৰ জাতাম্হী’’তি। সো ‘‘কেন কারণেনা’’তি পুচ্ছিত্ৰা আদিতো পট্ঠায তায কথিতং সব্বং পৰত্তিং সুত্ৰা অস্সূনি সন্ধারেতুং অসক্কোন্তো সঞ্জাতবলৰদোমনস্সো হুত্ৰা, ‘‘অম্ম, এৰং সন্তে মা চিন্তযি, ত্ৰং ভদ্দৰতিযসেট্ঠিনো ধীতা অজ্জকালতো পট্ঠায মম ধীতাযেৰ নামা’’তি ৰত্ৰা সীসে চুম্বিত্ৰা ঘরং নেত্ৰা অত্তনো জেট্ঠধীতুট্ঠানে ঠপেসি।
সা দানগ্গে উচ্চাসদ্দং মহাসদ্দং সুত্ৰা, ‘‘তাত, কস্মা এতং জনং নিস্সদ্দং কত্ৰা দানং ন দেথা’’তি আহ। ‘‘ন সক্কা কাতুং, অম্মা’’তি। ‘‘সক্কা, তাতা’’তি। ‘‘কথং সক্কা, অম্মা’’তি? ‘‘তাত দানগ্গং পরিক্খিপিত্ৰা একেকস্সেৰ পৰেসনপ্পমাণেন দ্ৰে দ্ৰারানি যোজেত্ৰা, ‘একেন দ্ৰারেন পৰিসিত্ৰা একেন নিক্খমথা’তি ৰদেথ, এৰং নিস্সদ্দা হুত্ৰাৰ গণ্হিস্সন্তী’’তি। সো তং সুত্ৰা, ‘‘ভদ্দকোৰ, অম্ম, উপাযো’’তি তথা কারেসি। সাপি পুব্বে সামা নাম। ৰতিযা পন কারিতত্তা সামাৰতী নাম জাতা। ততো পট্ঠায দানগ্গে কোলাহলং পচ্ছিন্দী। ঘোসকসেট্ঠি পুব্বে তং সদ্দং সুণন্তো ‘‘ময্হং দানগ্গে সদ্দো’’তি তুস্সতি। দ্ৰীহতীহং পন সদ্দং অসুণন্তো মিত্তকুটুম্বিকং অত্তনো উপট্ঠানং আগতং পুচ্ছি – ‘‘দিয্যতি কপণদ্ধিকাদীনং দান’’ন্তি? ‘‘আম, সামী’’তি। ‘‘অথ কিং দ্ৰীহতীহং সদ্দো ন সুয্যতী’’তি? ‘‘যথা নিস্সদ্দা হুত্ৰা গণ্হন্তি, তথা মে উপাযো কতো’’তি। ‘‘অথ পুব্বেৰ কস্মা নাকাসী’’তি? ‘‘অজাননতায, সামী’’তি। ‘‘ইদানি কথং তে ঞাতো’’তি? ‘‘ধীতরা মে অক্খাতো, সামী’’তি। ময্হং অৰিদিতা ‘‘তৰ ধীতা নাম অত্থী’’তি। সো অহিৰাতরোগুপ্পত্তিতো পট্ঠায সব্বং ভদ্দৰতিযসেট্ঠিনো পৰত্তিং আচিক্খিত্ৰা তস্সা অত্তনো জেট্ঠধীতুট্ঠানে ঠপিতভাৰং আরোচেসি। অথ নং সেট্ঠি ‘‘এৰং সন্তে মম কস্মা ন কথেসি, মম সহাযকস্স ধীতা মম ধীতা নামা’’তি তং পক্কোসাপেত্ৰা পুচ্ছি – ‘‘অম্ম, সেট্ঠিনো ধীতাসী’’তি? ‘‘আম, তাতা’’তি। ‘‘তেন হি মা চিন্তযি, ত্ৰং মম ধীতাসী’’তি তং সীসে চুম্বিত্ৰা পরিৰারত্থায তস্সা পঞ্চ ইত্থিসতানি দত্ৰা তং অত্তনো জেট্ঠধীতুট্ঠানে ঠপেসি।
অথেকদিৰসং তস্মিং নগরে নক্খত্তং সঙ্ঘুট্ঠং হোতি। তস্মিং পন নক্খত্তে বহি অনিক্খমনকা কুলধীতরোপি অত্তনো পরিৰারেন সদ্ধিং পদসাৰ নদিং গন্ত্ৰা ন্হাযন্তি। তস্মা তং দিৰসং সামাৰতীপি পঞ্চহি ইত্থিসতেহি পরিৰারিতা রাজঙ্গণেনেৰ ন্হাযিতুং অগমাসি। উতেনো সীহপঞ্জরে ঠিতো তং দিস্ৰা ‘‘কস্সিমা নাটকিত্থিযো’’তি পুচ্ছি। ‘‘ন কস্সচি নাটকিত্থিযো, দেৰা’’তি। ‘‘অথ কস্স ধীতরো’’তি? ‘‘ঘোসকসেট্ঠিনো ধীতা দেৰ, সামাৰতী নামেসা’’তি। সো দিস্ৰাৰ উপ্পন্নসিনেহো সেট্ঠিনো সাসনং পাহেসি – ‘‘ধীতরং কির মে পেসেতূ’’তি। ‘‘ন পেসেমি, দেৰা’’তি। ‘‘মা কির এৰং করোতু, পেসেতুযেৰা’’তি। ‘‘মযং গহপতিকা নাম কুমারিকানং পোথেত্ৰা ৰিহেঠেত্ৰা কড্ঢনভযেন ন দেম, দেৰা’’তি। রাজা কুজ্ঝিত্ৰা গেহং লঞ্ছাপেত্ৰা সেট্ঠিঞ্চ ভরিযঞ্চ হত্থে গহেত্ৰা বহি কারাপেসি। সামাৰতী, ন্হাযিত্ৰা আগন্ত্ৰা গেহং পৰিসিতুং ওকাসং অলভন্তী, ‘‘কিং এতং, তাতা’’তি পুচ্ছি। ‘‘অম্ম, রাজা তৰ কারণা পহিণি। অথ ‘ন মযং দস্সামা’তি ৰুত্তে ঘরং লঞ্ছাপেত্ৰা অম্হে বহি কারাপেসী’’তি। ‘‘তাত, ভারিযং ৰো কম্মং কতং, রঞ্ঞা নাম পহিতে ‘ন, দেমা’তি অৰত্ৰা ‘সচে মে ধীতরং সপরিৰারং গণ্হথ, দেমা’তি ৰত্তব্বং ভৰেয্য, তাতা’’তি। ‘‘সাধু, অম্ম, তৰ রুচিযা সতি এৰং করিস্সামী’’তি রঞ্ঞো তথা সাসনং পাহেসি। রাজা ‘‘সাধূ’’তি সম্পটিচ্ছিত্ৰা তং সপরিৰারং আনেত্ৰা অভিসিঞ্চিত্ৰা অগ্গমহেসিট্ঠানে ঠপেসি। সেসা তস্সাযেৰ পরিৰারিত্থিযো অহেসুং। অযং সামাৰতিযা উপ্পত্তি।
উতেনস্স পন অপরাপি ৰাসুলদত্তা নাম দেৰী অহোসি চণ্ডপজ্জোতস্স ধীতা। উজ্জেনিযঞ্হি চণ্ডপজ্জোতো নাম রাজা অহোসি। সো একদিৰসং উয্যানতো আগচ্ছন্তো অত্তনো সম্পত্তিং ওলোকেত্ৰা, ‘‘অত্থি নু খো অঞ্ঞস্সপি কস্সচি এৰরূপা সম্পত্তী’’তি ৰত্ৰা তং সুত্ৰা মনুস্সেহি ‘‘কিং সম্পত্তি নামেসা, কোসম্বিযং উতেনস্স রঞ্ঞো অতিমহতী সম্পতী’’তি ৰুত্তে রাজা আহ – ‘‘তেন হি গণ্হিস্সাম ন’’ন্তি? ‘‘ন সক্কা সো গহেতু’’ন্তি। ‘‘কিঞ্চি কত্ৰা গণ্হিস্সামযেৰা’’তি? ‘‘ন সক্কা দেৰা’’তি। ‘‘কিং কারণা’’তি? ‘‘সো হত্থিকন্তং নাম সিপ্পং জানাতি, মন্তং পরিৰত্তেত্ৰা হত্থিকন্তৰীণং ৰাদেন্তো নাগে পলাপেতিপি গণ্হাতিপি। হত্থিৰাহনসম্পন্নো তেন সদিসো নাম নত্থী’’তি। ‘‘ন সক্কা মযা সো গহেতু’’ন্তি। ‘‘সচে তে, দেৰ, একন্তেন অযং নিচ্ছযো, তেন হি দারুহত্থিং কারেত্ৰা তস্সাসন্নট্ঠানং পেসেহি। সো হত্থিৰাহনং ৰা অস্সৰাহনং ৰা সুত্ৰা দূরম্পি গচ্ছতি। তত্থ নং আগতং গহেতুং সক্কা ভৰিস্সতী’’তি।
রাজা ‘‘অত্থেসো উপাযো’’তি দারুমযং যন্তহত্থিং কারাপেত্ৰা বহি পিলোতিকাহি ৰেঠেত্ৰা কতচিত্তকম্মং কত্ৰা তস্স ৰিজিতে আসন্নট্ঠানে একস্মিং সরতীরে ৰিস্সজ্জাপেসি। হত্থিনো অন্তোকুচ্ছিযং সট্ঠি পুরিসা অপরাপরং চঙ্কমন্তি, হত্থিলণ্ডং আহরিত্ৰা তত্থ তত্থ ছড্ডেসুং। একো ৰনচরকো হত্থিং দিস্ৰা, ‘‘অম্হাকং রঞ্ঞো অনুচ্ছৰিকো’’তি চিন্তেত্ৰা, গন্ত্ৰা রঞ্ঞো আরোচেসি – ‘‘দেৰ, মযা সব্বসেতো কেলাসকূটপটিভাগো তুম্হাকঞ্ঞেৰ অনুচ্ছৰিকো ৰরৰারণো দিট্ঠো’’তি। উতেনো তমেৰ মগ্গদেসকং কত্ৰা হত্থিং অভিরুয্হ সপরিৰারো নিক্খমি। তস্স আগমনং ঞত্ৰা চরপুরিসা গন্ত্ৰা চণ্ডপজ্জোতস্স আরোচেসুং। সো আগন্ত্ৰা মজ্ঝে তুচ্ছং কত্ৰা উভোসু পস্সেসু বলকাযং পযোজেসি। উতেনো তস্সাগমনং অজানন্তো হত্থিং অনুবন্ধি। অন্তো ঠিতমনুস্সা ৰেগেন পলাপেসুং। কট্ঠহত্থী রঞ্ঞো মন্তং পরিৰত্তেত্ৰা ৰীণং ৰাদেন্তস্স তন্তিসদ্দং অসুণন্তো ৰিয পলাযতিযেৰ। রাজা হত্থিনাগং পাপুণিতুং অসক্কোন্তো অস্সং আরুয্হ অনুবন্ধি। তস্মিং ৰেগেন অনুবন্ধন্তে বলকাযো ওহীযি। রাজা এককোৰ অহোসি। অথ নং উভোসু পস্সেসু পযুত্তা চণ্ডপজ্জোতস্স পুরিসা গণ্হিত্ৰা অত্তনো রঞ্ঞো অদংসু। অথস্স বলকাযো অমিত্তৰসং গতভাৰং ঞত্ৰা বহিনগরেৰ খন্ধাৰারং নিৰেসেত্ৰা অচ্ছি।
চণ্ডপজ্জোতোপি উতেনং জীৰগ্গাহমেৰ গাহাপেত্ৰা একস্মিং চোরগেহে পক্খিপিত্ৰা দ্ৰারং পিদহাপেত্ৰা তযো দিৰসে জযপানং পিৰি। উতেনো ততিযদিৰসে আরক্খকে পুচ্ছি – ‘‘কহং ৰো, তাত, রাজা’’তি? ‘‘‘পচ্চামিত্তো মে গহিতো’তি জযপানং পিৰতী’’তি। ‘‘কা নামেসা মাতুগামস্স ৰিয তুম্হাকং রঞ্ঞো কিরিযা, ননু পটিরাজূনং গহেত্ৰা ৰিস্সজ্জেতুং ৰা মারেতুং ৰা ৰট্টতি, অম্হে দুক্খং নিসীদাপেত্ৰা জযপানং কির পিৰতী’’তি। তে গন্ত্ৰা তমত্থং রঞ্ঞো আরোচেসুং। সো আগন্ত্ৰা ‘‘সচ্চং কির ত্ৰং এৰং ৰদসী’’তি পুচ্ছি। ‘‘আম, মহারাজা’’তি। ‘‘সাধু তং ৰিস্সজ্জেস্সামি, এৰরূপো কির তে মন্তো অত্থি, তং ময্হং দস্সসী’’তি। ‘‘সাধু দস্সামি, গহণসমযে মং ৰন্দিত্ৰা তং গণ্হাহি। কিং পন ত্ৰং ৰন্দিস্সসী’’তি? ‘‘ক্যাহং তং ৰন্দিস্সামি, ন ৰন্দিস্সামী’’তি? ‘‘অহম্পি তে ন দস্সামী’’তি । ‘‘এৰং সন্তে রাজাণং তে করিস্সামী’’তি। ‘‘করোহি, সরীরস্স মে ইস্সরো, ন পন চিত্তস্সা’’তি। রাজা তস্স সূরগজ্জিতং সুত্ৰা, ‘‘কথং নু খো ইমং মন্তং গণ্হিস্সামী’’তি চিন্তেত্ৰা, ‘‘ইমং মন্তং অঞ্ঞং জানাপেতুং ন সক্কা, মম ধীতরং এতস্স সন্তিকে উগ্গণ্হাপেত্ৰা অহং তস্সা সন্তিকে গণ্হিস্সামী’’তি। অথ নং আহ – ‘‘অঞ্ঞস্স ৰন্দিত্ৰা গণ্হন্তস্স দস্সসী’’তি। ‘‘আম, মহারাজা’’তি। ‘‘তেন হি অম্হাকং ঘরে একা খুজ্জা অত্থি তস্সা অন্তোসাণিযং ৰন্দিত্ৰা নিসিন্নায ত্ৰং বহিসাণিযং ঠিতোৰ মন্তং ৰাচেহী’’তি। ‘‘সাধু, মহারাজ, খুজ্জা ৰা হোতু পীঠসপ্পি ৰা, ৰন্দন্তিযা দস্সামী’’তি। ততো রাজা গন্ত্ৰা ধীতরং ৰাসুলদত্তং আহ – ‘‘অম্ম, একো সঙ্খকুট্ঠী অনগ্ঘমন্তং জানাতি, তং অঞ্ঞং জানাপেতুং ন সক্কা। ত্ৰং অন্তোসাণিযং নিসীদিত্ৰা তং ৰন্দিত্ৰা মন্তং গণ্হ, সো বহিসাণিযং ঠত্ৰা তুয্হং ৰাচেস্সতি। তৰ সন্তিকা অহং তং গণ্হিস্সামী’’তি।
এৰং সো তেসং অঞ্ঞমঞ্ঞং সন্থৰকরণভযেন ধীতরং খুজ্জং, ইতরং সঙ্খকুট্ঠিং কত্ৰা কথেসি। সো তস্সা অন্তোসাণিযং ৰন্দিত্ৰা নিসিন্নায বহি ঠিতো মন্তং ৰাচেসি। অথ নং একদিৰসং পুনপ্পুনং ৰুচ্চমানম্পি মন্তপদং ৰত্তুং অসক্কোন্তিং ‘‘অরে খুজ্জে অতিবহলোট্ঠকপোলং তে মুখং, এৰং নাম ৰদেহী’’তি আহ। ‘‘সা কুজ্ঝিত্ৰা অরে দুট্ঠসঙ্খকুট্ঠি কিং ৰদেসি, কিং মাদিসা খুজ্জা নাম হোতী’’তি? সাণিকণ্ণং উক্খিপিত্ৰা ‘‘কাসি ত্ৰ’’ন্তি ৰুত্তে, ‘‘রঞ্ঞো ধীতা ৰাসুলদত্তা নামাহ’’ন্তি আহ। ‘‘পিতা তে তং ময্হং কথেন্তো ‘খুজ্জা’তি কথেসী’’তি। ‘‘ময্হম্পি কথেন্তো তং সঙ্খকুট্ঠিং কত্ৰা কথেসী’’তি। তে উভোপি ‘‘তেন হি অম্হাকং সন্থৰকরণভযেন কথিতং ভৰিস্সতী’’তি অন্তোসাণিযঞ্ঞেৰ সন্থৰং করিংসু।
ততো পট্ঠায মন্তগ্গহণং ৰা সিপ্পগ্গহণং ৰা নত্থি। রাজাপি ধীতরং নিচ্চং পুচ্ছতি – ‘‘সিপ্পং গণ্হসি, অম্মা’’তি? ‘‘গণ্হামি, তাতা’’তি। অথ নং একদিৰসং উতেনো আহ – ‘‘ভদ্দে, সামিকেন কত্তব্বং নাম নেৰ মাতাপিতরো ন ভাতুভগিনিযো কাতুং সক্কোন্তি, সচে ময্হং জীৰিতং দস্সসি, পঞ্চ তে ইত্থিসতানি পরিৰারং দত্ৰা অগ্গমহেসিট্ঠানং দস্সামী’’তি। ‘‘সচে ইমস্মিং ৰচনে পতিট্ঠাতুং সক্খিস্সথ, দস্সামি ৰো জীৰিত’’ন্তি। ‘‘সক্খিস্সামি, ভদ্দে’’তি। সা ‘‘সাধু, সামী’’তি পিতু সন্তিকং গন্ত্ৰা ৰন্দিত্ৰা একমন্তং অট্ঠাসি। অথ নং সো পুচ্ছি – ‘‘অম্ম, নিট্ঠিতং সিপ্প’’ন্তি? ‘‘ন তাৰ নিট্ঠিতং, তাত, সিপ্প’’ন্তি। অথ নং সো পুচ্ছি – ‘‘কিং, অম্মা’’তি? ‘‘অম্হাকং একং দ্ৰারঞ্চ একং ৰাহনঞ্চ লদ্ধুং ৰট্টতি, তাতা’’তি। ‘‘ইদং কিং, অম্মা’’তি? ‘‘তাত, রত্তিং কির তারকসঞ্ঞায মন্তস্স উপচারত্থায একং ওসধং গহেতব্বং অত্থি। তস্মা অম্হাকং ৰেলায ৰা অৰেলায ৰা নিক্খমনকালে একং দ্ৰারঞ্চেৰ একং ৰাহনঞ্চ লদ্ধুং ৰট্টতী’’তি। রাজা ‘‘সাধূ’’তি সম্পটিচ্ছি। তে অত্তনো অভিরুচিতং একং দ্ৰারং হত্থগতং করিংসু। রঞ্ঞো পন পঞ্চ ৰাহনানি অহেসুং। ভদ্দৰতী নাম করেণুকা একদিৰসং পঞ্ঞাস যোজনানি গচ্ছতি, কাকো নাম দাসো সট্ঠি যোজনানি গচ্ছতি, চেলকট্ঠি চ মুঞ্চকেসী চাতি দ্ৰে অস্সা যোজনসতং গচ্ছন্তি, নাল়াগিরি হত্থী ৰীসতি যোজনসতন্তি।
সো কির রাজা অনুপ্পন্নে বুদ্ধে একস্স ইস্সরস্স উপট্ঠাকো অহোসি। অথেকদিৰসং ইস্সরে বহিনগরং গন্ত্ৰা ন্হত্ৰা আগচ্ছন্তে একো পচ্চেকবুদ্ধো নগরং পিণ্ডায পৰিসিত্ৰা সকলনগরৰাসীনং মারেন আৰট্টিতত্তা একং ভিক্খাম্পি অলভিত্ৰা যথাধোতেন পত্তেন নিক্খমি। অথ নং নগরদ্ৰারং পত্তকালে মারো অঞ্ঞাতকৰেসেন উপসঙ্কমিত্ৰা, ‘‘অপি, ভন্তে, ৰো কিঞ্চি লদ্ধ’’ন্তি পুচ্ছি। ‘‘কিং পন মে ত্ৰং অলভনাকারং করী’’তি? ‘‘তেন হি নিৰত্তিত্ৰা পুন পৰিসথ, ইদানি ন করিস্সামী’’তি। ‘‘নাহং পুন নিৰত্তিস্সামী’’তি। সচে হি নিৰত্তেয্য, পুন সো সকলনগরৰাসীনং সরীরে অধিমুঞ্চিত্ৰা পাণিং পহরিত্ৰা হসনকেল়িং করেয্য। পচ্চেকবুদ্ধে অনিৰত্তিত্ৰা গতে মারো তত্থেৰ অন্তরধাযি। অথ সো ইস্সরো যথাধোতেনেৰ পত্তেন আগচ্ছন্তং পচ্চেকবুদ্ধং দিস্ৰা ৰন্দিত্ৰা, ‘‘অপি, ভন্তে, কিঞ্চি লদ্ধ’’ন্তি পুচ্ছি। ‘‘চরিত্ৰা নিক্খন্তম্হাৰুসো’’তি। সো চিন্তেসি – ‘‘অয্যো, মযা পুচ্ছিতং অকথেত্ৰা অঞ্ঞং ৰদতি, ন কিঞ্চি লদ্ধং ভৰিস্সতী’’তি। অথস্স পত্তং ওলোকেন্তো তুচ্ছং দিস্ৰা গেহে ভত্তস্স নিট্ঠিতানিট্ঠিতভাৰং অজাননতায সূরো হুত্ৰা পত্তং গহেতুং অৰিসহন্তো ‘‘থোকং, ভন্তে, অধিৰাসেথা’’তি ৰত্ৰা ৰেগেন ঘরং গন্ত্ৰা ‘‘অম্হাকং ভত্তং নিট্ঠিত’’ন্তি পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘নিট্ঠিত’’ন্তি ৰুত্তে তং উপট্ঠাকং আহ – ‘‘তাত, অঞ্ঞো তযা সম্পন্নৰেগতরো নাম নত্থি, সীঘেন জৰেন ভদন্তং পত্ৰা ‘পত্তং মে, ভন্তে, দেথা’তি ৰত্ৰা পত্তং গহেত্ৰা ৰেগেন এহী’’তি। সো একৰচনেনেৰ পক্খন্দিত্ৰা পত্তং গহেত্ৰা আহরি। ইস্সরোপি অত্তনো ভোজনস্স পত্তং পূরেত্ৰা ‘‘ইমং সীঘং গন্ত্ৰা অয্যস্স সম্পাদেহি, অহং তে ইতো পত্তিং দম্মী’’তি আহ।
সোপি তং গহেত্ৰা জৰেন গন্ত্ৰা পচ্চেকবুদ্ধস্স পত্তং দত্ৰা পঞ্চপতিট্ঠিতেন ৰন্দিত্ৰা, ‘‘ভন্তে, ‘ৰেলা উপকট্ঠা’তি অহং অতিসীঘেন জৰেন আগতো চ গতো চ, এতস্স মে জৰস্স ফলেন যোজনানং পণ্ণাসসট্ঠিসতৰীসসতগমনসমত্থানি পঞ্চ ৰাহনানি নিব্বত্তন্তু, আগচ্ছন্তস্স চ মে গচ্ছন্তস্স চ সরীরং সূরিযতেজেন তত্থং, তস্স মে ফলেন নিব্বত্তনিব্বত্তট্ঠানে আণা সূরিযতেজসদিসা হোতু, ইমস্মিং মে পিণ্ডপাতে সামিনা পত্তি দিন্না, তস্সা মে নিস্সন্দেন তুম্হেহি দিট্ঠধম্মস্স ভাগী হোমী’’তি আহ। পচ্চেকবুদ্ধো ‘‘এৰং হোতূ’’তি ৰত্ৰা –
‘‘ইচ্ছিতং পত্থিতং তুয্হং, সব্বমেৰ সমিজ্ঝতু।
সব্বে পূরেন্তু সঙ্কপ্পা, চন্দো পন্নরসো যথা॥ (দী॰ নি॰ অট্ঠ॰ ২.৯৫ পুব্বূপনিস্সযসম্পত্তিকথা; অ॰ নি॰ অট্ঠ॰ ১.১. ১৯২)।
‘‘ইচ্ছিতং পত্থিতং তুয্হং, খিপ্পমেৰ সমিজ্ঝতু।
সব্বে পূরেন্তু সঙ্কপ্পা, মণিজোতিরসো যথা’’তি॥ –
অনুমোদনং অকাসি। পচ্চেকবুদ্ধানং কির ইধাৰ দ্ৰে গাথা অনুমোদনগাথা নাম হোন্তি। তত্থ জোতিরসোতি সব্বকামদদং মণিরতনং ৰুচ্চতি। ইদং তস্স পুব্বচরিতং। সো এতরহি চণ্ডপজ্জোতো অহোসি। তস্স চ কম্মস্স নিস্সন্দেন ইমানি পঞ্চ ৰাহনানি নিব্বত্তিংসু। অথেকদিৰসং রাজা উয্যানকীল়ায নিক্খমি। উতেনো ‘‘অজ্জ পলাযিতব্ব’’ন্তি মহন্তামহন্তে চম্মপসিব্বকে হিরঞ্ঞসুৰণ্ণস্স পূরেত্ৰা করেণুকাপিট্ঠে ঠপেত্ৰা ৰাসুলদত্তং আদায পলাযি। অন্তেপুরপালকা পলাযন্তং তং দিস্ৰা গন্ত্ৰা রঞ্ঞো আরোচেসুং। রাজা ‘‘সীঘং গচ্ছথা’’তি বলং পহিণি। উতেনো বলস্স পক্খন্দভাৰং ঞত্ৰা কহাপণপসিব্বকং মোচেত্ৰা পাতেসি, মনুস্সা কহাপণে উচ্চিনিত্ৰা পুন পক্খন্দিংসু। ইতরো সুৰণ্ণপসিব্বকং মোচেত্ৰা পাতেত্ৰা নেসং সুৰণ্ণলোভেন পপঞ্চেন্তানঞ্ঞেৰ বহি নিৰুট্ঠং অত্তনো খন্ধাৰারং পাপুণি। অথ নং আগচ্ছন্তং দিস্ৰাৰ অত্তনো বলকাযো পরিৰারেত্ৰা নগরং পৰেসেসি। সো পত্ৰাৰ ৰাসুলদত্তং অভিসিঞ্চিত্ৰা অগ্গমহেসিট্ঠানে ঠপেসীতি। অযং ৰাসুলদত্তায উপ্পত্তি।
অপরা পন মাগণ্ডিযা নাম রঞ্ঞো সন্তিকা অগ্গমহেসিট্ঠানং লভি। সা কির কুরুরট্ঠে মাগণ্ডিযব্রাহ্মণস্স ধীতা। মাতাপিস্সা মাগণ্ডিযাযেৰ নামং। চূল়পিতাপিস্সা মাগণ্ডিযোৰ, সা অভিরূপা অহোসি দেৰচ্ছরপটিভাগা। পিতা পনস্সা অনুচ্ছৰিকং সামিকং অলভন্তো মহন্তেহি মহন্তেহি কুলেহি যাচিতোপি ‘‘ন ময্হং ধীতু তুম্হে অনুচ্ছৰিকা’’তি তজ্জেত্ৰা উয্যোজেসি। অথেকদিৰসং সত্থা পচ্চূসসমযে লোকং ৰোলোকেন্তো মাগণ্ডিযব্রাহ্মণস্স সপজাপতিকস্স অনাগামিফলূপনিস্সযং দিস্ৰা অত্তনো পত্তচীৰরমাদায তস্স বহিনিগমে অগ্গিপরিচরণট্ঠানং অগমাসি। সো তথাগতস্স রূপসোভগ্গপ্পত্তং অত্তভাৰং ওলোকেত্ৰা, ‘‘ইমস্মিং লোকে ইমিনা পুরিসেন সদিসো অঞ্ঞো পুরিসো নাম নত্থি, অযং ময্হং ধীতু অনুচ্ছৰিকো, ইমস্স পোসাপনত্থায ধীতরং দস্সামী’’তি চিন্তেত্ৰা, ‘‘সমণ, একা মে ধীতা অত্থি, অহং এত্তকং কালং তস্সা অনুচ্ছৰিকং পুরিসং ন পস্সামি, তুম্হে তস্সা অনুচ্ছৰিকা, সা চ তুম্হাকঞ্ঞেৰ অনুচ্ছৰিকা। তুম্হাকঞ্হি পাদপরিচারিকা, তস্সা চ ভত্তা লদ্ধুং ৰট্টতি, তং ৰো অহং দস্সামি, যাৰ মমাগমনা ইধেৰ তিট্ঠথা’’তি আহ। সত্থা কিঞ্চি অৰত্ৰা তুণ্হী অহোসি। ব্রাহ্মণো ৰেগেন ঘরং গন্ত্ৰা, ‘‘ভোতি, ভোতি ধীতু মে অনুচ্ছৰিকো পুরিসো দিট্ঠো, সীঘং সীঘং নং অলঙ্করোহী’’তি তং অলঙ্কারাপেত্ৰা সদ্ধিং ব্রাহ্মণিযা আদায সত্থু সন্তিকং পাযাসি। সকলনগরং সঙ্খুভি। অযং ‘‘এত্তকং কালং ময্হং ধীতু অনুচ্ছৰিকো নত্থী’’তি কস্সচি অদত্ৰা ‘‘অজ্জ মে ধীতু অনুচ্ছৰিকো দিট্ঠো’’তি কির ৰদেতি, ‘‘কীদিসো নু খো সো পুরিসো, পস্সিস্সাম ন’’ন্তি মহাজনো তেনেৰ সদ্ধিং নিক্খমি।
তস্মিং ধীতরং গহেত্ৰা আগচ্ছন্তে সত্থা তেন ৰুত্তট্ঠানে অট্ঠত্ৰা তত্থ পদচেতিযং দস্সেত্ৰা গন্ত্ৰা অঞ্ঞস্মিং ঠানে অট্ঠাসি। বুদ্ধানঞ্হি পদচেতিযং অধিট্ঠহিত্ৰা অক্কন্তট্ঠানেযেৰ পঞ্ঞাযতি, ন অঞ্ঞত্থ। যেসঞ্চত্থায অধিট্ঠিতং হোতি, তেযেৰ নং পস্সন্তি। তেসং পন অদস্সনকরণত্থং হত্থিআদযো ৰা অক্কমন্তু, মহামেঘো ৰা পৰস্সতু, ৰেরম্ভৰাতা ৰা পহরন্তু, ন তং কোচি মক্খেতুং সক্কোতি। অথ ব্রাহ্মণী ব্রাহ্মণং আহ – ‘‘কুহিং সো পুরিসো’’তি। ‘‘‘ইমস্মিং ঠানে তিট্ঠাহী’তি নং অৰচং, কুহিং নু খো সো গতো’’তি ইতো চিতো ওলোকেন্তো পদচেতিযং দিস্ৰা ‘‘অযমস্স পদৰলঞ্জো’’তি আহ। ব্রাহ্মণী সলক্খণমন্তানং তিণ্ণং ৰেদানং পগুণতায লক্খণমন্তে পরিৰত্তেত্ৰা পদলক্খণং উপধারেত্ৰা, ‘‘নযিদং, ব্রাহ্মণ, পঞ্চকামগুণসেৰিনো পদ’’ন্তি ৰত্ৰা ইমং গাথমাহ –
‘‘রত্তস্স হি উক্কুটিকং পদং ভৰে,
দুট্ঠস্স হোতি সহসানুপীল়িতং।
মূল়্হস্স হোতি অৰকড্ঢিতং পদং,
ৰিৰট্টচ্ছদস্স ইদমীদিসং পদ’’ন্তি॥ (অ॰ নি॰ অট্ঠ॰ ১.১.২৬০-২৬১; ৰিসুদ্ধি॰ ১.৪৫)।
অথ নং ব্রাহ্মণো এৰমাহ – ‘‘ভোতি ত্ৰং উদকপাতিযং কুম্ভীলং, গেহমজ্ঝে চ পন চোরং ৰিয মন্তে পস্সনসীলা, তুণ্হী হোহী’’তি। ব্রাহ্মণ, যং ইচ্ছসি, তং ৰদেহি, নযিদং পঞ্চকামগুণসেৰিনো পদন্তি। ততো ইতো চিতো চ ওলোকেন্তো সত্থারং দিস্ৰা, ‘‘অযং সো পুরিসো’’তি ৰত্ৰা ব্রাহ্মণো গন্ত্ৰা, ‘‘সমণ, ধীতরং মে তৰ পোসাপনত্থায দেমী’’তি আহ। সত্থা ‘‘ধীতরা তে ময্হং অত্থো অত্থি ৰা নত্থি ৰা’’তি অৰত্ৰাৰ, ‘‘ব্রাহ্মণ, একং তে কারণং কথেমী’’তি ৰত্ৰা, ‘‘কথেহি সমণা’’তি ৰুত্তে মহাভিনিক্খমনতো পট্ঠায যাৰ অজপালনিগ্রোধমূলা মারেন অনুবদ্ধভাৰং অজপালনিগ্রোধমূলে চ পন ‘‘অতীতো দানি মে এস ৰিসয’’ন্তি তস্স সোকাতুরস্স সোকৰূপসমনত্থং আগতাহি মারধীতাহি কুমারিকৰণ্ণাদিৰসেন পযোজিতং পলোভনং আচিক্খিত্ৰা, ‘‘তদাপি ময্হং ছন্দো নাহোসী’’তি ৰত্ৰা –
‘‘দিস্ৰান তণ্হং অরতিং রগঞ্চ,
নাহোসি ছন্দো অপি মেথুনস্মিং।
কিমেৰিদং মুত্তকরীসপুণ্ণং,
পাদাপি নং সম্ফুসিতুং ন ইচ্ছে’’তি॥ (অ॰ নি॰ অট্ঠ॰ ১.১.২৬০-২৬১; সু॰ নি॰ ৮৪১) –
ইমং গাথমাহ। গাথাপরিযোসানে ব্রাহ্মণো চ ব্রাহ্মণী চ অনাগামিফলে পতিট্ঠহিংসু। মাগণ্ডিযাপি খো ‘‘সচস্স মযা অত্থো নত্থি, অনত্থিকভাৰোৰ ৰত্তব্বো, অযং পন মং মুত্তকরীসপুণ্ণং করোতি, পাদাপি নং সম্ফুসিতুং ন ইচ্ছেতি, হোতু, অত্তনো জাতিকুলপদেসভোগযসৰযসম্পত্তিং আগম্ম তথারূপং ভত্তারং লভিত্ৰা সমণস্স গোতমস্স কত্তব্বযুত্তকং জানিস্সামী’’তি সত্থরি আঘাতং বন্ধি। ‘‘কিং পন সত্থা তায অত্তনি আঘাতুপ্পত্তিং জানাতি, নো’’তি? ‘‘জানাতিযেৰ। জানন্তো কস্মা গাথমাহা’’তি? ইতরেসং দ্ৰিন্নং ৰসেন। বুদ্ধা হি আঘাতং অগণেত্ৰা মগ্গফলাধিগমারহানং ৰসেন ধম্মং দেসেন্তিযেৰ। মাতাপিতরো তং নেত্ৰা চূল়মাগণ্ডিযং কনিট্ঠং পটিচ্ছাপেত্ৰা পব্বজিত্ৰা অরহত্তং পাপুণিংসু। চূল়মাগণ্ডিযোপি চিন্তেসি – ‘‘মম ধীতা ওমকসত্তস্স ন অনুচ্ছৰিকা, একস্স রঞ্ঞোৰ অনুচ্ছৰিকা’’তি। তং আদায কোসম্বিং গন্ত্ৰা সব্বালঙ্কারেহি অলঙ্করিত্ৰা, ‘‘ইমং ইত্থিরতনং দেৰস্স অনুচ্ছৰিক’’ন্তি উতেনস্স রঞ্ঞো অদাসি। সো তং দিস্ৰাৰ উপ্পন্নবলৰসিনেহো অভিসেকং কত্ৰা পঞ্চসতমাতুগামপরিৰারং দত্ৰা অগ্গমহেসিট্ঠানে ঠপেসি। অযং মাগণ্ডিযায উপ্পত্তি।
এৰমস্স দিযড্ঢসহস্সনাটকিত্থিপরিৰারা তিস্সো অগ্গমহেসিযো অহেসুং। তস্মিং খো পন সমযে ঘোসকসেট্ঠি কুক্কুটসেট্ঠি পাৰারিকসেট্ঠীতি কোসম্বিযং তযো সেট্ঠিনো হোন্তি। তে উপকট্ঠায ৰস্সূপনাযিকায পঞ্চসততাপসে হিমৰন্ততো আগন্ত্ৰা নগরে ভিক্খায চরন্তে দিস্ৰা পসীদিত্ৰা নিসীদাপেত্ৰা ভোজেত্ৰা পটিঞ্ঞং গহেত্ৰা চত্তারো মাসে অত্তনো সন্তিকে ৰসাপেত্ৰা পুন ৰস্সারত্তে আগমনত্থায পটিজানাপেত্ৰা উয্যোজেসুং। তাপসাপি ততো পট্ঠায অট্ঠ মাসে হিমৰন্তে ৰসিত্ৰা চত্তারো মাসে তেসং সন্তিকে ৰসিংসু। তে অপরভাগে হিমৰন্ততো আগচ্ছন্তা অরঞ্ঞাযতনে একং মহানিগ্রোধং দিস্ৰা তস্স মূলে নিসীদিংসু। তেসু জেট্ঠকতাপসো চিন্তেসি – ‘‘ইমস্মিং রুক্খে অধিৰত্থা দেৰতা ওরমত্তিকা ন ভৰিস্সতি, মহেসক্খেনেৰেত্থ দেৰরাজেন ভৰিতব্বং , সাধু ৰত সচাযং ইসিগণস্স পানীযং দদেয্যা’’তি। সোপি পানীযং অদাসি। তাপসো ন্হানোদকং চিন্তেসি, তম্পি অদাসি। ততো ভোজনং চিন্তেসি, তম্পি অদাসি। অথস্স এতদহোসি – ‘‘অযং দেৰরাজা অম্হেহি চিন্তিতং চিন্তিতং সব্বং দেতি, অহো ৰত নং পস্সেয্যামা’’তি। সো রুক্খক্খন্ধং পদালেত্ৰা অত্তানং দস্সেসি। অথ নং তাপসা, ‘‘দেৰরাজ, মহতী তে সম্পত্তি, কিং নু খো কত্ৰা অযং তে লদ্ধা’’তি পুচ্ছিংসু। ‘‘মা পুচ্ছথ, অয্যা’’তি। ‘‘আচিক্খ, দেৰরাজা’’তি। সো অত্তনা কতকম্মস্স পরিত্তকত্তা লজ্জমানো কথেতুং ন ৰিসহি। তেহি পুনপ্পুনং নিপ্পীল়িযমানো পন ‘‘তেন হি সুণাথা’’তি ৰত্ৰা কথেসি।
সো কিরেকো দুগ্গতমনুস্সো হুত্ৰা ভতিং পরিযেসন্তো অনাথপিণ্ডিকস্স সন্তিকে ভতিকম্মং লভিত্ৰা তং নিস্সায জীৰিকং কপ্পেসি। অথেকস্মিং উপোসথদিৰসে সম্পত্তে অনাথপিণ্ডিকো ৰিহারতো আগন্ত্ৰা পুচ্ছি – ‘‘তস্স ভতিকস্স অজ্জুপোসথদিৰসভাৰো কেনচি কথিতো’’তি? ‘‘ন কথিতো, সামী’’তি। ‘‘তেন হিস্স সাযমাসং পচথা’’তি। অথস্স পত্থোদনং পচিংসু। সো দিৰসং অরঞ্ঞে কম্মং কত্ৰা সাযং আগন্ত্ৰা ভত্তে ৰড্ঢেত্ৰা দিন্নে ‘‘ছাতোম্হী’’তি সহসা অভুঞ্জিত্ৰাৰ ‘‘অঞ্ঞেসু দিৰসেসু ইমস্মিং গেহে ‘ভত্তং দেথ, সূপং দেথ, ব্যঞ্জনং দেথা’তি মহাকোলাহলং অহোসি, অজ্জ তে সব্বে নিস্সদ্দা নিপজ্জিংসু, ময্হমেৰ একস্সাহারং ৰড্ঢযিংসু, কিং নু খো এত’’ন্তি চিন্তেত্ৰা পুচ্ছি – ‘‘অৰসেসা ভুঞ্জিংসু, ন ভুঞ্জিংসূ’’তি? ‘‘ন ভুঞ্জিংসু, তাতা’’তি। ‘‘কিং কারণা’’তি? ইমস্মিং গেহে উপোসথদিৰসেসু সাযমাসং ন ভুঞ্জন্তি, সব্বেৰ উপোসথিকা হোন্তি। অন্তমসো থনপাযিনোপি দারকে মুখং ৰিক্খালাপেত্ৰা চতুমধুরং মুখে পক্খিপাপেত্ৰা মহাসেট্ঠি উপোসথিকে কারেতি। গন্ধতেলপ্পদীপে জালন্তে খুদ্দকমহল্লকদারকা সযনগতা দ্ৰত্তিংসাকারং সজ্ঝাযন্তি। তুয্হং পন উপোসথদিৰসভাৰং কথেতুং সতিং ন করিম্হা। তস্মা তৰেৰ ভত্তং পক্কং, নং ভুঞ্জস্সূতি। সচে ইদানি উপোসথিকেন ভৰিতুং ৰট্টতি, অহম্পি ভৰেয্যন্তি। ‘‘ইদং সেট্ঠি জানাতী’’তি। ‘‘তেন হি নং পুচ্ছথা’’তি। তে গন্ত্ৰা সেট্ঠিং পুচ্ছিংসু। সো এৰমাহ – ‘‘ইদানি পন অভুঞ্জিত্ৰা মুখং ৰিক্খালেত্ৰা উপোসথঙ্গানি অধিট্ঠহন্তো উপড্ঢং উপোসথকম্মং লভিস্সতী’’তি। ইতরো তং সুত্ৰা তথা অকাসি।
তস্স সকলদিৰসং কম্মং কত্ৰা ছাতস্স সরীরে ৰাতা কুপ্পিংসু। সো যোত্তেন উরং বন্ধিত্ৰা যোত্তকোটিযং গহেত্ৰা পরিৰত্ততি। সেট্ঠি তং পৰত্তিং সুত্ৰা উক্কাহি ধারিযমানাহি চতুমধুরং গাহাপেত্ৰা তস্স সন্তিকং আগন্ত্ৰা, ‘‘কিং, তাতা’’তি পুচ্ছি। ‘‘সামি, ৰাতা মে কুপ্পিতা’’তি। ‘‘তেন হি উট্ঠায ইদং ভেসজ্জং খাদাহী’’তি। ‘‘তুম্হেপি খাদথ, সামী’’তি। ‘‘অম্হাকং অফাসুকং নত্থি, ত্ৰং খাদাহী’’তি। ‘‘সামি, অহং উপোসথকম্মং করোন্তো সকলং কাতুং নাসক্খিং, উপড্ঢকম্মম্পি মে ৰিকলং মা অহোসী’’তি ন ইচ্ছি। ‘‘মা এৰং করি, তাতা’’তি ৰুচ্চমানোপি অনিচ্ছিত্ৰা অরুণে উট্ঠহন্তে মিলাতমালা ৰিয কালং কত্ৰা তস্মিং নিগ্রোধরুক্খে দেৰতা হুত্ৰা নিব্বত্তি। তস্মা ইমমত্থং কথেত্ৰা ‘‘সো সেট্ঠি বুদ্ধমামকো, ধম্মমামকো, সঙ্ঘমামকো, তং নিস্সায কতস্স উপড্ঢুপোসথকম্মস্স নিস্সন্দেনেসা সম্পত্তি মযা লদ্ধা’’তি আহ।
‘‘বুদ্ধো’’তি ৰচনং সুত্ৰাৰ পঞ্চসতা তাপসা উট্ঠায দেৰতায অঞ্জলিং পগ্গয্হ ‘‘বুদ্ধোতি ৰদেসি, বুদ্ধোতি ৰদেসী’’তি পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘বুদ্ধোতি ৰদামি, বুদ্ধোতি ৰদামী’’তি তিক্খত্তুং পটিজানাপেত্ৰা ‘‘ঘোসোপি খো এসো দুল্লভো লোকস্মি’’ন্তি উদানং উদানেত্ৰা ‘‘দেৰতে অনেকেসু কপ্পসতসহস্সেসু অসুতপুব্বং সদ্দং তযা সুণাপিতম্হা’’তি আহংসু। অথ অন্তেৰাসিনো আচরিযং এতদৰোচুং – ‘‘তেন হি সত্থু সন্তিকং গচ্ছামা’’তি। ‘‘তাতা, তযো সেট্ঠিনো অম্হাকং বহূপকারা, স্ৰে তেসং নিৰেসনে ভিক্খং গণ্হিত্ৰা তেসম্পি আচিক্খিত্ৰা গমিস্সাম, অধিৰাসেথ, তাতা’’তি। তে অধিৰাসযিংসু। পুনদিৰসে সেট্ঠিনো যাগুভত্তং সম্পাদেত্ৰা আসনানি পঞ্ঞাপেত্ৰা ‘‘অজ্জ নো অয্যানং আগমনদিৰসো’’তি ঞত্ৰা পচ্চুগ্গমনং কত্ৰা তে আদায নিৰেসনং গন্ত্ৰা নিসীদাপেত্ৰা ভিক্খং অদংসু। তে কতভত্তকিচ্চা মহাসেট্ঠিনো ‘‘মযং গমিস্সামা’’তি ৰদিংসু। ‘‘ননু, ভন্তে, তুম্হেহি চত্তারো ৰস্সিকে মাসে অম্হাকং গহিতাৰ পটিঞ্ঞা, ইদানি কুহিং গচ্ছথা’’তি? ‘‘লোকে কির বুদ্ধো উপ্পন্নো, ধম্মো উপ্পন্নো, সঙ্ঘো উপ্পন্নো, তস্মা সত্থু সন্তিকং গমিস্সামা’’তি। ‘‘কিং পন তস্স সত্থুনো সন্তিকং তুম্হাকঞ্ঞেৰ গন্তুং ৰট্টতী’’তি? ‘‘অঞ্ঞেসম্পি অৰারিতং, আৰুসো’’তি। ‘‘তেন হি, ভন্তে, আগমেথ, মযম্পি গমনপরিৰচ্ছং কত্ৰা গচ্ছামা’’তি। ‘‘তুম্হেসু পরিৰচ্ছং করোন্তেসু অম্হাকং পপঞ্চো হোতি, মযং পুরতো গচ্ছাম, তুম্হে পচ্ছা আগচ্ছেয্যাথা’’তি ৰত্ৰা তে পুরেতরং গন্ত্ৰা সম্মাসম্বুদ্ধং দিস্ৰা অভিত্থৰিত্ৰা ৰন্দিত্ৰা একমন্তং নিসীদিংসু। অথ নেসং সত্থা অনুপুব্বিং কথং কথেত্ৰা ধম্মং দেসেসি। দেসনাপরিযোসানে সব্বেপি সহ পটিসম্ভিদাহি অরহত্তং পত্ৰা পব্বজ্জং যাচিত্ৰা ‘‘এথ, ভিক্খৰো’’তি ৰচনসমনন্তরংযেৰ ইদ্ধিমযপত্তচীৰরধরা এহিভিক্খূ অহেসুং।
তেপি খো তযো সেট্ঠিনো পঞ্চহি পঞ্চহি সকটসতেহি ভত্তচ্ছাদনসপ্পিমধুফাণিতাদীনি দানূপকরণানি আদায সাৰত্থিং পত্ৰা সত্থারং ৰন্দিত্ৰা ধম্মকথং সুত্ৰা কথাপরিযোসানে সোতাপত্তিফলে পতিট্ঠায অদ্ধমাসমত্তম্পি দানং দদমানা সত্থু সন্তিকে ৰসিত্ৰা কোসম্বিং আগমনত্থায সত্থারং যাচিত্ৰা সত্থারা পটিঞ্ঞং দদন্তেন ‘‘সুঞ্ঞাগারে খো গহপতযো তথাগতা অভিরমন্তী’’তি ৰুত্তে, ‘‘অঞ্ঞাতং, ভন্তে, অম্হেহি পহিতসাসনেন আগন্তুং ৰট্টতী’’তি ৰত্ৰা কোসম্বিং গন্ত্ৰা ঘোসকসেট্ঠি ঘোসিতারামং, কুক্কুটসেট্ঠি কুক্কুটারামং, পাৰারিকসেট্ঠি পাৰারিকারামন্তি তযো মহাৰিহারে কারেত্ৰা সত্থু আগমনত্থায সাসনং পহিণিংসু। সত্থা তেসং সাসনং সুত্ৰা তত্থ অগমাসি। তে পচ্চুগ্গন্ত্ৰা সত্থারং ৰিহারং পৰেসেত্ৰা ৰারেন ৰারেন পটিজগ্গন্তি। সত্থা দেৰসিকং একেকস্মিং ৰিহারে ৰসতি। যস্স ৰিহারে ৰুট্ঠো হোতি, তস্সেৰ ঘরদ্ৰারে পিণ্ডায চরতি। তেসং পন তিণ্ণং সেট্ঠীনং উপট্ঠাকো সুমনো নাম মালাকারো অহোসি। সো তে সেট্ঠিনো এৰমাহ – ‘‘অহং তুম্হাকং দীঘরত্তং উপকারকো, সত্থারং ভোজেতুকামোম্হি, ময্হম্পি একদিৰসং সত্থারং দেথা’’তি। ‘‘তেন হি ভণে স্ৰে ভোজেহী’’তি। ‘‘সাধু, সামী’’তি সো সত্থারং নিমন্তেত্ৰা সক্কারং পটিযাদেসি।
তদা রাজা সামাৰতিযা দেৰসিকং পুপ্ফমূলে অট্ঠ কহাপণে দেতি। তস্সা খুজ্জুত্তরা নাম দাসী সুমনমালাকারস্স সন্তিকং গন্ত্ৰা নিবদ্ধং পুপ্ফানি গণ্হাতি। অথ নং তস্মিং দিৰসে আগতং মালাকারো আহ – ‘‘মযা সত্থা নিমন্তিতো, অজ্জ পুপ্ফেহি সত্থারং পূজেস্সামি, তিট্ঠ তাৰ, ত্ৰং পরিৰেসনায সহাযিকা হুত্ৰা ধম্মং সুত্ৰা অৰসেসানি পুপ্ফানি গহেত্ৰা গমিস্সসী’’তি । সা ‘‘সাধূ’’তি অধিৰাসেসি। সুমনো বুদ্ধপ্পমুখং ভিক্খুসঙ্ঘং পরিৰিসিত্ৰা অনুমোদনকরণত্থায পত্তং অগ্গহেসি। সত্থা অনুমোদনধম্মদেসনং আরভি। খুজ্জুত্তরাপি সত্থু ধম্মকথং সুণন্তীযেৰ সোতাপত্তিফলে পতিট্ঠহি। সা অঞ্ঞেসু দিৰসেসু চত্তারো কহাপণে অত্তনো গহেত্ৰা চতূহি পুপ্ফানি গহেত্ৰা গচ্ছতি, তং দিৰসং অট্ঠহিপি পুপ্ফানি গহেত্ৰা গতা। অথ নং সামাৰতী আহ – ‘‘কিং নু খো, অম্ম, অজ্জ অম্হাকং রঞ্ঞা দ্ৰিগুণং পুপ্ফমূলং দিন্ন’’ন্তি? ‘‘নো, অয্যে’’তি। ‘‘অথ কস্মা বহূনি পুপ্ফানী’’তি? ‘‘অঞ্ঞেসু দিৰসেসু অহং চত্তারো কহাপণে অত্তনো গহেত্ৰা চতূহি পুপ্ফানি আহরামী’’তি। ‘‘অজ্জ কস্মা ন গণ্হী’’তি? ‘‘সম্মাসম্বুদ্ধস্স ধম্মকথং সুত্ৰা ধম্মস্স অধিগতত্তা’’তি। অথ নং ‘‘অরে, দুট্ঠদাসি এত্তকং কালং তযা গহিতকহাপণে মে দেহী’’তি অতজ্জেত্ৰা, ‘‘অম্ম, তযা পিৰিতং অমতং অম্হেপি পাযেহী’’তি ৰত্ৰা ‘‘তেন হি মং ন্হাপেহী’’তি ৰুত্তে সোল়সহি গন্ধোদকঘটেহি ন্হাপেত্ৰা দ্ৰে মট্ঠসাটকে দাপেসি। সা একং নিৰাসেত্ৰা একং একংসং পারুপিত্ৰা আসনং পঞ্ঞাপেত্ৰা একং বীজনিং আহরাপেত্ৰা আসনে নিসীদিত্ৰা চিত্রবীজনিং আদায পঞ্চ মাতুগামসতানি আমন্তেত্ৰা তাসং সত্থারা দেসিতনিযামেনেৰ ধম্মং দেসেসি। তস্সা ধম্মকথং সুত্ৰা তা সব্বাপি সোতাপত্তিফলে পতিট্ঠহিংসু।
তা সব্বাপি খুজ্জুত্তরং ৰন্দিত্ৰা, ‘‘অম্ম , অজ্জতো পট্ঠায ত্ৰং কিলিট্ঠকম্মং মা করি, অম্হাকং মাতুট্ঠানে চ আচরিযট্ঠানে চ ঠত্ৰা সত্থু সন্তিকং গন্ত্ৰা সত্থারা দেসিতং ধম্মং সুত্ৰা অম্হাকং কথেহী’’তি ৰদিংসু। সা তথা করোন্তী অপরভাগে তিপিটকধরা জাতা। অথ নং সত্থা ‘‘এতদগ্গং, ভিক্খৰে, মম সাৰিকানং উপাসিকানং বহুস্সুতানং ধম্মকথিকানং যদিদং খুজ্জুত্তরা’’তি এতদগ্গে ঠপেসি। তাপি খো পঞ্চসতা ইত্থিযো তং এৰমাহংসু – ‘‘অম্ম, সত্থারং দট্ঠুকামাম্হা, তং নো দস্সেহি, গন্ধমালাদীহি তং পূজেস্সামা’’তি। ‘‘অয্যে, রাজকুলং নাম ভারিযং, তুম্হে গহেত্ৰা বহি গন্তুং ন সক্কা’’তি। ‘‘অম্ম, নো মা নাসেহি, দস্সেহেৰ অম্হাকং সত্থার’’ন্তি। ‘‘তেন হি তুম্হাকং ৰসনগব্ভানং ভিত্তীসু যত্তকেন ওলোকেতুং সক্কা হোতি, তত্তকং ছিদ্দং কত্ৰা গন্ধমালাদীনি আহরাপেত্ৰা সত্থারং তিণ্ণং সেট্ঠীনং ঘরদ্ৰারং গচ্ছন্তং তুম্হে তেসু তেসু ঠানেসু ঠত্ৰা ওলোকেথ চেৰ, হত্থে চ পসারেত্ৰা ৰন্দথ, পূজেথ চা’’তি। তা তথা কত্ৰা সত্থারং গচ্ছন্তঞ্চ আগচ্ছন্তঞ্চ ওলোকেত্ৰা ৰন্দিংসু চেৰ পূজেসুঞ্চ।
অথেকদিৰসং মাগণ্ডিযা অত্তনো পাসাদতলতো নিক্খমিত্ৰা চঙ্কমমানা তাসং ৰসনট্ঠানং গন্ত্ৰা গব্ভেসু ছিদ্দং দিস্ৰা, ‘‘ইদং কি’’ন্তি পুচ্ছিত্ৰা, তাহি তস্সা সত্থরি আঘাতবদ্ধভাৰং অজানন্তীহি ‘‘সত্থা ইমং নগরং আগতো, মযং এত্থ ঠত্ৰা সত্থারং ৰন্দাম চেৰ পূজেম চা’’তি ৰুত্তে, ‘‘আগতো নাম ইমং নগরং সমণো গোতমো, ইদানিস্স কত্তব্বং জানিস্সামি, ইমাপি তস্স উপট্ঠাযিকা, ইমাসম্পি কত্তব্বং জানিস্সামী’’তি চিন্তেত্ৰা গন্ত্ৰা রঞ্ঞো আরোচেসি – ‘‘মহারাজ, সামাৰতিমিস্সিকানং বহিদ্ধা পত্থনা অত্থি, কতিপাহেনেৰ তে জীৰিতং মারেস্সন্তী’’তি। রাজা ‘‘ন তা এৰরূপং করিস্সন্তী’’তি ন সদ্দহি। পুনপ্পুনং ৰুত্তেপি ন সদ্দহি এৰ। অথ নং এৰং তিক্খত্তুং ৰুত্তেপি অসদ্দহন্তং ‘‘সচে মে ন সদ্দহসি, তাসং ৰসনট্ঠানং গন্ত্ৰা উপচারেহি, মহারাজা’’তি আহ। রাজা গন্ত্ৰা গব্ভেসু ছিদ্দং দিস্ৰা, ‘‘ইদং কি’’ন্তি পুচ্ছিত্ৰা, তস্মিং অত্থে আরোচিতে তাসং অকুজ্ঝিত্ৰা, কিঞ্চি অৰত্ৰাৰ ছিদ্দানি পিদহাপেত্ৰা সব্বগব্ভেসু উদ্ধচ্ছিদ্দকৰাতপানানি কারেসি। উদ্ধচ্ছিদ্দকৰাতপানানি কির তস্মিং কালে উপ্পন্নানি। মাগণ্ডিযা তাসং কিঞ্চি কাতুং অসক্কুণিত্ৰা, ‘‘সমণস্স গোতমস্সেৰ কত্তব্বং করিস্সামী’’তি নাগরানং লঞ্জং দত্ৰা, ‘‘সমণং গোতমং অন্তোনগরং পৰিসিত্ৰা ৰিচরন্তং দাসকম্মকরপোরিসেহি অক্কোসেত্ৰা পরিভাসেত্ৰা পলাপেথা’’তি আণাপেসি। মিচ্ছাদিট্ঠিকা তীসু রতনেসু অপ্পসন্না অন্তোনগরং পৰিট্ঠং সত্থারং অনুবন্ধিত্ৰা , ‘‘চোরোসি , বালোসি, মূল়্হোসি, ওট্ঠোসি, গোণোসি, গদ্রভোসি, নেরযিকোসি, তিরচ্ছানগতোসি, নত্থি তুয্হং সুগতি, দুগ্গতিযেৰ তুয্হং পাটিকঙ্খা’’তি দসহি অক্কোসৰত্থূহি অক্কোসন্তি পরিভাসন্তি।
তং সুত্ৰা আযস্মা আনন্দো সত্থারং এতদৰোচ – ‘‘ভন্তে, ইমে নাগরা অম্হে অক্কোসন্তি পরিভাসন্তি, ইতো অঞ্ঞত্থ গচ্ছামা’’তি। ‘‘কুহিং, আনন্দোতি’’? ‘‘অঞ্ঞং নগরং, ভন্তে’’তি। ‘‘তত্থ মনুস্সেসু অক্কোসন্তেসু পুন কত্থ গমিস্সাম, আনন্দো’’তি? ‘‘ততোপি অঞ্ঞং নগরং, ভন্তে’’তি। ‘‘তত্থাপি মনুস্সেসু অক্কোসন্তেসু কুহিং গমিস্সামা’’তি? ‘‘ততোপি অঞ্ঞং নগরং, ভন্তে’’তি। ‘‘আনন্দ, এৰং কাতুং ন ৰট্টতি। যত্থ অধিকরণং উপ্পন্নং, তত্থেৰ তস্মিং ৰূপসন্তে অঞ্ঞত্থ গন্তুং ৰট্টতি। কে পন তে, আনন্দ, অক্কোসন্তী’’তি? ‘‘ভন্তে, দাসকম্মকরে উপাদায সব্বে অক্কোসন্তী’’তি। ‘‘অহং, আনন্দ, সঙ্গামং ওতিণ্ণহত্থিসদিসো, সঙ্গামং ওতিণ্ণহত্থিনো হি চতূহি দিসাহি আগতে সরে সহিতুং ভারো, তথেৰ বহূহি দুস্সীলেহি কথিতকথানং সহনং নাম ময্হং ভারো’’তি ৰত্ৰা অত্তানং আরব্ভ ধম্মং দেসেন্তো ইমা নাগৰগ্গে তিস্সো গাথা অভাসি –
‘‘অহং নাগোৰ সঙ্গামে, চাপতো পতিতং সরং।
অতিৰাক্যং তিতিক্খিস্সং, দুস্সীলো হি বহুজ্জনো॥
‘‘দন্তং নযন্তি সমিতিং, দন্তং রাজাভিরূহতি।
দন্তো সেট্ঠো মনুস্সেসু, যোতিৰাক্যং তিতিক্খতি॥
‘‘ৰরমস্সতরা দন্তা, আজানীযা চ সিন্ধৰা।
কুঞ্জরা চ মহানাগা, অত্তদন্তো ততো ৰর’’ন্তি॥ (ধ॰ প॰ ৩২০-৩২২)।
ধম্মকথা সম্পত্তমহাজনস্স সাত্থিকা অহোসি। এৰং ধম্মং দেসেত্ৰা মা চিন্তযি, আনন্দ, এতে সত্তাহমত্তমেৰ অক্কোসিস্সন্তি, অট্ঠমে দিৰসে তুণ্হী ভৰিস্সন্তি, বুদ্ধানঞ্হি উপ্পন্নং অধিকরণং সত্তাহতো উত্তরি ন গচ্ছতি। মাগণ্ডিযা সত্থারং অক্কোসাপেত্ৰা পলাপেতুং অসক্কোন্তী, ‘‘কিং নু খো করিস্সামী’’তি চিন্তেত্ৰা, ‘‘ইমা এতস্স উপত্থম্ভভূতা, এতাসম্পি ব্যসনং করিস্সামী’’তি একদিৰসং রঞ্ঞো সুরাপানট্ঠানে উপট্ঠানং করোন্তী চূল়পিতু সাসনং পহিণি ‘‘অত্থো মে কির কুক্কুটেহি , অট্ঠ মতকুক্কুটে, অট্ঠ সজীৰকুক্কুটে চ গহেত্ৰা আগচ্ছতু, আগন্ত্ৰা চ সোপানমত্থকে ঠত্ৰা আগতভাৰং নিৰেদেত্ৰা ‘পৰিসতূ’তি ৰুত্তেপি অপৰিসিত্ৰা পঠমং অট্ঠ সজীৰকুক্কুটে পহিণতু, ‘পচ্ছা ইতরে’’’তি। চূল়াপট্ঠাকস্স চ ‘‘মম ৰচনং করেয্যাসী’’তি লঞ্জং অদাসি। মাগণ্ডিযো আগন্ত্ৰা, রঞ্ঞো নিৰেদাপেত্ৰা, ‘‘পৰিসতূ’’তি ৰুত্তে, ‘‘রঞ্ঞো আপানভূমিং ন পৰিসিস্সামী’’তি আহ। ইতরা চূল়ুপট্ঠাকং পহিণি – ‘‘গচ্ছ, তাত, মম চূল়পিতু সন্তিক’’ন্তি। সো গন্ত্ৰা তেন দিন্নে অট্ঠ সজীৰকুক্কুটে আনেত্ৰা, ‘‘দেৰ, পুরোহিতেন পণ্ণাকারো পহিতো’’তি আহ। রাজা ‘‘ভদ্দকো ৰত নো উত্তরিভঙ্গো উপ্পন্নো, কো নু খো পচেয্যা’’তি আহ। মাগণ্ডিযা, ‘‘মহারাজ, সামাৰতিপ্পমুখা পঞ্চসতা ইত্থিযো নিক্কম্মিকা ৰিচরন্তি, তাসং পেসেহি, তা পচিত্ৰা আহরিস্সন্তী’’তি আহ। রাজা ‘‘গচ্ছ, তাসং দত্ৰা অঞ্ঞস্স কির হত্থে অদত্ৰা সযমেৰ মারেত্ৰা পচন্তূ’’তি পেসেসি। চূল়ুপট্ঠাকো ‘‘সাধু দেৰা’’তি গন্ত্ৰা তথা ৰত্ৰা তাহি ‘‘মযং পাণাতিপাতং ন করোমা’’তি পটিক্খিত্তো আগন্ত্ৰা তমত্থং রঞ্ঞো আরোচেসি। মাগণ্ডিযা ‘‘দিট্ঠং তে, মহারাজ, ইদানি তাসং পাণাতিপাতস্স করণং ৰা অকরণং ৰা জানিস্সসি, ‘সমণস্স গোতমস্স পচিত্ৰা পেসেন্তূ’তি ৰদেহি দেৰা’’তি আহ। রাজা তথা ৰত্ৰা পেসেসি। ইতরো তে গহেত্ৰা গচ্ছন্তো ৰিয হুত্ৰা গন্ত্ৰা তে কুক্কুটে পুরোহিতস্স দত্ৰা মতকুক্কুটে তাসং সন্তিকং নেত্ৰা, ‘‘ইমে কির কুক্কুটে পচিত্ৰা সত্থু সন্তিকং পহিণথা’’তি আহ। তা, ‘‘সামি, আহর, ইদং নাম অম্হাকং কিচ্চ’’ন্তি পচ্চুগ্গন্ত্ৰা গণ্হিংসু। সো রঞ্ঞো সন্তিকং গন্ত্ৰা, ‘‘কিং, তাতা’’তি পুট্ঠো, ‘‘সমণস্স গোতমস্স পচিত্ৰা পেসেথাতি ৰুত্তমত্তেযেৰ পটিমগ্গং আগন্ত্ৰা গণ্হিংসূ’’তি আচিক্খি। মাগণ্ডিযা ‘‘পস্স, মহারাজ, ন তা তুম্হাদিসানং করোন্তি, বহিদ্ধা পত্থনা তাসং অত্থীতি ৰুত্তে ন সদ্দহসী’’তি আহ। রাজা তং সুত্ৰাপি অধিৰাসেত্ৰা তুণ্হীযেৰ অহোসি। মাগণ্ডিযা ‘‘কিং নু খো করিস্সামী’’তি চিন্তেসি।
তদা পন রাজা ‘‘সামাৰতিযা ৰাসুলদত্তায মাগণ্ডিযায চা’’তি তিস্সন্নম্পি এতাসং পাসাদতলে ৰারেন ৰারেন সত্তাহং সত্তাহং ৰীতিনামেতি । অথ নং ‘‘স্ৰে ৰা পরসুৰে ৰা সামাৰতিযা পাসাদতলং গমিস্সতী’’তি ঞত্ৰা মাগণ্ডিযা চূল়পিতু সাসনং পহিণি – ‘‘অগদেন কির দাঠা ধোৰিত্ৰা একং সপ্পং পেসেতূ’’তি। সো তথা কত্ৰা পেসেসি। রাজা অত্তনো গমনট্ঠানং হত্থিকন্তৰীণং আদাযযেৰ গচ্ছতি, তস্সা পোক্খরে একং ছিদ্দং অত্থি। মাগণ্ডিযা তেন ছিদ্দেন সপ্পং পৰেসেত্ৰা ছিদ্দং মালাগুল়েন থকেসি। সপ্পো দ্ৰীহতীহং অন্তোৰীণাযমেৰ অহোসি। মাগণ্ডিযা রঞ্ঞো গমনদিৰসে ‘‘অজ্জ কতরিস্সিত্থিযা পাসাদং গমিস্সসি দেৰা’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘সামাৰতিযা’’তি ৰুত্তে, ‘‘অজ্জ মযা, মহারাজ, অমনাপো সুপিনো দিট্ঠো। ন সক্কা তত্থ গন্তুং, দেৰা’’তি? ‘‘গচ্ছামেৰা’’তি। সা যাৰ ততিযং ৰারেত্ৰা, ‘‘এৰং সন্তে অহম্পি তুম্হেহি সদ্ধিং গমিস্সামি, দেৰা’’তি ৰত্ৰা নিৰত্তিযমানাপি অনিৰত্তিত্ৰা, ‘‘ন জানামি, কিং ভৰিস্সতি দেৰা’’তি রঞ্ঞা সদ্ধিংযেৰ অগমাসি।
রাজা সামাৰতিমিস্সিকাহি দিন্নানি ৰত্থপুপ্ফগন্ধাভরণানি ধারেত্ৰা সুভোজনং ভুঞ্জিত্ৰা ৰীণং উস্সীসকে ঠপেত্ৰা সযনে নিপজ্জি। মাগণ্ডিযা অপরাপরং ৰিচরন্তী ৰিয হুত্ৰা ৰীণাছিদ্দতো পুপ্ফগুল়ং অপনেসি। সপ্পো দ্ৰীহতীহং নিরাহারো তেন ছিদ্দেন নিক্খমিত্ৰা পস্সসন্তো ফণং কত্ৰা সযনপিট্ঠে নিপজ্জি । মাগণ্ডিযা তং দিস্ৰা, ‘‘ধী ধী, দেৰ, সপ্পো’’তি মহাসদ্দং কত্ৰা রাজানঞ্চ তা চ অক্কোসন্তী, ‘‘অযং অন্ধবালরাজা অলক্খিকো ময্হং ৰচনং ন সুণাতি, ইমাপি নিস্সিরীকা দুব্বিনীতা, কিং নাম রঞ্ঞো সন্তিকা ন লভন্তি, কিং নু তুম্হে ইমস্মিং মতেযেৰ সুখং জীৰিস্সথ, জীৰন্তে দুক্খং জীৰথ, ‘অজ্জ মযা পাপসুপিনো দিট্ঠো, সামাৰতিযা পাসাদং গন্তুং ন ৰট্টতী’তি ৰারেন্তিযাপি মে ৰচনং ন সুণসি, দেৰা’’তি আহ। রাজা সপ্পং দিস্ৰা মরণভযতজ্জিতো ‘‘এৰরূপম্পি নাম ইমা করিস্সন্তি, অহো পাপা, অহং ইমাসং পাপভাৰং আচিক্খন্তিযাপি ইমিস্সা ৰচনং ন সদ্দহিং, পঠমং অত্তনো গব্ভেসু ছিদ্দানি কত্ৰা নিসিন্না, পুন মযা পেসিতে কুক্কুটে পটিপহিণিংসু, অজ্জ সযনে সপ্পং ৰিস্সজ্জিংসূ’’তি কোধেন সম্পজ্জলিতো ৰিয অহোসি।
সামাৰতীপি পঞ্চন্নং ইত্থিসতানং ওৰাদং অদাসি – ‘‘অম্মা, অম্হাকং অঞ্ঞং পটিসরণং নত্থি, নরিন্দে চ দেৰিযা চ অত্তনি চ সমমেৰ মেত্তচিত্তং পৰত্তেথ, মা কস্সচি কোপং করিত্থা’’তি। রাজা সহস্সথামং সিঙ্গধনুং আদায জিযং পোথেত্ৰা ৰিসপীতং সরং সন্নয্হিত্ৰা সামাৰতিং ধুরে কত্ৰা সব্বা তা পটিপাটিযা ঠপাপেত্ৰা সামাৰতিযা উরে সরং ৰিস্সজ্জেসি। সো তস্সা মেত্তানুভাৰেন পটিনিৰত্তিত্ৰা আগতমগ্গাভিমুখোৰ হুত্ৰা রঞ্ঞো হদযং পৰিসন্তো ৰিয অট্ঠাসি। রাজা চিন্তেসি – ‘‘মযা খিত্তো সরো সিলম্পি ৰিনিৰিজ্ঝিত্ৰা গচ্ছতি, আকাসে পটিহননকট্ঠানং নত্থি, অথ চ পনেস নিৰত্তিত্ৰা মম হদযাভিমুখো জাতো, অযঞ্হি নাম নিস্সত্তো নিজ্জীৰো সরোপি এতিস্সা গুণং জানাতি, অহং মনুস্সভূতোপি ন জানামী’’তি, সো ধনুং ছড্ডেত্ৰা অঞ্জলিং পগ্গয্হ সামাৰতিযা পাদমূলে উক্কুটিকং নিসীদিত্ৰা ইমং গাথমাহ –
‘‘সম্মুয্হামি পমুয্হামি, সব্বা মুয্হন্তি মে দিসা।
সামাৰতি মং তাযস্সু, ত্ৰঞ্চ মে সরণং ভৰা’’তি॥
সা তস্স ৰচনং সুত্ৰা, ‘‘সাধু, দেৰ, মং সরণং গচ্ছা’’তি অৰত্ৰা, ‘‘যমহং, মহারাজ, সরণং গতা, তমেৰ ত্ৰম্পি সরণং গচ্ছাহী’’তি ইদং ৰত্ৰা সামাৰতী সম্মাসম্বুদ্ধসাৰিকা –
‘‘মা মং ত্ৰং সরণং গচ্ছ, যমহং সরণং গতা।
এস বুদ্ধো মহারাজ, এস বুদ্ধো অনুত্তরো।
সরণং গচ্ছ তং বুদ্ধং, ত্ৰঞ্চ মে সরণং ভৰা’’তি॥ –
আহ । রাজা তস্স ৰচনং সুত্ৰা, ‘‘ইদানাহং অতিরেকতরং ভাযামী’’তি ৰত্ৰা ইমং গাথমাহ –
‘‘এস ভিয্যো পমুয্হামি, সব্বা মুয্হন্তি মে দিসা।
সামাৰতি মং তাযস্সু, ত্ৰঞ্চ মে সরণং ভৰা’’তি॥
অথ নং সা পুরিমনযেনেৰ পুন পটিক্খিপিত্ৰা, ‘‘তেন হি ত্ৰঞ্চ সরণং গচ্ছামি, সত্থারঞ্চ সরণং গচ্ছামি, ৰরঞ্চ তে দম্মী’’তি ৰুত্তে, ‘‘ৰরো গহিতো হোতু, মহারাজা’’তি আহ। সো সত্থারং উপসঙ্কমিত্ৰা সরণং গন্ত্ৰা নিমন্তেত্ৰা বুদ্ধপ্পমুখস্স ভিক্খুসঙ্ঘস্স সত্তাহং মহাদানং দত্ৰা সামাৰতিং আমন্তেত্ৰা, ‘‘উট্ঠেহি, ৰরং গণ্হা’’তি আহ। ‘‘মহারাজ, ময্হং হিরঞ্ঞাদীহি অত্থো নত্থি, ইমং পন মে ৰরং দেহি, তথা করোহি, যথা সত্থা নিবদ্ধং পঞ্চহি ভিক্খুসতেহি সদ্ধিং ইধাগচ্ছতি, ধম্মং সুণিস্সামী’’তি। রাজা সত্থারং ৰন্দিত্ৰা, ‘‘ভন্তে, পঞ্চহি ভিক্খুসতেহি সদ্ধিং নিবদ্ধং ইধাগচ্ছথ, সামাৰতিমিস্সিকা ‘ধম্মং সুণিস্সামা’তি ৰদন্তী’’তি আহ। ‘‘মহারাজ, বুদ্ধানং নাম একস্মিং ঠানে নিবদ্ধং গন্তুং ন ৰট্টতি, মহাজনো সত্থারং আগমনত্থায পচ্চাসীসতী’’তি। ‘‘তেন হি, ভন্তে, একং ভিক্খুং আণাপেথা’’তি। সত্থা আনন্দত্থেরং আণাপেসি। সো ততো পট্ঠায পঞ্চ ভিক্খুসতানি আদায নিবদ্ধং রাজকুলং গচ্ছতি। তাপি দেৰিযো নিবদ্ধং থেরং সপরিৰারং ভোজেন্তি, ধম্মং সুণন্তি। তা একদিৰসং থেরস্স ধম্মকথং সুত্ৰা পসীদিত্ৰা, পঞ্চহি উত্তরাসঙ্গসতেহি ধম্মপূজং অকংসু । একেকো উত্তরাসঙ্গো পঞ্চ সতানি পঞ্চ সতানি অগ্ঘতি।
তা একৰত্থা দিস্ৰা রাজা পুচ্ছি – ‘‘কুহিং ৰো উত্তরাসঙ্গো’’তি। ‘‘অয্যস্স নো দিন্না’’তি। ‘‘তেন সব্বে গহিতা’’তি? ‘‘আম, গহিতা’’তি। রাজা থেরং উপসঙ্কমিত্ৰা ৰন্দিত্ৰা তাহি উত্তরাসঙ্গানং দিন্নভাৰং পুচ্ছিত্ৰা তাহি দিন্নভাৰঞ্চ থেরেন গহিতভাৰঞ্চ সুত্ৰা, ‘‘ননু, ভন্তে, অতিবহূনি ৰত্থানি, এত্তকেহি কিং করিস্সথা’’তি পুচ্ছি। ‘‘অম্হাকং পহোনকানি ৰত্থানি গণ্হিত্ৰা সেসানি জিণ্ণচীৰরিকানং ভিক্খূনং দস্সামি, মহারাজা’’তি। ‘‘তে অত্তনো জিণ্ণচীৰরানি কিং করিস্সন্তী’’তি? ‘‘জিণ্ণতরচীৰরিকানং দস্সন্তী’’তি। ‘‘তে অত্তনো জিণ্ণতরচীৰরানি কিং করিস্সন্তী’’তি? ‘‘পচ্চত্থরণানি করিস্সন্তী’’তি। ‘‘পুরাণপচ্চত্থরণানি কিং করিস্সন্তী’’তি? ‘‘ভূমত্থরণানি করিস্সন্তী’’তি। ‘‘পুরাণভূমত্থরণানি কিং করিস্সন্তী’’তি? ‘‘পাদপুঞ্ছনানি করিস্সন্তি, মহারাজা’’তি। ‘‘পুরাণপাদপুঞ্ছনানি কিং করিস্সন্তী’’তি? ‘‘খণ্ডাখণ্ডিকং কোট্টেত্ৰা মত্তিকায মদ্দিত্ৰা ভিত্তিং লিম্পিস্সন্তী’’তি। ‘‘ভন্তে, এত্তকানি কত্ৰাপি অয্যানং দিন্নানি ন নস্সন্তী’’তি? ‘‘আম, মহারাজা’’তি। রাজা পসন্নো অপরানিপি পঞ্চ ৰত্থসতানি আহরাপেত্ৰা থেরস্স পাদমূলে ঠপাপেসি। থেরো কির পঞ্চসতগ্ঘনকানেৰ ৰত্থানি পঞ্চসতভাগেন পাদমূলে ঠপেত্ৰা দিন্নানি পঞ্চসতক্খত্তুং লভি, সহস্সগ্ঘনকানি সহস্সভাগেন পাদমূলে ঠপেত্ৰা দিন্নানি সহস্সক্খত্তুং লভি, সতসহস্সগ্ঘনকানি সতসহস্সভাগেন পাদমূলে ঠপেত্ৰা দিন্নানি সতসহস্সক্খত্তুং লভি। একং দ্ৰে তীণি চত্তারি পঞ্চ দসাতিআদিনা নযেন লদ্ধানং পন গণনা নাম নত্থি। তথাগতে কির পরিনিব্বুতে থেরো সকলজম্বুদীপং ৰিচরিত্ৰা সব্বৰিহারেসু ভিক্খূনং অত্তনো সন্তকানেৰ পত্তচীৰরানি অদাসি।
তদা মাগণ্ডিযাপি ‘‘যমহং করোমি। তং তথা অহুত্ৰা অঞ্ঞথাৰ হোতি, ইদানি কিং নু খো করিস্সামী’’তি চিন্তেত্ৰা, ‘‘অত্থেসো উপাযো’’তি রঞ্ঞে উয্যানকীল়ং গচ্ছন্তে চূল়পিতু সাসনং পহিণি – ‘‘সামাৰতিযা পাসাদং গন্ত্ৰা, দুস্সকোট্ঠাগারানি চ তেলকোট্ঠাগারানি চ ৰিৰরাপেত্ৰা, দুস্সানি তেলচাটীসু তেমেত্ৰা তেমেত্ৰা থম্ভে ৰেঠেত্ৰা তা সব্বাপি একতো কত্ৰা দ্ৰারং পিদহিত্ৰা বহি যন্তকং দত্ৰা দণ্ডদীপিকাহি গেহে অগ্গিং দদমানো ওতরিত্ৰা গচ্ছতূ’’তি। সো পাসাদং অভিরুয্হ কোট্ঠাগারানি ৰিৰরিত্ৰা ৰত্থানি তেলচাটীসু তেমেত্ৰা তেমেত্ৰা থম্ভে ৰেঠেতুং আরভি। অথ নং সামাৰতিপ্পমুখা ইত্থিযো ‘‘কিং এতং চূল়পিতা’’তি ৰদন্তিযো উপসঙ্কমিংসু। ‘‘অম্মা, রাজা দল়্হিকম্মত্থায ইমে থম্ভে তেলপিলোতিকাহি ৰেঠাপেতি, রাজগেহে নাম সুযুত্তং দুযুত্তং দুজ্জানং, মা মে সন্তিকে হোথ, অম্মা’’তি এৰং ৰত্ৰা তা আগতা গব্ভে পৰেসেত্ৰা দ্ৰারানি পিদহিত্ৰা বহি যন্তকং দত্ৰা আদিতো পট্ঠায অগ্গিং দেন্তো ওতরি। সামাৰতী তাসং ওৰাদং অদাসি – ‘‘অম্হাকং অনমতগ্গে সংসারে ৰিচরন্তীনং এৰমেৰ অগ্গিনা ঝাযমানানং অত্তভাৰানং পরিচ্ছেদো বুদ্ধঞাণেনপি ন সুকরো, অপ্পমত্তা হোথা’’তি। তা গেহে ঝাযন্তে ৰেদনাপরিগ্গহকম্মট্ঠানং মনসিকরোন্তিযো কাচি দুতিযফলং, কাচি ততিযফলং পাপুণিংসু। তেন ৰুত্তং – ‘‘অথ খো সম্বহুলা ভিক্খূ পচ্ছাভত্তং পিণ্ডপাতপটিক্কন্তা যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমিংসু, উপসঙ্কমিত্ৰা ভগৰন্তং অভিৰাদেত্ৰা একমন্তং নিসীদিংসু, একমন্তং নিসিন্না খো তে ভিক্খূ ভগৰন্তং এতদৰোচুং – ‘ইধ, ভন্তে, রঞ্ঞো উতেনস্স উয্যানগতস্স অন্তেপুরং দড্ঢং, পঞ্চ চ ইত্থিসতানি কালকতানি সামাৰতিপ্পমুখানি। তাসং, ভন্তে, উপাসিকানং কা গতি, কো অভিসম্পরাযো’তি? সন্তেত্থ, ভিক্খৰে, উপাসিকাযো সোতাপন্না , সন্তি সকদাগামিযো, সন্তি অনাগামিযো, সব্বা তা, ভিক্খৰে , উপাসিকাযো অনিপ্ফলা কালকতা’’তি। অথ খো ভগৰা এতমত্থং ৰিদিত্ৰা তাযং ৰেলাযং ইমং উদানং উদানেসি –
‘‘মোহসম্বন্ধনো লোকো, ভব্বরূপোৰ দিস্সতি।
উপধীবন্ধনো বালো, তমসা পরিৰারিতো।
সস্সতোরিৰ খাযতি, পস্সতো নত্থি কিঞ্চন’’ন্তি॥ (উদা॰ ৭০)।
এৰঞ্চ পন ৰত্ৰা, ‘‘ভিক্খৰে, সত্তা নাম ৰট্টে ৰিচরন্তা নিচ্চকালং অপ্পমত্তা হুত্ৰা পুঞ্ঞকম্মমেৰ ন করোন্তি, পমাদিনো হুত্ৰা পাপকম্মম্পি করোন্তি। তস্মা ৰট্টে ৰিচরন্তা সুখম্পি দুক্খম্পি অনুভৰন্তী’’তি ধম্মং দেসেসি।
রাজা ‘‘সামাৰতিযা গেহং কির ঝাযতী’’তি সুত্ৰা ৰেগেনাগচ্ছন্তোপি অদড্ঢে সম্পাপুণিতুং নাসক্খি। আগন্ত্ৰা পন গেহং নিব্বাপেন্তো উপ্পন্নবলৰদোমনস্সো অমচ্চগণপরিৰুতো নিসীদিত্ৰা সামাৰতিযা গুণে অনুস্সরন্তো, ‘‘কস্স নু খো ইদং কম্ম’’ন্তি চিন্তেত্ৰা – ‘‘মাগণ্ডিযায কারিতং ভৰিস্সতী’’তি ঞত্ৰা, ‘‘তাসেত্ৰা পুচ্ছিযমানা ন কথেস্সতি, সণিকং উপাযেন পুচ্ছিস্সামী’’তি চিন্তেত্ৰা অমচ্চে আহ – ‘‘অম্ভো, অহং ইতো পুব্বে উট্ঠায সমুট্ঠায আসঙ্কিতপরিসঙ্কিতোৰ হোমি, সামাৰতী মে নিচ্চং ওতারমেৰ গৰেসতি, ইদানি পন মে চিত্তং নিব্বুতং ভৰিস্সতি, সুখেন চ ৰসিতুং লভিস্সামী’’তি, তে ‘‘কেন নু খো, দেৰ, ইদং কত’’ন্তি আহংসু। ‘‘মযি সিনেহেন কেনচি কতং ভৰিস্সতী’’তি। মাগণ্ডিযাপি সমীপে ঠিতা তং সুত্ৰা, ‘‘নাঞ্ঞো কোচি কাতুং সক্খিস্সতি, মযা কতং, দেৰ, অহং চূল়পিতরং আণাপেত্ৰা কারেসি’’ন্তি আহ। ‘‘তং ঠপেত্ৰা অঞ্ঞো মযি সিনেহো সত্তো নাম নত্থি, পসন্নোস্মি, ৰরং তে দম্মি, অত্তনো ঞাতিগণং পক্কোসাপেহী’’তি। সা ঞাতকানং সাসনং পহিণি – ‘‘রাজা মে পসন্নো ৰরং দেতি, সীঘং আগচ্ছন্তূ’’তি। রাজা আগতাগতানং মহন্তং সক্কারং কারেসি। তং দিস্ৰা তস্সা অঞ্ঞাতকাপি লঞ্জং দত্ৰা ‘‘মযং মাগণ্ডিযায ঞাতকা’’তি আগচ্ছিংসু। রাজা তে সব্বে গাহাপেত্ৰা রাজঙ্গণে নাভিপ্পমাণে আৰাটে খণাপেত্ৰা তে তত্থ নিসীদাপেত্ৰা পংসূহি পূরেত্ৰা উপরি পলালে ৰিকিরাপেত্ৰা অগ্গিং দাপেসি। চম্মস্স দড্ঢকালে অযনঙ্গলেন কসাপেত্ৰা খণ্ডাখণ্ডং হীরাহীরং কারেসি। মাগণ্ডিযায সরীরতোপি তিখিণেন সত্থেন ঘনঘনট্ঠানেসু মংসং উপ্পাটেত্ৰা তেলকপালং উদ্ধনং আরোপেত্ৰা পূৰে ৰিয পচাপেত্ৰা তমেৰ খাদাপেসি।
ধম্মসভাযম্পি ভিক্খূ কথং সমুট্ঠাপেসুং, ‘‘অননুচ্ছৰিকং ৰত, আৰুসো, এৰরূপায সদ্ধায পসন্নায উপাসিকায এৰরূপং মরণ’’ন্তি। সত্থা আগন্ত্ৰা, ‘‘কায নুত্থ, ভিক্খৰে, এতরহি কথায সন্নিসিন্না’’তি পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘ইমায নামা’’তি ৰুত্তে ‘‘ভিক্খৰে, ইমস্মিং অত্তভাৰে সামাৰতিপ্পমুখানং ইত্থীনং এতং অযুত্তং সম্পত্তং। পুব্বে কতকম্মস্স পন যুত্তমেৰ এতাহি লদ্ধ’’ন্তি ৰত্ৰা, ‘‘কিং, ভন্তে, এতাহি পুব্বে কতং, তং আচিক্খথা’’তি তেহি যাচিতো অতীতং আহরি –
অতীতে বারাণসিযং ব্রহ্মদত্তে রজ্জং কারেন্তে রাজগেহে নিবদ্ধং অট্ঠ পচ্চেকবুদ্ধা ভুঞ্জন্তি। পঞ্চসতা ইত্থিযো তে উপট্ঠহন্তি। তেসু সত্ত পচ্চেকবুদ্ধা হিমৰন্তং গচ্ছন্তি, একো নদীতীরে একং তিণগহনং অত্থি, তত্থ ঝানং সমাপজ্জিত্ৰা নিসীদি। অথেকদিৰসং রাজা পচ্চেকবুদ্ধেসু গতেসু তা ইত্থিযো আদায নদিযং উদককীল়ং কীল়িতুং গতো। তত্থ তা ইত্থিযো দিৰসভাগং উদকে কীল়িত্ৰা উত্তরিত্ৰা সীতপীল়িতা অগ্গিং ৰিসিব্বেতুকামা ‘‘অম্হাকং অগ্গিকরণট্ঠানং ওলোকেথা’’তি অপরাপরং ৰিচরন্তিযো তং তিণগহনং দিস্ৰা, ‘‘তিণরাসী’’তি সঞ্ঞায তং পরিৰারেত্ৰা ঠিতা অগ্গিং অদংসু। তিণেসু ঝাযিত্ৰা পতন্তেসু পচ্চেকবুদ্ধং দিস্ৰা, ‘‘নট্ঠাম্হা, অম্হাকং রঞ্ঞো পচ্চেকবুদ্ধো ঝাযতি, রাজা ঞত্ৰা অম্হে নাসেস্সতি, সুদড্ঢং নং করিস্সামা’’তি সব্বা তা ইত্থিযো ইতো চিতো চ দারূনি আহরিত্ৰা তস্স উপরি দারুরাসিং করিংসু। মহাদারুরাসি অহোসি। অথ নং আলিম্পেত্ৰা, ‘‘ইদানি ঝাযিস্সতী’’তি পক্কমিংসু। তা পঠমং অসঞ্চেতনিকা হুত্ৰা কম্মুনা ন বজ্ঝিংসু, ইদানি পচ্ছা সঞ্চেতনায কম্মুনা বজ্ঝিংসু। পচ্চেকবুদ্ধং পন অন্তোসমাপত্তিযং সকটসহস্সেহি দারূনি আহরিত্ৰা আলিম্পেন্তাপি উস্মাকারমত্তম্পি গহেতুং ন সক্কোন্তি। তস্মা সো সত্তমে দিৰসে উট্ঠায যথাসুখং অগমাসি। তা তস্স কম্মস্স কতত্তা বহূনি ৰস্সসতসহস্সানি নিরযে পচ্চিত্ৰা তস্সেৰ কম্মস্স ৰিপাকাৰসেসেন অত্তভাৰসতে ইমিনাৰ নিযামেন গেহে ঝাযমানে ঝাযিংসু। ইদং এতাসং পুব্বকম্মন্তি।
এৰং ৰুত্তে ভিক্খূ সত্থারং পটিপুচ্ছিংসু – ‘‘খুজ্জুত্তরা পন, ভন্তে, কেন কম্মেন খুজ্জা জাতা, কেন কম্মেন মহাপঞ্ঞা, কেন কম্মেন সোতাপত্তিফলং অধিগতা, কেন কম্মেন পরেসং পেসনকারিতা জাতা’’তি? ভিক্খৰে, তস্সেৰ রঞ্ঞো বারাণসিযং রজ্জং করণকালে স্ৰেৰ পচ্চেকবুদ্ধো থোকং খুজ্জধাতুকো অহোসি। অথেকা উপট্ঠাযিকা ইত্থী কম্বলং পারুপিত্ৰা সুৰণ্ণসরণং গহেত্ৰা, ‘‘অম্হাকং পচ্চেকবুদ্ধো এৰঞ্চ এৰঞ্চ ৰিচরতী’’তি খুজ্জা হুত্ৰা তস্স ৰিচরণাকারং দস্সেসি। তস্স নিস্সন্দেন খুজ্জা জাতা। তে পন পচ্চেকবুদ্ধে পঠমদিৰসে রাজগেহে নিসীদাপেত্ৰা পত্তে গাহাপেত্ৰা পাযাসস্স পূরেত্ৰা দাপেসি। উণ্হপাযাসস্স পূরে পত্তে পচ্চেকবুদ্ধা পরিৰত্তেত্ৰা পরিৰত্তেত্ৰা গণ্হন্তি। সা ইত্থী তে তথা করোন্তে দিস্ৰা অত্তনো সন্তকানি অট্ঠ দন্তৰলযানি দত্ৰা, ‘‘ইধ ঠপেত্ৰা গণ্হথা’’তি আহ। তেসু তথা কত্ৰা তং ওলোকেত্ৰা ঠিতেসু তেসং অধিপ্পাযং ঞত্ৰা, ‘‘নত্থি, ভন্তে, অম্হাকং এতেহি অত্থো। তুম্হাকঞ্ঞেৰ এতানি পরিচ্চত্তানি, গহেত্ৰা গচ্ছথা’’তি আহ। তে গহেত্ৰা নন্দমূলকপব্ভারং অগমংসু। অজ্জতনাপি তানি ৰলযানি অরোগানেৰ। সা তস্স কম্মস্স নিস্সন্দেন ইদানি তিপিটকধরা মহাপঞ্ঞা জাতা। পচ্চেকবুদ্ধানং কতউপট্ঠানস্স নিস্সন্দেন পন সোতাপত্তিফলং পত্তা। ইদমস্সা বুদ্ধন্তরে পুব্বকম্মং।
কস্সপসম্মাসম্বুদ্ধকালে পন একা বারাণসিসেট্ঠিনো ধীতা ৰড্ঢমানকচ্ছাযায আদাসং গহেত্ৰা অত্তানং অলঙ্করোন্তী নিসীদি। অথস্সা ৰিস্সাসিকা একা খীণাসৰা ভিক্খুনী তং দট্ঠুং অগমাসি। ভিক্খুনিযো হি খীণাসৰাপি সাযন্হসমযে উপট্ঠাককুলানি দট্ঠুকামা হোন্তি। তস্মিং পন খণে সেট্ঠিধীতায সন্তিকে কাচি পেসনকারিকা নত্থি, সা ‘‘ৰন্দামি, অয্যে, এতং তাৰ মে পসাধনপেল়কং গহেত্ৰা দেথা’’তি আহ। থেরী চিন্তেসি – ‘‘সচস্সা ইমং গণ্হিত্ৰা ন দস্সামি, মযি আঘাতং কত্ৰা নিরযে নিব্বত্তিস্সতি। সচে পন দস্সামি, পরস্স পেসনকারিকা হুত্ৰা নিব্বত্তিস্সতি। নিরযসন্তাপতো খো পন পরস্স পেসনভাৰোৰ সেয্যো’’তি। ‘‘সা অনুদযং পটিচ্চ তং গহেত্ৰা তস্সা অদাসি। তস্স কম্মস্স নিস্সন্দেন পরেসং পেসনকারিকা জাতা’’তি।
অথ পুনেকদিৰসং ভিক্খূ ধম্মসভাযং কথং সমুট্ঠাপেসুং ‘‘সামাৰতিপ্পমুখা পঞ্চসতা ইত্থিযো গেহে অগ্গিনা ঝাযিংসু, মাগণ্ডিযায ঞাতকা উপরি পলালগ্গিং দত্ৰা অযনঙ্গলেহি ভিন্না, মাগণ্ডিযা পক্কুথিততেলে পক্কা, কে নু খো এত্থ জীৰন্তি নাম, কে মতা নামা’’তি। সত্থা আগন্ত্ৰা, ‘‘কায নুত্থ, ভিক্খৰে, এতরহি কথায সন্নিসিন্না’’তি পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘ইমায নামা’’তি ৰুত্তে, ‘‘ভিক্খৰে, যে কেচি পমত্তা, তে ৰস্সসতং জীৰন্তাপি মতাযেৰ নাম। যে অপ্পমত্তা, তে মতাপি জীৰন্তিযেৰ। তস্মা মাগণ্ডিযা জীৰন্তীপি মতাযেৰ নাম, সামাৰতিপ্পমুখা পঞ্চসতা ইত্থিযো মতাপি জীৰন্তিযেৰ নাম। ন হি, ভিক্খৰে, অপ্পমত্তা মরন্তি নামা’’তি ৰত্ৰা ইমা গাথা অভাসি –
২১.
‘‘অপ্পমাদো অমতপদং, পমাদো মচ্চুনো পদং।
অপ্পমত্তা ন মীযন্তি, যে পমত্তা যথা মতা॥
২২.
‘‘এৰং ৰিসেসতো ঞত্ৰা, অপ্পমাদম্হি পণ্ডিতা।
অপ্পমাদে পমোদন্তি, অরিযানং গোচরে রতা॥
২৩.
‘‘তে ঝাযিনো সাততিকা, নিচ্চং দল়্হপরক্কমা।
ফুসন্তি ধীরা নিব্বানং, যোগক্খেমং অনুত্তর’’ন্তি॥
তত্থ অপ্পমাদোতি পদং মহন্তং অত্থং দীপেতি, মহন্তং অত্থং গহেত্ৰা তিট্ঠতি। সকলম্পি হি তেপিটকং বুদ্ধৰচনং আহরিত্ৰা কথিযমানং অপ্পমাদপদমেৰ ওতরতি। তেন ৰুত্তং –
‘‘সেয্যথাপি, ভিক্খৰে, যানি কানিচি জঙ্গলানং পাণানং পদজাতানি, সব্বানি তানি হত্থিপদে সমোধানং গচ্ছন্তি, হত্থিপদং তেসং অগ্গমক্খাযতি যদিদং মহন্তত্তেন। এৰমেৰ খো, ভিক্খৰে, যে কেচি কুসলা ধম্মা, সব্বেতে অপ্পমাদমূলকা অপ্পমাদসমোসরণা, অপ্পমাদো তেসং ধম্মানং অগ্গমক্খাযতী’’তি (সং॰ নি॰ ৫.১৪০)।
সো পনেস অত্থতো সতিযা অৰিপ্পৰাসো নাম। নিচ্চং উপট্ঠিতায সতিযা চেতং নামং। অমতপদন্তি অমতং ৰুচ্চতি নিব্বানং। তঞ্হি অজাতত্তা নু জীযতি ন মীযতি, তস্মা অমতন্তি ৰুচ্চতি। পজ্জন্তি ইমিনাতি পদং, অমতং পাপুণন্তীতি অত্থো। অমতস্স পদং অমতপদং, অমতস্স অধিগমূপাযোতি ৰুত্তং হোতি, পমাদোতি পমজ্জনভাৰো, মুট্ঠস্সতিসঙ্খাতস্স সতিযা ৰোসগ্গস্সেতং নামং। মচ্চুনোতি মরণস্স। পদন্তি উপাযো মগ্গো। পমত্তো হি জাতিং নাতিৰত্ততি, জাতো জীযতি চেৰ মীযতি চাতি পমাদো মচ্চুনো পদং নাম হোতি, মরণং উপেতি। অপ্পমত্তা ন মীযন্তীতি সতিযা সমন্নাগতা হি অপ্পমত্তা ন মরন্তি। অজরা অমরা হোন্তীতি ন সল্লক্খেতব্বং। ন হি কোচি সত্তো অজরো অমরো নাম অত্থি, পমত্তস্স পন ৰট্টং নাম অপরিচ্ছিন্নং, অপ্পমত্তস্স পরিচ্ছিন্নং। তস্মা পমত্তা জাতিআদীহি অপরিমুত্তত্তা জীৰন্তাপি মতাযেৰ নাম। অপ্পমত্তা পন অপ্পমাদলক্খণং ৰড্ঢেত্ৰা খিপ্পং মগ্গফলানি সচ্ছিকত্ৰা দুতিযততিযঅত্তভাৰেসু ন নিব্বত্তন্তি। তস্মা তে জীৰন্তাপি মতাপি ন মীযন্তিযেৰ নাম। যে পমত্তা যথা মতাতি যে পন সত্তা পমত্তা, তে পমাদমরণেন মতত্তা, যথা হি জীৰিতিন্দ্রিযুপচ্ছেদেন মতা দারুক্খন্ধসদিসা অপগতৰিঞ্ঞাণা , তথেৰ হোন্তি। তেসম্পি হি মতানং ৰিয গহট্ঠানং তাৰ ‘‘দানং দস্সাম, সীলং রক্খিস্সাম, উপোসথকম্মং করিস্সামা’’তি একচিত্তম্পি ন উপ্পজ্জতি, পব্বজিতানম্পি ‘‘আচরিযুপজ্ঝাযৰত্তাদীনি পূরেস্সাম, ধুতঙ্গানি সমাদিযিস্সাম, ভাৰনং ৰড্ঢেস্সামা’’তি ন উপ্পজ্জতীতি মতেন তে কিং নানাকরণাৰ হোন্তি। তেন ৰুত্তং – ‘‘যে পমত্তা যথা মতা’’তি।
এৰং ৰিসেসতো ঞত্ৰাতি পমত্তস্স ৰট্টতো নিস্সরণং নত্থি, অপ্পমত্তস্স অত্থীতি এৰং ৰিসেসতোৰ জানিত্ৰা। কে পনেতং ৰিসেসং জানন্তীতি? অপ্পমাদম্হি পণ্ডিতাতি যে পণ্ডিতা মেধাৰিনো সপ্পঞ্ঞা অত্তনো অপ্পমাদে ঠত্ৰা অপ্পমাদং ৰড্ঢেন্তি, তে এৰং ৰিসেসকারণং জানন্তি। অপ্পমাদে পমোদন্তীতি তে এৰং ঞত্ৰা তস্মিং অত্তনো অপ্পমাদে পমোদন্তি, পহংসিতমুখা তুট্ঠপহট্ঠা হোন্তি। অরিযানং গোচরে রতাতি তে এৰং অপ্পমাদে পমোদন্তা তং অপ্পমাদং ৰড্ঢেত্ৰা অরিযানং বুদ্ধপচ্চেকবুদ্ধবুদ্ধসাৰকানং গোচরসঙ্খাতে চতুসতিপট্ঠানাদিভেদে সত্ততিংস বোধিপক্খিযধম্মে নৰৰিধলোকুত্তরধম্মে চ রতা নিরতা, অভিরতা হোন্তীতি অত্থো।
তে ঝাযিনোতি তে অপ্পমত্তা পণ্ডিতা অট্ঠসমাপত্তিসঙ্খাতেন আরম্মণূপনিজ্ঝানেন ৰিপস্সনামগ্গফলসঙ্খাতেন লক্খণূপনিজ্ঝানেন চাতি দুৰিধেনপি ঝানেন ঝাযিনো। সাততিকাতি অভিনিক্খমনকালতো পট্ঠায যাৰ অরহত্তমগ্গা সততং পৰত্তকাযিকচেতসিকৰীরিযা। নিচ্চং দল়্হপরক্কমাতি যং তং পুরিসথামেন পুরিসৰীরিযেন পুরিসপরক্কমেন পত্তব্বং, ন তং অপাপুণিত্ৰা ৰীরিযস্স সণ্ঠানং ভৰিস্সতীতি এৰরূপেন ৰীরিযেন অন্তরা অনোসক্কিত্ৰা নিচ্চপ্পৰত্তেন দল়্হপরক্কমেন সমন্নাগতা। ফুসন্তীতি এত্থ দ্ৰে ফুসনা ঞাণফুসনা চ, ৰিপাকফুসনা চ। তত্থ চত্তারো মগ্গা ঞাণফুসনা নাম, চত্তারি ফলানি ৰিপাকফুসনা নাম। তেসু ইধ ৰিপাকফুসনা অধিপ্পেতা। অরিযফলেন নিব্বানং সচ্ছিকরোন্তো ধীরা পণ্ডিতা তায ৰিপাকফুসনায ফুসন্তি, নিব্বানং সচ্ছিকরোন্তি। যোগক্খেমং অনুত্তরন্তি যে চত্তারো যোগা মহাজনং ৰট্টে ওসীদাপেন্তি, তেহি খেমং নিব্ভযং সব্বেহি লোকিযলোকুত্তরধম্মেহি সেট্ঠত্তা অনুত্তরন্তি।
দেসনাপরিযোসানে বহূ সোতাপন্নাদযো অহেসুং। দেসনা মহাজনস্স সাত্থিকা জাতাতি।
সামাৰতীৰত্থু পঠমং।
২. কুম্ভঘোসকসেট্ঠিৰত্থু
উট্ঠানৰতোতি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা ৰেল়ুৰনে ৰিহরন্তো কুম্ভঘোসকং আরব্ভ কথেসি। রাজগহনগরস্মিঞ্হি রাজগহসেট্ঠিনো গেহে অহিৰাতরোগো উপ্পজ্জি, তস্মিং উপ্পন্নে মক্খিকা আদিং কত্ৰা যাৰ গাৰা পঠমং তিরচ্ছানগতা মরন্তি, ততো দাসকম্মকরো, সব্বপচ্ছা গেহসামিকা, তস্মা সো রোগো সব্বপচ্ছা সেট্ঠিঞ্চ জাযঞ্চ গণ্হি। তে রোগেন ফুট্ঠা পুত্তং সন্তিকে ঠিতং ওলোকেত্ৰা অস্সুপুণ্ণেহি নেত্তেহি তং আহংসু – ‘‘তাত, ইমস্মিং কির রোগে উপ্পন্নে ভিত্তিং ভিন্দিত্ৰা পলাযন্তাৰ জীৰিতং লভন্তি, ত্ৰং অম্হে অনোলোকেত্ৰা পলাযিত্ৰা জীৰন্তো পুনাগন্ত্ৰা অম্হাকং অসুকট্ঠানে নাম চত্তালীস ধনকোটিযো নিদহিত্ৰা ঠপিতা, তা উদ্ধরিত্ৰা জীৰিকং কপ্পেয্যাসী’’তি। সো তেসং ৰচনং সুত্ৰা রুদমানো মাতাপিতরো ৰন্দিত্ৰা মরণভযভীতো ভিত্তিং ভিন্দিত্ৰা পলাযিত্ৰা পব্বতগহনং গন্ত্ৰা দ্ৰাদস ৰস্সানি তত্থ ৰসিত্ৰা মাতাপিতুৰসনট্ঠানং পচ্চাগঞ্ছি।
অথ নং দহরকালে গন্ত্ৰা পরূল়্হকেসমস্সুকালে আগতত্তা ন কোচি সঞ্জানি। সো মাতাপিতূহি দিন্নসঞ্ঞাৰসেন ধনট্ঠানং গন্ত্ৰা ধনস্স অরোগভাৰং ঞত্ৰা চিন্তেসি – ‘‘মং ন কোচি সঞ্জানাতি, সচাহং ধনং উদ্ধরিত্ৰা ৰলঞ্জিস্সামি, ‘একেন দুগ্গতেন নিধি উদ্ধটো’তি মং গহেত্ৰা ৰিহেঠেয্যুং, যংনূনাহং ভতিং কত্ৰা জীৰেয্য’’ন্তি। অথেকং পিলোতিকং নিৰাসেত্ৰা, ‘‘অত্থি কোচি ভতকেন অত্থিকো’’তি পুচ্ছন্তো ভতকৰীথিং পাপুণি। অথ নং ভতকা দিস্ৰা, ‘‘সচে অম্হাকং একং কম্মং করিস্সসি, ভত্তৰেতনং তে দস্সামা’’তি আহংসু। ‘‘কিং কম্মং নামা’’তি? ‘‘পবোধনচোদনকম্মং। সচে উস্সহসি, পাতোৰ উট্ঠায ‘তাতা, উট্ঠহথ, সকটানি সন্নয্হথ, গোণে যোজেথ, হত্থিঅস্সানং তিণত্থায গমনৰেলা; অম্মা, তুম্হেপি উট্ঠহথ, যাগুং পচথ, ভত্তং পচথা’তি ৰিচরিত্ৰা আরোচেহী’’তি। সো ‘‘সাধূ’’তি সম্পটিচ্ছি। অথস্স ৰসনত্থায একং ঘরং অদংসু। সো দেৰসিকং তং কম্মং অকাসি।
অথস্স একদিৰসং রাজা বিম্বিসারো সদ্দমস্সোসি। সো পন সব্বরৰঞ্ঞূ অহোসি। তস্মা ‘‘মহাধনস্স পুরিসস্সেস সদ্দো’’তি আহ। অথস্স সন্তিকে ঠিতা একা পরিচারিকা ‘‘রাজা যং ৰা তং ৰা ন কথেস্সতি, ইদং মযা ঞাতুং ৰট্টতী’’তি চিন্তেত্ৰা – ‘‘গচ্ছ, তাত, এতং জানাহী’’তি একং পুরিসং পহিণি। সো ৰেগেন গন্ত্ৰা তং দিস্ৰা আগন্ত্ৰা, ‘‘একো ভতকানং ভতিকারকো কপণমনুস্সো এসো’’তি আরোচেসি। রাজা তস্স ৰচনং সুত্ৰা তুণ্হী হুত্ৰা দুতিযদিৰসেপি ততিযদিৰসেপি তং তস্স সদ্দং সুত্ৰা তথেৰ আহ। সাপি পরিচারিকা তথেৰ চিন্তেত্ৰা পুনপ্পুনং পেসেত্ৰা, ‘‘কপণমনুস্সো এসো’’তি ৰুত্তে চিন্তেসি – ‘‘রাজা ‘কপণমনুস্সো এসো’তি ৰচনং সুত্ৰাপি ন সদ্দহতি, পুনপ্পুনং ‘মহাধনস্স পুরিসস্সেস সদ্দো’তি ৰদতি, ভৰিতব্বমেত্থ কারণেন, যথাসভাৰতো এতং ঞাতুং ৰট্টতী’’তি। সা রাজানং আহ, ‘‘দেৰ , অহং সহস্সং লভমানা ধীতরং আদায গন্ত্ৰা এতং ধনং রাজকুলং পৰেসেস্সামী’’তি। রাজা তস্সা সহস্সং দাপেসি।
সা তং গহেত্ৰা ধীতরং একং মলিনধাতুকং ৰত্থং নিৰাসাপেত্ৰা তায সদ্ধিং রাজগেহতো নিক্খমিত্ৰা মগ্গপটিপন্না ৰিয ভতকৰীথিং গন্ত্ৰা একং ঘরং পৰিসিত্ৰা, ‘‘অম্ম, মযং মগ্গপটিপন্না, একাহদ্ৰীহং ইধ ৰিস্সমিত্ৰা গমিস্সামা’’তি আহ। ‘‘অম্ম, বহূনি ঘরমানুসকানি, ন সক্কা ইধ ৰসিতুং, এতং কুম্ভঘোসকস্স গেহং তুচ্ছং, তত্থ গচ্ছথা’’তি। সা তত্থ গন্ত্ৰা, ‘‘সামি, মযং মগ্গপটিপন্নকা, একাহদ্ৰীহং ইধ ৰসিস্সামা’’তি ৰত্ৰা তেন পুনপ্পুনং পটিক্খিত্তাপি, ‘‘সামি, অজ্জেকদিৰসমত্তং ৰসিত্ৰা পাতোৰ গমিস্সামা’’তি নিক্খমিতুং ন ইচ্ছি। সা তত্থেৰ ৰসিত্ৰা পুনদিৰসে তস্স অরঞ্ঞগমনৰেলায, ‘‘সামি, তৰ নিৰাপং দত্ৰা যাহি , আহারং তে পচিস্সামী’’তি ৰত্ৰা, ‘‘অলং, অম্ম, অহমেৰ পচিত্ৰা ভুঞ্জিস্সামী’’তি ৰুত্তে পুনপ্পুনং নিবন্ধিত্ৰা তেন দিন্নে গহিতমত্তকেযেৰ কত্ৰা অন্তরাপণতো ভাজনানি চেৰ পরিসুদ্ধতণ্ডুলাদীনি চ আহরাপেত্ৰা রাজকুলে পচননিযামেন সুপরিসুদ্ধং ওদনং, সাধুরসানি চ দ্ৰে তীণি সূপব্যঞ্জনানি পচিত্ৰা তস্স অরঞ্ঞতো আগতস্স অদাসি। অথ নং ভুঞ্জিত্ৰা মুদুচিত্ততং আপন্নং ঞত্ৰা, ‘‘সামি, কিলন্তম্হ, একাহদ্ৰীহং ইধেৰ হোমা’’তি আহ। সো ‘‘সাধূ’’তি সম্পটিচ্ছি।
অথস্স সাযম্পি পুনদিৰসেপি মধুরভত্তং পচিত্ৰা অদাসি। অথ মুদুচিত্ততং তস্স ঞত্ৰা ‘‘সামি, কতিপাহং ইধেৰ ৰসিস্সামা’’তি। তত্থ ৰসমানা তিখিণেন সত্থেন তস্স মঞ্চৰাণং হেট্ঠাঅটনিযং তহং তহং ছিন্দি। মঞ্চো তস্মিং আগন্ত্ৰা নিসিন্নমত্তেযেৰ হেট্ঠা ওলম্বি। সো ‘‘কস্মা অযং মঞ্চো এৰং ছিজ্জিত্ৰা গতো’’তি আহ। ‘‘সামি, দহরদারকে ৰারেতুং ন সক্কোমি, এত্থেৰ সন্নিপতন্তী’’তি। ‘‘অম্ম, ইদং মে দুক্খং তুম্হে নিস্সায জাতং। অহঞ্হি পুব্বে কত্থচি গচ্ছন্তো দ্ৰারং পিদহিত্ৰা গচ্ছামী’’তি। ‘‘কিং করোমি, তাত, ৰারেতুং ন সক্কোমী’’তি। সা ইমিনাৰ নিযামেন দ্ৰে তযো দিৰসে ছিন্দিত্ৰা তেন উজ্ঝাযিত্ৰা খীযিত্ৰা ৰুচ্চমানাপি তথেৰ ৰত্ৰা পুন একং দ্ৰে রজ্জুকে ঠপেত্ৰা সেসে ছিন্দি। তং দিৰসং তস্মিং নিসিন্নমত্তেযেৰ সব্বং ৰাণং ভূমিযং পতি, সীসং জণ্ণুকেহি সদ্ধিং একতো অহোসি, সো উট্ঠায, ‘‘কিং করোমি, ইদানি কুহিং গমিস্সামি , নিপজ্জনমঞ্চস্সপি তুম্হেহি অসামিকো ৰিয কতোম্হী’’তি আহ। ‘‘তাত, কিং করোমি, পটিৰিস্সকদারকে ৰারেতুং ন সক্কোমি, হোতু, মা চিন্তযি, ইমায নাম ৰেলায কুহিং গমিস্সসী’’তি ধীতরং আমন্তেত্ৰা, ‘‘অম্ম, তৰ ভাতিকস্স নিপজ্জনোকাসং করোহী’’তি আহ। সা একপস্সে সযিত্ৰা ‘‘ইধাগচ্ছ, সামী’’তি আহ। ইতরোপি নং ‘‘গচ্ছ, তাত, ভগিনিযা সদ্ধিং নিপজ্জা’’তি ৰদেসি। সো তায সদ্ধিং একমঞ্চে নিপজ্জিত্ৰা তং দিৰসঞ্ঞেৰ সন্থৰং অকাসি, কুমারিকা পরোদি। অথ নং মাতা পুচ্ছি – ‘‘কিং, অম্ম, রোদসী’’তি? ‘‘অম্ম, ইদং নাম জাত’’ন্তি। ‘‘হোতু, অম্ম, কিং সক্কা কাতুং, তযাপি একং ভত্তারং ইমিনাপেকং পাদপরিচারিকং লদ্ধুং ৰট্টতী’’তি তং জামাতরং অকাসি। তে সমগ্গৰাসং ৰসিংসু।
সা কতিপাহচ্চযেন রঞ্ঞো সাসনং পেসেসি – ‘‘ভতকৰীথিযং ছণং করোন্তু। যস্স পন ঘরে ছণো ন করীযতি, তস্স এত্তকো নাম দণ্ডোতি ঘোসনং কারেতূ’’তি। রাজা তথা কারেসি। অথ নং সস্সু আহ – ‘‘তাত, ভতকৰীথিযং রাজাণায ছণো কত্তব্বো জাতো, কিং করোমা’’তি? ‘‘অম্ম, অহং ভতিং করোন্তোপি জীৰিতুং ন সক্কোমি, কিং করিস্সামী’’তি? ‘‘তাত, ঘরাৰাসং ৰসন্তা নাম ইণম্পি গণ্হন্তি, রঞ্ঞো আণা অকাতুং ন লব্ভা। ইণতো নাম যেন কেনচি উপাযেন মুচ্চিতুং সক্কা, গচ্ছ, কুতোচি একং ৰা দ্ৰে ৰা কহাপণে আহরা’’তি আহ। সো উজ্ঝাযন্তো খীযন্তো গন্ত্ৰা চত্তালীসকোটিধনট্ঠানতো একমেৰ কহাপণং আহরি। সা তং কহাপণং রঞ্ঞো পেসেত্ৰা অত্তনো কহাপণেন ছণং কত্ৰা পুন কতিপাহচ্চযেন তথেৰ সাসনং পহিণি। পুন রাজা তথেৰ ‘‘ছণং করোন্তু, অকরোন্তানং এত্তকো দণ্ডো’’তি আণাপেসি। পুনপি সো তায তথেৰ ৰত্ৰা নিপ্পীল়িযমানো গন্ত্ৰা তযো কহাপণে আহরি। সা তেপি কহাপণে রঞ্ঞো পেসেত্ৰা পুন কতিপাহচ্চযেন তথেৰ সাসনং পহিণি – ‘‘ইদানি পুরিসে পেসেত্ৰা ইমং পক্কোসাপেতূ’’তি। রাজা পেসেসি। পুরিসা গন্ত্ৰা, ‘‘কুম্ভঘোসকো নাম কতরো’’তি পুচ্ছিত্ৰা পরিযেসন্তা তং দিস্ৰা ‘‘এহি, ভো রাজা, তং পক্কোসতী’’তি আহংসু। সো ভীতো ‘‘ন মং রাজা জানাতী’’তিআদীনি ৰত্ৰা গন্তুং ন ইচ্ছি। অথ নং বলক্কারেন হত্থাদীসু গহেত্ৰা আকড্ঢিংসু। সা ইত্থী তে দিস্ৰা, ‘‘অরে, দুব্বিনীতা, তুম্হে মম জামাতরং হত্থাদীসু গহেতুং অননুচ্ছৰিকা’’তি তজ্জেত্ৰা, ‘‘এহি, তাত, মা ভাযি, রাজানং দিস্ৰা তৰ হত্থাদিগাহকানং হত্থেযেৰ ছিন্দাপেস্সামী’’তি ধীতরং আদায পুরতো হুত্ৰা রাজগেহং পত্ৰা ৰেসং পরিৰত্তেত্ৰা সব্বালঙ্কারপটিমণ্ডিতা একমন্তং অট্ঠাসি। ইতরম্পি পরিকড্ঢিত্ৰা আনযিংসুযেৰ।
অথ নং ৰন্দিত্ৰা ঠিতং রাজা আহ – ‘‘ত্ৰং কুম্ভঘোসকো নামা’’তি? ‘‘আম, দেৰা’’তি । ‘‘কিং কারণা মহাধনং ৰঞ্চেত্ৰা খাদসী’’তি ? ‘‘কুতো মে, দেৰ, ধনং ভতিং কত্ৰা জীৰন্তস্সা’’তি? ‘‘মা এৰং করি, কিং অম্হে ৰঞ্চেসী’’তি? ‘‘ন ৰঞ্চেমি, দেৰ, নত্থি মে ধন’’ন্তি। অথস্স রাজা তে কহাপণে দস্সেত্ৰা, ‘‘ইমে কস্স কহাপণা’’তি আহ। সো সঞ্জানিত্ৰা, ‘‘অহো বালোম্হি, কথং নু খো ইমে রঞ্ঞো হত্থং পত্তা’’তি ইতো চিতো চ ওলোকেন্তো তা দ্ৰেপি পটিমণ্ডিতপসাধনা গব্ভদ্ৰারমূলে ঠিতা দিস্ৰা, ‘‘ভারিযং ৰতিদং কম্মং, ইমাহি রঞ্ঞা পযোজিতাহি ভৰিতব্ব’’ন্তি চিন্তেসি। অথ নং রাজা ‘‘ৰদেহি, ভো, কস্মা এৰং করোসী’’তি আহ। ‘‘নিস্সযো মে নত্থি, দেৰা’’তি। ‘‘মাদিসো নিস্সযো ভৰিতুং ন ৰট্টতী’’তি। ‘‘কল্যাণং, দেৰ, সচে মে দেৰো অৰস্সযো হোতী’’তি। ‘‘হোমি, ভো, কিত্তকং তে ধন’’ন্তি? ‘‘চত্তালীসকোটিযো, দেৰা’’তি। ‘‘কিং লদ্ধুং ৰট্টতী’’তি? ‘‘সকটানি দেৰা’’তি? রাজা অনেকসতানি সকটানি যোজাপেত্ৰা পহিণিত্ৰা তং ধনং আহরাপেত্ৰা রাজঙ্গণে রাসিং কারাপেত্ৰা রাজগহৰাসিনো সন্নিপাতাপেত্ৰা, ‘‘অত্থি কস্সচি ইমস্মিং নগরে ‘‘এত্তকং ধন’’ন্তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘নত্থি, দেৰা’’তি। ‘‘কিং পনস্স কাতুং ৰট্টতী’’তি? ‘‘সক্কারং, দেৰা’’তি ৰুত্তে মহন্তেন সক্কারেন তং সেট্ঠিট্ঠানে ঠপেত্ৰা ধীতরং তস্সেৰ দত্ৰা তেন সদ্ধিং সত্থু সন্তিকং গন্ত্ৰা ৰন্দিত্ৰা ‘‘ভন্তে, পস্সথিমং পুরিসং, এৰরূপো ধিতিমা নাম নত্থি, চত্তালীসকোটিৰিভৰো হোন্তোপি উপ্পিলাৰিতাকারং ৰা অস্মিমানমত্তং ৰা ন করোতি, কপণো ৰিয পিলোতিকং নিৰাসেত্ৰা ভতকৰীথিযং ভতিং কত্ৰা জীৰন্তো মযা ইমিনা নাম উপাযেন ঞাতো। জানিত্ৰা চ পন পক্কোসাপেত্ৰা সধনভাৰং সম্পটিচ্ছাপেত্ৰা তং ধনং আহরাপেত্ৰা সেট্ঠিট্ঠানে ঠপিতো, ধীতা চস্স মযা দিন্না। ভন্তে, মযা চ এৰরূপো ধিতিমা ন দিট্ঠপুব্বো’’তি আহ।
তং সুত্ৰা সত্থা ‘‘এৰং জীৰন্তস্স জীৰিকং ধম্মিকজীৰিকং নাম, মহারাজ, চোরিকাদিকম্মং পন ইধলোকে চেৰ পীল়েতি হিংসেতি, পরলোকে চ, ততোনিদানং সুখং নাম নত্থি। পুরিসস্স হি ধনপারিজুঞ্ঞকালে কসিং ৰা ভতিং ৰা কত্ৰা জীৰিকমেৰ ধম্মিকজীৰিকং নাম। এৰরূপস্স হি ৰীরিযসম্পন্নস্স সতিসম্পন্নস্স কাযৰাচাহি পরিসুদ্ধকম্মস্স পঞ্ঞায নিসম্মকারিনো কাযাদীহি সঞ্ঞতস্স ধম্মজীৰিকং জীৰন্তস্স সতিঅৰিপ্পৰাসে ঠিতস্স ইস্সরিযং ৰড্ঢতিযেৰা’’তি ৰত্ৰা ইমং গাথমাহ –
২৪.
‘‘উট্ঠানৰতো সতীমতো,
সুচিকম্মস্স নিসম্মকারিনো।
সঞ্ঞতস্স ধম্মজীৰিনো,
অপ্পমত্তস্স যসোভিৰড্ঢতী’’তি॥
তত্থ উট্ঠানৰতোতি উট্ঠানৰীরিযৰন্তস্স। সতিমতোতি সতিসম্পন্নস্স। সুচিকম্মস্সাতি নিদ্দোসেহি নিরপরাধেহি কাযকম্মাদীহি সমন্নাগতস্স। নিসম্মকারিনোতি এৰঞ্চে ভৰিস্সতি, এৰং করিস্সামীতি ৰা, ইমস্মিং কম্মে এৰং কতে ইদং নাম ভৰিস্সতীতি ৰা এৰং নিদানং সল্লক্খেত্ৰা রোগতিকিচ্ছনং ৰিয সব্বকম্মানি নিসামেত্ৰা উপধারেত্ৰা করোন্তস্স। সঞ্ঞতস্সাতি কাযাদীহি সঞ্ঞতস্স নিচ্ছিদ্দস্স। ধম্মজীৰিনোতি অগারিকস্স তুলাকূটাদীনি ৰজ্জেত্ৰা কসিগোরক্খাদীহি, অনগারিকস্স ৰেজ্জকম্মদূতকম্মাদীনি ৰজ্জেত্ৰা ধম্মেন সমেন ভিক্খাচরিযায জীৰিকং কপ্পেন্তস্স। অপ্পমত্তস্সাতি অৰিপ্পৰুত্থসতিনো। যসোভিৰড্ঢতীতি ইস্সরিযভোগসম্পন্নসঙ্খাতো চেৰ কিত্তিৰণ্ণভণনসঙ্খাতো চ যসো অভিৰড্ঢতীতি।
গাথাপরিযোসানে কুম্ভঘোসকো সোতাপত্তিফলে পতিট্ঠহি। অঞ্ঞেপি বহূ সোতাপত্তিফলাদীনি পাপুণিংসু। এৰং মহাজনস্স সাত্থিকা ধম্মদেসনা জাতাতি।
কুম্ভঘোসকসেট্ঠিৰত্থু দুতিযং।
৩. চূল়পন্থকত্থেরৰত্থু
উট্ঠানেনপ্পমাদেনাতি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা ৰেল়ুৰনে ৰিহরন্তো চূল়পন্থকত্থেরং আরব্ভ কথেসি।
রাজগহে কির ধনসেট্ঠিকুলস্স ধীতা ৰযপ্পত্তকালে মাতাপিতূহি সত্তভূমিকস্স পাসাদস্স উপরিমতলে অতিৰিয রক্খিযমানা যোব্বনমদমত্ততায পুরিসলোলা হুত্ৰা অত্তনো দাসেনেৰ সদ্ধিং সন্থৰং কত্ৰা, ‘‘অঞ্ঞেপি মে ইদং কম্মং জানেয্যু’’ন্তি ভীতা এৰমাহ – ‘‘অম্হেহি ইমস্মিং ঠানে ন সক্কা ৰসিতুং। সচে মে মাতাপিতরো ইমং দোসং জানিস্সন্তি, খণ্ডাখণ্ডিকং মং করিস্সন্তি। ৰিদেসং গন্ত্ৰা ৰসিস্সামা’’তি। তে হত্থসারং গহেত্ৰা অগ্গদ্ৰারেন নিক্খমিত্ৰা, ‘‘যত্থ ৰা তত্থ ৰা অঞ্ঞেহি অজাননট্ঠানং গন্ত্ৰা ৰসিস্সামা’’তি উভোপি অগমংসু। তেসং একস্মিং ঠানে ৰসন্তানং সংৰাসমন্ৰায তস্সা কুচ্ছিস্মিং গব্ভো পতিট্ঠাসি। সা গব্ভপরিপাকং আগম্ম তেন সদ্ধিং মন্তেসি, ‘‘গব্ভো মে পরিপাকং গতো, ঞাতিবন্ধুৰিরহিতে ঠানে গব্ভৰুট্ঠানং নাম উভিন্নম্পি অম্হাকং দুক্খাৰহং, কুলগেহমেৰ গচ্ছামা’’তি। সো ‘‘সচাহং তত্থ গমিস্সামি, জীৰিতং মে নত্থী’’তি ভযেন ‘‘অজ্জ গচ্ছাম, স্ৰে গচ্ছামা’’তি দিৰসে অতিক্কামেসি। সা চিন্তেসি – ‘‘অযং বালো অত্তনো দোসমহন্ততায গন্তুং ন উস্সহতি, মাতাপিতরো নাম একন্তহিতাৰ, অযং গচ্ছতু ৰা, মা ৰা, অহং গমিস্সামী’’তি। সা তস্মিং গেহা নিক্খন্তে গেহপরিক্খারং পটিসামেত্ৰা অত্তনো কুলঘরং গতভাৰং অনন্তরগেহৰাসীনং আরোচেত্ৰা মগ্গং পটিপজ্জি।
সোপি ঘরং আগন্ত্ৰা তং অদিস্ৰা পটিৰিস্সকে পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘সা কুলঘরং গতা’’তি সুত্ৰা ৰেগেন অনুবন্ধিত্ৰা অন্তরামগ্গে সম্পাপুণি। তস্সাপি তত্থেৰ গব্ভৰুট্ঠানং অহোসি। সো ‘‘কিং ইদং, ভদ্দে’’তি পুচ্ছি। ‘‘সামি, মে একো পুত্তো জাতো’’তি। ‘‘ইদানি কিং করিস্সামা’’তি? ‘‘যস্সত্থায মযং কুলঘরং গচ্ছেয্যাম, তং কম্মং অন্তরামগ্গেৰ নিপ্ফন্নং, তত্থ গন্ত্ৰা কিং করিস্সাম, নিৰত্তিস্সামা’’তি দ্ৰেপি একচিত্তা হুত্ৰা নিৰত্তিংসু। তস্স চ দারকস্স পন্থে জাতত্তা পন্থকোতি নামং করিংসু। তস্সা নচিরস্সেৰ অপরোপি গব্ভো পতিট্ঠহি। সব্বং পুরিমনযেনেৰ ৰিত্থারেতব্বং। তস্সপি দারকস্স পন্থে জাতত্তা পঠমজাতস্স মহাপন্থকোতি নামং কত্ৰা ইতরস্স চূল়পন্থকোতি নামং করিংসু। তে দ্ৰেপি দারকে গহেত্ৰা অত্তনো ৰসনট্ঠানমেৰ গতা। তেসং তত্থ ৰসন্তানং মহাপন্থকদারকো অঞ্ঞে দারকে ‘‘চূল়পিতা মহাপিতাতি, অয্যকো অয্যিকা’’তি চ ৰদন্তে সুত্ৰা মাতরং পুচ্ছি – ‘‘অম্ম, অঞ্ঞে দারকা ‘অয্যকো অয্যিকা’তিপি, ‘মহাপিতা চূল়পিতা’তিপি ৰদন্তি, কচ্চি অম্হাকঞ্ঞেৰ ঞাতকা নত্থী’’তি? ‘‘আম, তাত, অম্হাকং এত্থ ঞাতকা নত্থি। রাজগহনগরে পন ৰো ধনসেট্ঠি নাম অয্যকো, তত্থ অম্হাকং বহূ ঞাতকা’’তি। ‘‘কস্মা তত্থ ন গচ্ছথ, অম্মা’’তি? সা অত্তনো অগমনকারণং পুত্তস্স অকথেত্ৰা পুত্তেসু পুনপ্পুনং কথেন্তেসু সামিকং আহ – ‘‘ইমে দারকা মং অতিৰিয কিলমেন্তি, কিং নো মাতাপিতরো দিস্ৰা মংসং খাদিস্সন্তি, এহি, দারকানং অয্যককুলং দস্সেস্সামা’’তি? ‘‘অহং সম্মুখা ভৰিতুং ন সক্খিস্সামি, তে পন নযিস্সামী’’তি। ‘‘সাধু যেন কেনচি উপাযেন দারকানং অয্যককুলমেৰ দট্ঠুং ৰট্টতী’’তি। দ্ৰেপি জনা দারকে আদায অনুপুব্বেন রাজগহং পত্ৰা নগরদ্ৰারে একিস্সা সালায পৰিসিত্ৰা দারকমাতা দ্ৰে দারকে গহেত্ৰা অত্তনো আগতভাৰং মাতাপিতূনং আরোচাপেসি। তে তং সাসনং সুত্ৰা, ‘‘সংসারে ৰিচরন্তানং ন পুত্তো ন ধীতা ভূতপুব্বা নাম নত্থি, তে অম্হাকং মহাপরাধিকা, ন সক্কা তেহি অম্হাকং চক্খুপথে ঠাতুং, এত্তকং নাম ধনং গহেত্ৰা দ্ৰেপি জনা ফাসুকট্ঠানং গন্ত্ৰা জীৰন্তু, দারকে পন ইধ পেসেন্তূ’’তি ধনং দত্ৰা দূতং পাহেসুং।
তেহি পেসিতং ধনং গহেত্ৰা দারকে আগতদূতানঞ্ঞেৰ হত্থে দত্ৰা পহিণিংসু। দারকা অয্যককুলে ৰড্ঢন্তি। তেসু চূল়পন্থকো অতিদহরো, মহাপন্থকো পন অয্যকেন সদ্ধিং দসবলস্স ধম্মকথং সোতুং গচ্ছতি। তস্স নিচ্চং সত্থু সন্তিকং গচ্ছন্তস্স পব্বজ্জায চিত্তং নমি। সো অয্যকং আহ – ‘‘সচে মং অনুজানেয্যাথ, অহং পব্বজেয্য’’ন্তি । ‘‘কিং ৰদেসি, তাত, সকলস্স লোকস্সপি মে পব্বজ্জাতো তৰ পব্বজ্জা ভদ্দিকা। সচে সক্কোসি পব্বজাহী’’তি। তং সত্থু সন্তিকং নেত্ৰা, ‘‘কিং, গহপতি, দারকো তে লদ্ধো’’তি ৰুত্তে, ‘‘আম, ভন্তে, অযং মে নত্তা তুম্হাকং সন্তিকে পব্বজিতুকামো’’তি আহ। সত্থা অঞ্ঞতরং পিণ্ডপাতচারিকং ভিক্খুং ‘‘ইমং দারকং পব্বাজেহী’’তি আণাপেসি। থেরো তস্স তচপঞ্চককম্মট্ঠানং আচিক্খিত্ৰা পব্বাজেসি। সো বহুং বুদ্ধৰচনং উগ্গণ্হিত্ৰা পরিপুণ্ণৰস্সো উপসম্পদং লভিত্ৰা যোনিসোমনসিকারেন কম্মট্ঠানং করোন্তো অরহত্তং পাপুণি। সো ঝানসুখেন ফলসুখেন ৰীতিনামেন্তো চিন্তেসি – ‘‘সক্কা নু খো ইদং সুখং চূল়পন্থকস্স দাতু’’ন্তি! ততো অয্যকসেট্ঠিস্স সন্তিকং গন্ত্ৰা এৰমাহ – ‘‘মহাসেট্ঠি, সচে অনুজানেয্যাথ, অহং চূল়পন্থকং পব্বাজেয্য’’ন্তি। ‘‘পব্বাজেথ, ভন্তে’’তি। সেট্ঠি কির সাসনে চ সুপ্পসন্নো, ‘‘কতরধীতায ৰো এতে পুত্তা’’তি পুচ্ছিযমানো চ ‘‘পলাতধীতাযা’’তি ৰত্তুং লজ্জতি, তস্মা সুখেনেৰ তেসং পব্বজ্জং অনুজানি। থেরো চূল়পন্থকং পব্বাজেত্ৰা সীলেসু পতিট্ঠাপেসি। সো পব্বজিত্ৰাৰ দন্ধো অহোসি।
‘‘পদ্মং যথা কোকনদং সুগন্ধং,
পাতো সিযা ফুল্লমৰীতগন্ধং।
অঙ্গীরসং পস্স ৰিরোচমানং,
তপন্তমাদিচ্চমিৰন্তলিক্খে’’তি॥ (সং॰ নি॰ ১.১২৩; অ॰ নি॰ ৫.১৯৫) –
ইমং একং গাথং চতূহি মাসেহি উগ্গণ্হিতুং নাসক্খি। সো কির কস্সপসম্মাসম্বুদ্ধকালে পব্বজিত্ৰা পঞ্ঞৰা হুত্ৰা অঞ্ঞতরস্স দন্ধভিক্খুনো উদ্দেসগ্গহণকালে পরিহাসকেল়িং অকাসি। সো ভিক্খু তেন পরিহাসেন লজ্জিতো নেৰ উদ্দেসং গণ্হি, ন সজ্ঝাযমকাসি। তেন কম্মেন অযং পব্বজিত্ৰাৰ দন্ধো জাতো, গহিতগহিতং পদং উপরূপরিপদং গণ্হন্তস্স নস্সতি। তস্স ইমমেৰ গাথং উগ্গহেতুং ৰাযমন্তস্স চত্তারো মাসা অতিক্কন্তা। অথ নং মহাপন্থকো, ‘‘চূল়পন্থক, ত্ৰং ইমস্মিং সাসনে অভব্বো, চতূহি মাসেহি একং গাথম্পি গণ্হিতুং ন সক্কোসি, পব্বজিতকিচ্চং পন কথং মত্থকং পাপেস্সসি, নিক্খম ইতো’’তি ৰিহারা নিক্কড্ঢি। চূল়পন্থকো বুদ্ধসাসনে সিনেহেন গিহিভাৰং ন পত্থেতি।
তস্মিঞ্চ কালে মহাপন্থকো ভত্তুদ্দেসকো অহোসি। জীৰকো কোমারভচ্চো বহুং মালাগন্ধৰিলেপনং আদায অত্তনো অম্বৰনং গন্ত্ৰা সত্থারং পূজেত্ৰা ধম্মং সুত্ৰা উট্ঠাযাসনা দসবলং ৰন্দিত্ৰা মহাপন্থকং উপসঙ্কমিত্ৰা, ‘‘কিত্তকা , ভন্তে, সত্থু সন্তিকে ভিক্খূ’’তি পুচ্ছি। ‘‘পঞ্চমত্তানি ভিক্খুসতানী’’তি। ‘‘স্ৰে, ভন্তে, বুদ্ধপ্পমুখানি পঞ্চ ভিক্খুসতানি আদায অম্হাকং নিৰেসনে ভিক্খং গণ্হথা’’তি। ‘‘উপাসক, চূল়পন্থকো নাম ভিক্খু দন্ধো অৰিরুল়্হিধম্মো, তং ঠপেত্ৰা সেসানং নিমন্তনং সম্পটিচ্ছামী’’তি থেরো আহ। তং সুত্ৰা চূল়পন্থকো চিন্তেসি – ‘‘থেরো এত্তকানং ভিক্খূনং নিমন্তনং সম্পটিচ্ছন্তো মং বাহিরং কত্ৰা সম্পটিচ্ছতি, নিস্সংসযং ময্হং ভাতিকস্স মযি চিত্তং ভিন্নং ভৰিস্সতি, কিং দানি ময্হং ইমিনা সাসনেন, গিহী হুত্ৰা দানাদীনি পুঞ্ঞানি করোন্তো জীৰিস্সামী’’তি? সো পুনদিৰসে পাতোৰ ৰিব্ভমিতুং পাযাসি।
সত্থা পচ্চূসকালেযেৰ লোকং ৰোলোকেন্তো ইমং কারণং দিস্ৰা পঠমতরং গন্ত্ৰা চূল়পন্থকস্স গমনমগ্গে দ্ৰারকোট্ঠকে চঙ্কমন্তো অট্ঠাসি। চূল়পন্থকো গচ্ছন্তো সত্থারং দিস্ৰা উপসঙ্কমিত্ৰা ৰন্দিত্ৰা অট্ঠাসি। অথ নং সত্থা ‘‘কুহিং পন ত্ৰং, চূল়পন্থক, ইমায ৰেলায গচ্ছসী’’তি আহ। ‘‘ভাতা মং, ভন্তে, নিক্কড্ঢতি, তেনাহং ৰিব্ভমিতুং গচ্ছামী’’তি। ‘‘চূল়পন্থক, তৰ পব্বজ্জা নাম মম সন্তকা, ভাতরা নিক্কড্ঢিতো কস্মা মম সন্তিকং নাগঞ্ছি, এহি, কিং তে গিহিভাৰেন, মম সন্তিকে ভৰিস্সসী’’তি চক্কঙ্কিততলেন পাণিনা তং সিরসি পরামসিত্ৰা আদায গন্ত্ৰা গন্ধকুটিপ্পমুখে নিসীদাপেত্ৰা, ‘‘চূল়পন্থক, পুরত্থাভিমুখো হুত্ৰা ইমং পিলোতিকং ‘রজোহরণং রজোহরণ’ন্তি পরিমজ্জন্তো ইধেৰ হোহী’’তি ইদ্ধিযা অভিসঙ্খতং পরিসুদ্ধং পিলোতিকং দত্ৰা কালে আরোচিতে ভিক্খুসঙ্ঘপরিৰুতো জীৰকস্স গেহং গন্ত্ৰা পঞ্ঞত্তাসনে নিসীদি। চূল়পন্থকোপি সূরিযং ওলোকেন্তো তং পিলোতিকং ‘‘রজোহরণং রজোহরণ’’ন্তি পরিমজ্জন্তো নিসীদি। তস্স তং পিলোতিকখণ্ডং পরিমজ্জন্তস্স কিলিট্ঠং অহোসি। ততো চিন্তেসি – ‘‘ইদং পিলোতিকখণ্ডং অতিৰিয পরিসুদ্ধং, ইমং পন অত্তভাৰং নিস্সায পুরিমপকতিং ৰিজহিত্ৰা এৰং কিলিট্ঠং জাতং, অনিচ্চা ৰত সঙ্খারা’’তি খযৰযং পট্ঠপেন্তো ৰিপস্সনং ৰড্ঢেসি। সত্থা ‘‘চূল়পন্থকস্স চিত্তং ৰিপস্সনং আরুল়্হ’’ন্তি ঞত্ৰা, ‘‘চূল়পন্থক, ত্ৰং পিলোতিকখণ্ডমেৰ সংকিলিট্ঠং ‘রজং রজ’ন্তি মা সঞ্ঞং করি, অব্ভন্তরে পন তে রাগরজাদযো অত্থি, তে হরাহী’’তি ৰত্ৰা ওভাসং ৰিস্সজ্জেত্ৰা পুরতো নিসিন্নো ৰিয পঞ্ঞাযমানরূপো হুত্ৰা ইমা গাথা অভাসি –
‘‘রাগো রজো ন চ পন রেণু ৰুচ্চতি,
রাগস্সেতং অধিৰচনং রজোতি।
এতং রজ্জং ৰিপ্পজহিত্ৰ ভিক্খৰো,
ৰিহরন্তি তে ৰিগতরজস্স সাসনে॥
‘‘দোসো রজো ন চ পন রেণু ৰুচ্চতি,
দোসস্সেতং অধিৰচনং রজোতি।
এতং রজং ৰিপ্পজহিত্ৰ ভিক্খৰো,
ৰিহরন্তি তে ৰিগতরজস্স সাসনে॥
‘‘মোহো রজো ন চ পন রেণু ৰুচ্চতি,
মোহস্সেতং অধিৰচনং রজোতি।
এতং রজং ৰিপ্পজহিত্ৰ ভিক্খৰো,
ৰিহরন্তি তে ৰিগতরজস্স সাসনে’’তি॥ (মহানি॰ ২০৯)।
গাথাপরিযোসানে চূল়পন্থকো সহ পটিসম্ভিদাহি অরহত্তং পাপুণি। সহ পটিসম্ভিদাহিযেৰস্স তীণি পিটকানি আগমিংসু।
সো কির পুব্বে রাজা হুত্ৰা নগরং পদক্খিণং করোন্তো নলাটতো সেদে মুচ্চন্তে পরিসুদ্ধেন সাটকেন নলাটন্তং পুঞ্ছি, সাটকো কিলিট্ঠো অহোসি। সো ‘‘ইমং সরীরং নিস্সায এৰরূপো পরিসুদ্ধো সাটকো পকতিং জহিত্ৰা কিলিট্ঠো জাতো, অনিচ্চা ৰত সঙ্খারা’’তি অনিচ্চসঞ্ঞং পটিলভি। তে কারণেনস্স রজোহরণমেৰ পচ্চযো জাতো।
জীৰকোপি খো কোমারভচ্চো দসবলস্স দক্খিণোদকং উপনামেসি। সত্থা ‘‘ননু, জীৰক, ৰিহারে ভিক্খূ অত্থী’’তি হত্থেন পত্তং পিদহি। মহাপন্থকো ‘‘ননু, ভন্তে, ৰিহারে ভিক্খূ নত্থী’’তি আহ। সত্থা ‘‘অত্থি, জীৰকা’’তি আহ। জীৰকো ‘‘তেন হি ভণে গচ্ছ, ৰিহারে ভিক্খূনং অত্থিভাৰং ৰা নত্থিভাৰং ৰা ত্ৰঞ্ঞেৰ জানাহী’’তি পুরিসং পেসেসি। তস্মিং খণে চূল়পন্থকো ‘‘ময্হং ভাতিকো ‘ৰিহারে ভিক্খূ নত্থী’তি ভণতি , ৰিহারে ভিক্খূনং অত্থিভাৰমস্স পকাসেস্সামী’’তি সকলং অম্বৰনং ভিক্খূনঞ্ঞেৰ পূরেসি। একচ্চে ভিক্খূ চীৰরকম্মং করোন্তি, একচ্চে রজনকম্মং করোন্তি, একচ্চে সজ্ঝাযং করোন্তি। এৰং অঞ্ঞমঞ্ঞঅসদিসং ভিক্খুসহস্সং মাপেসি। সো পুরিসো ৰিহারে বহূ ভিক্খূ দিস্ৰা নিৰত্তিত্ৰা, ‘‘অয্য, সকলং অম্বৰনং ভিক্খূহি পরিপুণ্ণ’’ন্তি জীৰকস্স আরোচেসি। থেরোপি খো তত্থেৰ –
‘‘সহস্সক্খত্তুমত্তানং , নিম্মিনিত্ৰান পন্থকো।
নিসীদম্বৰনে রম্মে, যাৰ কালপ্পৰেদনা’’তি॥
অথ সত্থা তং পুরিসং আহ – ‘‘ৰিহারং গন্ত্ৰা ‘সত্থা চূল়পন্থকং নাম পক্কোসতী’তি ৰদেহী’’তি। তেন গন্ত্ৰা তথা ৰুত্তে, ‘‘অহং চূল়পন্থকো, অহং চূল়পন্থকো’’তি মুখসহস্সং উট্ঠহি। সো পুরিসো পুন গন্ত্ৰা, ‘‘সব্বেপি কির, ভন্তে, চূল়পন্থকাযেৰ নামা’’তি আহ। ‘‘তেন হি গন্ত্ৰা যো ‘অহং চূল়পন্থকো’তি পঠমং ৰদতি, তং হত্থে গণ্হ, অৰসেসা অন্তরধাযিস্সন্তী’’তি। সো তথা অকাসি। তাৰদেৰ সহস্সমত্তা ভিক্খূ অন্তরধাযিংসু। থেরোপি তেন পুরিসেন সদ্ধিং অগমাসি। সত্থা ভত্তকিচ্চপরিযোসানে জীৰকং আমন্তেসি – ‘‘জীৰক, চূল়পন্থকস্স পত্তং গণ্হাহি, অযং তে অনুমোদনং করিস্সতী’’তি। জীৰকো তথা অকাসি। থেরো সীহনাদং নদন্তো তরুণসীহো ৰিয তীহি পিটকেহি সঙ্খোভেত্ৰা অনুমোদনমকাসি। সত্থা উট্ঠাযাসনা ভিক্খুসঙ্ঘপরিৰুতো ৰিহারং গন্ত্ৰা ভিক্খূহি ৰত্তে দস্সিতে গন্ধকুটিপ্পমুখে ঠত্ৰা ভিক্খুসঙ্ঘস্স সুগতোৰাদং দত্ৰা কম্মট্ঠানং কথেত্ৰা ভিক্খুসঙ্ঘং উয্যোজেত্ৰা সুরভিগন্ধৰাসিতং গন্ধকুটিং পৰিসিত্ৰা দক্খিণেন পস্সেন সীহসেয্যং উপগতো। অথ সাযন্হসমযে ভিক্খূ ইতো চিতো চ সমোসরিত্ৰা রত্তকম্বলসাণিযা পরিক্খিত্তা ৰিয নিসীদিত্ৰা সত্থু গুণকথং আরভিংসু, ‘‘আৰুসো, মহাপন্থকো চূল়পন্থকস্স অজ্ঝাসযং অজানন্তো চতূহি মাসেহি একং গাথং উগ্গণ্হাপেতুং ন সক্কোতি, ‘দন্ধো অয’ন্তি ৰিহারা নিক্কড্ঢি, সম্মাসম্বুদ্ধো পন অত্তনো অনুত্তরধম্মরাজতায একস্মিংযেৰস্স অন্তরভত্তে সহ পটিসম্ভিদাহি অরহত্তং অদাসি, তীণি পিটকানি সহ পটিসম্ভিদাহিযেৰ আগতানি, অহো বুদ্ধানং বলং নাম মহন্ত’’ন্তি।
অথ ভগৰা ধম্মসভাযং ইমং কথাপৰত্তিং ঞত্ৰা, ‘‘অজ্জ মযা গন্তুং ৰট্টতী’’তি বুদ্ধসেয্যায উট্ঠায সুরত্তদুপট্টং নিৰাসেত্ৰা ৰিজ্জুলতং ৰিয কাযবন্ধনং বন্ধিত্ৰা রত্তকম্বলসদিসং সুগতমহাচীৰরং পারুপিত্ৰা সুরভিগন্ধকুটিতো নিক্খম্ম মত্তৰরৰারণসীহৰিজম্ভিতৰিলাসেন অনন্তায বুদ্ধলীল়ায ধম্মসভং গন্ত্ৰা অলঙ্কতমণ্ডলমাল়মজ্ঝে সুপঞ্ঞত্তৰরবুদ্ধাসনং অভিরুয্হ ছব্বণ্ণবুদ্ধরংসিযো ৰিস্সজ্জেন্তো অণ্ণৰকুচ্ছিং খোভযমানো যুগন্ধরমত্থকে বালসূরিযো ৰিয আসনমজ্ঝে নিসীদি। সম্মাসম্বুদ্ধে পন আগতমত্তে ভিক্খুসঙ্ঘো কথং পচ্ছিন্দিত্ৰা তুণ্হী অহোসি। সত্থা মুদুকেন মেত্তচিত্তেন পরিসং ওলোকেত্ৰা, ‘‘অযং পরিসা অতিৰিয সোভতি, একস্সপি হত্থকুক্কুচ্চং ৰা পাদকুক্কুচ্চং ৰা উক্কাসিতসদ্দো ৰা খিপিতসদ্দো ৰা নত্থি, সব্বেপি ইমে বুদ্ধগারৰেন সগারৰা, বুদ্ধতেজেন তজ্জিতা। মযি আযুকপ্পম্পি অকথেত্ৰা নিসিন্নে পঠমং কথং সমুট্ঠাপেত্ৰা ন কথেস্সন্তি। কথাসমুট্ঠাপনৰত্তং নাম মযাৰ জানিতব্বং, অহমেৰ পঠমং কথেস্সামী’’তি মধুরেন ব্রহ্মস্সরেন ভিক্খূ আমন্তেত্ৰা, ‘‘কায নুত্থ, ভিক্খৰে, এতরহি কথায সন্নিসিন্না, কা চ পন ৰো অন্তরাকথা ৰিপ্পকতা’’তি পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘ইমায নামা’’তি ৰুত্তে, ‘‘ন, ভিক্খৰে, চূল়পন্থকো ইদানেৰ দন্ধো, পুব্বেপি দন্ধোযেৰ। ন কেৰলঞ্চস্সাহং ইদানেৰ অৰস্সযো জাতো, পুব্বেপি অৰস্সযো অহোসিমেৰ। পুব্বে পনাহং ইমং লোকিযকুটুম্বস্স সামিকং অকাসিং, ইদানি লোকুত্তরকুটুম্বস্সা’’তি ৰত্ৰা তমত্থং ৰিত্থারতো সোতুকামেহি ভিক্খূহি আযাচিতো অতীতং আহরি –
‘‘অতীতে, ভিক্খৰে, বারাণসিনগরৰাসী একো মাণৰো তক্কসিলং গন্ত্ৰা সিপ্পুগ্গহণত্থায দিসাপামোক্খস্স আচরিযস্স ধম্মন্তেৰাসিকো হুত্ৰা পঞ্চন্নং মাণৰকসতানং অন্তরে অতিৰিয আচরিযস্স উপকারকো অহোসি, পাদপরিকম্মাদীনি সব্বকিচ্চানি করোতি। দন্ধতায পন কিঞ্চি উগ্গণ্হিতুং ন সক্কো’’তি। আচরিযো ‘‘অযং মম বহূপকারো, সিক্খাপেস্সামি ন’’ন্তি ৰাযমন্তোপি কিঞ্চি সিক্খাপেতুং ন সক্কোতি। সো চিরং ৰসিত্ৰা একগাথম্পি উগ্গণ্হিতুং অসক্কোন্তো উক্কণ্ঠিত্ৰা ‘‘গমিস্সামী’’তি আচরিযং আপুচ্ছি। আচরিযো চিন্তেসি – ‘‘অযং ময্হং উপকারকো, পণ্ডিতভাৰমস্স পচ্চাসীসামি, ন নং কাতুং সক্কোমি , অৰস্সং মযা ইমস্স পচ্চুপকারো কাতব্বো, একমস্স মন্তং বন্ধিত্ৰা দস্সামী’’তি সো তং অরঞ্ঞং নেত্ৰা ‘‘ঘট্টেসি ঘট্টেসি, কিং কারণা ঘট্টেসি? অহম্পি তং জানামি জানামী’’তি ইমং মন্তং বন্ধিত্ৰা উগ্গণ্হাপেন্তো অনেকসতক্খত্তুং পরিৰত্তাপেত্ৰা, ‘‘পঞ্ঞাযতি তে’’তি পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘আম, পঞ্ঞাযতী’’তি ৰুত্তে ‘‘দন্ধেন নাম ৰাযামং কত্ৰা পগুণং কতং সিপ্পং ন পলাযতী’’তি চিন্তেত্ৰা মগ্গপরিব্বযং দত্ৰা, ‘‘গচ্ছ, ইমং মন্তং নিস্সায জীৰিস্সসি, অপলাযনত্থায পনস্স নিচ্চং সজ্ঝাযং করেয্যাসী’’তি ৰত্ৰা তং উয্যোজেসি। অথস্স মাতা বারাণসিযং সম্পত্তকালে ‘‘পুত্তো মে সিপ্পং সিক্খিত্ৰা আগতো’’তি মহাসক্কারসম্মানং অকাসি।
তদা বারাণসিরাজা ‘‘অত্থি নু খো মে কাযকম্মাদীসু কোচি দোসো’’তি পচ্চৰেক্খন্তো অত্তনো অরুচ্চনকং কিঞ্চি কম্মং অদিস্ৰা ‘‘অত্তনো ৰজ্জং নাম অত্তনো ন পঞ্ঞাযতি, পরেসং পঞ্ঞাযতি, নাগরানং পরিগ্গণ্হিস্সামী’’তি চিন্তেত্ৰা সাযং অঞ্ঞাতকৰেসেন নিক্খমিত্ৰা, ‘‘সাযমাসং ভুঞ্জিত্ৰা নিসিন্নমনুস্সানং কথাসল্লাপো নাম নানপ্পকারকো হোতি, ‘সচাহং অধম্মেন রজ্জং কারেমি, পাপেন অধম্মিকেন রঞ্ঞা দণ্ডবলিআদীহি হতম্হা’তি ৰক্খন্তি। ‘সচে ধম্মেন রজ্জং কারেমি, দীঘাযুকো হোতু নো রাজা’তিআদীনি ৰত্ৰা মম গুণং কথেস্সন্তী’’তি তেসং তেসং গেহানং ভিত্তিঅনুসারেনেৰ ৰিচরতি।
তস্মিং খণে উমঙ্গচোরা দ্ৰিন্নং গেহানং অন্তরে উমঙ্গং ভিন্দন্তি একউমঙ্গেনেৰ দ্ৰে গেহানি পৰিসনত্থায। রাজা তে দিস্ৰা গেহচ্ছাযায অট্ঠাসি। তেসং উমঙ্গং ভিন্দিত্ৰা গেহং পৰিসিত্ৰা ভণ্ডকং ওলোকিতকালে মাণৰো পবুজ্ঝিত্ৰা তং মন্তং সজ্ঝাযন্তো ‘‘ঘট্টেসি ঘট্টেসি, কিং কারণা ঘট্টেসি? অহম্পি তং জানামি জানামী’’তি আহ। তে তং সুত্ৰা, ‘‘ইমিনা কিরম্হা ঞাতা, ইদানি নো নাসেস্সতী’’তি নিৰত্থৰত্থানিপি ছড্ডেত্ৰা ভীতা সম্মুখসম্মুখট্ঠানেনেৰ পলাযিংসু। রাজা তে পলাযন্তে দিস্ৰা ইতরস্স চ মন্তসজ্ঝাযনসদ্দং সুত্ৰা গেহঞ্ঞেৰ ৰৰত্থপেত্ৰা নাগরানং পরিগ্গণ্হিত্ৰা নিৰেসনং পাৰিসি। সো ৰিভাতায পন রত্তিযা পাতোৰেকং পুরিসং পক্কোসিত্ৰা আহ – ‘‘গচ্ছ ভণে, অসুকৰীথিযং নাম যস্মিং গেহে উমঙ্গো ভিন্নো, তত্থ তক্কসিলতো সিপ্পং উগ্গণ্হিত্ৰা আগতমাণৰো অত্থি, তং আনেহী’’তি। সো গন্ত্ৰা ‘‘রাজা তং পক্কোসতী’’তি ৰত্ৰা মাণৰং আনেসি। অথ নং রাজা আহ – ‘‘ত্ৰং, তাত, তক্কসিলতো সিপ্পং উগ্গণ্হিত্ৰা আগতমাণৰো’’তি? ‘‘আম, দেৰা’’তি। ‘‘অম্হাকম্পি তং সিপ্পং দেহী’’তি। ‘‘সাধু, দেৰ, সমানাসনে নিসীদিত্ৰা গণ্হাহী’’তি। রাজাপি তথা কত্ৰা মন্তং গহেত্ৰা ‘‘অযং তে আচরিযভাগো’’তি সহস্সং অদাসি।
তদা সেনাপতি রঞ্ঞো কপ্পকং আহ – ‘‘কদা রঞ্ঞো মস্সুং করিস্সসী’’তি? ‘‘স্ৰে ৰা পরসুৰে ৰা’’তি। সো তস্স সহস্সং দত্ৰা ‘‘কিচ্চং মে অত্থী’’তি ৰত্ৰা, ‘‘কিং, সামী’’তি ৰুত্তে ‘‘রঞ্ঞো মস্সুকম্মং করোন্তো ৰিয হুত্ৰা খুরং অতিৰিয পহংসিত্ৰা গলনাল়িং ছিন্দ, ত্ৰং সেনাপতি ভৰিস্সসি, অহং রাজা’’তি। সো ‘‘সাধূ’’তি সম্পটিচ্ছিত্ৰা রঞ্ঞো মস্সুকম্মকরণদিৰসে গন্ধোদকেন মস্সুং তেমেত্ৰা খুরং পহংসিত্ৰা নলাটন্তে গহেত্ৰা, ‘‘খুরো থোকং কুণ্ঠধারো, একপ্পহারেনেৰ গলনাল়িং ছিন্দিতুং ৰট্টতী’’তি পুন একমন্তং ঠত্ৰা খুরং পহংসি। তস্মিং খণে রাজা অত্তনো মন্তং সরিত্ৰা সজ্ঝাযং করোন্তো ‘‘ঘট্টেসি ঘট্টেসি, কিং কারণা ঘট্টেসি? অহম্পি তং জানামি জানামী’’তি আহ। ন্হাপিতস্স নলাটতো সেদা মুচ্চিংসু। সো ‘‘জানাতি মম কারণং রাজা’’তি ভীতো খুরং ভূমিযং খিপিত্ৰা পাদমূলে উরেন নিপজ্জি। রাজানো নাম ছেকা হোন্তি, তেন তং এৰমাহ – ‘‘অরে, দুট্ঠ, ন্হাপিত, ‘ন মং রাজা জানাতী’তি সঞ্ঞং করোসী’’তি। ‘‘অভযং মে দেহি, দেৰা’’তি। ‘‘হোতু, মা ভাযি, কথেহী’’তি। সেনাপতি মে, দেৰ, সহস্সং দত্ৰা, ‘‘রঞ্ঞো মস্সুং করোন্তো ৰিয গলনাল়িং ছিন্দ, অহং রাজা হুত্ৰা তং সেনাপতিং করিস্সামী’’তি আহাতি। রাজা তং সুত্ৰা ‘‘আচরিযং মে নিস্সায জীৰিতং লদ্ধ’’ন্তি চিন্তেত্ৰা সেনাপতিং পক্কোসাপেত্ৰা, ‘‘অম্ভো, সেনাপতি, কিং নাম তযা মম সন্তিকা ন লদ্ধং, ইদানি তং দট্ঠুং ন সক্কোমি, মম রট্ঠা নিক্খমাহী’’তি তং রট্ঠা পব্বাজেত্ৰা আচরিযং পক্কোসাপেত্ৰা, ‘‘আচরিয, তং নিস্সায মযা জীৰিতং লদ্ধ’’ন্তি ৰত্ৰা মহন্তং সক্কারং করিত্ৰা তস্স সেনাপতিট্ঠানং অদাসি। ‘‘সো তদা চূল়পন্থকো অহোসি, সত্থা দিসাপামোক্খো আচরিযো’’তি।
সত্থা ইমং অতীতং আহরিত্ৰা, ‘‘এৰং, ভিক্খৰে, পুব্বেপি চূল়পন্থকো দন্ধোযেৰ অহোসি, তদাপিস্সাহং অৰস্সযো হুত্ৰা তং লোকিযকুটুম্বে পতিট্ঠাপেসি’’ন্তি ৰত্ৰা পুন একদিৰসং ‘‘অহো সত্থা চূল়পন্থকস্স অৰস্সযো জাতো’’তি কথায সমুট্ঠিতায চূল়সেট্ঠিজাতকে অতীতৰত্থুং কথেত্ৰা –
‘‘অপ্পকেনাপি মেধাৰী, পাভতেন ৰিচক্খণো।
সমুট্ঠাপেতি অত্তানং, অণুং অগ্গিংৰ সন্ধম’’ন্তি॥ (জা॰ ১.১.৪) –
গাথং ৰত্ৰা, ‘‘ন, ভিক্খৰে, ইদানেৰাহং ইমস্স অৰস্সযো জাতো, পুব্বেপি অৰস্সযো অহোসিমেৰ। পুব্বে পনাহং ইমং লোকিযকুটুম্বস্স সামিকং অকাসিং, ইদানি লোকুত্তরকুটুম্বস্স। তদা হি চূল়ন্তেৰাসিকো চূল়পন্থকো অহোসি, চূল়সেট্ঠি পন পণ্ডিতো ব্যত্তো নক্খত্তকোৰিদো অহমেৰা’’তি জাতকং সমোধানেসি।
পুনেকদিৰসং ধম্মসভাযং কথং সমুট্ঠাপেসুং, ‘‘আৰুসো, চূল়পন্থকো চতূহি মাসেহি চতুপ্পদং গাথং গহেতুং অসক্কোন্তোপি ৰীরিযং অনোস্সজ্জিত্ৰাৰ অরহত্তে পতিট্ঠিতো , ইদানি লোকুত্তরধম্মকুটুম্বস্স সামিকো জাতো’’তি। সত্থা আগন্ত্ৰা, ‘‘কায নুত্থ, ভিক্খৰে, এতরহি কথায সন্নিসিন্না’’তি পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘ইমায নামা’’তি ৰুত্তে, ‘‘ভিক্খৰে, মম সাসনে আরদ্ধৰীরিযো ভিক্খু লোকুত্তরধম্মস্স সামিকো হোতিযেৰা’’তি ৰত্ৰা ইমং গাথমাহ –
২৫.
‘‘উট্ঠানেনপ্পমাদেন , সংযমেন দমেন চ।
দীপং কযিরাথ মেধাৰী, যং ওঘো নাভিকীরতী’’তি॥
তত্থ দীপং কযিরাথাতি ৰীরিযসঙ্খাতেন উট্ঠানেন, সতিযা অৰিপ্পৰাসাকারসঙ্খাতেন অপ্পমাদেন, চতুপারিসুদ্ধিসীলসঙ্খাতেন সংযমেন, ইন্দ্রিযদমেন চাতি ইমেহি কারণভূতেহি চতূহি ধম্মেহি ধম্মোজপঞ্ঞায সমন্নাগতো মেধাৰী ইমস্মিং অতিৰিয দুল্লভপতিট্ঠতায অতিগম্ভীরে সংসারসাগরে অত্তনো পতিট্ঠানভূতং অরহত্তফলং দীপং কযিরাথ করেয্য, কাতুং সক্কুণেয্যাতি অত্থো। কীদিসং? যং ওঘো নাভিকীরতীতি যং চতুব্বিধোপি কিলেসোঘো অভিকিরিতুং ৰিদ্ধংসেতুং ন সক্কোতি। ন হি সক্কা অরহত্তং ওঘেন অভিকিরিতুন্তি।
গাথাপরিযোসানে বহূ সোতাপন্নাদযো অহেসুং। এৰং দেসনা সম্পত্তপরিসায সাত্থিকা জাতাতি।
চূল়পন্থকত্থেরৰত্থু ততিযং।
৪. বালনক্খত্তসঙ্ঘুট্ঠৰত্থু
পমাদমনুযুঞ্জন্তীতি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা জেতৰনে ৰিহরন্তো বালনক্খত্তং আরব্ভ কথেসি।
একস্মিঞ্হি সমযে সাৰত্থিযং বালনক্খত্তং নাম সঙ্ঘুট্ঠং। তস্মিং নক্খত্তে বালা দুম্মেধিনো জনা ছারিকায চেৰ গোমযেন চ সরীরং মক্খেত্ৰা সত্তাহং অসব্ভং ভণন্তা ৰিচরন্তি। কিঞ্চি ঞাতি সুহজ্জং ৰা পব্বজিতং ৰা দিস্ৰা লজ্জন্তা নাম নত্থি। দ্ৰারে দ্ৰারে ঠত্ৰা অসব্ভং ভণন্তি। মনুস্সা তেসং অসব্ভং সোতুং অসক্কোন্তা যথাবলং অড্ঢং ৰা পাদং ৰা কহাপণং ৰা পেসেন্তি। তে তেসং দ্ৰারে লদ্ধং লদ্ধং গহেত্ৰা পক্কমন্তি। তদা পন সাৰত্থিযং পঞ্চ কোটিমত্তা অরিযসাৰকা ৰসন্তি, তে সত্থু সন্তিকং সাসনং পেসযিংসু – ‘‘ভগৰা, ভন্তে, সত্তাহং ভিক্খুসঙ্ঘেন সদ্ধিং নগরং অপ্পৰিসিত্ৰা ৰিহারেযেৰ হোতূ’’তি। তঞ্চ পন সত্তাহং ভিক্খুসঙ্ঘস্স ৰিহারেযেৰ যাগুভত্তাদীনি সম্পাদেত্ৰা পহিণিংসু, সযম্পি গেহা ন নিক্খমিংসু। তে নক্খত্তে পন পরিযোসিতে অট্ঠমে দিৰসে বুদ্ধপ্পমুখং ভিক্খুসঙ্ঘং নিমন্তেত্ৰা নগরং পৰেসেত্ৰা মহাদানং দত্ৰা একমন্তং নিসিন্না, ‘‘ভন্তে, অতিদুক্খেন নো সত্ত দিৰসানি অতিক্কন্তানি, বালানং অসব্ভানি সুণন্তানং কণ্ণা ভিজ্জনাকারপ্পত্তা হোন্তি, কোচি কস্সচি ন লজ্জতি, তেন মযং তুম্হাকং অন্তোনগরং পৰিসিতুং নাদম্হ, মযম্পি গেহতো ন নিক্খমিম্হা’’তি আহংসু। সত্থা তেসং কথং সুত্ৰা, ‘‘বালানং দুম্মেধানং কিরিযা নাম এৰরূপা হোতি, মেধাৰিনো পন ধনসারং ৰিয অপ্পমাদং রক্খিত্ৰা অমতমহানিব্বানসম্পত্তিং পাপুণন্তী’’তি ৰত্ৰা ইমা গাথা অভাসি –
২৬.
‘‘পমাদমনুযুঞ্জন্তি, বালা দুম্মেধিনো জনা।
অপ্পমাদঞ্চ মেধাৰী, ধনং সেট্ঠংৰ রক্খতি॥
২৭.
‘‘মা পমাদমনুযুঞ্জেথ, মা কামরতিসন্থৰং।
অপ্পমত্তো হি ঝাযন্তো, পপ্পোতি ৰিপুলং সুখ’’ন্তি॥
তত্থ বালাতি বাল্যেন সমন্নাগতা ইধলোকপরলোকত্থং অজানন্তা। দুম্মেধিনোতি নিপ্পঞ্ঞা। তে পমাদে আদীনৰং অপস্সন্তা পমাদং অনুযুঞ্জন্তি পৰত্তেন্তি, পমাদেন কালং ৰীতিনামেন্তি। মেধাৰীতি ধম্মোজপঞ্ঞায সমন্নাগতো পন পণ্ডিতো কুলৰংসাগতং সেট্ঠং উত্তমং সত্তরতনধনং ৰিয অপ্পমাদং রক্খতি। যথা হি উত্তমং ধনং নিস্সায ‘‘কামগুণসম্পত্তিং পাপুণিস্সাম, পুত্তদারং পোসেস্সাম, পরলোকগমনমগ্গং সোধেস্সামা’’তি ধনে আনিসংসং পস্সন্তা তং রক্খন্তি, এৰং পণ্ডিতোপি অপ্পমত্তো ‘‘পঠমজ্ঝানাদীনি পটিলভিস্সামি, মগ্গফলাদীনি পাপুণিস্সামি, তিস্সো ৰিজ্জা, ছ অভিঞ্ঞা সম্পাদেস্সামী’’তি অপ্পমাদে আনিসংসং পস্সন্তো ধনং সেট্ঠংৰ অপ্পমাদং রক্খতীতি অত্থো। মা পমাদন্তি তস্মা তুম্হে মা পমাদমনুযুঞ্জেথ মা পমাদেন কালং ৰীতিনামযিত্থ। মা কামরতিসন্থৰন্তি ৰত্থুকামকিলেসকামেসু রতিসঙ্খাতং তণ্হাসন্থৰম্পি মা অনুযুঞ্জেথ মা চিন্তযিত্থ মা পটিলভিত্থ। অপ্পমত্তো হীতি উপট্ঠিতস্সতিতায হি অপ্পমত্তো ঝাযন্তো পুগ্গলো ৰিপুলং উল়ারং নিব্বানসুখং পাপুণাতীতি।
গাথাপরিযোসানে বহূ সোতাপন্নাদযো অহেসুং। মহাজনস্স সাত্থিকা ধম্মদেসনা জাতাতি।
বালনক্খত্তসঙ্ঘুট্ঠৰত্থু চতুত্থং।
৫. মহাকস্সপত্থেরৰত্থু
পমাদং অপ্পমাদেনাতি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা জেতৰনে ৰিহরন্তো মহাকস্সপত্থেরং আরব্ভ কথেসি।
একস্মিঞ্হি দিৰসে থেরো পিপ্ফলিগুহাযং ৰিহরন্তো রাজগহে পিণ্ডায চরিত্ৰা পচ্ছাভত্তং পিণ্ডপাতপটিক্কন্তো আলোকং ৰড্ঢেত্ৰা পমত্তে চ অপ্পমত্তে চ উদকপথৰীপব্বতাদীসু চৰনকে উপপজ্জনকে চ সত্তে দিব্বেন চক্খুনা ওলোকেন্তো নিসীদি। সত্থা জেতৰনে নিসিন্নকোৰ ‘‘কেন নু খো ৰিহারেন অজ্জ মম পুত্তো কস্সপো ৰিহরতী’’তি দিব্বেন চক্খুনা উপধারেন্তো ‘‘সত্তানং চুতূপপাতং ওলোকেন্তো ৰিহরতী’’তি ঞত্ৰা ‘‘সত্তানং চুতূপপাতো নাম বুদ্ধঞাণেনপি অপরিচ্ছিন্নো, মাতুকুচ্ছিযং পটিসন্ধিং গহেত্ৰা মাতাপিতরো অজানাপেত্ৰা চৰনসত্তানং পরিচ্ছেদো কাতুং ন সক্কা, তে জানিতুং তৰ অৰিসযো, কস্সপ, অপ্পমত্তকো তৰ ৰিসযো, সব্বসো পন চৰন্তে চ উপপজ্জন্তে চ জানিতুং পস্সিতুং বুদ্ধানমেৰ ৰিসযো’’তি ৰত্ৰা ওভাসং ফরিত্ৰা সম্মুখে নিসিন্নো ৰিয হুত্ৰা ইমং গাথমাহ –
২৮.
‘‘পমাদং অপ্পমাদেন, যদা নুদতি পণ্ডিতো।
পঞ্ঞাপাসাদমারুয্হ, অসোকো সোকিনিং পজং।
পব্বতট্ঠোৰ ভূমট্ঠে, ধীরো বালে অৰেক্খতী’’তি॥
তত্থ নুদতীতি যথা নাম পোক্খরণিং পৰিসন্তং নৰোদকং পুরাণোদকং খোভেত্ৰা তস্সোকাসং অদত্ৰা তং অত্তনো মত্থকমত্থকেন পলাযন্তং নুদতি নীহরতি, এৰমেৰ পণ্ডিতো অপ্পমাদলক্খণং ব্রূহেন্তো পমাদস্সোকাসং অদত্ৰা যদা অপ্পমাদৰেগেন তং নুদতি নীহরতি, অথ সো পনুন্নপমাদো অচ্চুগ্গতত্থেন পরিসুদ্ধং দিব্বচক্খুসঙ্খাতং পঞ্ঞাপাসাদং তস্স অনুচ্ছৰিকং পটিপদং পূরেন্তো তায পটিপদায নিস্সেণিযা পাসাদং ৰিয আরুয্হ পহীনসোকসল্লতায অসোকো, অপ্পহীনসোকসল্লতায সোকিনিং পজং সত্তনিকাযং চৰমানঞ্চেৰ উপপজ্জমানঞ্চ দিব্বচক্খুনা অৰেক্খতি পস্সতি। যথা কিং? পব্বতট্ঠোৰ ভূমট্ঠেতি পব্বতমুদ্ধনি ঠিতো ভূমিযং ঠিতে, উপরিপাসাদে ৰা পন ঠিতো পাসাদপরিৰেণে ঠিতে অকিচ্ছেন অৰেক্খতি, তথা সোপি ধীরো পণ্ডিতো মহাখীণাসৰো অসমুচ্ছিন্নৰট্টবীজে বালে চৰন্তে চ উপপজ্জন্তে চ অকিচ্ছেন অৰেক্খতীতি।
গাথাপরিযোসানে বহূ সোতাপত্তিফলাদীনি সচ্ছিকরিংসূতি।
মহাকস্সপত্থেরৰত্থু পঞ্চমং।
৬. পমত্তাপমত্তদ্ৰেসহাযকৰত্থু
অপ্পমত্তো পমত্তেসূতি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা জেতৰনে ৰিহরন্তো দ্ৰে সহাযকে ভিক্খূ আরব্ভ কথেসি।
তে কির সত্থু সন্তিকে কম্মট্ঠানং গহেত্ৰা আরঞ্ঞকৰিহারং পৰিসিংসু। তেসু একো কির কালস্সেৰ দারূনি আহরিত্ৰা অঙ্গারকপল্লং সজ্জেত্ৰা দহরসামণেরেহি সদ্ধিং সল্লপন্তো পঠমযামং ৰিসিব্বমানো নিসীদতি। একো অপ্পমত্তো সমণধম্মং করোন্তো ইতরং ওৰদতি, ‘‘আৰুসো, মা এৰং করি, পমত্তস্স হি চত্তারো অপাযা সকঘরসদিসা। বুদ্ধা নাম সাঠেয্যেন আরাধেতুং ন সক্কা’’তি সো তস্সোৰাদং ন সুণাতি। ইতরো ‘‘নাযং ৰচনক্খমো’’তি তং অৰত্ৰা অপ্পমত্তোৰ সমণধম্মমকাসি। অলসত্থেরোপি পঠমযামে ৰিসিব্বেত্ৰা ইতরস্স চঙ্কমিত্ৰা গব্ভং পৰিট্ঠকালে পৰিসিত্ৰা, ‘‘মহাকুসীত, ত্ৰং নিপজ্জিত্ৰা সযনত্থায অরঞ্ঞং পৰিট্ঠোসি, কিং বুদ্ধানং সন্তিকে কম্মট্ঠানং গহেত্ৰা উট্ঠায সমণধম্মং কাতুং ৰট্টতী’’তি ৰত্ৰা অত্তনো ৰসনট্ঠানং পৰিসিত্ৰা নিপজ্জিত্ৰা সুপতি। ইতরোপি মজ্ঝিমযামে ৰিস্সমিত্ৰা পচ্ছিমযামে পচ্চুট্ঠায সমণধম্মং করোতি। সো এৰং অপ্পমত্তো ৰিহরন্তো ন চিরস্সেৰ সহ পটিসম্ভিদাহি অরহত্তং পাপুণি। ইতরো পমাদেনেৰ কালং ৰীতিনামেসি। তে ৰুট্ঠৰস্সা সত্থু সন্তিকং গন্ত্ৰা সত্থারং ৰন্দিত্ৰা একমন্তং নিসীদিংসু। সত্থা তেহি সদ্ধিং পটিসন্থারং কত্ৰা, ‘‘কচ্চি, ভিক্খৰে, অপ্পমত্তা সমণধম্মং করিত্থ, কচ্চি ৰো পব্বজিতকিচ্চং মত্থকং পত্ত’’ন্তি পুচ্ছি। পঠমং পমত্তো ভিক্খু আহ – ‘‘কুতো, ভন্তে, এতস্স অপ্পমাদো, গতকালতো পট্ঠায নিপজ্জিত্ৰা নিদ্দাযন্তো কালং ৰীতিনামেসী’’তি। ‘‘ত্ৰং পন ভিক্খূ’’তি। ‘‘অহং, ভন্তে, কালস্সেৰ দারূনি আহরিত্ৰা অঙ্গারকপল্লং সজ্জেত্ৰা পঠমযামে ৰিসিব্বেন্তো নিসীদিত্ৰা অনিদ্দাযন্তোৰ কালং ৰীতিনামেসি’’ন্তি। অথ নং সত্থা ‘‘ত্ৰং পমত্তো কালং ৰীতিনামেত্ৰা ‘অপ্পমত্তোম্হী’তি ৰদসি, অপ্পমত্তং পন পমত্তং করোসী’’তি আহ। পুন পমাদে দোসে, অপ্পমাদে আনিসংসে পকাসেতুং, ‘‘ত্ৰং মম পুত্তস্স সন্তিকে জৰচ্ছিন্নো দুব্বলস্সো ৰিয, এস পন তৰ সন্তিকে সীঘজৰস্সো ৰিযা’’তি ৰত্ৰা ইমং গাথমাহ –
২৯.
‘‘অপ্পমত্তো পমত্তেসু, সুত্তেসু বহুজাগরো।
অবলস্সংৰ সীঘস্সো, হিত্ৰা যাতি সুমেধসো’’তি॥
তত্থ অপ্পমত্তোতি সতিৰেপুল্লপ্পত্ততায অপ্পমাদসম্পন্নে খীণাসৰো। পমত্তেসূতি সতিৰোসগ্গে ঠিতেসু সত্তেসু। সুত্তেসূতি সতিজাগরিযাভাৰেন সব্বিরিযাপথেসু নিদ্দাযন্তেসু। বহুজাগরোতি মহন্তে সতিৰেপুল্লে জাগরিযে ঠিতো। অবলস্সংৰাতি কুণ্ঠপাদং ছিন্নজৰং দুব্বলস্সং সীঘজৰো সিন্ধৰাজানীযো ৰিয। সুমেধসোতি উত্তমপঞ্ঞো। তথারূপং পুগ্গলং আগমেনপি অধিগমেনপি হিত্ৰা যাতি। মন্দপঞ্ঞস্মিঞ্হি একং সুত্তং গহেতুং ৰাযমন্তেযেৰ সুমেধসো একং ৰগ্গং গণ্হাতি, এৰং তাৰ আগমেন হিত্ৰা যাতি। মন্দপঞ্ঞে পন রত্তিট্ঠানদিৰাট্ঠানানি কাতুং ৰাযমন্তেযেৰ কম্মট্ঠানং উগ্গহেত্ৰা সজ্ঝাযন্তেযেৰ চ সুমেধসো পুব্বভাগেপি পরেন কতং রত্তিট্ঠানং ৰা দিৰাট্ঠানং ৰা পৰিসিত্ৰা কম্মট্ঠানং সম্মসন্তো সব্বকিলেসে খেপেত্ৰা নেৰ লোকুত্তরধম্মে হত্থগতে করোতি, এৰং অধিগমেনপি হিত্ৰা যাতি। ৰট্টে পন নং হিত্ৰা ছড্ডেত্ৰা ৰট্টতো নিস্সরন্তো যাতিযেৰাতি।
গাথাপরিযোসানে বহূ সোতাপত্তিফলাদীনি পাপুণিংসূতি।
পমত্তাপমত্তদ্ৰেসহাযকৰত্থু ছট্ঠং।
৭. মঘৰত্থু
অপ্পমাদেন মঘৰাতি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা ৰেসালিযং উপনিস্সায কূটাগারসালাযং ৰিহরন্তো সক্কং দেৰরাজানং আরব্ভ কথেসি।
ৰেসালিযঞ্হি মহালি নাম লিচ্ছৰী ৰসতি, সো তথাগতস্স সক্কপঞ্হসুত্তন্তদেসনং (দী॰ নি॰ ২.৩৪৪ আদযো) সুত্ৰা ‘‘সম্মাসম্বুদ্ধো সক্কসম্পত্তিং মহতিং কত্ৰা কথেসি, ‘দিস্ৰা নু খো কথেসি, উদাহু অদিস্ৰা। জানাতি নু খো সক্কং, উদাহু নো’তি পুচ্ছিস্সামি ন’’ন্তি চিন্তেসি। অথ খো, মহালি, লিচ্ছৰী যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমি, উপসঙ্কমিত্ৰা ভগৰন্তং অভিৰাদেত্ৰা একমন্তং নিসীদি, একমন্তং নিসিন্নো খো, মহালি, লিচ্ছৰী ভগৰন্তং এতদৰোচ – ‘‘দিট্ঠো খো, ভন্তে, ভগৰতা সক্কো দেৰানমিন্দো’’তি? ‘‘দিট্ঠো খো মে , মহালি, সক্কো দেৰানমিন্দো’’তি। ‘‘সো হি নুন, ভন্তে, সক্কপতিরূপকো ভৰিস্সতি । দুদ্দসো হি, ভন্তে, সক্কো দেৰানমিন্দো’’তি। ‘‘সক্কঞ্চ খ্ৰাহং, মহালি, পজানামি সক্ককরণে চ ধম্মে, যেসং ধম্মানং সমাদিন্নত্তা সক্কো সক্কত্তং অজ্ঝগা, তঞ্চ পজানামি’’।
সক্কো, মহালি, দেৰানমিন্দো পুব্বে মনুস্সভূতো সমানো মঘো নাম মাণৰো অহোসি, তস্মা ‘‘মঘৰা’’তি ৰুচ্চতি।
সক্কো, মহালি, দেৰানমিন্দো পুব্বে মনুস্সভূতো সমানো পুরে দানং অদাসি, তস্মা ‘‘পুরিন্দদো’’তি ৰুচ্চতি।
সক্কো, মহালি, দেৰানমিন্দো পুব্বে মনুস্সভূতো সমানো সক্কচ্চং দানং অদাসি, তস্মা ‘‘সক্কো’’তি ৰুচ্চতি।
সক্কো, মহালি, দেৰানমিন্দো পুব্বে মনুস্সভূতো সমানো আৰসথং অদাসি, তস্মা ‘‘ৰাসৰো’’তি ৰুচ্চতি।
সক্কো, মহালি, দেৰানমিন্দো সহস্সম্পি অত্থং মুহুত্তেন চিন্তেতি, তস্মা ‘‘সহস্সক্খো’’তি ৰুচ্চতি।
সক্কস্স, মহালি, দেৰানমিন্দস্স সুজা নাম অসুরকঞ্ঞা, পজাপতি, তস্মা ‘‘সুজম্পতী’’তি ৰুচ্চতি।
সক্কো, মহালি, দেৰানমিন্দো দেৰানং তাৰতিংসানং ইস্সরিযাধিপচ্চং রজ্জং কারেতি, তস্মা ‘‘দেৰানমিন্দো’’তি ৰুচ্চতি।
সক্কস্স, মহালি, দেৰানমিন্দস্স পুব্বে মনুস্সভূতস্স সত্ত ৰতপদানি সমত্তানি সমাদিন্নানি অহেসুং, যেসং সমাদিন্নত্তা সক্কো সক্কত্তং অজ্ঝগা। কতমানি সত্ত ৰতপদানি? যাৰজীৰং মাতাপেত্তিভরো অস্সং, যাৰজীৰং কুলে জেট্ঠাপচাযী অস্সং, যাৰজীৰং সণ্হৰাচো অস্সং, যাৰজীৰং অপিসুণৰাচো অস্সং, যাৰজীৰং ৰিগতমলমচ্ছেরেন চেতসা অগারং অজ্ঝাৰসেয্যং, মুত্তচাগো পযতপাণি ৰোসগ্গরতো যাচযোগো দানসংৰিভাগরতো অস্সং। যাৰজীৰং সচ্চৰাচো অস্সং, যাৰজীৰং অক্কোধনো অস্সং, ‘‘সচেপি মে কোধো উপ্পজ্জেয্য, খিপ্পমেৰ ন পটিৰিনেয্য’’ন্তি। সক্কস্স, মহালি, দেৰানমিন্দস্স পুব্বে মনুস্সভূতস্স ইমানি সত্ত ৰতপদানি সমত্তানি সমাদিন্নানি অহেসুং, যেসং সমাদিন্নত্তা সক্কো সক্কত্তং অজ্ঝগাতি।
‘‘মাতাপেত্তিভরং জন্তুং, কুলে জেট্ঠাপচাযিনং।
সণ্হং সখিলসম্ভাসং, পেসুণেয্যপ্পহাযিনং॥
‘‘মচ্ছেরৰিনযে যুত্তং, সচ্চং কোধাভিভুং নরং।
তং ৰে দেৰা তাৰতিংসা, আহু সপ্পুরিসো ইতী’’তি॥ (সং॰ নি॰ ১.২৫৭) –
ইদং, মহালি, সক্কেন মঘমাণৰকালে কতকম্মন্তি ৰত্ৰা পুন তেন ‘‘কথং, ভন্তে, মঘমাণৰো পটিপজ্জী’’তি? তস্স পটিপত্তিং ৰিত্থারতো সোতুকামেন পুট্ঠো ‘‘তেন হি, মহালি, সুণাহী’’তি ৰত্ৰা অতীতং আহরি –
অতীতে মগধরট্ঠে মচলগামে মঘো নাম মাণৰো গামকম্মকরণট্ঠানং গন্ত্ৰা অত্তনো ঠিতট্ঠানং পাদন্তেন পংসুং ৰিযূহিত্ৰা রমণীযং কত্ৰা অট্ঠাসি। অপরো তং বাহুনা পহরিত্ৰা ততো অপনেত্ৰা সযং তত্থ অট্ঠাসি। সো তস্স অকুজ্ঝিত্ৰাৰ অঞ্ঞং ঠানং রমণীযং কত্ৰা ঠিতো। ততোপি নং অঞ্ঞো আগন্ত্ৰা বাহুনা পহরিত্ৰা অপনেত্ৰা সযং অট্ঠাসি। সো তস্সপি অকুজ্ঝিত্ৰাৰ অঞ্ঞং ঠানং রমণীযং কত্ৰা ঠিতো, ইতি তং গেহতো নিক্খন্তা নিক্খন্তা পুরিসা বাহুনা পহরিত্ৰা ঠিতঠিতট্ঠানতো অপনেসুং। সো ‘‘সব্বেপেতে মং নিস্সায সুখিতা জাতা, ইমিনা কম্মেন ময্হং সুখদাযকেন পুঞ্ঞকম্মেন ভৰিতব্ব’’ন্তি চিন্তেত্ৰা, পুনদিৰসে কুদালং আদায খলমণ্ডলমত্তং ঠানং রমণীযং অকাসি। সব্বে গন্ত্ৰা তত্থেৰ অট্ঠংসু। অথ নেসং সীতসমযে অগ্গিং কত্ৰা অদাসি, গিম্হকালে উদকং। ততো ‘‘রমণীযং ঠানং নাম সব্বেসং পিযং, কস্সচি অপ্পিযং নাম নত্থি, ইতো পট্ঠায মযা মগ্গং সমং করোন্তেন ৰিচরিতুং ৰট্টতী’’তি চিন্তেত্ৰা, পাতোৰ নিক্খমিত্ৰা, মগ্গং সমং করোন্তো ছিন্দিত্ৰা, হরিতব্বযুত্তকা রুক্খসাখা হরন্তো ৰিচরতি। অথ নং অপরো দিস্ৰা আহ – ‘‘সম্ম, কিং করোসী’’তি? ‘‘ময্হং সগ্গগামিনং মগ্গং করোমি, সম্মা’’তি। ‘‘তেন হি অহম্পি তে সহাযো হোমী’’তি। ‘‘হোহি, সম্ম, সগ্গো নাম বহূনম্পি মনাপো সুখবহুলো’’তি। ততো পট্ঠায দ্ৰে জনা অহেসুং। তে দিস্ৰা তথেৰ পুচ্ছিত্ৰা চ সুত্ৰা চ অপরোপি তেসং সহাযো জাতো, এৰং অপরোপি অপরোপীতি সব্বেপি তেত্তিংস জনা জাতা। তে সব্বেপি কুদালাদিহত্থা মগ্গং সমং করোন্তা একযোজনদ্ৰিযোজনমত্তট্ঠানং গচ্ছন্তি।
তে দিস্ৰা গামভোজকো চিন্তেসি – ‘‘ইমে মনুস্সা অযোগে যুত্তা, সচে ইমে অরঞ্ঞতো মচ্ছমংসাদীনি ৰা আহরেয্যুং। সুরং ৰা কত্ৰা পিৰেয্যুং, অঞ্ঞং ৰা তাদিসং কম্মং করেয্যুং, অহম্পি কিঞ্চি কিঞ্চি লভেয্য’’ন্তি। অথ নে পক্কোসাপেত্ৰা পুচ্ছি – ‘‘কিং করোন্তা ৰিচরথা’’তি? ‘‘সগ্গমগ্গং, সামী’’তি। ‘‘ঘরাৰাসং ৰসন্তেহি নাম এৰং কাতুং ন ৰট্টতি, অরঞ্ঞতো মচ্ছমংসাদীনি আহরিতুং, সুরং কত্ৰা পাতুং, নানপ্পকারে চ কম্মন্তে কাতুং ৰট্টতী’’তি। তে তস্স ৰচনং পটিক্খিপিংসু, এৰং পুনপ্পুনং ৰুচ্চমানাপি পটিক্খিপিংসুযেৰ। সো কুজ্ঝিত্ৰা ‘‘নাসেস্সামি নে’’তি রঞ্ঞো সন্তিকং গন্ত্ৰা, ‘‘চোরে তে, দেৰ, ৰগ্গবন্ধনেন ৰিচরন্তে পস্সামী’’তি ৰত্ৰা, ‘‘গচ্ছ, তে গহেত্ৰা আনেহী’’তি ৰুত্তে তথা কত্ৰা সব্বে তে বন্ধিত্ৰা আনেত্ৰা রঞ্ঞো দস্সেসি। রাজা অৰীমংসিত্ৰাৰ ‘‘হত্থিনা মদ্দাপেথা’’তি আণাপেসি। মঘো সেসানং ওৰাদমদাসি – ‘‘সম্মা, ঠপেত্ৰা মেত্তং অঞ্ঞো অম্হাকং অৰস্সযো নত্থি, তুম্হে কত্থচি কোপং অকত্ৰা রঞ্ঞে চ গামভোজকে চ মদ্দনহত্থিম্হি চ অত্তনি চ মেত্তচিত্তেন সমচিত্তাৰ হোথা’’তি। তে তথা করিংসু। অথ নেসং মেত্তানুভাৰেন হত্থী উপ্পসঙ্কমিতুম্পি ন ৰিসহি। রাজা তমত্থং সুত্ৰা বহূ মনুস্সে দিস্ৰা মদ্দিতুং ন ৰিসহিস্সতি? ‘‘গচ্ছথ, নে কিলঞ্জেন পটিচ্ছাদেত্ৰা মদ্দাপেথা’’তি আহ। তে কিলঞ্জেন পটিচ্ছাদেত্ৰা মদ্দিতুং পেসিযমানোপি হত্থী দূরতোৰ পটিক্কমি।
রাজা তং পৰত্তিং সুত্ৰা ‘‘কারণেনেত্থ ভৰিতব্ব’’ন্তি তে পক্কোসাপেত্ৰা পুচ্ছি – ‘‘তাতা, মং নিস্সায তুম্হে কিং ন লভথা’’তি? ‘‘কিং নামেতং, দেৰা’’তি? ‘‘তুম্হে কির ৰগ্গবন্ধনেন চোরা হুত্ৰা অরঞ্ঞে ৰিচরথা’’তি? ‘‘কো এৰমাহ, দেৰা’’তি? ‘‘গামভোজকো, তাতা’’তি। ‘‘ন মযং, দেৰ, চোরা, মযং পন অত্তনো সগ্গমগ্গং সোধেন্তা ইদঞ্চিদঞ্চ করোম, গামভোজকো অম্হে অকুসলকিরিযায নিযোজেত্ৰা অত্তনো ৰচনং অকরোন্তে নাসেতুকামো কুজ্ঝিত্ৰা এৰমাহা’’তি। অথ রাজা তেসং কথং সুত্ৰা সোমনস্সপ্পত্তো হুত্ৰা, ‘‘তাতা, অযং তিরচ্ছানো তুম্হাকং গুণে জানাতি, অহং মনুস্সভূতো জানিতুং নাসক্খিং, খমথ মে’’তি। এৰঞ্চ পন ৰত্ৰা সপুত্তদারং গামভোজকং তেসং দাসং, হত্থিং আরোহনিযং, তঞ্চ গামং যথাসুখং পরিভোগং কত্ৰা অদাসি। তে ‘‘ইধেৰ নো কতপুঞ্ঞস্সানিসংসো দিট্ঠো’’তি ভিয্যোসোমত্তায পসন্নমানসা হুত্ৰা তং হত্থিং ৰারেন ৰারেন অভিরুয্হ গচ্ছন্তা মন্তযিংসু ‘‘ইদানি অম্হেহি অতিরেকতরং পুঞ্ঞং কাতব্বং, কিং করোম? চতুমহাপথে থাৰরং কত্ৰা মহাজনস্স ৰিস্সমনসালং করিস্সামা’’তি। তে ৰড্ঢকিং পক্কোসাপেত্ৰা সালং পট্ঠপেসুং। মাতুগামেসু পন ৰিগতচ্ছন্দতায তস্সা সালায মাতুগামানং পত্তিং নাদংসু।
মঘস্স পন গেহে নন্দা, চিত্তা, সুধম্মা, সুজাতি চতস্সো ইত্থিযো হোন্তি। তাসু সুধম্মা ৰড্ঢকিনা সদ্ধিং একতো হুত্ৰা, ‘‘ভাতিক, ইমিস্সা সালায মং জেট্ঠিকং করোহী’’তি ৰত্ৰা লঞ্জং অদাসি। সো ‘‘সাধূ’’তি সম্পটিচ্ছিত্ৰা পঠমমেৰ কণ্ণিকত্থায রুক্খং সুক্খাপেত্ৰা তচ্ছেত্ৰা ৰিজ্ঝিত্ৰা কণ্ণিকং নিট্ঠাপেত্ৰা, ‘‘সুধম্মা নাম অযং সালা’’তি অক্খরানি ছিন্দিত্ৰা ৰত্থেন পলিৰেঠেত্ৰা ঠপেসি। অথ নে ৰড্ঢকী সালং নিট্ঠাপেত্ৰা কণ্ণিকারোপনদিৰসে ‘‘অহো, অয্যা, একং করণীযং ন সরিম্হা’’তি আহ। ‘‘কিং নাম, ভো’’তি? ‘‘কণ্ণিক’’ন্তি। ‘‘হোতু তং আহরিস্সামা’’তি। ‘‘ইদানি ছিন্নরুক্খেন কাতুং ন সক্কা, পুব্বেযেৰ তং ছিন্দিত্ৰা তচ্ছেত্ৰা ৰিজ্ঝিত্ৰা ঠপিতকণ্ণিকা লদ্ধুং ৰট্টতী’’তি। ‘‘ইদানি কিং কাতব্ব’’ন্তি? ‘‘সচে কস্সচি গেহে নিট্ঠাপেত্ৰা ঠপিতা ৰিক্কাযিককণ্ণিকা অত্থি, সা পরিযেসিতব্বা’’তি। তে পরিযেসন্তা সুধম্মায গেহে দিস্ৰা সহস্সং দত্ৰাপি মূলেন ন লভিংসু। ‘‘সচে মং সালায পত্তিং করোথ, দস্সামী’’তি ৰুত্তে পন ‘‘মযং মাতুগামানং পত্তিং ন দম্মা’’তি আহংসু।
অথ নে ৰড্ঢকী আহ – ‘‘অয্যা, তুম্হে কিং কথেথ, ঠপেত্ৰা ব্রহ্মলোকং অঞ্ঞং মাতুগামরহিতট্ঠানং নাম নত্থি, গণ্হথ কণ্ণিকং। এৰং সন্তে অম্হাকং কম্মং নিট্ঠং গমিস্সতী’’তি। তে ‘‘সাধূ’’তি কণ্ণিকং গহেত্ৰা সালং নিট্ঠাপেত্ৰা তিধা ৰিভজিংসু। একস্মিং কোট্ঠাসে ইস্সরানং ৰসনট্ঠানং করিংসু, একস্মিং দুগ্গতানং, একস্মিং গিলানানং। তেত্তিংস জনা তেত্তিংস ফলকানি পঞ্ঞপেত্ৰা হত্থিস্স সঞ্ঞং অদংসু – ‘‘আগন্তুকো আগন্ত্ৰা যস্স অত্থতফলকে নিসীদতি, তং গহেত্ৰা ফলকসামিকস্সেৰ গেহে পতিট্ঠপেহি, তস্স পাদপরিকম্মপিট্ঠিপরিকম্মপানীযখাদনীযভোজনীযসযনানি সব্বানি ফলকসামিকস্সেৰ ভারো ভৰিস্সতী’’তি। হত্থী আগতাগতং গহেত্ৰা ফলকসামিকস্সেৰ ঘরং নেতি। সো তস্স তং দিৰসং কত্তব্বং করোতি। মঘো সালায অৰিদূরে কোৰিল়াররুক্খং রোপেত্ৰা তস্স মূলে পাসাণফলকং অত্থরি। সালং পৰিট্ঠপৰিট্ঠা জনা কণ্ণিকং ওলোকেত্ৰা অক্খরানি ৰাচেত্ৰা, ‘‘সুধম্মা নামেসা সালা’’তি ৰদন্তি। তেত্তিংসজনানং নামং ন পঞ্ঞাযতি। নন্দা চিন্তেসি – ‘‘ইমে সালং করোন্তা অম্হে অপত্তিকা করিংসু, সুধম্মা পন অত্তনো ব্যত্ততায কণ্ণিকং কত্ৰা পত্তিকা জাতা, মযাপি কিঞ্চি কাতুং ৰট্টতি, কিং নু খো করিস্সামী’’তি? অথস্সা এতদহোসি – ‘‘সালং আগতাগতানং পানীযঞ্চেৰ ন্হানোদকঞ্চ লদ্ধুং ৰট্টতি, পোক্খরণিং খণাপেস্সামী’’তি। সা পোক্খরণিং কারেসি। চিত্তা চিন্তেসি – ‘‘সুধম্মায কণ্ণিকা দিন্না, নন্দায পোক্খরণী কারিতা, মযাপি কিঞ্চি কাতুং ৰট্টতি, কিং নু খো করিস্সামী’’তি? অথস্সা এতদহোসি – ‘‘সালং আগতাগতেহি পানীযং পিৰিত্ৰা ন্হত্ৰা গমনকালেপি মালং পিলন্ধিত্ৰা গন্তুং ৰট্টতি, পুপ্ফারামং কারাপেস্সামী’’তি। সা রমণীযং পুপ্ফারামং কারেসি। যেভুয্যেন তস্মিং আরামে ‘‘অসুকো নাম পুপ্ফূপগফলূপগরুক্খো নত্থী’’তি নাহোসি।
সুজা পন ‘‘অহং মঘস্স মাতুলধীতা চেৰ পাদপরিচারিকা চ, এতেন কতং কম্মং ময্হমেৰ, মযা কতং এতস্সেৰা’’তি চিন্তেত্ৰা, কিঞ্চি অকত্ৰা অত্তভাৰমেৰ মণ্ডযমানা কালং ৰীতিনামেসি। মঘোপি মাতাপিতুউপট্ঠানং কুলে জেট্ঠাপচাযনকম্মং সচ্চৰাচং অফরুসৰাচং অপি, সুণৰাচং মচ্ছেরৰিনযং অক্কোধনন্তি ইমানি সত্ত ৰতপদানি পূরেত্ৰা –
‘‘মাতাপেত্তিভরং জন্তুং, কুলে জেট্ঠাপচাযিনং।
সণ্হং সখিলসম্ভাসং, পেসুণেয্যপ্পহাযিনং॥
‘‘মচ্ছেরৰিনযে যুত্তং, সচ্চং কোধাভিভুং নরং।
তং ৰে দেৰা তাৰতিংসা, আহু ‘সপ্পুরিসো’ইতী’’তি॥ (সং॰ নি॰ ১.২৫৭) –
এৰং পসংসিযভাৰং আপজ্জিত্ৰা জীৰিতপরিযোসানে তাৰতিংসভৰনে সক্কো দেৰরাজা হুত্ৰা নিব্বত্তি, তেপিস্স সহাযকা তত্থেৰ নিব্বত্তিংসু, ৰড্ঢকী ৰিস্সকম্মদেৰপুত্তো হুত্ৰা নিব্বত্তি। তদা তাৰতিংসভৰনে অসুরা ৰসন্তি। তে ‘‘অভিনৰা দেৰপুত্তা নিব্বত্তা’’তি দিব্বপানং সজ্জযিংসু। সক্কো অত্তনো পরিসায কস্সচি অপিৰনত্থায সঞ্ঞমদাসি। অসুরা দিব্বপানং পিৰিত্ৰা মজ্জিংসু। সক্কো ‘‘কিং মে ইমেহি সাধারণেন রজ্জেনা’’তি অত্তনো পরিসায সঞ্ঞং দত্ৰা তে পাদেসু গাহাপেত্ৰা মহাসমুদ্দে খিপাপেসি। তে অৰংসিরা সমুদ্দে পতিংসু। অথ নেসং পুঞ্ঞানুভাৰেন সিনেরুনো হেট্ঠিমতলে অসুরৰিমানং নাম নিব্বত্তি, চিত্তপাটলি নাম নিব্বত্তি।
দেৰাসুরসঙ্গামে পন অসুরেসু পরাজিতেসু দসযোজনসহস্সং তাৰতিংসদেৰনগরং নাম নিব্বত্তি। তস্স পন নগরস্স পাচীনপচ্ছিমদ্ৰারানং অন্তরা দসযোজনসহস্সং হোতি, তথা দক্খিণুত্তরদ্ৰারানং। তং খো পন নগরং দ্ৰারসহস্সযুত্তং অহোসি আরামপোক্খরণিপটিমণ্ডিতং। তস্স মজ্ঝে সালায নিস্সন্দেন তিযোজনসতুব্বেধেহি ধজেহি পটিমণ্ডিতো সত্তরতনমযো সত্তযোজনসতুব্বেধো ৰেজযন্তো নাম পাসাদো উগ্গঞ্ছি। সুৰণ্ণযট্ঠীসু মণিধজা অহেসুং, মণিযট্ঠীসু সুৰণ্ণধজা; পৰাল়যট্ঠীসু মুত্তধজা, মুত্তযট্ঠীসু পৰাল়ধজা; সত্তরতনমযাসু যট্ঠীসু সত্তরতনধজা, মজ্ঝে ঠিতো ধজো তিযোজনসতুব্বেধো অহোসি। ইতি সালায নিস্সন্দেন যোজনসহস্সুব্বেধো পাসাদো সত্তরতনমযোৰ হুত্ৰা নিব্বত্তি, কোৰিল়াররুক্খস্স নিস্সন্দেন সমন্তা তিযোজনসতপরিমণ্ডলো পারিচ্ছত্তকো নিব্বত্তি, পাসাণফলকস্স নিস্সন্দেন পারিচ্ছত্তকমূলে দীঘতো সট্ঠিযোজনা পুথুলতো পণ্ণাসযোজনা বহলতো পঞ্চদসযোজনা জযসুমনরত্তকম্বলৰণ্ণা পণ্ডুকম্বলসিলা নিব্বত্তি। তত্থ নিসিন্নকালে উপড্ঢকাযো পৰিসতি, উট্ঠিতকালে ঊনং পরিপূরতি।
হত্থী পন এরাৰণো নাম দেৰপুত্তো হুত্ৰা নিব্বত্তি। দেৰলোকস্মিঞ্হি তিরচ্ছানগতা ন হোন্তি। তস্মা সো উয্যানকীল়ায নিক্খমনকালে অত্তভাৰং ৰিজহিত্ৰা দিযড্ঢযোজনসতিকো এরাৰণো নাম হত্থী অহোসি। সো তেত্তিংসজনানং অত্থায তেত্তিংস কুম্ভে মাপেসি আৰট্টেন তিগাৰুতঅড্ঢযোজনপ্পমাণে, সব্বেসং মজ্ঝে সক্কস্স অত্থায সুদস্সনং নাম তিংসযোজনিকং কুম্ভং মাপেসি। তস্স উপরি দ্ৰাদসযোজনিকো রতনমণ্ডপো হোতি। তত্থ অন্তরন্তরা সত্তরতনমযা যোজনুব্বেধা ধজা উট্ঠহন্তি। পরিযন্তে কিঙ্কিণিকজালং ওলম্বতি। যস্স মন্দৰাতেরিতস্স পঞ্চঙ্গিকতূরিযসদ্দসংমিস্সো দিব্বগীতসদ্দো ৰিয রৰো নিচ্ছরতি। মণ্ডপমজ্ঝে সক্কস্সত্থায যোজনিকো মণিপল্লঙ্কো পঞ্ঞত্তো হোতি, তত্থ সক্কো নিসীদি। তেত্তিংস দেৰপুত্তা অত্তনো কুম্ভে রতনপল্লঙ্কে নিসীদিংসু। তেত্তিংসায কুম্ভানং একেকস্মিং কুম্ভে সত্ত সত্ত দন্তে মাপেসি। তেসু একেকো পণ্ণাসযোজনাযামো, একেকস্মিঞ্চেত্থ দন্তে সত্ত সত্ত পোক্খরণিযো হোন্তি, একেকায পোক্খরণিযা সত্ত সত্ত পদুমিনীগচ্ছানি, একেকস্মিং গচ্ছে সত্ত সত্ত পুপ্ফানি হোন্তি, একেকস্মিং পুপ্ফে সত্ত সত্ত পত্তানি, একেকস্মিং পত্তে সত্ত সত্ত দেৰধীতরো নচ্চন্তি। এৰং সমন্তা পণ্ণাসযোজনঠানেসু হত্থিদন্তেসুযেৰ নটসমজ্জা হোন্তি। এৰং মহন্তং যসং অনুভৰন্তো সক্কো দেৰরাজা ৰিচরতি।
সুধম্মাপি কালং কত্ৰা গন্ত্ৰা তত্থেৰ নিব্বত্তি। তস্সা সুধম্মা নাম নৰ যোজনসতিকা দেৰসভা নিব্বত্তি। ততো রমণীযতরং কির অঞ্ঞং ঠানং নাম নত্থি , মাসস্স অট্ঠ দিৰসে ধম্মস্সৰনং তত্থেৰ হোতি। যাৰজ্জতনা অঞ্ঞতরং রমণীযং ঠানং দিস্ৰা, ‘‘সুধম্মা দেৰসভা ৰিযা’’তি ৰদন্তি। নন্দাপি কালং কত্ৰা গন্ত্ৰা তত্থেৰ নিব্বত্তি, তস্সা পঞ্চযোজনসতিকা নন্দা নাম পোক্খরণী নিব্বত্তি। চিত্তাপি কালং কত্ৰা গন্ত্ৰা তত্থেৰ নিব্বত্তি , তস্সাপি পঞ্চযোজনসতিকং চিত্তলতাৰনং নাম নিব্বত্তি, তত্থ উপ্পন্নপুব্বনিমিত্তে দেৰপুত্তে নেত্ৰা মোহযমানা ৰিচরন্তি। সুজা পন কালং কত্ৰা একিস্সা গিরিকন্দরায একা বকসকুণিকা হুত্ৰা নিব্বত্তি। সক্কো অত্তনো পরিচারিকা ওলোকেন্তো ‘‘সুধম্মা ইধেৰ নিব্বত্তা, তথা নন্দা চ চিত্তা চ, সুজা নু খো কুহিং নিব্বত্তা’’তি চিন্তেন্তো তং তত্থ নিব্বত্তং দিস্ৰা, ‘‘বালা কিঞ্চি পুঞ্ঞং অকত্ৰা ইদানি তিরচ্ছানযোনিযং নিব্বত্তা, ইদানি পন তং পুঞ্ঞং কারেত্ৰা ইধানেতুং ৰট্টতী’’তি অত্তভাৰং ৰিজহিত্ৰা অঞ্ঞাতকৰেসেন তস্সা সন্তিকং গন্ত্ৰা, ‘‘কিং করোন্তী ইধ ৰিচরসী’’তি পুচ্ছি। ‘‘কো পন ত্ৰং, সামী’’তি? ‘‘অহং তে সামিকো মঘো’’তি। ‘‘কুহিং নিব্বত্তোসি, সামী’’তি? ‘‘অহং তাৰতিংসদেৰলোকে নিব্বত্তো’’। ‘‘তৰ সহাযিকানং পন নিব্বত্তট্ঠানং জানাসী’’তি? ‘‘ন জানামি, সামী’’তি। ‘‘তাপি মমেৰ সন্তিকে নিব্বত্তা, পস্সিস্সসি তা সহাযিকা’’তি। ‘‘কথাহং তত্থ গমিস্সামী’’তি? সক্কো ‘‘অহং তং তত্থ নেস্সামী’’তি ৰত্ৰা হত্থতলে ঠপেত্ৰা দেৰলোকং নেত্ৰা নন্দায পোক্খরণিযা তীরে ৰিস্সজ্জেত্ৰা ইতরাসং তিস্সন্নং আরোচেসি – ‘‘তুম্হাকং সহাযিকং সুজং পস্সিস্সথা’’তি। ‘‘কুহিং সা, দেৰা’’তি ? ‘‘নন্দায পোক্খরণিযা তীরে ঠিতা’’তি আহ। তা তিস্সোপি গন্ত্ৰা, ‘‘অহো অয্যায এৰরূপং অত্তভাৰমণ্ডনস্স ফলং, ইদানিস্সা তুণ্ডং পস্সথ, পাদে পস্সথ, জঙ্ঘা পস্সথ, সোভতি ৰতস্সা অত্তভাৰো’’তি কেল়িং কত্ৰা পক্কমিংসু।
পুন সক্কো তস্সা সন্তিকং গন্ত্ৰা, ‘‘দিট্ঠা তে সহাযিকা’’তি ৰত্ৰা ‘‘দিট্ঠা মং উপ্পণ্ডেত্ৰা গতা, তত্থেৰ মং নেহী’’তি ৰুত্তে তং তত্থেৰ নেত্ৰা উদকে ৰিস্সজ্জেত্ৰা, ‘‘দিট্ঠা তে তাসং সম্পত্তী’’তি পুচ্ছি। ‘‘দিট্ঠা, দেৰা’’তি? ‘‘তযাপি তত্থ নিব্বত্তনূপাযং কাতুং ৰট্টতী’’তি। ‘‘কিং করোমি, দেৰা’’তি? ‘‘মযা দিন্নং ওৰাদং রক্খিস্সসী’’তি। ‘‘রক্খিস্সামি, দেৰা’’তি। অথস্সা পঞ্চ সীলানি দত্ৰা, ‘‘অপ্পমত্তা রক্খাহী’’তি ৰত্ৰা পক্কামি। সা ততো পট্ঠায সযংমতমচ্ছকেযেৰ পরিযেসিত্ৰা খাদতি। সক্কো কতিপাহচ্চযেন তস্সা ৰীমংসনত্থায গন্ত্ৰা, ৰালুকাপিট্ঠে মতমচ্ছকো ৰিয হুত্ৰা উত্তানো নিপজ্জি। সা তং দিস্ৰা ‘‘মতমচ্ছকো’’তি সঞ্ঞায অগ্গহেসি। মচ্ছো গিলনকালে নঙ্গুট্ঠং চালেসি। সা ‘‘সজীৰমচ্ছকো’’তি উদকে ৰিস্সজ্জেসি। সো থোকং ৰীতিনামেত্ৰা পুন তস্সা পুরতো উত্তানো হুত্ৰা নিপজ্জি। পুন সা ‘‘মতমচ্ছকো’’তি সঞ্ঞায গহেত্ৰা গিলনকালে অগ্গনঙ্গুট্ঠং চালেসি। তং দিস্ৰা ‘‘সজীৰমচ্ছো’’তি ৰিস্সজ্জেসি। এৰং তিক্খত্তুং ৰীমংসিত্ৰা ‘‘সাধুকং সীলং রক্খতী’’তি অত্তানং জানাপেত্ৰা ‘‘অহং তৰ ৰীমংসনত্থায আগতো, সাধুকং সীলং রক্খসি, এৰং রক্খমানা ন চিরস্সেৰ মম সন্তিকে নিব্বত্তিস্সসি, অপ্পমত্তা হোহী’’তি ৰত্ৰা পক্কামি।
সা ততো পট্ঠায পন সযংমতমচ্ছং লভতি ৰা, ন ৰা। অলভমানা কতিপাহচ্চযেনেৰ সুস্সিত্ৰা কালং কত্ৰা তস্স সীলস্স ফলেন বারাণসিযং কুম্ভকারস্স ধীতা হুত্ৰা নিব্বত্তি। অথস্সা পন্নরসসোল়সৰস্সুদ্দেসিককালে সক্কো ‘‘কুহিং নু খো সা নিব্বত্তা’’তি আৰজ্জেন্তো দিস্ৰা, ‘‘ইদানি মযা তত্থ গন্তুং ৰট্টতী’’তি এল়ালুকৰণ্ণেন পঞ্ঞাযমানেহি সত্তহি রতনেহি যানকং পূরেত্ৰা তং পাজেন্তো বারাণসিং পৰিসিত্ৰা, ‘‘অম্মতাতা, এল়ালুকানি গণ্হথ গণ্হথা’’তি উগ্ঘোসেন্তো ৰীথিং পটিপজ্জি। মুগ্গমাসাদীনি গহেত্ৰা আগতে পন ‘‘মূলেন ন দেমী’’তি ৰত্ৰা, ‘‘কথং দেসী’’তি ৰুত্তে, ‘‘সীলরক্খিকায ইত্থিযা দম্মী’’তি আহ। ‘‘সীলং নাম, সামি, কীদিসং, কিং কাল়ং, উদাহু নীলাদিৰণ্ণ’’ন্তি? ‘‘তুম্হে ‘সীলং কীদিস’ন্তিপি ন জানাথ, কিমেৰ নং রক্খিস্সথ, সীলরক্খিকায পন দস্সামী’’তি। ‘‘সামি, এসা কুম্ভকারস্স ধীতা ‘সীলং রক্খামী’তি ৰিচরতি, এতিস্সা দেহী’’তি। সাপি নং ‘‘তেন হি ময্হং দেহি, সামী’’তি আহ। ‘‘কাসি ত্ৰ’’ন্তি? ‘‘অহং অৰিজহিতপঞ্চসীলা’’তি। ‘‘তুয্হমেৰেতানি মযা আনীতানী’’তি যানকং পাজেন্তো তস্সা ঘরং গন্ত্ৰা অঞ্ঞেহি অনাহরিযং কত্ৰা এল়ালুকৰণ্ণেন দেৰদত্তিযং ধনং দত্ৰা অত্তানং জানাপেত্ৰা, ‘‘ইদং তে জীৰিতৰুত্তিযা ধনং, পঞ্চসীলানি অখণ্ডাদীনি কত্ৰা রক্খাহী’’তি ৰত্ৰা পক্কামি।
সাপি ততো চৰিত্ৰা অসুরভৰনে অসুরজেট্ঠকস্স ধীতা হুত্ৰা সক্কস্স ৰেরিঘরে নিব্বত্তি। দ্ৰীসু পন অত্তভাৰেসু সীলস্স সুরক্খিতত্তা অভিরূপা অহোসি সুৰণ্ণৰণ্ণা অসাধারণায রূপসিরিযা সমন্নাগতা। ৰেপচিত্তিঅসুরিন্দো আগতাগতানং অসুরানং ‘‘তুম্হে মম ধীতু অনুচ্ছৰিকা ন হোথা’’তি তং কস্সচি অদত্ৰা, ‘‘মম ধীতা অত্তনাৰ অত্তনো অনুচ্ছৰিকং সামিকং গহেস্সতী’’তি অসুরবলং সন্নিপাতাপেত্ৰা, ‘‘তুয্হং অনুচ্ছৰিকং সামিকং গণ্হা’’তি তস্সা, হত্থে পুপ্ফদামং অদাসি। তস্মিং খণে সক্কো তস্সা নিব্বত্তট্ঠানং ওলোকেন্তো তং পৰত্তিং ঞত্ৰা, ‘‘ইদানি মযা গন্ত্ৰা তং আনেতুং ৰট্টতী’’তি মহল্লকঅসুরৰণ্ণং নিম্মিনিত্ৰা গন্ত্ৰা পরিসপরিযন্তে অট্ঠাসি। সাপি ইতো চিতো চ ওলোকেন্তী তং দিট্ঠমত্তাৰ পুব্বসন্নিৰাসৰসেন উপ্পন্নেন পেমেন মহোঘেনেৰ অজ্ঝোত্থটহদযা হুত্ৰা, ‘‘এসো মে সামিকো’’তি তস্স উপরি পুপ্ফদামং খিপি । অসুরা ‘‘অম্হাকং রাজা এত্তকং কালং ধীতু অনুচ্ছৰিকং অলভিত্ৰা ইদানি লভি, অযমেৰস্স ধীতু পিতামহতো মহল্লকো অনুচ্ছৰিকো’’তি লজ্জমানা অপক্কমিংসু। সক্কোপি তং হত্থে গহেত্ৰা ‘‘সক্কোহমস্মী’’তি নদিত্ৰা আকাসে পক্খন্দি। অসুরা ‘‘ৰঞ্চিতম্হা জরসক্কেনা’’তি তং অনুবন্ধিংসু। মাতলি, সঙ্গাহকো ৰেজযন্তরথং আহরিত্ৰা অন্তরামগ্গে অট্ঠাসি। সক্কো তং তত্থ আরোপেত্ৰা দেৰনগরাভিমুখো পাযাসি। অথস্স সিপ্পলিৰনং সম্পত্তকালে রথসদ্দং সুত্ৰা ভীতা গরুল়পোতকা ৰিরৰিংসু। তেসং সদ্দং সুত্ৰা সক্কো মাতলিং পুচ্ছি – ‘‘কে এতে ৰিরৰন্তী’’তি? ‘‘গরুল়পোতকা, দেৰা’’তি। ‘‘কিং কারণা’’তি? ‘‘রথসদ্দং সুত্ৰা মরণভযেনা’’তি। ‘‘মং একং নিস্সায এত্তকো দিজো রথৰেগেন ৰিচুণ্ণিতো মা নস্সি, নিৰত্তেহি রথ’’ন্তি। সোপি সিন্ধৰসহস্সস্স দণ্ডকসঞ্ঞং দত্ৰা রথং নিৰত্তেসি। তং দিস্ৰা অসুরা ‘‘জরসক্কো অসুরপুরতো পট্ঠায পলাযন্তো ইদানি রথং নিৰত্তেসি, অদ্ধা তেন উপত্থম্ভো লদ্ধো ভৰিস্সতী’’তি নিৰত্তেত্ৰা আগমনমগ্গেনেৰ অসুরপুরং পৰিসিত্ৰা পুন সীসং ন উক্খিপিংসু।
সক্কোপি সুজং অসুরকঞ্ঞং দেৰনগরং নেত্ৰা অড্ঢতেয্যানং অচ্ছরাকোটীনং জেট্ঠিকট্ঠানে ঠপেসি। সা সক্কং ৰরং যাচি – ‘‘মহারাজ, মম ইমস্মিং দেৰলোকে মাতাপিতরো ৰা ভাতিকভগিনিযো ৰা নত্থি, যত্থ যত্থ গচ্ছসি, তত্থ তত্থ মং গহেত্ৰাৰ গচ্ছেয্যাসী’’তি। সো ‘‘সাধূ’’তি তস্সা পটিঞ্ঞং অদাসি। ততো পট্ঠায চিত্তপাটলিযা পুপ্ফিতায অসুরা ‘‘অম্হাকং নিব্বত্তট্ঠানে দিব্বপারিচ্ছত্তকস্স পুপ্ফনকালো’’তি যুদ্ধত্থায সগ্গং অভিরুহন্তি। সক্কো হেট্ঠাসমুদ্দে নাগানং আরক্খং অদাসি, ততো সুপণ্ণানং, ততো কুম্ভণ্ডানং, ততো যক্খানং। ততো চতুন্নং মহারাজানং। সব্বূপরি পন উপদ্দৰনিৰত্তনত্থায দেৰনগরদ্ৰারেসু ৰজিরহত্থা ইন্দপটিমা ঠপেসি। অসুরা নাগাদযো জিনিত্ৰা আগতাপি ইন্দপটিমা দূরতো দিস্ৰা ‘‘সক্কো নিক্খন্তো’’তি পলাযন্তি। এৰং, মহালি, মঘো মাণৰো অপ্পমাদপটিপদং পটিপজ্জি। এৰং অপ্পমত্তো পনেস এৰরূপং ইস্সরিযং পত্ৰা দ্ৰীসু দেৰলোকেসু রজ্জং কারেসি। অপ্পমাদো নামেস বুদ্ধাদীহি পসত্থো। অপ্পমাদঞ্হি নিস্সায সব্বেসম্পি লোকিযলোকুত্তরানং ৰিসেসানং অধিগমো হোতীতি ৰত্ৰা ইমং গাথমাহ –
৩০.
‘‘অপ্পমাদেন মঘৰা, দেৰানং সেট্ঠতং গতো।
অপ্পমাদং পসংসন্তি, পমাদো গরহিতো সদা’’তি॥
তত্থ অপ্পমাদেনাতি মচলগামে ভূমিপ্পদেসসোধনং আদিং কত্ৰা কতেন অপ্পমাদেন। মঘৰাতি ইদানি ‘‘মঘৰা’’তিপঞ্ঞাতো মঘো মাণৰো দ্ৰিন্নং দেৰলোকানং রাজভাৰেন দেৰানং সেট্ঠতং গতো। পসংসন্তীতি বুদ্ধাদযো পণ্ডিতা অপ্পমাদমেৰ থোমেন্তি ৰণ্ণযন্তি। কিং কারণা? সব্বেসং লোকিযলোকুত্তরানং ৰিসেসানং পটিলাভকারণত্তা। পমাদো গরহিতো সদাতি পমাদো পন তেহি অরিযেহি নিচ্চং গরহিতো নিন্দিতো। কিং কারণা? সব্বৰিপত্তীনং মূলভাৰতো। মনুস্সদোভগ্গং ৰা হি অপাযুপ্পত্তি ৰা সব্বা পমাদমূলিকাযেৰাতি।
গাথাপরিযোসানে মহালি লিচ্ছৰী সোতাপত্তিফলে পতিট্ঠহি, সম্পত্তপরিসাযপি বহূ সোতাপন্নাদযো জাতাতি।
মঘৰত্থু সত্তমং।
৮. অঞ্ঞতরভিক্খুৰত্থু
অপ্পমাদরতো ভিক্খূতি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা জেতৰনে ৰিহরন্তো অঞ্ঞতরং ভিক্খুং আরব্ভ কথেসি।
সো কির সত্থু সন্তিকে যাৰ অরহত্তা কম্মট্ঠানং কথাপেত্ৰা অরঞ্ঞং পৰিসিত্ৰা ঘটেন্তো ৰাযমন্তো অরহত্তং পত্তুং নাসক্খি। সো ‘‘ৰিসেসেত্ৰা কম্মট্ঠানং কথাপেস্সামী’’তি ততো নিক্খমিত্ৰা সত্থু সন্তিকং আগচ্ছন্তো অন্তরামগ্গে মহন্তং দাৰগ্গিং উট্ঠিতং দিস্ৰা ৰেগেন একং মুণ্ডপব্বতমত্থকং অভিরুয্হ নিসিন্নো অরঞ্ঞং ডয্হমানং অগ্গিং দিস্ৰা আরম্মণং গণ্হি – ‘‘যথা অযং অগ্গি মহন্তানি চ খুদ্দকানি চ উপাদানানি ডহন্তো গচ্ছতি, এৰং অরিযমগ্গঞাণগ্গিনাপি মহন্তানি চ খুদ্দকানি চ সংযোজনানি ডহন্তেন গন্তব্বং ভৰিস্সতী’’তি। সত্থা গন্ধকুটিযং নিসিন্নোৰ তস্স চিত্তাচারং ঞত্ৰা, ‘‘এৰমেৰ, ভিক্খু, মহন্তানিপি খুদ্দকানিপি উপাদানানি ৰিয ইমেসং সত্তানং অব্ভন্তরে উপ্পজ্জমানানি অণুংথূলানি সংযোজনানি, তানি ঞাণগ্গিনা ঝাপেত্ৰা অভব্বুপ্পত্তিকানি কাতুং ৰট্টতী’’তি ৰত্ৰা ওভাসং ৰিস্সজ্জেত্ৰা তস্স ভিক্খুনো অভিমুখে নিসিন্নো ৰিয পঞ্ঞাযমানো ইমং ওভাসগাথমাহ –
৩১.
‘‘অপ্পমাদরতো ভিক্খু, পমাদে ভযদস্সি ৰা।
সংযোজনং অণুং থূলং, ডহং অগ্গীৰ গচ্ছতী’’তি॥
তত্থ অপ্পমাদরতোতি অপ্পমাদে রতো অভিরতো, অপ্পমাদেন ৰীতিনামেন্তোতি অত্থো। পমাদে ভযদস্সি ৰাতি নিরযুপ্পত্তিআদিকং পমাদে ভযং ভযতো পস্সন্তো, তাসং ৰা উপ্পত্তীনং মূলত্তা পমাদং ভযতো পস্সন্তো। সংযোজনন্তি ৰট্টদুক্খেন সদ্ধিং যোজনং বন্ধনং পজানং ৰট্টে ওসীদাপনসমত্থং দসৰিধং সংযোজনং। অণুং থূলন্তি মহন্তঞ্চ খুদ্দকঞ্চ। ডহং অগ্গীৰ গচ্ছতীতি যথা অযং অগ্গী এতং মহন্তঞ্চ খুদ্দকঞ্চ উপাদানং ডহন্তোৰ গচ্ছতি। এৰমেসো অপ্পমাদরতো ভিক্খু অপ্পমাদাধিগতেন ঞাণগ্গিনা এতং সংযোজনং ডহন্তো অভব্বুপ্পত্তিকং করোন্তো গচ্ছতীতি অত্থো।
গাথাপরিযোসানে সো ভিক্খু যথানিসিন্নোৰ সব্বসংযোজনানি ঝাপেত্ৰা সহ পটিসম্ভিদাহি অরহত্তং পত্ৰা আকাসেনাগন্ত্ৰা তথাগতস্স সুৰণ্ণৰণ্ণং সরীরং থোমেত্ৰা ৰণ্ণেত্ৰা ৰন্দমানোৰ পক্কামীতি।
অঞ্ঞতরভিক্খুৰত্থু অট্ঠমং।
৯. নিগমৰাসিতিস্সত্থেরৰত্থু
অপ্পমাদরতোতি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা জেতৰনে ৰিহরন্তো নিগমৰাসিতিস্সত্থেরং নাম আরব্ভ কথেসি।
একস্মিঞ্হি সাৰত্থিতো অৰিদূরে নিগমগামে জাতসংৰড্ঢো একো কুলপুত্তো সত্থু সাসনে পব্বজিত্ৰা লদ্ধূপসম্পদো ‘‘নিগমৰাসিতিস্সত্থেরো নাম অপ্পিচ্ছো সন্তুট্ঠো পৰিৰিত্তো আরদ্ধৰীরিযো’’তি পঞ্ঞাযি। সো নিবদ্ধং ঞাতিগামেযেৰ পিণ্ডায ৰিচরতি। অনাথপিণ্ডিকাদীসু মহাদানানি করোন্তেসু, পসেনদিকোসলে অসদিসদানং করোন্তেপি সাৰত্থিং নাগচ্ছতি। ভিক্খূ ‘‘অযং নিগমৰাসিতিস্সত্থেরো উট্ঠায সমুট্ঠায ঞাতিসংসট্ঠো ৰিহরতি, অনাথপিণ্ডিকাদীসু মহাদানাদীনি করোন্তেসু, পসেনদিকোসলে অসদিসদানং করোন্তেপি নেৰ আগচ্ছতী’’তি কথং সমুট্ঠাপেত্ৰা সত্থু আরোচযিংসু। সত্থা তং পক্কোসাপেত্ৰা, ‘‘সচ্চং কির ত্ৰং, ভিক্খু, এৰং করোসী’’তি পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘নত্থি, ভন্তে, ময্হং ঞাতিসংসগ্গো, অহং এতে মনুস্সে নিস্সায অজ্ঝোহরণীযমত্তং আহারং লভামি লূখে ৰা পণীতে ৰা। যাপনমত্তে লদ্ধে পুন কিং আহারপরিযেসনেনাতি ন গচ্ছামি, ঞাতীহি পন মে সংসগ্গো নাম নত্থি, ভন্তে’’তি ৰুত্তে সত্থা পকতিযাপি তস্স অজ্ঝাসযং ৰিজানন্তো – ‘‘সাধু সাধু, ভিক্খূ’’তি তস্স সাধুকারং দত্ৰা, ‘‘অনচ্ছরিযং খো পনেতং ভিক্খু, যং ত্ৰং মাদিসং আচরিযং লভিত্ৰা অপ্পিচ্ছো অহোসি। অযঞ্হি অপ্পিচ্ছতা নাম মম তন্তি, মম পৰেণী’’তি ৰত্ৰা ভিক্খূহি যাচিতো অতীতং আহরি –
অতীতে হিমৰন্তে গঙ্গাতীরে একস্মিং উদুম্বরৰনে অনেকসহস্সা সুৰা ৰসিংসু। তত্রেকো সুৰরাজা অত্তনো নিৰাসরুক্খস্স ফলেসু খীণেসু যং যদেৰ অৰসিট্ঠং হোতি অঙ্কুরো ৰা পত্তং ৰা তচো ৰা, তং তং খাদিত্ৰা গঙ্গাযং পানীযং পিৰিত্ৰা পরমপ্পিচ্ছো সন্তুট্ঠো হুত্ৰা অঞ্ঞত্থ ন গচ্ছতি। তস্স অপ্পিচ্ছসন্তুট্ঠভাৰগুণেন সক্কস্স ভৰনং কম্পি। সক্কো আৰজ্জমানো তং দিস্ৰা তস্স ৰীমংসনত্থং অত্তনো আনুভাৰেন তং রুক্খং সুক্খাপেসি। রুক্খো ওভগ্গো খাণুমত্তো ছিদ্দাৰছিদ্দোৰ হুত্ৰা ৰাতে পহরন্তে আকোটিতো ৰিয সদ্দং নিচ্ছারেন্তো অট্ঠাসি। তস্স ছিদ্দেহি চুণ্ণানি নিক্খমন্তি। সুৰরাজা তানি খাদিত্ৰা গঙ্গাযং পানীযং পিৰিত্ৰা অঞ্ঞত্থ অগন্ত্ৰা ৰাতাতপং অগণেত্ৰা উদুম্বরখাণুমত্থকে নিসীদতি। সক্কো তস্স পরমপ্পিচ্ছভাৰং ঞত্ৰা, ‘‘মিত্তধম্মগুণং কথাপেত্ৰা ৰরমস্স দত্ৰা উদুম্বরং অমতফলং কত্ৰা আগমিস্সামী’’তি একো হংসরাজা হুত্ৰা সুজং অসুরকঞ্ঞং পুরতো কত্ৰা উদুম্বরৰনং গন্ত্ৰা অৰিদূরে একস্স রুক্খস্স সাখায নিসীদিত্ৰা তেন সদ্ধিং কথেন্তো ইমং গাথমাহ –
‘‘সন্তি রুক্খা হরিপত্তা, দুমানেকফলা বহূ।
কস্মা নু সুক্খে কোল়াপে, সুৰস্স নিরতো মনো’’তি॥ (জা॰ ১.৯.৩০)।
সব্বং সুৰজাতকং নৰকনিপাতে আগতনযেনেৰ ৰিত্থারেতব্বং। অট্ঠুপ্পত্তিযেৰ হি তত্থ চ ইধ চ নানা, সেসং তাদিসমেৰ। সত্থা ইমং ধম্মদেসনং আহরিত্ৰা, ‘‘তদা সক্কো আনন্দো অহোসি, সুৰরাজা অহমেৰা’’তি ৰত্ৰা, ‘‘এৰং, ভিক্খৰে, অপ্পিচ্ছতা নামেসা মম তন্তি, মম পৰেণী, অনচ্ছরিযা মম পুত্তস্স নিগমৰাসিতিস্সস্স মাদিসং আচরিযং লভিত্ৰা অপ্পিচ্ছতা, ভিক্খুনা নাম নিগমৰাসিতিস্সেন ৰিয অপ্পিচ্ছেনেৰ ভৰিতব্বং। এৰরূপো হি ভিক্খু অভব্বো সমথৰিপস্সনাধম্মেহি ৰা মগ্গফলেহি ৰা পরিহানায, অঞ্ঞদত্থু নিব্বানস্সেৰ সন্তিকে হোতী’’তি ৰত্ৰা ইমং গাথমাহ –
৩২.
‘‘অপ্পমাদরতো ভিক্খু, পমাদে ভযদস্সি ৰা।
অভব্বো পরিহানায, নিব্বানস্সেৰ সন্তিকে’’তি॥
তত্থ অভব্বো পরিহানাযাতি সো এৰরূপো ভিক্খু সমথৰিপস্সনাধম্মেহি ৰা মগ্গফলেহি ৰা পরিহানায অভব্বো, নাপি পত্তেহি পরিহাযতি, ন অপ্পত্তানি ন পাপুণাতি। নিব্বানস্সেৰ সন্তিকেতি কিলেসপরিনিব্বানস্সপি অনুপাদাপরিনিব্বানস্সাপি সন্তিকেযেৰাতি।
গাথাপরিযোসানে নিগমৰাসিতিস্সত্থেরো সহ পটিসম্ভিদাহি অরহত্তং পাপুণি। অঞ্ঞেপি বহূ সোতাপন্নাদযো অহেসুং। মহাজনস্স সাত্থিকা ধম্মদেসনা জাতাতি।
নিগমৰাসিতিস্সত্থেরৰত্থু নৰমং।
অপ্পমাদৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা। দুতিযো ৰগ্গো।