৪. পুপ্ফৰগ্গো
১. পথৰিকথাপসুতপঞ্চসতভিক্খুৰত্থু
কো ইমং পথৰিং ৰিচেস্সতীতি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা সাৰত্থিযং ৰিহরন্তো পথৰিকথাপসুতে পঞ্চসতে ভিক্খূ আরব্ভ কথেসি।
তে কির ভগৰতা সদ্ধিং জনপদচারিকং চরিত্ৰা জেতৰনং আগন্ত্ৰা সাযন্হসমযে উপট্ঠানসালাযং সন্নিসিন্না অত্তনা গতগতট্ঠানেসু ‘‘অসুকগামতো অসুকগামগমনট্ঠানে সমং ৰিসমং কদ্দমবহুলং সক্খরবহুলং কাল়মত্তিকং তম্বমত্তিক’’ন্তি পথৰিকথং কথেসুং। সত্থা আগন্ত্ৰা, ‘‘কায নুত্থ, ভিক্খৰে, এতরহি কথায সন্নিসিন্না’’তি পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘ভন্তে, অম্হেহি ৰিচরিতট্ঠানে পথৰিকথাযা’’তি ৰুত্তে, ‘‘ভিক্খৰে, এসা বাহিরপথৰী নাম, তুম্হেহি অজ্ঝুত্তিকপথৰিযং পরিকম্মং কাতুং ৰট্টতী’’তি ৰত্ৰা ইমা দ্ৰে গাথা অভাসি –
৪৪.
‘‘কো ইমং পথৰিং ৰিচেস্সতি,
যমলোকঞ্চ ইমং সদেৰকং।
কো ধম্মপদং সুদেসিতং,
কুসলো পুপ্ফমিৰ পচেস্সতি॥
৪৫.
‘‘সেখো পথৰিং ৰিচেস্সতি,
যমলোকঞ্চ ইমং সদেৰকং।
সেখো ধম্মপদং সুদেসিতং,
কুসলো পুপ্ফমিৰ পচেস্সতী’’তি॥
তত্থ কো ইমন্তি কো ইমং অত্তভাৰসঙ্খাতং পথৰিং। ৰিচেস্সতীতি অত্তনো ঞাণেন ৰিচিনিস্সতি ৰিজানিস্সতি, পটিৰিজ্ঝিস্সতি, সচ্ছিকরিস্সতীতি অত্থো। যমলোকঞ্চাতি চতুব্বিধং অপাযলোকঞ্চ। ইমং সদেৰকন্তি ইমং মনুস্সলোকঞ্চ দেৰলোকেন সদ্ধিং কো ৰিচেস্সতি ৰিচিনিস্সতি ৰিজানিস্সতি পটিৰিজ্ঝিস্সতি সচ্ছিকরিস্সতীতি পুচ্ছি। কো ধম্মপদং সুদেসিতন্তি যথাসভাৰতো কথিতত্তা সুদেসিতং সত্ততিংসবোধিপক্খিযধম্মসঙ্খাতং ধম্মপদং কুসলো মালাকারো পুপ্ফং ৰিচিনন্তো ৰিয কো পচেস্সতি ৰিচিনিস্সতি ৰিজানিস্সতি উপপরিক্খিস্সতি পটিৰিজ্ঝিস্সতি, সচ্ছিকরিস্সতীতি অত্থো। সেখোতি অধিসীলসিক্খা, অধিচিত্তসিক্খা, অধিপঞ্ঞাসিক্খাতি ইমা তিস্সো সিক্খা সিক্খনতো সোতাপত্তিমগ্গট্ঠং আদিং কত্ৰা যাৰ অরহত্তমগ্গট্ঠা সত্তৰিধো সেখো ইমং অত্তভাৰসঙ্খাতং পথৰিং অরহত্তমগ্গেন ততো ছন্দরাগং অপকড্ঢন্তো ৰিচেস্সতি ৰিচিনিস্সতি ৰিজানিস্সতি পটিৰিজ্ঝিস্সতি সচ্ছিকরিস্সতি। যমলোকঞ্চাতি তং যথাৰুত্তপকারং যমলোকঞ্চ ইমং মনুস্সলোকঞ্চ সহ দেৰেহি সদেৰকং স্ৰেৰ ৰিচেস্সতি ৰিচিনিস্সতি ৰিজানিস্সতি পটিৰিজ্ঝিস্সতি সচ্ছিকরিস্সতি। সেখোতি স্ৰেৰ সত্তৰিধো সেখো, যথা নাম কুসলো মালাকারো পুপ্ফারামং পৰিসিত্ৰা তরুণমকুল়ানি চ পাণকৰিদ্ধানি চ মিলাতানি চ গণ্ঠিকজাতানি চ পুপ্ফানি ৰজ্জেত্ৰা সোভনানি সুজাতসুজাতানেৰ পুপ্ফানি ৰিচিনাতি, এৰমেৰ ইমং সুকথিতং সুনিদ্দিট্ঠং বোধিপক্খিযধম্মপদম্পি পঞ্ঞায পচেস্সতি ৰিচিনিস্সতি উপপরিক্খিস্সতি পটিৰিজ্ঝিস্সতি সচ্ছিকরিস্সতীতি সত্থা সযমেৰ পঞ্হং ৰিস্সজ্জেসি।
দেসনাৰসানে পঞ্চসতাপি ভিক্খূ সহ পটিসম্ভিদাহি অরহত্তং পাপুণিংসু। সম্পত্তপরিসাযপি সাত্থিকা ধম্মদেসনা অহোসীতি।
পথৰিকথাপসুতপঞ্চসতভিক্খুৰত্থু পঠমং।
২. মরীচিকম্মট্ঠানিকত্থেরৰত্থু
ফেণূপমন্তি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা সাৰত্থিযং ৰিহরন্তো অঞ্ঞতরং মরীচিকম্মট্ঠানিকং ভিক্খুং আরব্ভ কথেসি।
সো কির ভিক্খু সত্থু সন্তিকে কম্মট্ঠানং গহেত্ৰা, ‘‘সমণধম্মং করিস্সামী’’তি অরঞ্ঞং পৰিসিত্ৰা ঘটেত্ৰা ৰাযমিত্ৰা অরহত্তং পত্তুং অসক্কোন্তো ‘‘ৰিসেসেত্ৰা কম্মট্ঠানং কথাপেস্সামী’’তি সত্থু সন্তিকং আগচ্ছন্তো অন্তরামগ্গে মরীচিং দিস্ৰা, ‘‘যথা অযং গিম্হসমযে উট্ঠিতা মরীচি দূরে ঠিতানং রূপগতা ৰিয পঞ্ঞাযতি, সন্তিকং আগচ্ছন্তানং নেৰ পঞ্ঞাযতি, অযং অত্তভাৰোপি উপ্পাদৰযট্ঠেন এৰরূপো’’তি মরীচিকম্মট্ঠানং ভাৰেন্তো আগন্ত্ৰা মগ্গকিলন্তো অচিরৰতিযং ন্হাযিত্ৰা একস্মিং চণ্ডসোততীরে রুক্খছাযায নিসিন্নো উদকৰেগাভিঘাতেন উট্ঠহিত্ৰা মহন্তে মহন্তে ফেণপিণ্ডে ভিজ্জমানে দিস্ৰা, ‘‘অযং অত্তভাৰোপি উপ্পজ্জিত্ৰা ভিজ্জনট্ঠেন এৰরূপোযেৰা’’তি আরম্মণং অগ্গহেসি। সত্থা গন্ধকুটিযং ঠিতোৰ তং থেরং দিস্ৰা, ‘‘এৰমেৰ, ভিক্খু, এৰরূপোৰাযং অত্তভাৰো ফেণপিণ্ডো ৰিয মরীচি ৰিয উপ্পজ্জনভিজ্জনসভাৰোযেৰা’’তি ৰত্ৰা ইমং গাথমাহ –
৪৬.
‘‘ফেণূপমং কাযমিমং ৰিদিত্ৰা,
মরীচিধম্মং অভিসম্বুধানো।
ছেত্ৰান মারস্স পপুপ্ফকানি,
অদস্সনং মচ্চুরাজস্স গচ্ছে’’তি॥
তত্থ ফেণূপমন্তি ইমং কেসাদিসমূহসঙ্খাতং কাযং অবলদুব্বলট্ঠেন অনদ্ধনিযতাৰকালিকট্ঠেন ফেণপিণ্ডসরিক্খকোতি ৰিদিত্ৰা। মরীচিধম্মন্তি যথা মরীচি দূরে ঠিতানং রূপগতা ৰিয গয্হূপগা ৰিয হোতি, সন্তিকে উপগচ্ছন্তানং রিত্তা তুচ্ছা অগয্হূপগা সম্পজ্জতি, এৰমেৰ খণিকইত্তরপচ্চুপট্ঠানট্ঠেন অযং কাযোপি মরীচিধম্মোতি অভিসম্বুধানো বুজ্ঝন্তো, জানন্তোতি অত্থো। মারস্স পপুপ্ফকানীতি মারস্স পপুপ্ফকসঙ্খাতানি তেভূমকানি ৰট্টানি অরিযমগ্গেন ছিন্দিত্ৰা খীণাসৰো ভিক্খু মচ্চুরাজস্স অদস্সনং অৰিসযং অমতমহানিব্বানং গচ্ছেয্যাতি।
গাথাপরিযোসানে থেরো সহ পটিসম্ভিদাহি অরহত্তং পত্ৰা সত্থু সুৰণ্ণৰণ্ণং সরীরং থোমেন্তো ৰণ্ণেন্তো ৰন্দন্তোৰ আগতোতি।
মরীচিকম্মট্ঠানিকত্থেরৰত্থু দুতিযং।
৩. ৰিটটূভৰত্থু
পুপ্ফানিহেৰ পচিনন্তন্তি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা সাৰত্থিযং ৰিহরন্তো সপরিসং মহোঘেন অজ্ঝোত্থরিত্ৰা মারিতং ৰিটটূভং আরব্ভ কথেসি।
তত্রাযং অনুপুব্বিকথা – সাৰত্থিযঞ্হি মহাকোসলরঞ্ঞো পুত্তো পসেনদিকুমারো নাম। ৰেসালিযং লিচ্ছৰিরঞ্ঞো পুত্তো লিচ্ছৰিকুমারো মহালি নাম, কুসিনারাযং মল্লরাজপুত্তো বন্ধুলো নামাতি ইমে তযো দিসাপামোক্খস্সাচরিযস্স সন্তিকে সিপ্পুগ্গহণত্থং তক্কসিলং গন্ত্ৰা বহিনগরে সালায সমাগতা অঞ্ঞমঞ্ঞস্স আগতকারণঞ্চ কুলঞ্চ নামঞ্চ পুচ্ছিত্ৰা সহাযকা হুত্ৰা একতোৰ আচরিযং উপসঙ্কমিত্ৰা সিপ্পং সিক্খন্তা ন চিরস্সেৰ উগ্গহিতসিপ্পা আচরিযং আপুচ্ছিত্ৰা একতোৰ নিক্খমিত্ৰা সকসকট্ঠানানি অগমংসু। তেসু পসেনদিকুমারো পিতু সিপ্পং দস্সেত্ৰা পসন্নেন পিতরা রজ্জে অভিসিত্তো। মহালিকুমারো লিচ্ছৰীনং সিপ্পং দস্সেন্তো মহন্তেন উস্সাহেন দস্সেসি, তস্স অক্খীনি ভিজ্জিত্ৰা অগমংসু। লিচ্ছৰিরাজানো ‘‘অহো ৰত অম্হাকং আচরিযো অক্খিৰিনাসং পত্তো, ন নং পরিচ্চজিস্সাম, উপট্ঠহিস্সাম ন’’ন্তি তস্স সতসহস্সুট্ঠানকং একং দ্ৰারং অদংসু। সো তং নিস্সায পঞ্চসতে লিচ্ছৰিরাজপুত্তে সিপ্পং সিক্খাপেন্তো ৰসি। বন্ধুলকুমারো সট্ঠিং সট্ঠিং ৰেল়ূ গহেত্ৰা মজ্ঝে অযসলাকং পক্খিপিত্ৰা সট্ঠিকলাপে উস্সাপেত্ৰা ঠপিতে মল্লরাজকুলেহি ‘‘ইমে কপ্পেতূ’’তি ৰুত্তো অসীতিহত্থং আকাসং উল্লঙ্ঘিত্ৰা অসিনা কপ্পেন্তো অগমাসি। সো ওসানকলাপে অযসলাকায ‘‘কিরী’’তি সদ্দং সুত্ৰা, ‘‘কিং এত’’ন্তি পুচ্ছিত্ৰা সব্বকলাপেসু অযসলাকানং ঠপিতভাৰং ঞত্ৰা অসিং ছড্ডেত্ৰা রোদমানো ‘‘ময্হং এত্তকেসু ঞাতিসুহজ্জেসু একোপি সসিনেহো হুত্ৰা ইমং কারণং নাচিক্খি। সচে হি অহং জানেয্যং, অযসলাকায সদ্দং অনুট্ঠাপেন্তোৰ ছিন্দেয্য’’ন্তি ৰত্ৰা, ‘‘সব্বেপিমে মারেত্ৰা রজ্জং করেয্য’’ন্তি মাতাপিতূনং কথেসি। তেহি ‘‘পৰেণিরজ্জং নাম, তাত, ইদং ন লব্ভা এৰং কাতু’’ন্তি নানপ্পকারেন ৰারিতো ‘‘তেন হি মম সহাযকস্স সন্তিকং গমিস্সামী’’তি সাৰত্থিং অগমাসি।
পসেনদি কোসলো রাজা তস্সাগমনং সুত্ৰা পচ্চুগ্গন্ত্ৰা মহন্তেন সক্কারেন তং নগরং পৰেসেত্ৰা সেনাপতিট্ঠানে ঠপেসি। সো মাতাপিতরো পক্কোসাপেত্ৰা তত্থেৰ ৰাসং কপ্পেসি। অথেকদিৰসং রাজা উপরিপাসাদে ঠিতো অন্তরৰীথিং ওলোকযমানো ‘‘অনাথপিণ্ডিকস্স চূল়অনাথপিণ্ডিকস্স ৰিসাখায সুপ্পৰাসাযা’’তি এতেসং গেহে নিচ্চং ভত্তকিচ্চত্থায গচ্ছন্তে অনেকসহস্সে ভিক্খূ দিস্ৰা, ‘‘কহং, অয্যা, গচ্ছন্তী’’তি পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘দেৰ, অনাথপিণ্ডিকস্স গেহে নিচ্চভত্তসলাকভত্তগিলানভত্তাদীনং অত্থায দেৰসিকং দ্ৰে ভিক্খুসহস্সানি গচ্ছন্তি, চূল়অনাথপিণ্ডিকস্স গেহে পঞ্চসতানি, তথা ৰিসাখায তথা সুপ্পৰাসাযা’’তি ৰুত্তে সযম্পি ভিক্খুসঙ্ঘং উপট্ঠহিতুকামো ৰিহারং গন্ত্ৰা ভিক্খুসহস্সেন সদ্ধিং সত্থারং নিমন্তেত্ৰা সত্তাহং সহত্থা দানং দত্ৰা সত্তমে দিৰসে সত্থারং ৰন্দিত্ৰা, ‘‘ভন্তে, পঞ্চহি মে ভিক্খুসতেহি সদ্ধিং নিবদ্ধং ভিক্খং গণ্হথা’’তি আহ। ‘‘মহারাজ বুদ্ধা নাম একট্ঠানে নিবদ্ধং ভিক্খং ন গণ্হন্তি, বহূ জনা বুদ্ধানং আগমনং পচ্চাসীসন্তী’’তি। ‘‘তেন হি একং ভিক্খুং নিবদ্ধং পেসেথা’’তি আহ। সত্থা আনন্দত্থেরস্স ভারং অকাসি। রাজা ভিক্খুসঙ্ঘে আগতে পত্তং গহেত্ৰা, ‘‘ইমে নাম পরিৰিসন্তূ’’তি অৰিচারেত্ৰাৰ সত্তাহং সযমেৰ পরিৰিসিত্ৰা অট্ঠমে দিৰসে ৰিক্খিত্তচিত্তো পমজ্জমকাসি। রাজকুলে নাম অনাণত্তা আসনানি পঞ্ঞাপেত্ৰা ভিক্খূ নিসীদাপেত্ৰা পরিৰিসিতুং ন লভন্তি ‘‘ন মযং ইধ ঠাতুং সক্খিস্সামা’’তি বহূ ভিক্খূ পক্কমিংসু। রাজা দুতিযদিৰসেপি পমজ্জি, দুতিযদিৰসেপি বহূ ভিক্খূ পক্কমিংসু। ততিযদিৰসেপি পমজ্জি, তদা আনন্দত্থেরং এককমেৰ ঠপেত্ৰা অৰসেসা পক্কমিংসু। পুঞ্ঞৰন্তা নাম কারণৰসিকা হোন্তি, কুলানং পসাদং রক্খন্তি। তথাগতস্স চ সারিপুত্তত্থেরো মহামোগ্গল্লানত্থেরোতি দ্ৰে অগ্গসাৰকা, খেমা উপ্পলৰণ্ণাতি দ্ৰে অগ্গসাৰিকা, উপাসকেসু চিত্তো, গহপতি, হত্থকো আল়ৰকোতি দ্ৰে অগ্গউপাসকা, উপাসিকাসু ৰেল়ুকণ্ঠকী নন্দমাতা, খুজ্জুত্তরাতি দ্ৰে অগ্গউপাসিকা, ইতি ইমে অট্ঠ জনে আদিং কত্ৰা ঠানন্তরপত্তা সব্বেপি সাৰকা একদেসেন দসন্নং পারমীনং পূরিতত্তা মহাপুঞ্ঞা অভিনীহারসম্পন্না। আনন্দত্থেরোপি কপ্পসতসহস্সং পূরিতপারমী অভিনীহারসম্পন্নো মহাপুঞ্ঞো অত্তনো কারণৰসিকতায কুলস্স পসাদং রক্খন্তো অট্ঠাসি। তং এককমেৰ নিসীদাপেত্ৰা পরিৰিসিংসু।
রাজা ভিক্খূনং গতকালে আগন্ত্ৰা খাদনীযভোজনীযানি তথেৰ ঠিতানি দিস্ৰা, ‘‘কিং, অয্যা, নাগমিংসূ’’তি পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘আনন্দত্থেরো এককোৰ আগতো দেৰা’’তি সুত্ৰা, ‘‘অদ্ধা এত্তকং মে ভত্তচ্ছেদনমকংসূ’’তি ভিক্খূনং কুদ্ধো সত্থু সন্তিকং গন্ত্ৰা, ‘‘ভন্তে, মযা পঞ্চন্নং ভিক্খুসতানং ভিক্খা পটিযত্তা, আনন্দত্থেরো কির এককোৰাগতো, পটিযত্তা ভিক্খা তথেৰ ঠিতা, পঞ্চসতা ভিক্খূ মম গেহে সঞ্ঞং ন করিংসু, কিং নু খো কারণ’’ন্তি আহ। সত্থা ভিক্খূনং দোসং অৰত্ৰা, ‘‘মহারাজ, মম সাৰকানং তুম্হেহি সদ্ধিং ৰিস্সাসো নত্থি, তেন ন গতা ভৰিস্সন্তী’’তি ৰত্ৰা কুলানং অনুপগমনকারণঞ্চ উপগমনকারণঞ্চ পকাসেন্তো ভিক্খূ আমন্তেত্ৰা ইমং সুত্তমাহ –
‘‘নৰহি, ভিক্খৰে, অঙ্গেহি সমন্নাগতং কুলং অনুপগন্ত্ৰা ৰা নালং উপগন্তুং, উপগন্ত্ৰা ৰা নালং উপনিসীদিতুং। কতমেহি নৰহি? ন মনাপেন পচ্চুট্ঠেন্তি, ন মনাপেন অভিৰাদেন্তি, ন মনাপেন আসনং দেন্তি, সন্তমস্স পরিগুহন্তি, বহুকম্পি থোকং দেন্তি, পণীতম্পি লূখং দেন্তি, অসক্কচ্চং দেন্তি নো সক্কচ্চং, ন উপনিসীদন্তি ধম্মস্সৰনায, ভাসিতমস্স ন সুস্সূসন্তি । ইমেহি খো, ভিক্খৰে, নৰহঙ্গেহি সমন্নাগতং কুলং অনুপগন্ত্ৰা ৰা নালং উপগন্তুং, উপগন্ত্ৰা ৰা নালং উপনিসীদিতুং।
‘‘নৰহি, ভিক্খৰে, অঙ্গেহি সমন্নাগতং কুলং অনুপগন্ত্ৰা ৰা অলং উপগন্তুং, উপগন্ত্ৰা ৰা অলং উপনিসীদিতুং। কতমেহি নৰহি? মনাপেন পচ্চুট্ঠেন্তি, মনাপেন অভিৰাদেন্তি, মনাপেন আসনং দেন্তি, সন্তমস্স ন পরিগুহন্তি, বহুকম্পি বহুকং দেন্তি, পণীতম্পি পণীতং দেন্তি, সক্কচ্চং দেন্তি নো অসক্কচ্চং, উপনিসীদন্তি ধম্মস্সৰনায, ভাসিতমস্স সুস্সূসন্তি। ইমেহি খো, ভিক্খৰে, নৰহঙ্গেহি সমন্নাগতং কুলং অনুপগন্ত্ৰা ৰা অলং উপগন্তুং, উপগন্ত্ৰা ৰা অলং উপনিসীদিতু’’ন্তি (অ॰ নি॰ ৯.১৭)।
ইতি খো, মহারাজ, মম সাৰকা তুম্হাকং সন্তিকা ৰিস্সাসং অলভন্তা ন গতা ভৰিস্সন্তীতি। পোরাণকপণ্ডিতাপি হি অৰিস্সাসিকট্ঠানে সক্কচ্চং উপট্ঠিযমানাপি মারণন্তিকং ৰেদনং পত্ৰা ৰিস্সাসিকট্ঠানমেৰ অগমিংসূতি। ‘‘কদা, ভন্তে’’তি রঞ্ঞা পুট্ঠো অতীতং আহরি –
অতীতে বারাণসিযং ব্রহ্মদত্তে রজ্জং কারেন্তে কেসৰো নাম রাজা রজ্জং পহায ইসিপব্বজ্জং পব্বজি। তং পঞ্চ পুরিসসতানি অনুপব্বজিংসু। সো কেসৰতাপসো নাম অহোসি। পসাধনকপ্পকো পনস্স অনুপব্বজিত্ৰা কপ্পকো নাম অন্তেৰাসিকো অহোসি। কেসৰতাপসো পরিসায সদ্ধিং অট্ঠ মাসে হিমৰন্তে ৰসিত্ৰা ৰস্সারত্তসমযে লোণম্বিলসেৰনত্থায বারাণসিং পত্ৰা ভিক্খায পাৰিসি। অথ নং রাজা দিস্ৰা পসীদিত্ৰা চতুমাসং অত্তনো সন্তিকে ৰসনত্থায পটিঞ্ঞং গহেত্ৰা উয্যানেৰ ৰসাপেন্তো সযং সাযংপাতং অস্স উপট্ঠানং গচ্ছতি। অৰসেসা তাপসা কতিপাহং ৰসিত্ৰা হত্থিসদ্দাদীহি উব্বাল়্হা হুত্ৰা উক্কণ্ঠিত্ৰা, ‘‘আচরিয, উক্কণ্ঠিতম্হা, গচ্ছামা’’তি আহংসু। ‘‘কহং, তাতা’’তি? ‘‘হিমৰন্তং, আচরিযা’’তি। রাজা অম্হাকং আগতদিৰসেযেৰ চতুমাসং ইধ ৰসনত্থায পটিঞ্ঞং গণ্হি। ‘‘কথং গমিস্সথ, তাতা’’তি? ‘‘তুম্হেহি অম্হাকং অনাচিক্খিত্ৰাৰ পটিঞ্ঞা দিন্না, মযং ইধ ন সক্কোম ৰসিতুং, ইতো অৰিদূরে তুম্হাকং পৰত্তিস্সৰনট্ঠানে ৰসিস্সামা’’তি ৰন্দিত্ৰা পক্কমিংসু। কপ্পন্তেৰাসিকেন সদ্ধিং আচরিযো ওহীযি।
রাজা উপট্ঠানং আগতো, ‘‘কহং, অয্যা’’তি পুচ্ছি। ‘‘সব্বে উক্কণ্ঠিতম্হাতি ৰত্ৰা হিমৰন্তং গতা, মহারাজা’’তি আহ। কপ্পকোপি ন চিরস্সেৰ উক্কণ্ঠিত্ৰা আচরিযেন পুনপ্পুনং ৰারিযমানোপি ‘‘ন সক্কোমী’’তি ৰত্ৰা পক্কামি। ইতরেসং পন সন্তিকং অগন্ত্ৰা আচরিযস্স পৰত্তিং সুণন্তো অৰিদূরে ঠানে ৰসি। অপরভাগে আচরিযস্স অন্তেৰাসিকে অনুস্সরন্তস্স কুচ্ছিরোগো উপ্পজ্জি। রাজা ৰেজ্জেহি তিকিচ্ছাপেসি, রোগো ন ৰূপসম্মতি। তাপসো আহ – ‘‘কিং, মহারাজ, ইচ্ছসি মে রোগৰূপসম’’ন্তি? ‘‘ভন্তে, সচাহং সক্কুণেয্যং, ইদানেৰ ৰো ফাসুকং করেয্য’’ন্তি। ‘‘মহারাজ, সচে মে ফাসুকং ইচ্ছসি, মং অন্তেৰাসিকানং সন্তিকং পেসেহী’’তি। রাজা ‘‘সাধু , ভন্তে’’তি তং মঞ্চকে নিপজ্জাপেত্ৰা নারদঅমচ্চপ্পমুখে চত্তারো অমচ্চে ‘‘মম অয্যস্স পৰত্তিং ঞত্ৰা, ময্হং সাসনং পহিণেয্যাথা’’তি উয্যোজেসি। কপ্পন্তেৰাসিকো আচরিযস্স আগমনং সুত্ৰা পচ্চুগ্গমনং কত্ৰা ইতরে ‘‘কহ’’ন্তি ৰুত্তে, ‘‘অসুকট্ঠানে কির ৰসন্তী’’তি আহ। তেপি আচরিযস্সাগমনভাৰং সুত্ৰা তত্থেৰ সমোসরিত্ৰা আচরিযস্স উণ্হোদকং দত্ৰা ফলাফলং অদংসু। তং খণঞ্ঞেৰ রোগো ৰূপসম্মতি। সো কতিপাহেনেৰ সুৰণ্ণৰণ্ণো অহোসি। অথ নং নারদো পুচ্ছি –
‘‘মনুস্সিন্দং জহিত্ৰান, সব্বকামসমিদ্ধিনং।
কথং নু ভগৰা কেসী, কপ্পস্স রমতি অস্সমে॥
‘‘সাদূনি রমণীযানি, সন্তি ৰক্খা মনোরমা।
সুভাসিতানি কপ্পস্স, নারদ রমযন্তি মং॥
‘‘সালীনং ওদনং ভুঞ্জে, সুচিং মংসূপসেচনং।
কথং সামাকনীৰারং, অলোণং ছাদযন্তি তং॥
‘‘সাদুং ৰা যদি ৰাসাদুং, অপ্পং ৰা যদি ৰা বহুং।
ৰিস্সত্থো যত্থ ভুঞ্জেয্য, ৰিস্সাসপরমা রসা’’তি॥ (জা॰ ১.৪.১৮১-১৮৪)।
সত্থা ইমং ধম্মদেসনং আহরিত্ৰা জাতকং সমোধানেন্তো ‘‘তদা রাজা মোগ্গল্লানো অহোসি, নারদো সারিপুত্তো, কপ্পন্তেৰাসিকো আনন্দো, কেসৰতাপসো অহমেৰা’’তি ৰত্ৰা, ‘‘এৰং, মহারাজ, পুব্বেপি পণ্ডিতা মারণন্তিকং ৰেদনং পত্ৰা ৰিস্সাসিকট্ঠানং গমিংসু, মম সাৰকা তুম্হাকং সন্তিকে ৰিস্সাসং ন লভন্তি মঞ্ঞে’’তি আহ। রাজা ‘‘ভিক্খুসঙ্ঘেন সদ্ধিং মযা ৰিস্সাসং কাতুং ৰট্টতি, কথং নু খো করিস্সামীতি সম্মাসম্বুদ্ধস্স ঞাতিধীতরং মম গেহে কাতুং ৰট্টতি, এৰং সন্তে ‘দহরা চ সামণেরা চ সম্মাসম্বুদ্ধস্স ঞাতিরাজা’তি মম সন্তিকং ৰিস্সত্থা নিবদ্ধং আগমিস্সন্তী’’তি চিন্তেত্ৰা – ‘‘একং মে ধীতরং দেন্তূ’’তি সাকিযানং সন্তিকং সাসনং পেসেসি। ‘‘কতরস্স সক্যস্স ধীতা’’তি চ পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘ঞত্ৰা আগচ্ছেয্যাথা’’তি ৰত্ৰা দূতে আণাপেসি। দূতা গন্ত্ৰা সাকিযে দারিকং যাচিংসু। তে সন্নিপতিত্ৰা, ‘‘পক্খন্তরিকো রাজা, সচে ন দস্সাম, ৰিনাসেস্সতি নো, ন খো পন অম্হেহি কুলেন সদিসো, কিং নু খো কাতব্ব’’ন্তি মন্তযিংসু। মহানামো ‘‘মম দাসিযা কুচ্ছিম্হি জাতা ৰাসভখত্তিযা নাম ধীতা রূপসোভগ্গপ্পত্তা অত্থি, তং দস্সামা’’তি ৰত্ৰা দূতে আহ – ‘‘সাধু, রঞ্ঞো দারিকং দস্সামা’’তি। ‘‘সা কস্স, ধীতা’’তি? ‘‘সম্মাসম্বুদ্ধস্স চূল়পিতুপুত্তস্স মহানামস্স সক্কস্স ধীতা ৰাসভখত্তিযা নামা’’তি।
তে গন্ত্ৰা রঞ্ঞো আরোচযিংসু। রাজা ‘‘যদি এৰং, সাধু, সীঘং আনেথ, খত্তিযা চ নাম বহুমাযা, দাসিধীতরম্পি পহিণেয্যুং, পিতরা সদ্ধিং একভাজনে ভুঞ্জন্তিং আনেয্যাথা’’তি পেসেসি। তে গন্ত্ৰা, ‘‘দেৰ, তুম্হেহি সদ্ধিং একতো ভুঞ্জন্তিং রাজা ইচ্ছতী’’তি আহংসু। মহানামো ‘‘সাধু, তাতা’’তি তং অলঙ্কারাপেত্ৰা অত্তনো ভোজনকালে পক্কোসাপেত্ৰা তায সদ্ধিং একতো ভুঞ্জনাকারং দস্সেত্ৰা দূতানং নিয্যাদেসি। তে তং আদায সাৰত্থিং গন্ত্ৰা তং পৰত্তিং রঞ্ঞো আরোচেসুং। রাজা তুট্ঠমানসো তং পঞ্চন্নং ইত্থিসতানং জেট্ঠিকং কত্ৰা অগ্গমহেসিট্ঠানে অভিসিঞ্চি। সা ন চিরস্সেৰ সুৰণ্ণৰণ্ণং পুত্তং ৰিজাযি।
অথস্স নামগ্গহণদিৰসে রাজা দারকস্স অয্যকস্স সন্তিকং পেসেসি ‘‘সক্যরাজধীতা ৰাসভখত্তিযা পুত্তং ৰিজাতা, কিমস্স নামং করোমা’’তি? তং পন সাসনং গহেত্ৰা গতো অমচ্চো থোকং বধিরধাতুকো, সো গন্ত্ৰা রঞ্ঞো অয্যকস্স আরোচেসি, সো তং সুত্ৰা ‘‘ৰাসভখত্তিযা পুত্তং অৰিজাযিত্ৰাপি সব্বজনং অভিভৰি, ইদানি পন রঞ্ঞো অতিৰিয ৰল্লভা ভৰিস্সতী’’তি আহ। বধিরো অমচ্চো ‘‘ৰল্লভা’’তি ৰচনং দুস্সুতং সুত্ৰা ‘‘ৰিটটূভো’’তি সল্লক্খেত্ৰা রাজানং উপগন্ত্ৰা, ‘‘দেৰ, কুমারস্স কির ‘ৰিটটূভো’তি নামং করোথা’’তি আহ। রাজা ‘‘পোরাণকং নো কুলসন্তকং নামং ভৰিস্সতী’’তি চিন্তেত্ৰা তং নামং অকাসি। অথস্স দহরকালেযেৰ রাজা ‘‘সত্থু পিযং করোমী’’তি সেনাপতিট্ঠানং অদাসি।
সো কুমারপরিহারেন ৰড্ঢন্তো সত্তৰস্সিককালে অঞ্ঞেসং কুমারানং মাতামহকুলতো হত্থিরূপকঅস্সরূপকাদীনি আহরিযমানানি দিস্ৰা মাতরং পুচ্ছি – ‘‘অম্ম, অঞ্ঞেসং মাতামহকুলতো পণ্ণাকারো আহরীযতি, ময্হং কোচি কিঞ্চি ন পেসেসি, কিং ত্ৰং নিমাতা নিপিতা’’তি? অথ নং সা, ‘‘তাত, তৰ সক্যরাজানো মাতামহা দূরে পন ৰসন্তি, তেন তে কিঞ্চি ন পেসেন্তী’’তি ৰঞ্চেসি। সোল়সৰস্সিককালে, ‘‘অম্ম, তৰ মাতামহকুলং পস্সিতুকামোম্হী’’তি ৰত্ৰা, ‘‘অলং, তাত, কিং তত্থ গন্ত্ৰা করিস্সতী’’তি ৰারিযমানোপি পুনপ্পুনং যাচি। অথস্স মাতা ‘‘তেন হি গচ্ছা’’তি সম্পটিচ্ছি। সো পিতু আরোচেত্ৰা মহন্তেন পরিৰারেন নিক্খমি। ৰাসভখত্তিযা পুরেতরং পণ্ণং পেসেসি – ‘‘অহং ইধ সুখং ৰসামি, মাস্স কিঞ্চি সামিনো অন্তরং দস্সযিংসূ’’তি। সাকিযা ৰিটটূভস্স আগমনং ঞত্ৰা, ‘‘ৰন্দিতুং ন সক্কোমা’’তি তস্স দহরদহরে কুমারে জনপদং পহিণিত্ৰা তস্মিং কপিলপুরং সম্পত্তে সন্থাগারে সন্নিপতিংসু। কুমারো তত্থ গন্ত্ৰা অট্ঠাসি।
অথ নং ‘‘অযং তে, তাত, মাতামহো, অযং মাতুলো’’তি ৰত্ৰা ৰন্দাপেসুং। সো সব্বে ৰন্দমানো ৰিচরিত্ৰা একম্পি অত্তানং ৰন্দন্তং অদিস্ৰা ‘‘কিং নু খো মং ৰন্দন্তা নত্থী’’তি পুচ্ছি। সাকিযা, ‘‘তাত, তে কনিট্ঠকুমারা জনপদং গতা’’তি ৰত্ৰা তস্স মহন্তং সক্কারং করিংসু। সো কতিপাহং ৰসিত্ৰা মহন্তেন পরিৰারেন নিক্খমি। অথেকা দাসী সন্থাগারে তেন নিসিন্নফলকং ‘‘ইদং ৰাসভখত্তিযায দাসিযা পুত্তস্স নিসিন্নফলক’’ন্তি অক্কোসিত্ৰা পরিভাসিত্ৰা খীরোদকেন ধোৰি। একো পুরিসো অত্তনো আৰুধং পমুস্সিত্ৰা নিৰত্তো তং গণ্হন্তো ৰিটটূভকুমারস্স অক্কোসনসদ্দং সুত্ৰা তং কারণং পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘ৰাসভখত্তিযা দাসিযা কুচ্ছিম্হি মহানামসক্কং পটিচ্চ জাতা’’তি ঞত্ৰা বলকাযস্স কথেসি। ‘‘ৰাসভখত্তিযা কির দাসিধীতা’’তি মহাকোলাহলং অহোসি। তং সুত্ৰা ৰিটটূভো ‘‘এতে তাৰ মম নিসিন্নফলকং খীরোদকেন ধোৰন্তু, অহং পন রজ্জে পতিট্ঠিতকালে এতেসং গললোহিতং গহেত্ৰা মম নিসিন্নফলকং ধোৰিস্সামী’’তি চিত্তং পট্ঠপেসি। তস্মিং সাৰত্থিং গতে অমচ্চা তং পৰত্তিং রঞ্ঞো আরোচযিংসু। রাজা ‘‘ময্হং দাসিধীতরং অদংসূ’’তি সাকিযানং কুজ্ঝিত্ৰা ৰাসভখত্তিযায চ পুত্তস্স চ দিন্নপরিহারং অচ্ছিন্দিত্ৰা দাসদাসীহি লদ্ধব্বমত্তমেৰ দাপেসি।
ততো কতিপাহচ্চযেন সত্থা রাজনিৰেসনং গন্ত্ৰা পঞ্ঞত্তাসনে নিসীদি। রাজা আগন্ত্ৰা ৰন্দিত্ৰা, ‘‘ভন্তে, তুম্হাকং কির ঞাতকেহি দাসিধীতা ময্হং দিন্না, তেনস্সা অহং সপুত্তায পরিহারং অচ্ছিন্দিত্ৰা দাসদাসীহি লদ্ধব্বমত্তমেৰ দাপেসি’’ন্তি আহ। সত্থা ‘‘অযুত্তং, মহারাজ, সাকিযেহি কতং, দদন্তেহি নাম সমানজাতিকা দাতব্বা অস্স, তং পন , মহারাজ, ৰদামি, ৰাসভখত্তিযা খত্তিযরাজধীতা খত্তিযরঞ্ঞো গেহে অভিসেকং লভি। ৰিটটূভোপি খত্তিযরাজানমেৰ পটিচ্চ জাতো, মাতুগোত্তং নাম কিং করিস্সতি, পিতুগোত্তমেৰ পমাণন্তি। পোরাণকপণ্ডিতা দলিদ্দিত্থিযা কট্ঠহারিকায অগ্গমহেসিট্ঠানং অদংসু, তস্সা চ কুচ্ছিম্হি জাতকুমারো দ্ৰাদসযোজনিকায বারাণসিযা রজ্জং পত্ৰা কট্ঠৰাহনরাজা নাম জাতো’’তি কট্ঠহারিজাতকং (জা॰ ১.১.৭) কথেসি। রাজা ধম্মকথং সুত্ৰা ‘‘পিতুগোত্তমেৰ কির পমাণ’’ন্তি তুস্সিত্ৰা ৰাসভখত্তিযায চ পুত্তস্স চ পকতিপরিহারমেৰ দাপেসি।
বন্ধুলসেনাপতিস্সপি খো কুসিনারাযং মল্লরাজধীতা মল্লিকা নাম ভরিযা দীঘরত্তং পুত্তং ন ৰিজাযি। অথ নং বন্ধুলো ‘‘অত্তনো কুলঘরমেৰ গচ্ছা’’তি উয্যোজেসি। সা ‘‘সত্থারং দিস্ৰাৰ গমিস্সামী’’তি জেতৰনং পৰিসিত্ৰা তথাগতং ৰন্দিত্ৰা ঠিতা, ‘‘কহং গচ্ছসী’’তি ৰুত্তা ‘‘সামিকো মং ভন্তে, কুলঘরং পেসেতী’’ আহ। ‘‘কিং কারণা’’তি? ‘‘ৰঞ্ঝা কিরস্মি অপুত্তিকা’’তি। ‘‘যদি এৰং, গমনকিচ্চং নত্থি, নিৰত্তস্সূ’’তি। সা তুট্ঠমানসা সত্থারং ৰন্দিত্ৰা নিৰেসনং গন্ত্ৰা ‘‘কস্মা নিৰত্তাসী’’তি ৰুত্তা ‘‘দসবলেন নিৰত্তিতাম্হী’’তি আহ বন্ধুলো ‘‘দিট্ঠং ভৰিস্সতি দীঘদস্সিনা কারণ’’ন্তি সম্পটিচ্ছি। সা ন চিরস্সেৰ গব্ভং পটিলভিত্ৰা উপ্পন্নদাহল়া ‘‘দোহল়ো মে উপ্পন্নো’’তি আরোচেসি। ‘‘কিং দোহল়ো’’তি? ‘‘ৰেসালিনগরে গণরাজকুলানং অভিসেকমঙ্গলপোক্খরণিযং ওতরিত্ৰা ন্হত্ৰা পানীযং পাতুকামাম্হি, সামী’’তি। বন্ধুলো ‘‘সাধূ’’তি ৰত্ৰা সহস্সথামধনুং গহেত্ৰা তং রথং আরোপেত্ৰা সাৰত্থিতো নিক্খমিত্ৰা রথং পাজেন্তো মহালিলিচ্ছৰিনো দিন্নদ্ৰারেন ৰেসালিং পাৰিসি। মহালিলিচ্ছৰিনো চ দ্ৰারসমীপে এৰ নিৰেসনং হোতি। সো রথস্স উম্মারে পনিঘাতসদ্দং সুত্ৰাৰ ‘‘বন্ধুলস্স রথসদ্দো এসো, অজ্জ লিচ্ছৰীনং ভযং উপ্পজ্জিস্সতী’’তি আহ।
পোক্খরণিযা অন্তো চ বহি চ আরক্খা বলৰতী, উপরি লোহজালং পত্থটং, সকুণানম্পি ওকাসো নত্থি। বন্ধুলসেনাপতি পন রথা ওতরিত্ৰা আরক্খকে মনুস্সে ৰেত্তেন পহরন্তো পলাপেত্ৰা লোহজালং ছিন্দিত্ৰা অন্তোপোক্খরণীযং ভরিযং ন্হাপেত্ৰা সযম্পি ন্হত্ৰা পুন তং রথং আরোপেত্ৰা নগরা নিক্খমিত্ৰা আগতমগ্গেনেৰ পাযাসি। তে আরক্খমনুস্সা লিচ্ছৰিরাজূনং আরোচেসুং। লিচ্ছৰিরাজানো কুজ্ঝিত্ৰা পঞ্চ রথসতানি আরুয্হ ‘‘বন্ধুলমল্লং গণ্হিস্সামা’’তি নিক্খমিংসু। তং পৰত্তিং মহালিস্স আরোচেসুং। মহালি, ‘‘মা গমিত্থ, সো হি ৰো সব্বে ঘোতেস্সতী’’তি আহ। তেপি ‘‘মযং গমিস্সাম এৰা’’তি ৰদিংসু। ‘‘তেন হি তস্স রথচক্কস্স যাৰ নাভিতো পথৰিং পৰিট্ঠট্ঠানং দিস্ৰা নিৰত্তেয্যাথ, ততো অনিৰত্তন্তা পুরতো অসনিসদ্দং ৰিয সুণিস্সথ, তম্হা ঠানা নিৰত্তেয্যাথ। ততো অনিৰত্তন্তা তুম্হাকং রথধুরেসু ছিদ্দং পস্সিস্সথ, তম্হা ঠানা নিৰত্তেয্যাথ, পুরতো মা গমিত্থা’’তি। তে তস্স ৰচনেন অনিৰত্তিত্ৰা তং অনুবন্ধিংসু এৰ। মল্লিকা দিস্ৰা, ‘‘রথা, সামি, পঞ্ঞাযন্তী’’তি আহ। ‘‘তেন হি একস্সেৰ রথস্স পঞ্ঞাযনকালে মং আরোচেয্যাসী’’তি। সা যদা সব্বে রথা একো ৰিয হুত্ৰা পঞ্ঞাযিংসু, তদা ‘‘একমেৰ, সামি, রথসীসং পঞ্ঞাযতী’’তি আহ। বন্ধুলো ‘‘তেন হি ইমা রস্মিযো গণ্হাহী’’তি তস্সা রস্মিযো দত্ৰা রথে ঠিতোৰ ধনুং আরোপেসি, রথচক্কং যাৰ নাভিতো পথৰিং পাৰিসি।
লিচ্ছৰিনো তং ঠানং দিস্ৰাপি ন নিৰত্তিংসু। ইতরো থোকং গন্ত্ৰা জিযং পোথেসি, অসনিসদ্দো ৰিয অহোসি। তে ততোপি ন নিৰত্তিংসু, অনুবন্ধন্তা গচ্ছন্তেৰ। বন্ধুলো রথে ঠিতকোৰ একসরং খিপি, সো পঞ্চন্নং রথসতানং রথসীসে ছিদ্দং কত্ৰা পঞ্চ রাজসতানি পরিকরবন্ধনট্ঠানে ৰিনিৰিজ্ঝিত্ৰা পথৰিং পাৰিসি। তে অত্তনো পৰিদ্ধভাৰং অজানিত্ৰা, ‘‘তিট্ঠ, রে, তিট্ঠ, রে’’তি ৰদন্তা অনুবন্ধিংসু এৰ। বন্ধুলো রথং ঠপেত্ৰা ‘‘তুম্হে মতকা, মতকেহি সদ্ধিং ময্হং যুদ্ধং নাম নত্থী’’তি আহ। ‘‘মতকা নাম অম্হাদিসা ন হোন্তী’’তি। ‘‘তেন হি সব্বপচ্ছিমস্স পরিকরং মোচেথা’’তি। তে মোচযিংসু। সো মুত্তমত্তে এৰ মরিত্ৰা পতিতো। অথ তে সব্বেপি ‘‘তুম্হে এৰরূপা, অত্তনো ঘরানি গন্ত্ৰা সংৰিধাতব্বং সংৰিদহিত্ৰা পুত্তদারং অনুসাসিত্ৰা সন্নাহং মোচেথা’’তি আহ। তে তথা কত্ৰা সব্বেপি জীৰিতক্খযং পত্তা। বন্ধুলোপি মল্লিকং সাৰত্থিং আনেসি। সা সোল়সক্খত্তুং যমকে যমকে পুত্তে ৰিজাযি। সব্বেপি সূরা থামসম্পন্না অহেসুং, সব্বসিপ্পানং নিপ্ফত্তিং পাপুণিংসু। একেকস্স পুরিসসহস্সং পরিৰারো অহোসি। পিতরা সদ্ধিং রাজনিৰেসনং গচ্ছন্তেহি তেহেৰ রাজঙ্গণং পরিপূরি।
অথেকদিৰসং ৰিনিচ্ছযে কূটট্টপরাজিতা মনুস্সা বন্ধুলং আগচ্ছন্তং দিস্ৰা মহাৰিরৰং ৰিরৰন্তা ৰিনিচ্ছযঅমচ্চানং কূটট্টকরণং তস্স আরোচেসুং। সো ৰিনিচ্ছযং গন্ত্ৰা তং অট্টং ৰিচারেত্ৰা সামিকমেৰ সামিকং অকাসি। মহাজনো মহাসদ্দেন সাধুকারং পৰত্তেতি। রাজা ‘‘কিং ইদ’’ন্তি পুচ্ছিত্ৰা তমত্থং সুত্ৰা তুস্সিত্ৰা সব্বেপি তে অমচ্চে হারেত্ৰা বন্ধুলস্সেৰ ৰিনিচ্ছযং নিয্যাদেসি। সো ততো পট্ঠায সম্মা ৰিনিচ্ছযি। ততো তে পোরাণকৰিনিচ্ছযিকা অমচ্চা কিঞ্চি লঞ্জং অলভন্তা অপ্পলাভা হুত্ৰা ‘‘বন্ধুলো রজ্জং পত্থেতী’’তি রাজকুলে পরিভিন্দিংসু। রাজা তেসং কথং সদ্দহিত্ৰা চিত্তং নিগ্গহেতুং নাসক্খি। ‘‘ইমস্মিং ইধেৰ ঘাতিযমানে গরহা মে উপ্পজ্জিস্সতী’’তি পুন চিন্তেত্ৰা পযুত্তপুরিসেহি পচ্চন্তং পহারাপেত্ৰা বন্ধুলং পক্কোসাপেত্ৰা, ‘‘পচ্চন্তো কির কুপিতো, তৰ পুত্তেহি সদ্ধিং গন্ত্ৰা , চোরে গণ্হাহী’’তি পহিণিত্ৰা, ‘‘এত্থেৰস্স দ্ৰত্তিংসায পুত্তেহি সদ্ধিং সীসং ছিন্দিত্ৰা আহরথা’’তি তেহি সদ্ধিং অঞ্ঞেপি সমত্থে মহাযোধে পেসেসি। তস্মিং পচ্চন্তং গচ্ছন্তেযেৰ ‘‘সেনাপতি কির আগচ্ছতী’’তি পযুত্তচোরা পলাযিংসু। সো তং পদেসং আৰাসাপেত্ৰা সণ্ঠাপেত্ৰা নিৰত্তি।
অথস্স নগরতো অৰিদূরে ঠানে তে যোধা পুত্তেহি সদ্ধিং সীসং ছিন্দিংসু। তং দিৰসং মল্লিকায পঞ্চহি ভিক্খুসতেহি সদ্ধিং দ্ৰে অগ্গসাৰকা নিমন্তিতা হোন্তি। অথস্সা পুব্বণ্হে এৰ ‘‘সামিকস্স তে সদ্ধিং পুত্তেহি সীসং ছিন্ন’’ন্তি পণ্ণং আহরিত্ৰা অদংসু। সা তং পৰত্তিং ঞত্ৰা কস্সচি কিঞ্চি অৰত্ৰা পণ্ণং উচ্ছঙ্গে ঠপেত্ৰা ভিক্খুসঙ্ঘমেৰ পরিৰিসি। অথস্সা পরিচারিকাযো ভিক্খূনং ভত্তং দত্ৰা সপ্পিচাটিং আহরন্তিযো থেরানং পুরতো সপ্পিচাটিং ভিন্দিংসু। ধম্মসেনাপতি ‘‘ভেদনধম্মং ভিন্নং, ন চিন্তিতব্ব’’ন্তি আহ। সা উচ্ছঙ্গতো পণ্ণং নীহরিত্ৰা ‘‘দ্ৰত্তিংসায পুত্তেহি সদ্ধিং পিতুসীসং ছিন্নন্তি মে ইমং পণ্ণং আহরিংসু, অহং ইদং সুত্ৰাপি ন চিন্তেমি, সপ্পিচাটিযা ভিন্নায কিং চিন্তযিস্সামি, ভন্তে’’তি আহ। ধম্মসেনাপতি ‘‘অনিমিত্তমনঞ্ঞাতং , মচ্চানং ইধ জীৰিত’’ন্তিআদীনি (সু॰ নি॰ ৫৭৯) ৰত্ৰা ধম্মং দেসেত্ৰা উট্ঠাযাসনা ৰিহারং অগমাসি। সাপি দ্ৰত্তিংস সুণিসাযো পক্কোসাপেত্ৰা, ‘‘তুম্হাকং সামিকা নিরপরাধা অত্তনো পুরিমকম্মফলং লভিংসু , তুম্হে মা সোচযিত্থ, মা পরিদেৰিত্থ, রঞ্ঞো উপরি মনোপদোসং মা করিত্থা’’তি ওৰদি।
রঞ্ঞো চরপুরিসা তং কথং সুত্ৰা গন্ত্ৰা তেসং নিদ্দোসভাৰং রঞ্ঞো কথযিংসু। রাজা সংৰেগপ্পত্তো তস্সা নিৰেসনং গন্ত্ৰা মল্লিকঞ্চ সুণিসাযো চস্সা খমাপেত্ৰা মল্লিকায ৰরং অদাসি। সা ‘‘ৰরো গহিতো মে হোতূ’’তি ৰত্ৰা তস্মিং গতে মতকভত্তং দত্ৰা ন্হত্ৰা রাজানং উপসঙ্কমিত্ৰা ৰন্দিত্ৰা, ‘‘দেৰ, তুম্হেহি ময্হং ৰরো দিন্নো, ময্হঞ্চ অঞ্ঞেন অত্থো নত্থি, দ্ৰত্তিংসায মে সুণিসানং মমঞ্চ কুলঘরগমনং অনুজানাথা’’তি আহ। রাজা সম্পটিচ্ছি। সা দ্ৰত্তিংস সুণিসাযো যথাসকানি কুলানি পেসেসি, সযম্পি কুসিনারানগরে অত্তনো কুলঘরং অগমাসি।
রাজাপি বন্ধুলসেনাপতিনো ভাগিনেয্যস্স দীঘকারাযনস্স নাম সেনাপতিট্ঠানং অদাসি। সো পন ‘‘মাতুলো মে ইমিনা মারিতো’’তি রঞ্ঞো ওতারং গৰেসন্তো ৰিচরতি। রাজাপি নিরপরাধস্স বন্ধুলস্স মারিতকালতো পট্ঠায ৰিপ্পটিসারী হুত্ৰা চিত্তস্সাদং ন লভতি, রজ্জসুখং নানুভোতি। তদা সত্থা সক্যানং মেদাল়ুপং নাম নিগমং উপনিস্সায ৰিহরতি। রাজা তত্থ গন্ত্ৰা আরামতো অৰিদূরে খন্ধাৰারং নিৰাসেত্ৰা, ‘‘মন্দেন পরিৰারেন সত্থারং ৰন্দিস্সামী’’তি ৰিহারং গন্ত্ৰা পঞ্চরাজাককুধভণ্ডানি দীঘকারাযনস্স দত্ৰা এককোৰ গন্ধকুটিং পাৰিসি। সব্বং ধম্মচেতিযসুত্তনিযামেন (ম॰ নি॰ ২.৩৬৪ আদযো) দীপেতব্বং। তস্মিং গন্ধকুটিং পৰিট্ঠে দীঘকারাযনো তানি পঞ্চ রাজককুধভণ্ডানি গহেত্ৰা ৰিটটূভং রাজানং কত্ৰা রঞ্ঞো একং অস্সং একঞ্চ উপট্ঠানকারিকং মাতুগামং ঠপেত্ৰা নিৰত্তেত্ৰা সাৰত্থিং অগমাসি।
রাজা সত্থারা সদ্ধিং পিযকথং কথেত্ৰা সত্থারং ৰন্দিত্ৰা নিক্খন্তো সেনং অদিস্ৰা তং মাতুগামং পুচ্ছিত্ৰা তং পৰত্তিং সুত্ৰা, ‘‘অহং ভাগিনেয্যং আদায গন্ত্ৰা, ৰিটটূভং গহেস্সামী’’তি রাজগহনগরং গচ্ছন্তো ৰিকালে দ্ৰারেসু পিদহিতেসু নগরং পত্ৰা একিস্সা সালায নিপজ্জিত্ৰা ৰাতাতপেহি কিলন্তো রত্তিভাগে তত্থেৰ কালমকাসি। ৰিভাতায রত্তিযা, ‘‘দেৰ, কোসলনরিন্দ অনাথো জাতোসী’’তি ৰিপ্পলপন্তিযা তস্সা ইত্থিযা সদ্দং সুত্ৰা রঞ্ঞো আরোচেসুং। সো মাতুলস্স মহন্তেন সক্কারেন সরীরকিচ্চং কারেসি।
ৰিটটূভোপি রজ্জং লভিত্ৰা তং ৰেরং সরিত্ৰা ‘‘সব্বেপি সাকিযে মারেস্সামী’’তি মহতিযা সেনায নিক্খমি। তং দিৰসং সত্থা পচ্চূসকালে লোকং ৰোলোকেন্তো ঞাতিসঙ্ঘস্স ৰিনাসং দিস্ৰা, ‘‘ঞাতিসঙ্গহং কাতুং ৰট্টতী’’তি চিন্তেত্ৰা পুব্বণ্হসমযে পিণ্ডায চরিত্ৰা, পিণ্ডপাতপটিক্কন্তো গন্ধকুটিযং সীহসেয্যং কপ্পেত্ৰা, সাযন্হসমযে আকাসেন গন্ত্ৰা, কপিলৰত্থুসামন্তে একস্মিং কবরচ্ছাযে রুক্খমূলে নিসীদি। ততো ৰিটটূভস্স রজ্জসীমায মহন্তো সন্দচ্ছাযো নিগ্রোধো অত্থি। ৰিটটূভো সত্থারং দিস্ৰা উপসঙ্কমিত্ৰা ৰন্দিত্ৰা, ‘‘ভন্তে, কিং কারণা এৰরূপায উণ্হৰেলায ইমস্মিং কবরচ্ছাযে রুক্খমূলে নিসীদথ, এতস্মিং সন্দচ্ছাযে নিগ্রোধমূলে নিসীদথ, ভন্তে’’তি ৰত্ৰা, ‘‘হোতু, মহারাজ, ঞাতকানং ছাযা নাম সীতলা’’তি ৰুত্তে, ‘‘ঞাতকানুরক্খনত্থায সত্থা আগতো ভৰিস্সতী’’তি চিন্তেত্ৰা সত্থারং ৰন্দিত্ৰা নিৰত্তিত্ৰা সাৰত্থিংযেৰ পচ্চাগমি। সত্থাপি উপ্পতিত্ৰা জেতৰনমেৰ গতো।
রাজা সাকিযানং দোসং সরিত্ৰা দুতিযম্পি নিক্খমিত্ৰা তথেৰ সত্থারং পস্সিত্ৰা পুন নিৰত্তি। ততিযৰারেপি নিক্খমিত্ৰা তথেৰ সত্থারং পস্সিত্ৰা পুন নিৰত্তি। চতুত্থৰারে পন তস্মিং নিক্খন্তে সত্থা সাকিযানং পুব্বকম্মং ওলোকেত্ৰা তেসং একদিৰসং নদিযং ৰিসপক্খিপনপাপকম্মস্স অপ্পটিবাহিযভাৰং ঞত্ৰা চতুত্থৰারে নাগমাসি। ৰিটটূভো ‘‘সাকিযে ঘাতেস্সামী’’তি মহন্তেন বলকাযেন নিক্খমি। সম্মাসম্বুদ্ধস্স পন ঞাতকা অসত্তঘাতকা নাম, অত্তনা মরন্তাপি পরেসং জীৰিতং ন ৰোরোপেন্তি। তে চিন্তযিংসু – ‘‘মযং সুসিক্খিতা কতহত্থা কতূপাসনা মহিস্সাসা, ন খো পন সক্কা অম্হেহি পরং জীৰিতা ৰোরোপেতুং, অত্তনো কম্মং দস্সেত্ৰা পলাপেস্সামা’’তি তে কতসন্নাহা নিক্খমিত্ৰা যুদ্ধং আরভিংসু। তেহি খিত্তা সরা ৰিটটূভস্স পুরিসানং অন্তরন্তরেন গচ্ছন্তি, ফলকন্তরকণ্ণছিদ্দন্তরাদীহি নিক্খমন্তি। ৰিটটূভো দিস্ৰা ননু ভণে ‘‘সাকিযা অসত্তঘাতকাম্হা’’তি ৰদন্তি, অথ চ পন মে পুরিসে নাসেন্তীতি।
অথ নং একো পুরিসো আহ – ‘‘কিং সামি, নিৰত্তিত্ৰা ওলোকেসী’’তি? ‘‘সাকিযা মে পুরিসে নাসেন্তী’’তি। ‘‘তুম্হাকং কোচি পুরিসো মতো নাম নত্থি। ইঙ্ঘ তে গণাপেথা’’তি। গণাপেন্তো একস্সপি খযং ন পস্সি। সো ততো নিৰত্তিত্ৰা ‘‘যে যে পন ভণে ‘সাকিযম্হা’তি ভণন্তি, সব্বে মারেথ, মাতামহস্স পন মহানামসক্কস্স সন্তিকে ঠিতানং জীৰিতং দেথা’’তি আহ। সাকিযা গহেতব্বগহণং অপস্সন্তা একচ্চে তিণং ডংসিত্ৰা, একচ্চে নল়ং গহেত্ৰা অট্ঠংসু। ‘‘তুম্হে সাকিযা, নো’’তি পুচ্ছিতা যস্মা তে মরন্তাপি মুসাৰাদং ন ভণন্তি, তস্মা তিণং ডংসিত্ৰা ঠিতা ‘‘নো সাকো, তিণ’’ন্তি ৰদন্তি। নল়ং গহেত্ৰা ঠিতা ‘‘নো সাকো, নল়ো’’তি ৰদন্তি। যে চ মহানামস্স সন্তিকে ঠিতা, তে চ জীৰিতং লভিংসু। তেসু তিণং ডংসিত্ৰা ঠিতা তিণসাকিযা নাম, নল়ং গহেত্ৰা ঠিতা নল়সাকিযা নাম জাতাতি, ৰিটটূভো অৰসেসে খীরপকেপি দারকে অৰিস্সজ্জেত্ৰা ঘাতাপেন্তো লোহিতনদিং পৰত্তেত্ৰা তেসং গললোহিতেন ফলকং ধোৰাপেসি। এৰং সাকিযৰংসো ৰিটটূভেন উপচ্ছিন্নো।
সো মহানামসক্কং গাহাপেত্ৰা নিৰত্তো ‘‘পাতরাসৰেলায পাতরাসং করিস্সামী’’তি একস্মিং ঠানে ওতরিত্ৰা ভোজনে উপনীতে ‘‘একতোৰ ভুঞ্জিস্সামা’’তি অয্যকং পক্কোসাপেসি। খত্তিযা পন জীৰিতং চজন্তাপি দাসিপুত্তেহি সদ্ধিং ন ভুঞ্জন্তি। তস্মা মহানামো একং সরং ওলোকেত্ৰা ‘‘কিলিট্ঠগত্তোম্হি, ন্হাযিস্সামি, তাতা’’তি আহ। ‘‘সাধু, অয্যক, ন্হাযথা’’তি। সো ‘‘অযং মং একতো অভুঞ্জন্তং ঘাতেস্সতি, সযমেৰ মে মতং সেয্যো’’তি কেসে মুঞ্চিত্ৰা অগ্গে গণ্ঠিং কত্ৰা কেসেসু পাদঙ্গুট্ঠকে পৰেসেত্ৰা উদকে নিমুজ্জি। তস্স গুণতেজেন নাগভৰনং উণ্হাকারং দস্সেসি। নাগরাজা ‘‘কিং নু খো’’তি উপধারেন্তো তং ঞত্ৰা তস্স সন্তিকং আগন্ত্ৰা তং অত্তনো ফণে নিসীদাপেত্ৰা নাগভৰনং পৰেসেসি। সো দ্ৰাদস্স ৰস্সানি তত্থেৰ ৰসি। ৰিটটূভোপি ‘‘ময্হং অয্যকো ইদানি আগমিস্সতি, ইদানি আগমিস্সতী’’তি আগমযমানোৰ নিসীদি। তস্মিং অতিচিরাযন্তে সরং ৰিচিনাপেত্ৰা দীপালোকেন পুরিসব্ভন্তরানিপি ওলোকেত্ৰা অদিস্ৰা ‘‘গতো ভৰিস্সতী’’তি পক্কামি। সো রত্তিভাগে অচিরৰতিং পত্ৰা খন্ধাৰারং নিৰাসেসি। একচ্চে অন্তোনদিযং ৰালুকাপুলিনে নিপজ্জিংসু , একচ্চে বহিথলে, অন্তোনিপন্নেসুপি পুব্বে অকতপাপকম্মা অত্থি, বহিনিপন্নেসুপি পুব্বে কতপাপকম্মা অত্থি, তেসং নিপন্নট্ঠানেসু কিপিল্লিকা উট্ঠহিংসু। তে ‘‘ময্হং নিপন্নট্ঠানে কিপিল্লিকা, ময্হং নিপন্নট্ঠানে কিপিল্লিকা’’তি উট্ঠহিত্ৰা অকতপাপকম্মা উত্তরিত্ৰা থলে নিপজ্জিংসু, কতপাপকম্মা ওতরিত্ৰা ৰালুকাপুলিনে নিপজ্জিংসু। তস্মিং খণে মহামেঘো উট্ঠহিত্ৰা ঘনৰস্সং ৰস্সি। নদিযা ওঘো আগন্ত্ৰা ৰিটটূভং সদ্ধিং পরিসায সমুদ্দমেৰ পাপেসি। সব্বে তত্থ মচ্ছকচ্ছপভক্খা অহেসুং।
মহাজনো কথং সমুট্ঠাপেসি ‘‘সাকিযানং মরণং অযুত্তং, ‘এৰং নাম কোট্টেত্ৰা কোট্টেত্ৰা সাকিযা মারেতব্বা’তি অননুচ্ছৰিকমেত’’ন্তি। সত্থা তং কথং সুত্ৰা, ‘‘ভিক্খৰে, ইমস্মিং অত্তভাৰে কিঞ্চাপি সাকিযানং এৰং মরণং অযুত্তং, পুব্বে কতপাপকম্মৰসেন পন যুত্তমেৰেতেহি লদ্ধ’’ন্তি আহ। ‘‘কিং পন, ভন্তে, এতে পুব্বে অকংসূ’’তি? সব্বে একতো হুত্ৰা নদিযং ৰিসং পক্খিপিংসূতি। পুনেকদিৰসং ধম্মসভাযং ভিক্খূ কথং সমুট্ঠাপেসুং – ‘‘ৰিটটূভো এত্তকে সাকিযে মারেত্ৰা আগচ্ছন্তো অত্তনো মনোরথে মত্থকং অপ্পত্তেযেৰ এত্তকং জনং আদায মহাসমুদ্দে মচ্ছকচ্ছপভক্খো জাতো’’তি । সত্থা আগন্ত্ৰা ‘‘কায নুত্থ, ভিক্খৰে, এতরহি কথায সন্নিসিন্না’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘ইমায নামা’’তি ৰুত্তে, ‘‘ইমেসং সত্তানং মনোরথে মত্থকং অপ্পত্তেযেৰ মচ্চুরাজা সুত্তং গামং অজ্ঝোত্থরন্তো মহোঘো ৰিয জীৰিতিন্দ্রিযং ছিন্দিত্ৰা চতূসু অপাযসমুদ্দেসু নিমুজ্জাপেতী’’তি ৰত্ৰা ইমং গাথমাহ –
৪৭.
‘‘পুপ্ফানি হেৰ পচিনন্তং, ব্যাসত্তমনসং নরং।
সুত্তং গামং মহোঘোৰ, মচ্চু আদায গচ্ছতী’’তি॥
তত্থ ব্যাসত্তমনসং নরন্তি সম্পত্তে ৰা অসম্পত্তে ৰা লগ্গমানসং। ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা মালাকারো পুপ্ফারামং পৰিসিত্ৰা ‘‘পুপ্ফানি পচিনিস্সামী’’তি ততো পুপ্ফানি গহেত্ৰা অঞ্ঞমঞ্ঞং ৰা গচ্ছং পত্থেন্তো সকলে পুপ্ফারামে মনং পেসেতি, ‘‘ইতো চিতো চ পুপ্ফানি পচিনিস্সামী’’তি ততো পুপ্ফানি অগ্গহেত্ৰা অঞ্ঞত্থ মনং পেসেসি, তমেৰ গচ্ছং পচিনন্তো পমাদমাপজ্জতি, এৰমেৰ একচ্চো পুপ্ফারামসদিসং পঞ্চকামগুণমজ্ঝং ওতরিত্ৰা মনোরমং রূপং লভিত্ৰা মনোরমানং সদ্দগন্ধরসফোট্ঠব্বানং অঞ্ঞতরং পত্থেতি। অঞ্ঞো তেসু ৰা অঞ্ঞতরং লভিত্ৰা অঞ্ঞতরং পত্থেতি , রূপমেৰ ৰা লভিত্ৰা অঞ্ঞং অপত্থেন্তো তমেৰ অস্সাদেতি, সদ্দাদীসু ৰা অঞ্ঞতরং। এসেৰ নযো গোমহিংসদাসিদাসখেত্তৰত্থুগামনিগমজনপদাদীসু, পব্বজিতানম্পি পরিৰেণৰিহারপত্তচীৰরাদীসূতি এৰং পঞ্চকামগুণসঙ্খাতানি পুপ্ফানি এৰ পচিনন্তং সম্পত্তে ৰা অসম্পত্তে ৰা কামগুণে ব্যাসত্তমনসং নরং। সুত্তং গামন্তি গামস্স গেহভিত্তিআদীনং পন সুপনৰসেন সুপনং নাম নত্থি, সত্তানং পন সুত্তপমত্ততং উপাদায সুত্তো নাম হোতি। এৰং সুত্তং গামং দ্ৰে তীণি যোজনানি আযতগম্ভীরো মহোঘোৰ মচ্চু আদায গচ্ছতি। যথা সো মহোঘো ইত্থিপুরিসগোমহিংসকুক্কুটাদীসু কিঞ্চি অনৰসেসেত্ৰা সব্বং তং গামং সমুদ্দং পাপেত্ৰা মচ্ছকচ্ছপভক্খং করোতি, এৰমেৰ ব্যাসত্তমনসং নরং মচ্চু আদায জীৰিতিন্দ্রিযমস্স ছিন্দিত্ৰা চতূসু অপাযসমুদ্দেসু নিমুজ্জাপেতীতি।
দেসনাৰসানে বহূ সোতাপত্তিফলাদীনি পত্তা। মহাজনস্স সাত্থিকা দেসনা জাতাতি।
ৰিটটূভৰত্থু ততিযং।
৪. পতিপূজিককুমারিৰত্থু
পুপ্ফানি হেৰাতি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা সাৰত্থিযং ৰিহরন্তো পতিপূজিকং নাম কুমারিকং আরব্ভ কথেসি। ৰত্থু তাৰতিংসদেৰলোকে সমুট্ঠিতং।
তত্থ কির মালভারী নাম দেৰপুত্তো অচ্ছরাসহস্সপরিৰুতো উয্যানং পাৰিসি। পঞ্চসতা দেৰধীতরো রুক্খং আরুয্হ পুপ্ফানি পাতেন্তি, পঞ্চসতা পতিতানি পুপ্ফানি গহেত্ৰা দেৰপুত্তং অলঙ্করোন্তি। তাসু একা দেৰধীতা রুক্খসাখাযমেৰ চুতা, সরীরং দীপসিখা ৰিয নিব্বাযি। সা সাৰত্থিযং একস্মিং কুলগেহে পটিসন্ধিং গহেত্ৰা জাতকালে জাতিস্সরা হুত্ৰা ‘‘মালভারীদেৰপুত্তস্স ভরিযাম্হী’’তি অনুস্সরন্তী ৰুড্ঢিমন্ৰায গন্ধমালাদীহি পূজং কত্ৰা সামিকস্স সন্তিকে অভিনিব্বত্তিং পত্থেসি। সা সোল়সৰস্সকালে পরকুলং গতাপি সলাকভত্তপক্খিকভত্তৰস্সাৰাসিকাদীনি দত্ৰা, ‘‘অযং মে সামিকস্স সন্তিকে নিব্বত্তনত্থায পচ্চযো হোতূ’’তি ৰদতি। অথস্সা ভিক্খূ ‘‘অযং কুমারিকা উট্ঠায সমুট্ঠায পতিমেৰ পত্থেতীতি পতিপূজিকা’’তি নামং করিংসু। সাপি নিবদ্ধং আসনসালং পটিজগ্গতি, পানীযং উপট্ঠপেতি, আসনানি পঞ্ঞপেতি। অঞ্ঞেপি মনুস্সা সলাকভত্তাদীনি দাতুকামা, ‘‘অম্ম, ইমানিপি ভিক্খুসঙ্ঘস্স পটিপাদেয্যাসী’’তি ৰত্ৰা আহরিত্ৰা দেন্তি। সাপি এতেন নিযামেন আগচ্ছন্তী গচ্ছন্তী একপদৰারে ছপঞ্ঞাস কুসলধম্মে (ধ॰ স॰ ১; ধ॰ স॰ অট্ঠ॰ ১ যেৰাপনকৰণ্ণনা) পটিলভতি। তস্সা কুচ্ছিযং গব্ভো পতিট্ঠহি। সা দসমাসচ্চযেন পুত্তং ৰিজাযি। তস্স পদসা গমনকালে অঞ্ঞম্পি অঞ্ঞম্পীতি চত্তারো পুত্তে পটিলভি।
সা একদিৰসং দানং দত্ৰা পূজং কত্ৰা ধম্মং সুত্ৰা সিক্খাপদানি রক্খিত্ৰা দিৰসপরিযোসানে তং খণং নিব্বত্তেন কেনচি রোগেন কালং কত্ৰা অত্তনো সামিকস্সেৰ সন্তিকে নিব্বত্তি। ইতরাপি এত্তকং কালং দেৰপুত্তং অলঙ্করোন্তি এৰ। দেৰপুত্তো তং দিস্ৰা ‘‘ত্ৰং পাতোৰ পট্ঠায ন দিস্সসি, কুহিং গতাসী’’তি আহ। ‘‘চুতাম্হি সামী’’তি। ‘‘কিং ৰদেসী’’তি? ‘‘এৰমেতং, সামী’’তি। ‘‘কুহিং নিব্বত্তাসী’’তি? ‘‘সাৰত্থিযং কুলগেহে’’তি। ‘‘কিত্তকং কালং তত্থ ঠিতাসী’’তি? ‘‘দসমাসচ্চযেন মাতু কুচ্ছিতো নিক্খমিত্ৰা সোল়সৰস্সকালে পরকুলং গন্ত্ৰা চত্তারো পুত্তে ৰিজাযিত্ৰা দানাদীনি পুঞ্ঞানি কত্ৰা তুম্হে পত্থেত্ৰা আগন্ত্ৰা তুম্হাকমেৰ সন্তিকে নিব্বত্তাম্হি, সামী’’তি। ‘‘মনুস্সানং কিত্তকং আযূ’’তি? ‘‘ৰস্সসতমত্ত’’ন্তি। ‘‘এত্তকমেৰা’’তি? ‘‘আম, সামী’’তি। ‘‘এত্তকং আযুং গহেত্ৰা নিব্বত্তমনুস্সা কিং নু খো সুত্তপমত্তা কালং অতিক্কামেন্তি, উদাহু দানাদীনি পুঞ্ঞানি করোন্তী’’তি। ‘‘কিং ৰদেথ, সামি’’? ‘‘অসঙ্খ্যেয্যং আযুং গহেত্ৰা নিব্বত্তা ৰিয অজরামরা ৰিয চ নিচ্চং পমত্তা, মনুস্সা’’তি। মালভারীদেৰপুত্তস্স মহাসংৰেগো উদপাদি ‘‘ৰস্সসতমত্তমাযুং গহেত্ৰা নিব্বত্তমনুস্সা কির পমত্তা নিপজ্জিত্ৰা নিদ্দাযন্তি, কদা নু খো দুক্খা মুচ্চিস্সন্তী’’তি? মনুস্সানং পন ৰস্সসতং তাৰতিংসানং দেৰানং একো রত্তিন্দিৰো, তায রত্তিযা তিংসরত্তিযো মাসো, তেন মাসেন দ্ৰাদসমাসিকো সংৰচ্ছরো, তেন সংৰচ্ছরেন দিব্বৰস্সসহস্সং আযুপ্পমাণং , তং মনুস্সগণনায তিস্সো ৰস্সকোটিযো, সট্ঠি চ ৰস্সসতসহস্সানি হোন্তি। তস্মা তস্স দেৰপুত্তস্স একদিৰসোপি নাতিক্কন্তো মুহুত্তসদিসোৰ কালো অহোসি। এৰং অপ্পাযুকমনুস্সানং পমাদো নাম অতিৰিয অযুত্তোতি।
পুনদিৰসে ভিক্খূ গামং পৰিট্ঠা আসনসালং অপটিজগ্গিতং, আসনানি অপঞ্ঞত্তানি, পানীযং অনুট্ঠপিতং দিস্ৰা, ‘‘কহং পতিপূজিকা’’তি আহংসু। ‘‘ভন্তে, কহং তুম্হে তং দক্খিস্সথ, হিয্যো অয্যেসু ভুঞ্জিত্ৰা গতেসু সাযন্হসমযে মতা’’তি। তং সুত্ৰা পুথুজ্জনা ভিক্খূ তস্সা উপকারং সরন্তা অস্সূনি সন্ধারেতুং নাসক্খিংসু। খীণাসৰানং ধম্মসংৰেগো উদপাদি। তে ভত্তকিচ্চং কত্ৰা ৰিহারং গন্ত্ৰা সত্থারং ৰন্দিত্ৰা পুচ্ছিংসু – ‘‘ভন্তে, পতিপূজিকা নাম উপাসিকা উট্ঠায সমুট্ঠায নানপ্পকারানি পুঞ্ঞানি কত্ৰা সামিকমেৰ পত্থেসি, সা ইদানি মতা, কহং নু খো নিব্বত্তা’’তি? ‘‘অত্তনো সামিকস্সেৰ সন্তিকে, ভিক্খৰে’’তি। ‘‘নত্থি, ভন্তে, সামিকস্স সন্তিকে’’তি। ‘‘ন সা, ভিক্খৰে, এতং সামিকং পত্থেতি, তাৰতিংসভৰনে তস্সা মালভারীদেৰপুত্তো নাম সামিকো, সা তস্স পুপ্ফপিলন্ধনট্ঠানতো চৰিত্ৰা পুন গন্ত্ৰা তস্সেৰ সন্তিকে নিব্বত্তা’’তি। ‘‘এৰং কির, ভন্তে’’তি। ‘‘আম, ভিক্খৰে’’তি। ‘‘অহো পরিত্তং, ভন্তে, সত্তানং জীৰিতং, পাতোৰ অম্হে পরিৰিসিত্ৰা সাযং উপ্পন্নব্যাধিনা মতা’’তি। সত্থা ‘‘আম, ভিক্খৰে, পরিত্তং সত্তানং জীৰিতং নাম, তেনেৰ ইমে সত্তে ৰত্থুকামেহি চেৰ কিলেসকামেহি চ অতিত্তে এৰ অন্তকো অত্তনো ৰসে ৰত্তেত্ৰা কন্দন্তে পরিদেৰন্তে গহেত্ৰা গচ্ছতী’’তি ৰত্ৰা ইমং গাথমাহ –
৪৮.
‘‘পুপ্ফানি হেৰ পচিনন্তং, ব্যাসত্তমনসং নরং।
অতিত্তংযেৰ কামেসু, অন্তকো কুরুতে ৰস’’ন্তি॥
তত্থ পুপ্ফানি হেৰ পচিনন্তন্তি পুপ্ফারামে মালাকারো নানাপুপ্ফানি ৰিয অত্তভাৰপটিবদ্ধানি চেৰ উপকরণপটিবদ্ধানি চ কামগুণপুপ্ফানি ওচিনন্তমেৰ । ব্যাসত্তমনসং নরন্তি অসম্পত্তেসু পত্থনাৰসেন, সম্পত্তেসু গেধৰসেন ৰিৰিধেনাকারেন আসত্তচিত্তং। অতিত্তংযেৰ কামেসূতি ৰত্থুকামকিলেসকামেসু পরিযেসনেনপি পটিলাভেনপি পরিভোগেনপি নিধানেনপি অতিত্তং এৰ সমানং। অন্তকো কুরুতে ৰসন্তি মরণসঙ্খাতো অন্তকো কন্দন্তং পরিদেৰন্তং গহেত্ৰা গচ্ছন্তো অত্তনো ৰসং পাপেতীতি অত্থো।
দেসনাৰসানে বহূ সোতাপত্তিফলাদীনি পত্তা, দেসনা মহাজনস্স সাত্থিকা জাতাতি।
পতিপূজিককুমারিৰত্থু চতুত্থং।
৫. মচ্ছরিযকোসিযসেট্ঠিৰত্থু
যথাপি ভমরো পুপ্ফন্তি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা সাৰত্থিযং ৰিহরন্তো মচ্ছরিযকোসিযসেট্ঠিং আরব্ভ কথেসি। তস্স ৰত্থু রাজগহে সমুট্ঠিতং।
রাজগহনগরস্স কির অৰিদূরে সক্কারং নাম নিগমো অহোসি। তত্থেকো মচ্ছরিযকোসিযো নাম সেট্ঠি অসীতিকোটিৰিভৰো পটিৰসতি। সো তিণগ্গেন তেলবিন্দুম্পি পরেসং ন দেতি, ন অত্তনা পরিভুঞ্জতি। ইতিস্স তং ৰিভৰজাতং নেৰ পুত্তদারাদীনং, ন সমণব্রাহ্মণানং অত্থং অনুভোতি, রক্খসপরিগ্গহিতা পোক্খরণী ৰিয অপরিভোগং তিট্ঠতি। সত্থা একদিৰসং পচ্চূসসমযে মহাকরুণাসমাপত্তিতো ৰুট্ঠায সকললোকধাতুযং বোধনেয্যবন্ধৰে ওলোকেন্তো পঞ্চচত্তালীসযোজনমত্থকে ৰসন্তস্স সেট্ঠিনো সপজাপতিকস্স সোতাপত্তিফলস্স উপনিস্সযং অদ্দস। ততো পুরিমদিৰসে পন সো রাজানং উপট্ঠাতুং রাজগেহং গন্ত্ৰা রাজূপট্ঠানং কত্ৰা আগচ্ছন্তো একং ছাতজ্ঝত্তং জনপদমনুস্সং কুম্মাসপূরং কপল্লকপূৰং খাদন্তং দিস্ৰা তত্থ পিপাসং উপ্পাদেত্ৰা অত্তনো ঘরং গন্ত্ৰা চিন্তেসি – ‘‘সচাহং কপল্লকপূৰং খাদিতুকামোম্হীতি ৰক্খামি, বহূ মনুস্সা মযা সদ্ধিং খাদিতুকামা ভৰিস্সন্তি, এৰং মে বহূনি তিলতণ্ডুলসপ্পিফাণিতাদীনি পরিক্খযং গমিস্সন্তি, ন কস্সচি কথেস্সামী’’তি তণ্হং অধিৰাসেন্তো চরতি। সো গচ্ছন্তে গচ্ছন্তে কালে উপ্পণ্ডুপ্পণ্ডুকজাতো ধমনিসন্থতগত্তো জাতো। ততো তণ্হং অধিৰাসেতুং অসক্কোন্তো গব্ভং পৰিসিত্ৰা মঞ্চকে উপগূহিত্ৰা নিপজ্জি। এৰং গতোপি ধনহানিভযেন ন কস্সচি কিঞ্চি কথেসি।
অথ নং ভরিযা উপসঙ্কমিত্ৰা পিট্ঠিং পরিমজ্জিত্ৰা, ‘‘কিং তে, সামি, অফাসুকং জাত’’ন্তি পুচ্ছি। ‘‘ন মে কিঞ্চি অফাসুকং অত্থী’’তি। ‘‘কিং নু খো তে রাজা কুপিতো’’তি? ‘‘রাজাপি মে ন কুপ্পতী’’তি। ‘‘অথ কিং তে পুত্তধীতাহি ৰা দাসকম্মকরাদীহি ৰা কিঞ্চি অমনাপং কতং অত্থী’’তি? ‘‘এৰরূপম্পি নত্থী’’তি। ‘‘কিস্মিঞ্চি পন তে তণ্হা অত্থী’’তি? এৰং ৰুত্তেপি ধনহানিভযেন কিঞ্চি অৰত্ৰা নিস্সদ্দোৰ নিপজ্জি, অথ নং ভরিযা ‘‘কথেহি, সামি কিস্মিঞ্চি তে তণ্হা অত্থী’’তি আহ। সো ৰচনং পরিগিলন্তো ৰিয ‘‘অত্থি মে তণ্হা’’তি আহ। ‘‘কিং তণ্হা, সামী’’তি? ‘‘কপল্লকপূৰং খাদিতুকামোম্হী’’তি। ‘‘অথ কিমত্থং মে ন কথেসি, কিং ত্ৰং দলিদ্দোসি, ইদানি সকলনিগমৰাসীনং পহোনকে কপল্লকপূৰে পচিস্সামী’’তি। ‘‘কিং তে এতেহি, অত্তনো কম্মং কত্ৰা খাদিস্সন্তী’’তি? ‘‘তেন হি একরচ্ছৰাসীনং পহোনকে পচিস্সামী’’তি। ‘‘জানামহং তৰ মহদ্ধনভাৰ’’ন্তি। ‘‘ইমস্মিং গেহসামন্তে সব্বেসং পহোনকং কত্ৰা পচামী’’তি। ‘‘জানামহং তৰ মহজ্ঝাসযভাৰ’’ন্তি। ‘‘তেন হি তে পুত্তদারমত্তস্সেৰ পহোনকং কত্ৰা পচামী’’তি। ‘‘কিং তে এতেহী’’তি? ‘‘কিং পন তুয্হঞ্চ ময্হঞ্চ পহোনকং কত্ৰা পচামী’’তি? ‘‘ত্ৰং কিং করিস্সসী’’তি ? ‘‘তেন হি এককস্সেৰ তে পহোনকং কত্ৰা পচামী’’তি। ‘‘ইমস্মিং ঠানে পচমানে বহূ পচ্চাসীসন্তি। সকলতণ্ডুলে ঠপেত্ৰা ভিন্নতণ্ডুলে চ উদ্ধনকপল্লানি চ আদায থোকং খীরসপ্পিমধুফাণিতঞ্চ গহেত্ৰা সত্তভূমিকস্স পাসাদস্স উপরিমতলং আরুয্হ পচ, তত্থাহং এককোৰ নিসীদিত্ৰা খাদিস্সামী’’তি। সা ‘‘সাধূ’’তি পটিস্সুণিত্ৰা গহেতব্বং গাহাপেত্ৰা পাসাদং অভিরুয্হ দাসিযো ৰিস্সজ্জেত্ৰা সেট্ঠিং পক্কোসাপেসি, সো আদিতো পট্ঠায দ্ৰারানি পিদহন্তো সব্বদ্ৰারেসু সূচিঘটিকং দত্ৰা সত্তমতলং অভিরুহিত্ৰা তত্থপি দ্ৰারং পিদহিত্ৰা নিসীদি। ভরিযাপিস্স উদ্ধনে অগ্গিং জালেত্ৰা কপল্লং আরোপেত্ৰা পূৰে পচিতুং আরভি।
অথ সত্থা পাতোৰ মহামোগ্গল্লানত্থেরং আমন্তেসি – ‘‘এসো, মোগ্গল্লান, রাজগহস্স অৰিদূরে সক্কারনিগমে মচ্ছরিযসেট্ঠি ‘কপল্লকপূৰে খাদিস্সামী’তি অঞ্ঞেসং দস্সনভযেন সত্তভূমিকে পাসাদে কপল্লকপূৰে পচাপেতি, ত্ৰং তত্থ গন্ত্ৰা সেট্ঠিং দমেত্ৰা নিব্বিসেৰনং কত্ৰা উভোপি জাযম্পতিকে পূৰে চ খীরসপ্পিমধুফাণিতানি চ গাহাপেত্ৰা অত্তনো বলেন জেতৰনং আনেহি, অজ্জাহং পঞ্চহি ভিক্খুসতেহি সদ্ধিং ৰিহারে এৰ নিসীদিস্সামি, পূৰেহেৰ ভত্তকিচ্চং করিস্সামী’’তি।
থেরো ‘‘সাধু, ভন্তে’’তি সত্থু ৰচনং সম্পটিচ্ছিত্ৰা তাৰদেৰ ইদ্ধিবলেন তং নিগমং গন্ত্ৰা তস্স পাসাদস্স সীহপঞ্জরদ্ৰারে সুনিৰত্থো সুপারুতো আকাসে এৰ মণিরূপকং ৰিয অট্ঠাসি। মহাসেট্ঠিনো থেরং দিস্ৰাৰ হদযমংসং কম্পি। সো অহং এৰরূপানংযেৰ দস্সনভযেন ইমং ঠানমাগতো, অযঞ্চ ভিক্খু আকাসেনাগন্ত্ৰা ৰাতপানদ্ৰারে ঠিতোতি। সো গহেতব্বগহণং অপস্সন্তো অগ্গিম্হি পক্খিত্তলোণসক্খরা ৰিয দোসেন তটতটাযন্তো এৰমাহ – ‘‘সমণ, আকাসে ঠত্ৰাপি কিং লভিস্সসি, আকাসে অপদে পদং দস্সেত্ৰা চঙ্কমন্তোপি নেৰ লভিস্সসী’’তি। থেরো তস্মিং এৰ ঠানে অপরাপরং চঙ্কমি। সেট্ঠি ‘‘চঙ্কমন্তো কিং লভিস্সসি, আকাসে পল্লঙ্কেন নিসীদন্তোপি ন লভিস্সসিযেৰা’’তি আহ। থেরো পল্লঙ্কং আভুজিত্ৰা নিসীদি। অথ নং ‘‘আকাসে নিসিন্নো কিং লভিস্সসি, আগন্ত্ৰা ৰাতপানস্স উম্মারে ঠিতোপি ন লভিস্সসী’’তি আহ। থেরো উম্মারে ঠিতো। ‘‘উম্মারে ঠিতোপি কিং লভিস্সসি, ধূমাযন্তোপি ন লভিস্সসি এৰা’’তি আহ। থেরোপি ধূমাযি। সকলপাসাদো একধূমো অহোসি। সেট্ঠিনো অক্খীনং সূচিযা ৰিজ্ঝনকালো ৰিয অহোসি, গেহজ্ঝাযনভযেন পন ‘‘ত্ৰং পজ্জলন্তোপি ন লভিস্সসী’’তি অৰত্ৰা ‘‘অযং সমণো সুট্ঠু লগ্গো, অলদ্ধা ন গমিস্সতি , একমস্স পূৰং দাপেস্সামী’’তি ভরিযং আহ – ‘‘ভদ্দে একং খুদ্দকপূৰং পচিত্ৰা সমণস্স দত্ৰা উয্যোজেহি ন’’ন্তি। সা থোকং এৰ পিট্ঠং কপল্লপাতিযং পক্খিপি, মহাপূৰো হুত্ৰা সকলপাতিং পূরেত্ৰা উদ্ধুমাতো হুত্ৰা অট্ঠাসি।
সেট্ঠি তং দিস্ৰা ‘‘বহুং তযা পিট্ঠং গহিতং ভৰিস্সতী’’তি সযমেৰ দব্বিকণ্ণেন থোকং পিট্ঠং গহেত্ৰা পক্খিপি, পূৰো পুরিমপূৰতো মহন্ততরো জাতো । এৰং যং যং পচতি, সো সো মহন্তমহন্তোৰ হোতি। সো নিব্বিন্নো ভরিযং আহ – ‘‘ভদ্দে, ইমস্স একং পূৰং দেহী’’তি। তস্সা পচ্ছিতো একং পূৰং গণ্হন্তিযা সব্বে একাবদ্ধা অল্লীযিংসু। সা সেট্ঠিং আহ – ‘‘সামি, সব্বে পূৰা একতো লগ্গা, ৰিসুং কাতুং ন সক্কোমী’’তি। ‘‘অহং করিস্সামী’’তি সোপি কাতুং নাসক্খি। উভোপি জনা কোটিযং গহেত্ৰা কড্ঢন্তাপি ৰিযোজেতুং নাসক্খিংসু এৰ । অথস্স পূৰেহি সদ্ধিং ৰাযমন্তস্সেৰ সরীরতো সেদা মুচ্চিংসু, পিপাসা উপচ্ছিজ্জি। ততো ভরিযং আহ – ‘‘ভদ্দে, ন মে পূৰেহি অত্থো, পচ্ছিযা সদ্ধিংযেৰ ইমস্স দেহী’’তি। সা পচ্ছিং আদায থেরং উপসঙ্কমিত্ৰা অদাসি। থেরো উভিন্নম্পি ধম্মং দেসেসি, তিণ্ণং রতনানং গুণং কথেসি, ‘‘অত্থি দিন্নং, অত্থি যিট্ঠ’’ন্তি দিন্নদানাদীনং ফলং গগনতলে পুণ্ণচন্দং ৰিয দস্সেসি।
তং সুত্ৰা পসন্নচিত্তো হুত্ৰা সেট্ঠি ‘‘ভন্তে, আগন্ত্ৰা ইমস্মিং পল্লঙ্কে নিসীদিত্ৰা পরিভুঞ্জথা’’তি আহ। থেরো, ‘‘মহাসেট্ঠি, সম্মাসম্বুদ্ধো ‘পূৰে খাদিস্সামী’তি পঞ্চহি ভিক্খুসতেহি সদ্ধিং ৰিহারে নিসিন্নো, তুম্হাকং রুচিযা সতি অহং ৰো নেস্সামি, সেট্ঠিভরিযং পূৰে চ খীরাদীনি চ গণ্হাপেথ, সত্থু সন্তিকং গমিস্সামা’’তি আহ। ‘‘কহং পন, ভন্তে, এতরহি সত্থা’’তি? ‘‘ইতো পঞ্চচত্তালীসযোজনমত্থকে জেতৰনৰিহারে, মহাসেট্ঠী’’তি। ‘‘ভন্তে, কালং অনতিক্কমিত্ৰা এত্তকং অদ্ধানং কথং গমিস্সামা’’তি। ‘‘মহাসেট্ঠি, তুম্হাকং রুচিযা সতি অহং ৰো অত্তনো ইদ্ধিবলেন নেস্সামি, তুম্হাকং পাসাদে সোপানসীসং অত্তনো ঠানে এৰ ভৰিস্সতি, সোপানপরিযোসানং পন ৰো জেতৰনদ্ৰারকোট্ঠকে ভৰিস্সতি, উপরিপাসাদা হেট্ঠাপাসাদং ওতরণকালমত্তেনেৰ জেতৰনং নেস্সামী’’তি। সো ‘‘সাধু, ভন্তে’’তি সম্পটিচ্ছি।
থেরো সোপানসীসং তত্থেৰ কত্ৰা ‘‘সোপানপাদমূলং জেতৰনদ্ৰারকোট্ঠকে হোতূ’’তি অধিট্ঠাসি। তথেৰ অহোসি। ইতি থেরো সেট্ঠিঞ্চ সেট্ঠিভরিযঞ্চ উপরিপাসাদা হেট্ঠাপাসাদং ওতরণকালতো খিপ্পতরং জেতৰনং সম্পাপেসি। তে উভোপি সত্থারং উপসঙ্কমিত্ৰা কালং আরোচেসুং। সত্থা ভত্তগ্গং পৰিসিত্ৰা পঞ্ঞত্তৰরবুদ্ধাসনে নিসীদি সদ্ধিং ভিক্খুসঙ্ঘেন। মহাসেট্ঠি বুদ্ধপ্পমুখস্স ভিক্খুসঙ্ঘস্স দক্খিণোদকং অদাসি। ভরিযাপিস্স তথাগতস্স পত্তে পূৰং পতিট্ঠাপেসি। সত্থা অত্তনো যাপনমত্তং গণ্হি, পঞ্চসতা ভিক্খূপি যাপনমত্তং গণ্হিংসু। সেট্ঠি খীরসপ্পিমধুসক্খরাদীনি দদমানো ন খযং অগমাসি। সত্থা পঞ্চহি ভিক্খুসতেহি সদ্ধিং ভত্তকিচ্চং নিট্ঠাপেসি। মহাসেট্ঠিপি সদ্ধিং ভরিযায যাৰদত্থং খাদি। পূৰানং পরিযোসানমেৰ ন পঞ্ঞাযতি। সকলৰিহারে ভিক্খূনঞ্চ ৰিঘাসাদানঞ্চ দিন্নেসুপি পরিযন্তো ন পঞ্ঞাযতেৰ। ‘‘ভন্তে, পূৰা পরিক্খযং ন গচ্ছন্তী’’তি ভগৰতো আরোচেসুং। ‘‘তেন হি জেতৰনদ্ৰারকোট্ঠকে ছড্ডেথা’’তি। অথ নে দ্ৰারকোট্ঠকস্স অৰিদূরে পব্ভারট্ঠানে ছড্ডযিংসু। যাৰজ্জতনাপি তং ঠানং কপল্লকপূৰপব্ভারন্তেৰ পঞ্ঞাযতি। মহাসেট্ঠি সহ ভরিযায ভগৰন্তং উপসঙ্কমিত্ৰা ৰন্দিত্ৰা একমন্তং অট্ঠাসি। ভগৰা অনুমোদনমকাসি। অনুমোদনাৰসানে উভোপি সোতাপত্তিফলে পতিট্ঠায সত্থারং ৰন্দিত্ৰা দ্ৰারকোট্ঠকে সোপানং আরুয্হ অত্তনো পাসাদেযেৰ পতিট্ঠহিংসু।
ততো পট্ঠায সেট্ঠি অসীতিকোটিধনং বুদ্ধসাসনেযেৰ ৰিক্কিরি। পুনদিৰসে সাযন্হসমযে ধম্মসভাযং সন্নিসিন্না ভিক্খূ ‘‘পস্সথাৰুসো, মহামোগ্গল্লানত্থেরস্স আনুভাৰং, অনুপহচ্চ নাম সদ্ধং, অনুপহচ্চ ভোগে মচ্ছরিযসেট্ঠিং মুহুত্তেনেৰ দমেত্ৰা নিব্বিসেৰনং কত্ৰা পূৰে গাহাপেত্ৰা জেতৰনং আনেত্ৰা সত্থু সম্মুখং কত্ৰা সোতাপত্তিফলে পতিট্ঠাপেসি, অহো মহানুভাৰো থেরো’’তি থেরস্স গুণং কথেন্তা নিসীদিংসু। সত্থা দিব্বায সোতধাতুযা কথং সুত্ৰা আগন্ত্ৰা, ‘‘কায নুত্থ, ভিক্খৰে, এতরহি কথায সন্নিসিন্না’’তি পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘ইমায নামা’’তি ৰুত্তে, ‘‘ভিক্খৰে, কুলদমকেন নাম ভিক্খুনা অনুপহচ্চ সদ্ধং, অনুপহচ্চ ভোগে, কুলং অকিলমেত্ৰা অৰিহেঠেত্ৰা পুপ্ফতো রেণুং গণ্হন্তেন ভমরেন ৰিয উপসঙ্কমিত্ৰা বুদ্ধগুণং জানাপেতব্বং, তাদিসো মম পুত্তো মোগ্গল্লানো’’তি থেরং পসংসিত্ৰা ইমং গাথমাহ –
৪৯.
‘‘যথাপি ভমরো পুপ্ফং, ৰণ্ণগন্ধমহেঠযং।
পলেতি রসমাদায, এৰং গামে মুনী চরে’’তি॥
তত্থ ভমরোতি যা কাচি মধুকরজাতি। পুপ্ফন্তি পুপ্ফারামে চরন্তো পুপ্ফঞ্চ ৰণ্ণঞ্চ গন্ধঞ্চ অহেঠযন্তো অৰিনাসেন্তো ৰিচরতীতি অত্থো। পলেতীতি এৰং চরিত্ৰা যাৰদত্থং রসং পিৰিত্ৰা অপরম্পি মধুকরণত্থায আদায পলেতি, সো এৰং ৰনগহনং অজ্ঝোগাহেত্ৰা একস্মিং রুক্খসুসিরে তং রজমিস্সকং রসং ঠপেত্ৰা অনুপুব্বেন মধুররসং মধুং করোতি, ন তস্স পুপ্ফারামে ৰিচরিতপচ্চযা পুপ্ফং ৰা ৰণ্ণগন্ধং ৰাস্স ৰিগচ্ছতি, অথ খো সব্বং পাকতিকমেৰ হোতি। এৰং গামে মুনী চরেতি এৰং সেখাসেখভেদো অনাগারিযমুনি কুলপটিপাটিযা গামে ভিক্খং গণ্হন্তো ৰিচরতীতি অত্থো। ন হি তস্স গামে চরণপচ্চযা কুলানং সদ্ধাহানি ৰা ভোগহানি ৰা হোন্তি। সদ্ধাপি ভোগাপি পাকতিকাৰ হোন্তি। এৰং চরিত্ৰা চ পন নিক্খমিত্ৰা সেখমুনি তাৰ বহিগামে উদকফাসুকট্ঠানে সঙ্ঘাটিং পঞ্ঞাপেত্ৰা নিসিন্নো অক্খভঞ্জনৰণপটিচ্ছাদনপুত্তমংসূপমাদিৰসেন পচ্চৰেক্খন্তো পিণ্ডপাতং পরিভুঞ্জিত্ৰা তথারূপং ৰনসণ্ডং অনুপৰিসিত্ৰা অজ্ঝত্তিককম্মট্ঠানং সম্মসন্তো চত্তারো মগ্গে, চত্তারি চ সামঞ্ঞফলানি হত্থগতানেৰ করোতি। অসেখমুনি পন দিট্ঠধম্মসুখৰিহারমনুযুঞ্জতি । অযমস্স ভমরেন সদ্ধিং মধুকরণসরিক্খতা ৰেদিতব্বা। ইধ পন খীণাসৰোৰ অধিপ্পেতো।
দেসনাৰসানে বহূ সোতাপত্তিফলাদীনি পাপুণিংসূতি।
সত্থা ইমং ধম্মদেসনং ৰত্ৰা উত্তরিপি থেরস্স গুণং পকাসেতুং ‘‘ন, ভিক্খৰে, ইদানেৰ মোগ্গল্লানেন মচ্ছরিযসেট্ঠি দমিতো, পুব্বেপি নং দমেত্ৰা কম্মফলসম্বন্ধং জানাপেসি এৰা’’তি ৰত্ৰা ইমমত্থং পকাসেন্তো অতীতং আহরিত্ৰা –
‘‘উভো খঞ্জা উভো কুণী, উভো ৰিসমচক্খুকা।
উভিন্নং পিল়কা জাতা, নাহং পস্সামি ইল্লিস’’ন্তি॥ (জা॰ ১.১.৭৮) –
ইমং ইল্লিসজাতকং কথেসীতি।
মচ্ছরিযকোসিযসেট্ঠিৰত্থু পঞ্চমং।
৬. পাৰেয্যকাজীৰকৰত্থু
ন পরেসং ৰিলোমানীতি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা সাৰত্থিযং ৰিহরন্তো পাৰেয্যং নাম আজীৰকং আরব্ভ কথেসি।
সাৰত্থিযং কিরেকা গহপতানী পুত্তট্ঠানে ঠপেত্ৰা পাৰেয্যং নাম আজীৰকং পটিজগ্গি। তস্সানন্তরঘরেসু মনুস্সা সত্থু ধম্মদেসনং সুত্ৰা আগন্ত্ৰা, ‘‘অহো অচ্ছরিযা বুদ্ধানং ধম্মদেসনা’’তি নানপ্পকারেহি বুদ্ধগুণে ৰণ্ণেন্তি। সা বুদ্ধানং গুণকথং সুত্ৰা ৰিহারং গন্ত্ৰা ধম্মং সোতুকামা আজীৰকস্স এতমত্থং কথেত্ৰা, ‘‘গচ্ছিস্সামি অহং বুদ্ধসন্তিকং, অয্যা’’তি আহ। সো ‘‘মা গচ্ছাহী’’তি নিৰারেত্ৰা তং পুনপ্পুনং যাচমানম্পি নিৰারেসি এৰ। সা ‘‘অযং মম ৰিহারং গন্ত্ৰা ধম্মং সোতুং ন দেতি, সত্থারং নিমন্তেত্ৰা ইধেৰ ধম্মং সুণিস্সামী’’তি সাযন্হসমযে পুত্তং পক্কোসিত্ৰা, ‘‘গচ্ছ, তাত, স্ৰাতনায সত্থারং নিমন্তেহী’’তি পেসেসি। সো গচ্ছন্তো পঠমতরং আজীৰকস্স ৰসনট্ঠানং গন্ত্ৰা তং ৰন্দিত্ৰা নিসীদি। অথ নং সো ‘‘কহং গচ্ছসী’’তি আহ। ‘‘মাতু ৰচনেন সত্থারং নিমন্তেতুং গচ্ছামী’’তি আহ। ‘‘মা তস্স সন্তিকং গচ্ছাহী’’তি। ‘‘অলং, অয্য, মম মাতু ভাযামি, গচ্ছিস্সামহ’’ন্তি। ‘‘এতস্স কতসক্কারং উভোপি খাদিস্সাম, মা গচ্ছাহী’’তি। ‘‘অলং, অয্য, মাতা মে তজ্জেস্সতী’’তি। তেন হি গচ্ছ, গন্ত্ৰা পন নিমন্তেত্ৰা, ‘‘অম্হাকং গেহং অসুকট্ঠানে ৰা অসুকৰীথিযং ৰা অসুকমগ্গেন ৰা গন্তব্ব’’ন্তি মা আচিক্খি। ‘‘সন্তিকে ঠিতো ৰিয অঞ্ঞেন মগ্গেন গচ্ছন্তো ৰিয পলাযিত্ৰা এহী’’তি। সো আজীৰকস্স ৰচনং সুত্ৰা সত্থু সন্তিকং গন্ত্ৰা নিমন্তেত্ৰা আজীৰকেন ৰুত্তনিযামেনেৰ সব্বং কত্ৰা তস্স সন্তিকং গন্ত্ৰা, ‘‘কিং তে কত’’ন্তি পুট্ঠো, ‘‘সব্বং কতং, অয্যা’’তি আহ। ‘‘ভদ্দকং তে কতং, তস্স সক্কারং উভোপি খাদিস্সামা’’তি ৰত্ৰা পুনদিৰসে আজীৰকো পাতোৰ তং গেহং অগমাসি। তং গহেত্ৰা পচ্ছাগব্ভে নিসীদাপেসুং।
পটিৰিস্সকমনুস্সা তং গেহং অল্লগোমযেন উপলিম্পিত্ৰা লাজপঞ্চমানি পুপ্ফানি ৰিকিরিত্ৰা সত্থু নিসীদনত্থায মহারহং আসনং পঞ্ঞাপেসুং। বুদ্ধেহি সদ্ধিং অপরিচিতমনুস্সা হি আসনপঞ্ঞত্তিং ন জানন্তি, বুদ্ধানঞ্চ মগ্গদেসকেন কিচ্চং নাম নত্থি, বোধিমূলে দসসহস্সিসোকধাতুং কম্পেত্ৰা সম্বোধিং পত্তদিৰসেযেৰ হি নেসং ‘‘অযং মগ্গো নিরযং গচ্ছতি, অযং তিরচ্ছানযোনিং, অযং পেত্তিৰিসযং, অযং মনুস্সলোকং, অযং দেৰলোকং, অযং অমতমহানিব্বান’’ন্তি সব্বে মগ্গা আৰিভূতা। গামনিগমাদীনং পন মগ্গে ৰত্তব্বমেৰ নত্থি। তস্মা সত্থা পাতোৰ পত্তচীৰরমাদায মহাউপাসিকায গেহদ্ৰারং গতো। সা গেহা নিক্খমিত্ৰা সত্থারং পঞ্চপতিট্ঠিতেন ৰন্দিত্ৰা অন্তোনিৰেসনং পৰেসেত্ৰা আসনে নিসীদাপেত্ৰা দক্খিণোদকং দত্ৰা পণীতেন খাদনীযেন ভোজনীযেন পরিৰিসি। উপাসিকা কতভত্তকিচ্চস্স সত্থুনো অনুমোদনং কারেতুকামা পত্তং গণ্হি। সত্থা মধুরস্সরেন অনুমোদনধম্মকথং আরভি। উপাসিকা ‘‘সাধু, সাধূ’’তি সাধুকারং দদমানা ধম্মং সুণি। আজীৰকোপি পচ্ছাগব্ভে নিসিন্নোৰ তস্সা সাধুকারং দত্ৰা ধম্মং সুণন্তিযা সদ্দং সুত্ৰা সন্ধারেতুং নাসক্খি। ‘‘ন ইদানেসা ময্হ’’ন্তি নিক্খমিত্ৰা ‘‘নট্ঠাসি কাল়কণ্ণি, এতস্স এৰং সক্কারং করোতী’’তি নানপ্পকারেন উপাসিকঞ্চ সত্থারঞ্চ অক্কোসন্তো পলাযি। উপাসিকা তস্স কথায লজ্জিতা অঞ্ঞথত্তং গতং চিত্তং দেসনানুসারেন ঞাণং পেসেতুং নাসক্খি। অথ নং সত্থা ‘‘কিং উপাসিকে চিত্তং দেসনানুগতং কাতুং ন সক্কোসী’’তি? ‘‘ভন্তে, এতস্স মে কথায চিত্তং অঞ্ঞথত্তং উপগত’’ন্তি । সত্থা ‘‘এৰরূপস্স ৰিসভাগজনস্স কথিতং কথং নাম আৰজ্জিতুং ন ৰট্টতি, এৰরূপং অসমন্নাহরিত্ৰা অত্তনো কতাকতমেৰ ওলোকেতুং ৰট্টতী’’তি ৰত্ৰা ইমং গাথমাহ –
৫০.
‘‘ন পরেসং ৰিলোমানি, ন পরেসং কতাকতং।
অত্তনোৰ অৰেক্খেয্য, কতানি অকতানি চা’’তি॥
তত্থ ন পরেসং ৰিলোমানীতি পরেসং ৰিলোমানি ফরুসানি মম্মচ্ছেদকৰচনানি ন মনসিকাতব্বানি। ন পরেসং কতাকতন্তি ‘‘অসুকো উপাসকো অস্সদ্ধো অপ্পসন্নো, নাপিস্স গেহে কটচ্ছুভিক্খাদীনি দিয্যন্তি, ন সলাকভত্তাদীনি, ন চীৰরাদিপচ্চযদানং এতস্স অত্থি, তথা অসুকা উপাসিকা অস্সদ্ধা অপ্পসন্না, নাপিস্সা গেহে কটচ্ছুভিক্খাদীনি দিয্যন্তি, ন সলাকভত্তাদীনি, ন চীৰরাদিপচ্চযদানং এতিস্সা অত্থি, তথা অসুকো ভিক্খু অস্সদ্ধো অপ্পসন্নো, নাপি উপজ্ঝাযৰত্তং করোতি, ন আচরিযৰত্তং, ন আগন্তুকৰত্তং, ন গমিকৰত্তং, ন চেতিযঙ্গণৰত্তং, ন উপোসথাগারৰত্তং, ন ভোজনসালাৰত্তং, ন জন্তাঘরৰত্তাদীনি, নাপিস্স কিঞ্চি ধুতঙ্গং অত্থি, ন ভাৰনারামতায উস্সাহমত্তম্পী’’তি এৰং পরেসং কতাকতং নাম ন ওলোকেতব্বং। অত্তনোৰ অৰেক্খেয্যাতি ‘‘কথং ভূতস্স মে রত্তিন্দিৰা ৰীতিৰত্তন্তীতি পব্বজিতেন অভিণ্হং পচ্চৰেক্খিতব্ব’’ন্তি (অ॰ নি॰ ১০.৪৮) ইমং ওৰাদং অনুস্সরন্তো সদ্ধাপব্বজিতো কুলপুত্তো ‘‘কিং নু খো অহং ‘অনিচ্চং দুক্খং অনত্তা’তি তিলক্খণং আরোপেত্ৰা যোগে কম্মং কাতুং সক্খিং , নাসক্খি’’ন্তি এৰং অত্তনো কতাকতানি ওলোকেয্যাতি।
দেসনাৰসানে সা উপাসিকা সোতাপত্তিফলে পতিট্ঠিতা, দেসনা মহাজনস্স সাত্থিকা জাতাতি।
পাৰেয্যকাজীৰকৰত্থু ছট্ঠং।
৭. ছত্তপাণিউপাসকৰত্থু
যথাপি রুচিরং পুপ্ফন্তি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা সাৰত্থিযং ৰিহরন্তো ছত্তপাণিউপাসকং আরব্ভ কথেসি।
সাৰত্থিযঞ্হি ছত্তপাণি নাম উপাসকো তিপিটকধরো অনাগামী। সো পাতোৰ উপোসথিকো হুত্ৰা সত্থু উপট্ঠানং অগমাসি। অনাগামিঅরিযসাৰকানঞ্হি সমাদানৰসেন উপোসথকম্মং নাম নত্থি, মগ্গেনেৰ তেসং ব্রহ্মচরিযঞ্চ একভত্তিকঞ্চ আগতং। তেনেৰাহ – ‘‘ঘটিকারো খো, মহারাজ, কুম্ভকারো একভত্তিকো ব্রহ্মচারী সীলৰা কল্যাণধম্মো’’তি (ম॰ নি॰ ২.২৮৮)। এৰং অনাগামিনো পকতিযাৰ একভত্তিকা চ ব্রহ্মচারিনো চ হোন্তি। সোপি তথেৰ উপোসথিকো হুত্ৰা সত্থারং উপসঙ্কমিত্ৰা ৰন্দিত্ৰা ধম্মকথং সুণন্তো নিসীদি। তস্মিং সমযে রাজা পসেনদি কোসলো সত্থু উপট্ঠানং অগমাসি। ছত্তপাণি উপাসকো তং আগচ্ছন্তং দিস্ৰা ‘‘উট্ঠাতব্বং নু খো, নো’’তি চিন্তেত্ৰা – ‘‘অহং অগ্গরাজস্স সন্তিকে নিসিন্নো, তস্স মে পদেসরাজানং দিস্ৰা উট্ঠাতুং ন যুত্তং, রাজা খো পন মে অনুট্ঠহন্তস্স কুজ্ঝিস্সতি, এতস্মিং কুজ্ঝন্তেপি নেৰ উট্ঠহিস্সামি । রাজানং দিস্ৰা উট্ঠহন্তেন হি রাজা গরুকতো হোতি, নো সত্থা, তস্মা নেৰ উট্ঠহিস্সামী’’তি ন উট্ঠহি। পণ্ডিতপুরিসা নাম গরুতরানং সন্তিকে নিসীদিত্ৰা অনুট্ঠহন্তং দিস্ৰা ন কুজ্ঝন্তি। রাজা পন তং অনুট্ঠহন্তং দিস্ৰা কুপিতমানসো সত্থারং ৰন্দিত্ৰা একমন্তং নিসীদি। সত্থা কুপিতভাৰং ঞত্ৰা, ‘‘মহারাজ, অযং ছত্তপাণি উপাসকো পণ্ডিতো দিট্ঠধম্মো তিপিটকধরো অত্থানত্থকুসলো’’তি উপাসকস্স গুণং কথেসি। রঞ্ঞো তস্স গুণকথং সুণন্তস্সেৰ চিত্তং মুদুকং জাতং।
অথেকদিৰসং রাজা উপরিপাসাদে ঠিতো ছত্তপাণিং উপাসকং কতভত্তকিচ্চং ছত্তমাদায উপাহনমারুয্হ রাজঙ্গণেন গচ্ছন্তং দিস্ৰা পক্কোসাপেসি। সো ছত্তুপাহনং অপনেত্ৰা রাজানমুপসঙ্কমিত্ৰা ৰন্দিত্ৰা একমন্তং অট্ঠাসি। অথ নং রাজা আহ – ‘‘ভো উপাসক, কিন্তে ছত্তুপাহনং অপনীত’’ন্তি। ‘‘‘রাজা পক্কোসতী’তি সুত্ৰা অপনেত্ৰা আগতোম্হী’’তি। ‘‘অজ্জ অম্হাকং রাজভাৰো তুম্হেহি ঞাতো ভৰিস্সতী’’তি। ‘‘সদাপি মযং, দেৰ, তুম্হাকং রাজভাৰং জানামা’’তি। ‘‘যদি এৰং কস্মা পুরিমদিৰসে সত্থু সন্তিকে নিসিন্নো মং দিস্ৰা ন উট্ঠহী’’তি? ‘‘মহারাজ, অহং অগ্গরাজস্স সন্তিকে নিসিন্নো, পদেসরাজানং দিস্ৰা উট্ঠহন্তো সত্থরি অগারৰং পৰেদেয্যং, তস্মা ন উট্ঠহি’’ন্তি। ‘‘হোতু, ভো, তিট্ঠতেতং’’। ‘‘তুম্হে কির দিট্ঠধম্মিকসম্পরাযিকানং অত্থানত্থানং কুসলা তিপিটকধরা অম্হাকং অন্তেপুরে ধম্মং ৰাচেথা’’তি। ‘‘ন সক্কোমি, দেৰা’’তি। ‘‘কিং কারণা’’তি? ‘‘রাজগেহং নাম মহাসাৰজ্জং, দুযুত্তসুযুত্তকানি গরুকানেত্থ, দেৰা’’তি। ‘‘মা এৰং ৰদেথ, ‘পুরিমদিৰসে মং দিস্ৰা ন উট্ঠিতোম্হী’তি মা কুক্কুচ্চং করোথা’’তি। ‘‘দেৰ, গিহীনং ৰিচরণট্ঠানং নাম মহাসাৰজ্জং, একং পব্বজিতং পক্কোসাপেত্ৰা ধম্মং ৰাচাপেথা’’তি। রাজা ‘‘সাধু, ভো, গচ্ছথ তুম্হে’’তি তং উয্যোজেত্ৰা সত্থু সন্তিকং গন্ত্ৰা সত্থারং যাচি, ‘‘ভন্তে, মল্লিকা চ দেৰী ৰাসভখত্তিযা চ ধম্মং পরিযাপুণিস্সামাতি ৰদন্তি, পঞ্চহি ভিক্খুসতেহি সদ্ধিং নিবদ্ধং মম গেহং গন্ত্ৰা তাসং ধম্মং উদ্দিসথা’’তি। ‘‘বুদ্ধানং নিবদ্ধং একট্ঠানগমনং নাম নত্থি, মহারাজা’’তি। ‘‘তেন হি, ভন্তে, অঞ্ঞং একং ভিক্খুং দেথা’’তি। সত্থা আনন্দত্থেরস্স ভারমকাসি। থেরো নিবদ্ধং গন্ত্ৰা তাসং উদ্দেসং উদ্দিসতি। তাসু মল্লিকা সক্কচ্চং গহেত্ৰা সজ্ঝাযিত্ৰা উদ্দেসং পটিচ্ছাপেসি। ৰাসভখত্তিযা পন নেৰ সক্কচ্চং গণ্হাতি, ন সজ্ঝাযতি, ন উদ্দেসং পটিচ্ছাপেতুং সক্কোতি।
অথেকদিৰসং সত্থা থেরং পুচ্ছি – ‘‘কিমানন্দ, উপাসিকা ধম্মং পরিযাপুণন্তী’’তি? ‘‘আম, ভন্তে’’তি। ‘‘কা সক্কচ্চং গণ্হাতী’’তি? ‘‘মল্লিকা, ভন্তে, সক্কচ্চং গণ্হাতি, সক্কচ্চং সজ্ঝাযতি, সক্কচ্চং উদ্দেসং পটিচ্ছাপেতুং সক্কোতি। তুম্হাকং পন ঞাতিধীতা নেৰ সক্কচ্চং গণ্হাতি, ন সজ্ঝাযতি, ন উদ্দেসং পটিচ্ছাপেতুং সক্কোতী’’তি। সত্থা থেরস্স ৰচনং সুত্ৰা, ‘‘আনন্দ, মযা কথিতধম্মো নাম সক্কচ্চমসুণন্তস্স অগ্গণ্হন্তস্স অসজ্ঝাযন্তস্স অদেসেন্তস্স ৰণ্ণসম্পন্নং অগন্ধকপুপ্ফং ৰিয অফলো হোতি, সক্কচ্চং পন সৰনাদীনি করোন্তস্স মহপ্ফলো হোতি মহানিসংসো’’তি ৰত্ৰা ইমা দ্ৰে গাথা অভাসি –
৫১.
‘‘যথাপি রুচিরং পুপ্ফং, ৰণ্ণৰন্তং অগন্ধকং।
এৰং সুভাসিতা ৰাচা, অফলা হোতি অকুব্বতো॥
৫২.
‘‘যথাপি রুচিরং পুপ্ফং, ৰণ্ণৰন্তং সগন্ধকং।
এৰং সুভাসিতা ৰাচা, সফলা হোতি কুব্বতো’’তি॥
তত্থ রুচিরন্তি সোভনং। ৰণ্ণৰন্তন্তি ৰণ্ণসণ্ঠানসম্পন্নং, অগন্ধকন্তি গন্ধৰিরহিতং পালিভদ্দকগিরিকণ্ণিকজযসুমনাদিভেদং। এৰং সুভাসিতা ৰাচাতি সুভাসিতা ৰাচা নাম তেপিটকং বুদ্ধৰচনং। তং ৰণ্ণসণ্ঠানসম্পন্নং অগন্ধকপুপ্ফসদিসং। যথা পন অগন্ধকপুপ্ফং যো নং ধারেতি, তস্স সরীরে গন্ধং ন ফরতি, এৰং এতম্পি যো নং সক্কচ্চং সৰনাদীহি ন সমাচরতি, তস্স সক্কচ্চং অসমাচরন্তস্স যং তত্থ কত্তব্বং, তং অকুব্বতো সুতগন্ধঞ্চ ৰাচাগন্ধঞ্চ পটিপত্তিগন্ধঞ্চ ন আৰহতি অফলা হোতি। তেন ৰুত্তং – ‘‘এৰং সুভাসিতা ৰাচা, অফলা হোতি অকুব্বতো’’তি। সগন্ধকন্তি চম্পকনীলুপ্পলাদিভেদং। এৰন্তি যথা তং পুপ্ফং ধারেন্তস্স সরীরে গন্ধো ফরতি, এৰং তেপিটকবুদ্ধৰচনসঙ্খাতা সুভাসিতা ৰাচাপি। কুব্বতোতি যো সক্কচ্চং সৰনাদীহি তত্থ কত্তব্বং করোতি, সা অস্স পুগ্গলস্স সফলা হোতি, সুতগন্ধৰাচাগন্ধপটিপত্তিগন্ধানং আৰহনতো মহপ্ফলা হোতি, মহানিসংসাতি অত্থো।
দেসনাৰসানে বহূ সোতাপত্তিফলাদীনি পত্তা। দেসনা মহাজনস্স সাত্থিকা জাতাতি।
ছত্তপাণিউপাসকৰত্থু সত্তমং।
৮. ৰিসাখাৰত্থু
যথাপি পুপ্ফরাসিম্হাতি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা সাৰত্থিযং উপনিস্সায পুব্বারামে ৰিহরন্তো ৰিসাখং উপাসিকং আরব্ভ কথেসি।
সা কির অঙ্গরট্ঠে ভদ্দিযনগরে মেণ্ডকসেট্ঠিপুত্তস্স ধনঞ্চযসেট্ঠিনো অগ্গমহেসিযা সুমনদেৰিযা কুচ্ছিস্মিং নিব্বত্তি। তস্সা সত্তৰস্সিককালে সত্থা সেলব্রাহ্মণাদীনং বোধনেয্যবন্ধৰানং উপনিস্সযসম্পদং দিস্ৰা মহাভিক্খুসঙ্ঘপরিৰারো চারিকং চরমানো তং নগরং পাপুণি।
তস্মিঞ্চ সমযে মেণ্ডকো, গহপতি, তস্মিং নগরে পঞ্চন্নং মহাপুঞ্ঞানং জেট্ঠকো হুত্ৰা সেট্ঠিট্ঠানং করোতি। পঞ্চ মহাপুঞ্ঞা নাম মেণ্ডকো সেট্ঠি, চন্দপদুমা নাম তস্সেৰ জেট্ঠকভরিযা, তস্সেৰ জেট্ঠকপুত্তো ধনঞ্চযো নাম, তস্স ভরিযা সুমনদেৰী নাম, মেণ্ডকসেট্ঠিনো দাসো পুণ্ণো নামাতি। ন কেৰলঞ্চ মেণ্ডকসেট্ঠিযেৰ, বিম্বিসাররঞ্ঞো পন ৰিজিতে পঞ্চ অমিতভোগা নাম অহেসুং – জোতিকো, জটিলো, মেণ্ডকো, পুণ্ণকো, কাকৰলিযোতি। তেসু অযং মেণ্ডকসেট্ঠি দসবলস্স অত্তনো নগরং সম্পত্তভাৰং ঞত্ৰা পুত্তস্স ধনঞ্চযসেট্ঠিনো ধীতরং ৰিসাখং দারিকং পক্কোসাপেত্ৰা আহ – ‘‘অম্ম, তুয্হম্পি মঙ্গলং, অম্হাকম্পি মঙ্গলং, তৰ পরিৰারেহি পঞ্চহি দারিকাসতেহি সদ্ধিং পঞ্চ রথসতানি আরুয্হ পঞ্চহি দাসিসতেহি পরিৰুতা দসবলস্স পচ্চুগ্গমনং করোহী’’তি। সা ‘‘সাধূ’’তি পটিস্সুণিত্ৰা তথা অকাসি। কারণাকারণেসু পন কুসলত্তা যাৰতিকা যানস্স ভূমি, যানেন গন্ত্ৰা যানা পচ্চোরোহিত্ৰা পত্তিকাৰ সত্থারং উপসঙ্কমিত্ৰা ৰন্দিত্ৰা একমন্তং অট্ঠাসি। অথস্সা চরিযাৰসেন সত্থা ধম্মং দেসেসি। সা দেসনাৰসানে পঞ্চহি দারিকাসতেহি সদ্ধিং সোতাপত্তিফলে পতিট্ঠহি। মেণ্ডকসেট্ঠিপি খো সত্থারমুপসঙ্কমিত্ৰা ধম্মকথং সুত্ৰা সোতাপত্তিফলে পতিট্ঠায স্ৰাতনায নিমন্তেত্ৰা পুনদিৰসে অত্তনো নিৰেসনে পণীতেন খাদনীযেন ভোজনীযেন বুদ্ধপ্পমুখং ভিক্খুসঙ্ঘং পরিৰিসিত্ৰা এতেনেৰ উপাযেন অড্ঢমাসং মহাদানমদাসি। সত্থা ভদ্দিযনগরে যথাভিরন্তং ৰিহরিত্ৰা পক্কামি।
তেন খো পন সমযেন বিম্বিসারো চ পসেনদি কোসলো চ অঞ্ঞমঞ্ঞং ভগিনিপতিকা হোন্তি। অথেকদিৰসং কোসলরাজা চিন্তেসি – ‘‘বিম্বিসারস্স ৰিজিতে পঞ্চ অমিতভোগা মহাপুঞ্ঞা ৰসন্তি, ময্হং ৰিজিতে একোপি তাদিসো নত্থি, যংনূনাহং বিম্বিসারস্স সন্তিকং গন্ত্ৰা একং মহাপুঞ্ঞং যাচেয্য’’ন্তি। সো তত্থ গন্ত্ৰা রঞ্ঞা কতপটিসন্থারো ‘‘কিং কারণা আগতোসী’’তি পুট্ঠো ‘‘‘তুম্হাকং ৰিজিতে পঞ্চ অমিতভোগা মহাপুঞ্ঞা ৰসন্তি, ততো একং গহেত্ৰা গমিস্সামী’তি আগতোম্হি, তেসু মে একং দেথা’’তি আহ। ‘‘মহাকুলানি অম্হেহি চালেতুং ন সক্কা’’তি আহ। ‘‘অহং অলদ্ধা ন গমিস্সামী’’তি আহ। রাজা অমচ্চেহি সদ্ধিং মন্তেত্ৰা ‘‘জোতিকাদীনং মহাকুলানং চালনং নাম মহাপথৰিযা চালনসদিসং, মেণ্ডকমহাসেট্ঠিস্স পুত্তো ধনঞ্চযসেট্ঠি নাম অত্থি, তেন সদ্ধিং মন্তেত্ৰা পটিৰচনং তে দস্সামী’’তি ৰত্ৰা তং পক্কোসাপেত্ৰা, তাত, কোসলরাজা ‘‘‘একং ধনসেট্ঠিং গহেত্ৰা গমিস্সামী’তি ৰদতি, ত্ৰং তেন সদ্ধিং গচ্ছাহী’’তি। ‘‘তুম্হেসু পহিণন্তেসু গমিস্সামি, দেৰা’’তি। ‘‘তেন হি পরিৰচ্ছং কত্ৰা গচ্ছ, তাতা’’তি। সো অত্তনো কত্তব্বযুত্তকমকাসি। রাজাপিস্স মহন্তং সক্কারং কত্ৰা, ‘‘ইমং আদায গচ্ছথা’’তি পসেনদিরাজানং উয্যোজেসি। সো তং আদায সব্বত্থ একরত্তিৰাসেন গচ্ছন্তো একং ফাসুকট্ঠানং পত্ৰা নিৰাসং গণ্হি, অথ নং ধনঞ্চযসেট্ঠি পুচ্ছি – ‘‘ইদং কস্স ৰিজিত’’ন্তি? ‘‘ময্হং, সেট্ঠী’’তি। ‘‘কীৰ দূরো ইতো সাৰত্থী’’তি ? ‘‘সত্তযোজনমত্থকে’’তি। ‘‘অন্তোনগরং সম্বাধং, অম্হাকং পরিজনো মহন্তো, সচে রোচেথ, ইধেৰ ৰসেয্যাম, দেৰা’’তি। রাজা ‘‘সাধূ’’তি সম্পটিচ্ছিত্ৰা তস্মিং ঠানে নগরং মাপেত্ৰা তস্স দত্ৰা অগমাসি। তস্মিং পদেসে সযং ৰসনট্ঠানস্স গহিতত্তা নগরস্স সাকেতন্ত্ৰেৰ নামং অহোসি।
সাৰত্থিযম্পি খো মিগারসেট্ঠিনো পুত্তো পুণ্ণৰড্ঢনকুমারো নাম ৰযপ্পত্তো অহোসি। অথ নং মাতাপিতরো ৰদিংসু – ‘‘তাত, তৰ রুচ্চনট্ঠানে একং দারিকং উপধারেহী’’তি। ‘‘‘ময্হং এৰরূপায ভরিযায কিচ্চং নত্থী’তি, পুত্ত, মা এৰং করি, কুলং নাম অপুত্তকং ন তিট্ঠতী’’তি। সো পুনপ্পুনং ৰুচ্চমানো ‘‘তেন হি পঞ্চকল্যাণসমন্নাগতং দারিকং লভমানো তুম্হাকং ৰচনং করিস্সামী’’তি আহ। ‘‘কানি পনেতানি পঞ্চ কল্যাণানি নাম, তাতা’’তি। কেসকল্যাণং, মংসকল্যাণং, অট্ঠিকল্যাণং, ছৰিকল্যাণং, ৰযকল্যাণন্তি। মহাপুঞ্ঞায হি ইত্থিযা কেসা মোরকলাপসদিসা হুত্ৰা মুঞ্চিত্ৰা ৰিস্সট্ঠা নিৰাসনন্তং পহরিত্ৰা নিৰত্তিত্ৰা উদ্ধগ্গা তিট্ঠন্তি, ইদং কেসকল্যাণং নাম, দন্তাৰরণং বিম্বফলসদিসং ৰণ্ণসম্পন্নং সমং সুফুসিতং হোতি , ইদং মংসকল্যাণং নাম, দন্তা সুক্কা সমা অৰিরল়া উস্সাপেত্ৰা ঠপিতৰজিরপন্তি ৰিয সমচ্ছিন্নসঙ্খপন্তি ৰিয চ সোভন্তি, ইদং অট্ঠিকল্যাণং নাম, কাল়িযা চুণ্ণকাদীহি অৰিলিত্তো এৰ ছৰিৰণ্ণো সিনিদ্ধো নীলুপ্পলদামসদিসো হোতি, ওদাতায চ কণিকারপুপ্ফদামসদিসো হোতি, ইদং ছৰিকল্যাণং নাম, দসক্খত্তুং ৰিজাতাপি খো পন সকিং ৰিজাতা ৰিয অৰিগতযোব্বনাযেৰ হোতি, ইদং ৰযকল্যাণং নাম হোতি। অথস্স মাতাপিতরো অট্ঠুত্তরসতব্রাহ্মণে নিমন্তেত্ৰা ভোজেত্ৰা ‘‘পঞ্চকল্যাণসমন্নাগতা ইত্থিযো নাম হোন্তী’’তি পুচ্ছিংসু। ‘‘আম, হোন্তী’’তি। ‘‘তেন হি এৰরূপং দারিকং পরিযেসিতুং অট্ঠ জনা গচ্ছন্তূ’’তি বহুং ধনং দত্ৰা ‘‘আগতকালে ৰো কত্তব্বং জানিস্সাম, গচ্ছথ, এৰরূপং দারিকং পরিযেসথ, দিট্ঠকালে চ ইমং পিলন্ধনং দদেয্যাথা’’তি সতসহস্সগ্ঘনিকং সুৰণ্ণমালং দত্ৰা উয্যোজেসুং।
তে মহন্তমহন্তানি নগরানি গন্ত্ৰা পরিযেসমানা পঞ্চকল্যাণসমন্নাগতং দারিকং অদিস্ৰা নিৰত্তিত্ৰা আগচ্ছন্তা ৰিৰটনক্খত্তদিৰসে সাকেতং অনুপ্পত্তা – ‘‘অজ্জ অম্হাকং কম্মং নিপ্ফজ্জিস্সতী’’তি চিন্তযিংসু। তস্মিং পন নগরে অনুসংৰচ্ছরং ৰিৰটনক্খত্তং নাম হোতি। তদা বহি অনিক্খমনকুলানিপি পরিৰারেন সদ্ধিং গেহা নিক্খমিত্ৰা অপ্পটিচ্ছন্নেন সরীরেন পদসাৰ নদীতীরং গচ্ছন্তি। তস্মিং দিৰসে খত্তিযমহাসালাদীনং পুত্তাপি ‘‘অত্তনো সমানজাতিকং মনাপং কুলদারিকং দিস্ৰা মালাগুল়েন পরিক্খিপিস্সামা’’তি তং তং মগ্গং নিস্সায তিট্ঠন্তি। তেপি খো ব্রাহ্মণা নদীতীরে একং সালং পৰিসিত্ৰা অট্ঠংসু। ‘‘তস্মিং খণে ৰিসাখা পন্নরসসোল়সৰস্সুদ্দেসিকা হুত্ৰা সব্বাভরণপটিমণ্ডিতা পঞ্চহি কুমারিকাসতেহি পরিৰুতা নদিং গন্ত্ৰা ন্হাযিস্সামী’’তি তং পদেসং পত্তা, অথ খো মেঘো উট্ঠহিত্ৰা পাৰস্সি। পঞ্চসতা কুমারিকাযো ৰেগেন গন্ত্ৰা সালং পৰিসিংসু। ব্রাহ্মণা ওলোকেন্তা তাসু একম্পি পঞ্চকল্যাণসমন্নাগতং ন পস্সিংসু। অথ ৰিসাখা পকতিগমনেনেৰ সালং পাৰিসি, ৰত্থাভরণানি তেমিংসু। ব্রাহ্মণা তস্সা চত্তারি কল্যাণানি দিস্ৰা দন্তে পস্সিতুকামা ‘‘অলসজাতিকা অম্হাকং ধীতা, এতিস্সা সামিকো কঞ্জিকমত্তম্পি ন লভিস্সতি মঞ্ঞে’’তি অঞ্ঞমঞ্ঞং কথযিংসু। অথ নে ৰিসাখা আহ – ‘‘কং ৰদেথ তুম্হে’’তি? ‘‘তং কথেম, অম্মা’’তি। মধুরো হি তস্সা সদ্দো কংসতাল়সরো ৰিয নিচ্ছরতি। অথ নে পুন মধুরসদ্দেন ‘‘কিং কারণা ভণথা’’তি পুচ্ছি। ‘‘তৰ পরিৰারিত্থিযো ৰত্থালঙ্কারে অতেমেত্ৰা ৰেগেন সালং পৰিট্ঠা, তুয্হং এত্তকং ঠানং ৰেগেন আগমনমত্তম্পি নত্থি, ৰত্থাভরণানি তেমেত্ৰা আগতাসি। তস্মা কথেম, অম্মা’’তি।
‘‘তাতা, এৰং মা ৰদেথ, অহং এতাহি বলৰতরা, কারণং পন সল্লক্খেত্ৰা জৰেন নাগতাম্হী’’তি। ‘‘কিং, অম্মা’’তি? ‘‘তাতা, চত্তারো জনা জৰমানা ন সোভন্তি, অপরম্পি কারণং অত্থী’’তি। ‘‘কতমে চত্তারো জনা জৰমানা ন সোভন্তি, অম্মা’’তি? তাতা, অভিসিত্তরাজা তাৰ সব্বাভরণপটিমণ্ডিতো কচ্ছং বন্ধিত্ৰা রাজঙ্গণে জৰমানো ন সোভতি, ‘‘কিং অযং রাজা গহপতিকো ৰিয ধাৰতী’’তি অঞ্ঞদত্থু গরহং লভতি, সণিকং গচ্ছন্তোৰ সোভতি। রঞ্ঞো মঙ্গলহত্থীপি অলঙ্কতো জৰমানো ন সোভতি, ৰারণলীল়ায গচ্ছন্তোৰ সোভতি। পব্বজিতো জৰমানো ন সোভতি, ‘‘কিং অযং সমণো গিহী ৰিয ধাৰতী’’তি কেৰলং গরহমেৰ লভতি, সমিতগমনেন পন সোভতি। ইত্থী জৰমানা ন সোভতি, ‘‘কিং এসা ইত্থী পুরিসো ৰিয ধাৰতী’’তি গরহিতব্বাৰ হোতি, ‘‘ইমে চত্তারো জনা জৰমানা ন সোভন্তি, তাতা’’তি। ‘‘কতমং পন অপরং কারণং, অম্মা’’তি? ‘‘তাতা, মাতাপিতরো নাম ধীতরং অঙ্গপচ্চঙ্গানি সণ্ঠাপেত্ৰা পোসেন্তি। মযঞ্হি ৰিক্কিণেয্যভণ্ডং নাম, অম্হে পরকুলপেসনত্থায পোসেন্তি। সচে জৰমানানং নিৰত্থদুস্সকণ্ণে ৰা অক্কমিত্ৰা ভূমিযং ৰা পক্খলিত্ৰা পতিতকালে হত্থো ৰা পাদো ৰা ভিজ্জেয্য, কুলস্সেৰ ভারো ভৰেয্য, পসাধনভণ্ডং পন মে তেমেত্ৰা সুস্সিস্সতি। ইমং কারণং সল্লক্খেত্ৰা ন ধাৰিতাম্হি, তাতা’’তি।
ব্রাহ্মণা তস্সা কথনকালে দন্তসম্পত্তিং দিস্ৰা ‘‘এৰরূপা নো দন্তসম্পত্তি দিট্ঠপুব্বা’’তি তস্সা সাধুকারং দত্ৰা, ‘‘অম্ম, তুয্হমেৰেসা অনুচ্ছৰিকা’’তি ৰত্ৰা তং সুৰণ্ণমালং পিলন্ধযিংসু। অথ নে পুচ্ছি – ‘‘কতরনগরতো আগতাত্থ, তাতা’’তি? ‘‘সাৰত্থিতো, অম্মা’’তি। ‘‘সেট্ঠিকুলং কতরং নামা’’তি? ‘‘মিগারসেট্ঠি নাম, অম্মা’’তি। ‘‘অয্যপুত্তো কো নামা’’তি? ‘‘পুণ্ণৰড্ঢনকুমারো নাম, অম্মা’’তি। সা ‘‘সমানজাতিকং নো কুল’’ন্তি অধিৰাসেত্ৰা পিতু সাসনং পহিণি ‘‘অম্হাকং রথং পেসেতূ’’তি । কিঞ্চাপি হি সা আগমনকালে পদসা আগতা, সুৰণ্ণমালায পন পিলন্ধনকালতো পট্ঠায তথা গন্তুং ন লভতি, ইস্সরদারিকা রথাদীহি গচ্ছন্তি, ইতরা পকতিযানকং ৰা অভিরুহন্তি, ছত্তং ৰা তালপণ্ণং ৰা উপরি করোন্তি, তস্মিম্পি অসতি নিৰত্থসাটকস্স দসন্তং উক্খিপিত্ৰা অংসে খিপন্তা গচ্ছন্তি এৰ। তস্সা পন পিতা পঞ্চ রথসতানি পেসেসি। সা সপরিৰারা রথং আরুয্হ গতা। ব্রাহ্মণাপি একতোৰ অগমংসু। অথ নে সেট্ঠি পুচ্ছি – ‘‘কুতো আগতাত্থা’’তি? ‘‘সাৰত্থিতো মহাসেট্ঠী’’তি। ‘‘সেট্ঠি কতরো নামা’’তি? ‘‘মিগারসেট্ঠি নামা’’তি। ‘‘পুত্তো কো নামা’’তি? ‘‘পুণ্ণৰড্ঢনকুমারো নাম মহাসেট্ঠী’’তি। ‘‘ধনং কিত্তক’’ন্তি? ‘‘চত্তালীসকোটিযো মহাসেট্ঠী’’তি। ‘‘ধনং তাৰ অম্হাকং ধনং উপাদায কাকণিকমত্তং, দারিকায পন আরক্খমত্তায লদ্ধকালতো পট্ঠায কিং অঞ্ঞেন কারণেনা’’তি অধিৰাসেসি। সো তেসং সক্কারং কত্ৰা একাহদ্ৰীহং ৰসাপেত্ৰা উয্যোজেসি।
তে সাৰত্থিং গন্ত্ৰা মিগারসেট্ঠিস্স ‘‘লদ্ধা নো দারিকা’’তি আরোচযিংসু। ‘‘কস্স ধীতা’’তি? ‘‘ধনঞ্চযসেট্ঠিনো’’তি। সো ‘‘মহাকুলস্স মে দারিকা লদ্ধা, খিপ্পমেৰ নং আনেতুং ৰট্টতী’’তি তত্থ গমনত্থং রঞ্ঞো আরোচেসি। রাজা ‘‘‘মহাকুলং এতং মযা বিম্বিসারস্স সন্তিকা আনেত্ৰা সাকেতে নিৰেসিতং, তস্স সম্মানং কাতুং ৰট্টতী’তি অহম্পি আগমিস্সামী’’তি আহ, সো ‘‘সাধু, দেৰা’’তি ৰত্ৰা ধনঞ্চযসেট্ঠিনো সাসনং পেসেসি – ‘‘মযি আগচ্ছন্তে রাজাপি আগমিস্সতি, মহন্তং রাজবলং এত্তকস্স জনস্স কত্তব্বযুত্তকং কাতুং সক্খিস্সসি, ন সক্খিস্সসী’’তি? ইতরোপি ‘‘সচেপি দস রাজানো আগচ্ছন্তি, আগচ্ছন্তূ’’তি পটিসাসনং পেসেসি। মিগারসেট্ঠি তাৰ মহন্তে নগরে গেহগোপকমত্তং ঠপেত্ৰা সেসজনং আদায গন্ত্ৰা অড্ঢযোজনমত্তে ঠানে ঠত্ৰা ‘‘আগতাম্হা’’তি সাসনং পহিণি। ধনঞ্চযসেট্ঠি বহুপণ্ণাকারং পেসেত্ৰা ধীতরা সদ্ধিং মন্তেসি, ‘‘অম্ম, সসুরো কির তে কোসলরঞ্ঞা সদ্ধিং আগতো, তস্স কতরং গেহং পটিজগ্গিতব্বং, রঞ্ঞো কতরং , উপরাজাদীনং কতরানী’’তি? পণ্ডিতা সেট্ঠিধীতা ৰজিরগ্গতিখিণঞাণা কপ্পসতসহস্সং পত্থিতপত্থনা অভিনীহারসম্পন্না ‘‘সসুরস্স মে অসুকগেহং পটিজগ্গথ, রঞ্ঞো অসুকগেহং, উপরাজাদীনং অসুকানী’’তি সংৰিদহিত্ৰা দাসকম্মকরে পক্কোসাপেত্ৰা ‘‘এত্তকা রঞ্ঞো কত্তব্বকিচ্চং করোথ, এত্তকা উপরাজাদীনং, হত্থিঅস্সাদযোপি তুম্হেযেৰ পটিজগ্গথ, অস্সবন্ধাদযোপি আগন্ত্ৰা মঙ্গলছণং অনুভৰিস্সন্তী’’তি সংৰিদহি। ‘‘কিং কারণা’’? ‘‘‘মযং ৰিসাখায মঙ্গলট্ঠানং গন্ত্ৰা ন কিঞ্চি লভিম্হ, অস্সরক্খণাদীনি করোন্তা সুখং ন ৰিচরিম্হা’তি কেচি ৰত্তুং মা লভিংসূ’’তি।
তং দিৰসমেৰ ৰিসাখায পিতা পঞ্চসতে সুৰণ্ণকারে পক্কোসাপেত্ৰা ‘‘ধীতু মে মহালতাপসাধনং নাম করোথা’’তি রত্তসুৰণ্ণস্স নিক্খসহস্সং, তদনুরূপানি চ রজতমণিমুত্তাপৰাল়ৰজিরাদীনি দাপেসি। রাজা কতিপাহং ৰসিত্ৰাৰ ধনঞ্চযসেট্ঠিস্স সাসনং পহিণি ‘‘ন সক্কা সেট্ঠিনা অম্হাকং চিরং পোসনং নাম কাতুং, দানি দারিকায গমনকালং জানাতূ’’তি। সোপি রঞ্ঞো সাসনং পেসেসি – ‘‘ইদানি ৰস্সকালো আগতো, ন সক্কা চতুমাসং ৰিচরিতুং, তুম্হাকং বলকাযস্স যং যং লদ্ধুং ৰট্টতি, সব্বং তং মম ভারো, মযা পেসিতকালে দেৰো গমিস্সতী’’তি। ততো পট্ঠায সাকেতনগরং নিচ্চনক্খত্তং ৰিয অহোসি। রাজানং আদিং কত্ৰা সব্বেসং মালাগন্ধৰত্থাদীনি পটিযত্তানেৰ হোন্তি। ততো তে জনা চিন্তযিংসু – ‘‘সেট্ঠি অম্হাকমেৰ সক্কারং করোতী’’তি, এৰং তযো মাসা অতিক্কন্তা, পসাধনং পন তাৰ ন নিট্ঠাতি। কম্মন্তাধিট্ঠাযকা আগন্ত্ৰা সেট্ঠিনো আরোচেসুং – ‘‘অঞ্ঞং অসন্তং নাম নত্থি, বলকাযস্স পন ভত্তপচনদারূনি নপ্পহোন্তী’’তি। ‘‘গচ্ছথ, তাতা, ইমস্মিং নগরে পরিজিণ্ণা হত্থিসালাদযো চেৰ পরিজিণ্ণকানি চ গেহানি গহেত্ৰা পচথা’’তি। এৰং পচন্তানম্পি অড্ঢমাসো অতিক্কন্তো। ততো পুনপি ‘‘দারূনি নত্থী’’তি আরোচযিংসু । ‘‘ইমস্মিং কালে ন সক্কা দারূনি লদ্ধুং, দুস্সকোট্ঠাগারানি ৰিৰরিত্ৰা থূলসাটকেহি ৰট্টিযো কত্ৰা তেলচাটীসু তেমেত্ৰা ভত্তং পচথা’’তি। তে অড্ঢমাসং তথা অকংসু। এৰং চত্তারো মাসা অতিক্কন্তা, পসাধনম্পি নিট্ঠিতং।
তস্মিং পসাধনে চতস্সো ৰজিরনাল়িযো উপযোগং অগমংসু, মুত্তানং একাদস নাল়িযো, পৰাল়স্স বাৰীসতি নাল়িযো, মণীনং তেত্তিংস নাল়িযো। ইতি এতেহি চ অঞ্ঞেহি চ রতনেহি নিট্ঠানং অগমাসি। অসুত্তমযং পসাধনং রজতেন সুত্তকিচ্চং করিংসু। তং সীসে পটিমুক্কং পাদপিট্ঠিং গচ্ছতি। তস্মিং তস্মিং ঠানে মুদ্দিকা যোজেত্ৰা কতা সুৰণ্ণমযা গণ্ঠিকা হোন্তি, রজতমযা পাসকা, মত্থকমজ্ঝে একা মুদ্দিকা, দ্ৰীসু কণ্ণপিট্ঠীসু দ্ৰে, গলৰাটকে একা, দ্ৰীসু জত্তূসু দ্ৰে, দ্ৰীসু কপ্পরেসু দ্ৰে, দ্ৰীসু কটিপস্সেসু দ্ৰেতি। তস্মিং খো পন পসাধনে একং মোরং করিংসু, তস্স দক্খিণপক্খে রত্তসুৰণ্ণমযানি পঞ্চ পত্তসতানি অহেসুং, ৰামপক্খে পঞ্চ পত্তসতানি, তুণ্ডং পৰাল়মযং, অক্খীনি মণিমযানি, তথা গীৰা চ পিঞ্ছানি চ, পত্তনাল়িযো রজতমযা, তথা জঙ্ঘাযো। সো ৰিসাখায মত্থকমজ্ঝে পব্বতকূটে ঠত্ৰা নচ্চনমযূরো ৰিয খাযতি। পত্তনাল়িসহস্সস্স সদ্দো দিব্বসঙ্গীতং ৰিয পঞ্চঙ্গিকতূরিযঘোসো ৰিয চ পৰত্ততি। সন্তিকং উপগতাযেৰ তস্সা অমোরভাৰং জানন্তি। পসাধনং নৰকোটিঅগ্ঘনকং অহোসি, সতসহস্সং হত্থকম্মমূলং দীযিত্থ।
‘‘কিস্স পন নিস্সন্দেন তাযেতং পসাধনং লদ্ধ’’ন্তি? সা কির কস্সপসম্মাসম্বুদ্ধকালে ৰীসতিযা ভিক্খুসহস্সানং চীৰরসাটকং দত্ৰা সুত্তম্পি সূচিযোপি রজনম্পি অত্তনো সন্তকমেৰ অদাসি। তস্স চীৰরদানস্স নিস্সন্দেন ইমং মহালতাপসাধনং লভি। ইত্থীনঞ্হি চীৰরদানং মহালতাপসাধনভণ্ডেন মত্থকং পপ্পোতি, পুরিসানং ইদ্ধিমযপত্তচীৰরেনাতি। এৰং মহাসেট্ঠি চতূহি মাসেহি ধীতু পরিৰচ্ছং কত্ৰা তস্সা দেয্যধম্মং দদমানো কহাপণপূরানি পঞ্চ সকটসতানি অদাসি, সুৰণ্ণভাজনপূরানি পঞ্চ, রজতভাজনপূরানি পঞ্চ, তম্বভাজনপূরানি পঞ্চ, পত্তুণ্ণৰত্থকোসেয্যৰত্থপূরানি পঞ্চ, সপ্পিপূরানি পঞ্চ, তেলপূরানি পঞ্চ, সালিতণ্ডুলপূরানি পঞ্চ, নঙ্গলফালাদিউপকরণপূরানি পঞ্চসকটসতানি অদাসি। এৰং কিরস্স অহোসি – ‘‘মম ধীতু গতট্ঠানে ‘অসুকেন নাম মে অত্থো’তি মা পরস্স গেহদ্ৰারং পহিণী’’তি। তস্মা সব্বূপকরণানি দাপেসি। একেকস্মিং রথে সব্বালঙ্কারপটিমণ্ডিতা তিস্সো তিস্সো ৰণ্ণদাসিযো ঠপেত্ৰা পঞ্চ রথসতানি অদাসি। ‘‘এতং ন্হাপেন্তিযো ভোজেন্তিযো অলঙ্করোন্তিযো ৰিচরথা’’তি দিযড্ঢসহস্সপরিচারিকাযো অদাসি। অথস্স এতদহোসি – ‘‘মম ধীতু গাৰো দস্সামী’’তি। সো পুরিসে আণাপেসি – ‘‘গচ্ছথ ভণে চূল়ৰজস্স দ্ৰারং ৰিৰরিত্ৰা তীসু গাৰুতেসু তিস্সো ভেরিযো গহেত্ৰা তিট্ঠথ, পুথুলতো উসভমত্তে ঠানে উভোসু পস্সেসু তিট্ঠথ। গাৰীনং ততো পরং গন্তুং মা অদত্থ। এৰং ঠিতকালে ভেরিসঞ্ঞং করেয্যাথা’’তি। তে তথা অকংসু। তে গাৰীনং ৰজতো নিক্খমিত্ৰা গাৰুতং গতকালে ভেরিসঞ্ঞং অকংসু, পুন অড্ঢযোজনং গতকালে অকংসু। পুনপি তিগাৰুতং গতকালে ভেরিসঞ্ঞং অকংসু, পুথুলতো গমনঞ্চ নিৰারেসুং। এৰং দীঘতো তিগাৰুতে, পুথুলতো উসভমত্তে ঠানে গাৰিযো অঞ্ঞমঞ্ঞং নিঘংসন্তিযো অট্ঠংসু।
মহাসেট্ঠি ‘‘মম ধীতু এত্তকা গাৰো অলং, দ্ৰারং পিদহথা’’তি ৰজদ্ৰারং পিদহাপেসি। দ্ৰারস্মিং পিদহিতে ৰিসাখায পুঞ্ঞবলেন বলৰগাৰো চ ধেনুযো চ উপ্পতিত্ৰা উপ্পতিত্ৰা নিক্খমিংসু। মনুস্সানং ৰারেন্তানং ৰারেন্তানমেৰ সট্ঠিসহস্সা বলৰগাৰো চ সট্ঠিসহস্সা ধেনুযো চ নিক্খন্তা, তত্তকা বলৰৰচ্ছা তাসং ধেনূনং উসভা উপ্পতিত্ৰা অনুবন্ধা অহেসুং। ‘‘কিস্স পন নিস্সন্দেন এৰং গাৰো গতা’’তি? নিৰারেন্তানং নিৰারেন্তানং দিন্নদানস্স। সা কির কস্সপসম্মাসম্বুদ্ধকালে কিকিস্স রঞ্ঞো সত্তন্নং ধীতানং কনিট্ঠা সঙ্ঘদাসী নাম হুত্ৰা ৰীসতিযা ভিক্খুসহস্সানং পঞ্চগোরসদানং দদমানা থেরানঞ্চ দহরানঞ্চ সামণেরানঞ্চ পত্তং পিদহিত্ৰা, ‘‘অলং, অল’’ন্তি নিৰারেন্তানম্পি ‘‘ইদং মধুরং, ইদং মনাপ’’ন্তি অদাসি। এৰং তস্স নিস্সন্দেন ৰারিযমানাপি গাৰো নিক্খমিংসু। সেট্ঠিনা এত্তকস্স ধনস্স দিন্নকালে সেট্ঠিভরিযা আহ – ‘‘তুম্হেহি ময্হং ধীতু সব্বং সংৰিদহিতং, ৰেয্যাৰচ্চকরা পন দাসদাসিযো ন সংৰিদহিতা, কিং কারণা’’তি? ‘‘মম ধীতরি সসিনেহনিস্সিনেহানং জাননত্থং। অহঞ্হি তায সদ্ধিং আগচ্ছমানকে গীৰায গহেত্ৰা ন পহিণামি, যানং আরুয্হ গমনকালেযেৰ এতায সদ্ধিং গন্তুকামা গচ্ছন্তু, মা অগন্তুকামাতি ৰক্খামী’’তি আহ।
অথ ‘‘স্ৰে মম ধীতা গমিস্সতী’’তি গব্ভে নিসিন্নো ধীতরং সমীপে নিসীদাপেত্ৰা, ‘‘অম্ম, পতিকুলে ৰসন্তিযা নাম ইমঞ্চ ইমঞ্চ আচারং রক্খিতুং ৰট্টতী’’তি ওৰাদমদাসি। অযম্পি মিগারসেট্ঠি অনন্তরগব্ভে নিসিন্নো ধনঞ্চযসেট্ঠিনো ওৰাদং অস্সোসি। সোপি সেট্ঠি ধীতরং এৰং ওৰদি –
‘‘অম্ম, সসুরকুলে ৰসন্তিযা নাম অন্তোঅগ্গি বহি ন নীহরিতব্বো, বহিঅগ্গি অন্তো ন পৰেসেতব্বো, দদন্তস্সেৰ দাতব্বং, অদদন্তস্স ন দাতব্বং, দদন্তস্সাপি অদদন্তস্সাপি দাতব্বং, সুখং নিসীদিতব্বং, সুখং ভুঞ্জিতব্বং, সুখং নিপজ্জিতব্বং, অগ্গি পরিচরিতব্বো, অন্তোদেৰতা নমস্সিতব্বা’’তি।
ইমং দসৰিধং ওৰাদং দত্ৰা পুনদিৰসে সব্বা সেনিযো সন্নিপাতেত্ৰা রাজসেনায মজ্ঝে অট্ঠ কুটুম্বিকে পাটিভোগে গহেত্ৰা, ‘‘সচে মে গতট্ঠানে ধীতু দোসো উপ্পজ্জতি, তুম্হেহি সোধেতব্বো’’তি ৰত্ৰা নৰকোটিঅগ্ঘনকেন মহালতাপসাধনেন ধীতরং পসাধেত্ৰা ন্হানচুণ্ণমূলকং চতুপণ্ণাসকোটিধনং দত্ৰা যানং আরোপেত্ৰা সাকেতস্স সামন্তা অত্তনো সন্তকেসু অনুরাধপুরমত্তেসু চুদ্দসসু ভত্তগামেসু ভেরিং চরাপেসি – ‘‘মম ধীতরা সদ্ধিং গন্তুকামা গচ্ছন্তূ’’তি। তে সদ্দং সুত্ৰাৰ – ‘‘অম্হাকং অয্যায গমনকালে কিং অম্হাকং ইধা’’তি চুদ্দস গামকা কিঞ্চি অসেসেত্ৰা নিক্খমিংসু? ধনঞ্চযসেট্ঠিপি রঞ্ঞো চ মিগারসেট্ঠিনো চ সক্কারং কত্ৰা থোকং অনুগন্ত্ৰা তেহি সদ্ধিং ধীতরং উয্যোজেসি।
মিগারসেট্ঠিপি সব্বপচ্ছতো যানকে নিসীদিত্ৰা গচ্ছন্তো বলকাযং দিস্ৰা, ‘‘কে নামেতে’’তি পুচ্ছি। ‘‘সুণিসায ৰো ৰেয্যাৰচ্চকরা দাসিদাসা’’তি। ‘‘এত্তকে কো পোসেস্স’’তি? ‘‘পোথেত্ৰা তে পলাপেথ, অপলাযন্তে ইতো দণ্ডং করোথা’’তি। ৰিসাখা পন ‘‘অপেথ, মা ৰারেথ, বলমেৰ বলস্স ভত্তং দস্সতী’’তি আহ। সেট্ঠি এৰং ৰুত্তেপি, ‘‘অম্ম, নত্থি অম্হাকং এতেহি অত্থো, কো এতে পোসেস্সতী’’তি লেড্ডুদণ্ডাদীহি পোথেত্ৰা পলাপেত্ৰা সেসকে ‘‘অলং অম্হাকং এত্তকেহী’’তি গহেত্ৰা পাযাসি। অথ ৰিসাখা সাৰত্থিনগরদ্ৰারং সম্পত্তকালে চিন্তেসি – ‘‘পটিচ্ছন্নযানস্মিং নু খো নিসীদিত্ৰা পৰিসিস্সামি, উদাহু রথে ঠত্ৰা’’তি। অথস্সা এতদহোসি – ‘‘পটিচ্ছন্নযানেন মে পৰিসন্তিযা মহালতাপসাধনস্স ৰিসেসো ন পঞ্ঞাযিস্সতী’’তি। সা সকলনগরস্স অত্তানং দস্সেন্তী রথে ঠত্ৰা নগরং পাৰিসি। সাৰত্থিৰাসিনো ৰিসাখায সম্পত্তিং দিস্ৰা, ‘‘এসা কির ৰিসাখা নাম, এৰরূপা অযং সম্পত্তি এতিস্সাৰ অনুচ্ছৰিকা’’তি আহংসু। ইতি সা মহাসম্পত্তিযা সেট্ঠিনো গেহং পাৰিসি। গতদিৰসে চস্সা সকলনগরৰাসিনো ‘‘অম্হাকং ধনঞ্চযসেট্ঠি অত্তনো নগরং সম্পত্তানং মহাসক্কারং অকাসী’’তি যথাসত্তি যথাবলং পণ্ণাকারং পহিণিংসু। ৰিসাখা পহিতপহিতং পণ্ণাকারং তস্মিংযেৰ নগরে অঞ্ঞমঞ্ঞেসু কুলেসু সব্বত্থকমেৰ দাপেসি। ইতি সা ‘‘ইদং ময্হং মাতু দেথ, ইদং ময্হং পিতু দেথ, ইদং ময্হং ভাতু দেথ, ইদং ময্হং ভগিনিযা দেথা’’তি তেসং তেসং ৰযানুরূপং পিযৰচনং ৰত্ৰা পণ্ণাকারং পেসেন্তী সকলনগরৰাসিনো ঞাতকে ৰিয অকাসি। অথস্সা রত্তিভাগসমনন্তরে আজঞ্ঞৰল়ৰায গব্ভৰুট্ঠানং অহোসি। সা দাসীহি দণ্ডদীপিকা গাহাপেত্ৰা তত্থ গন্ত্ৰা ৰল়ৰং উণ্হোদকেন ন্হাপেত্ৰা তেলেন মক্খাপেত্ৰা অত্তনো ৰসনট্ঠানমেৰ অগমাসি।
মিগারসেট্ঠিপি পুত্তস্স আৰাহমঙ্গলং করোন্তো ধুরৰিহারে ৰসন্তম্পি তথাগতং অমনসিকরিত্ৰা দীঘরত্তং নগ্গসমণকেসু পতিট্ঠিতেন পেমেন চোদিযমানো ‘‘ময্হং অয্যানম্পি সক্কারং করিস্সামী’’তি একদিৰসং অনেকসতেসু নৰভাজনেসু নিরুদকপাযাসং পচাপেত্ৰা পঞ্চসতে অচেলকে নিমন্তাপেত্ৰা অন্তোগেহং পৰেসেত্ৰা, ‘‘আগচ্ছতু মে সুণিসা, অরহন্তে ৰন্দতূ’’তি ৰিসাখায সাসনং পহিণি। সা ‘‘অরহন্তো’’তি ৰচনং সুত্ৰা সোতাপন্না অরিযসাৰিকা হট্ঠতুট্ঠা হুত্ৰা তেসং ভোজনট্ঠানং আগন্ত্ৰা তে ওলোকেত্ৰা, ‘‘এৰরূপা হিরোত্তপ্পৰিরহিতা অরহন্তা নাম ন হোন্তি, কস্মা মং সসুরো পক্কোসাপেসী’’তি, ‘‘ধী, ধী’’তি সেট্ঠিং গরহিত্ৰা অত্তনো ৰসনট্ঠানমেৰ গতা। অচেলকা তং দিস্ৰা সব্বে একপ্পহারেনেৰ সেট্ঠিং গরহিংসু – ‘‘কিং ত্ৰং, গহপতি, অঞ্ঞং নালত্থ, সমণস্স গোতমস্স সাৰিকং মহাকাল়কণ্ণিং ইধ পৰেসেসি, ৰেগেন নং ইমস্মা গেহা নিক্কড্ঢাপেহী’’তি। সো ‘‘ন সক্কা মযা ইমেসং ৰচনমত্তেনেৰ নিক্কড্ঢাপেতুং, মহাকুলস্স সা ধীতা’’তি চিন্তেত্ৰা, ‘‘অয্যা, দহরা নাম জানিত্ৰা ৰা অজানিত্ৰা ৰা করেয্যুং, তুম্হে তুণ্হী হোথা’’তি তে উয্যোজেত্ৰা সযং মহারহে আসনে নিসীদিত্ৰা সুৰণ্ণপাতিযং নিরুদকং মধুপাযাসং পরিভুঞ্জি।
তস্মিং সমযে একো পিণ্ডপাতিকত্থেরো পিণ্ডায চরন্তো তং নিৰেসনং পাৰিসি। ৰিসাখা সসুরং বীজযমানা ঠিতা তং দিস্ৰা ‘‘সসুরস্স আচিক্খিতুং অযুত্ত’’ন্তি যথা সো থেরং পস্সতি, এৰং অপগন্ত্ৰা অট্ঠাসি। সো পন বালো থেরং দিস্ৰাপি অপস্সন্তো ৰিয হুত্ৰা অধোমুখো ভুঞ্জতেৰ। ৰিসাখা ‘‘থেরং দিস্ৰাপি মে সসুরো সঞ্ঞং ন করোতী’’তি ঞত্ৰা, ‘‘অতিচ্ছথ, ভন্তে, ময্হং সসুরো পুরাণং খাদতী’’তি আহ। সো নিগণ্ঠেহি কথিতকালে অধিৰাসেত্ৰাপি ‘‘পুরাণং খাদতী’’তি ৰুত্তক্খণেযেৰ হত্থং অপনেত্ৰা, ‘‘ইমং পাযাসং ইতো নীহরথ, এতং ইমস্মা গেহা নিক্কড্ঢথ, অযং মং এৰরূপে মঙ্গলকালে অসুচিখাদকং নাম করোতী’’তি আহ। তস্মিং খো পন নিৰেসনে সব্বেপি দাসকম্মকরা ৰিসাখায সন্তকাৰ, কো নং হত্থে ৰা পাদে ৰা গণ্হিস্সতি, মুখেন কথেতুং সমত্থোপি নত্থি। ৰিসাখা সসুরস্স কথং সুত্ৰা আহ – ‘‘তাত, ন এত্তকেনেৰ মযং নিক্খমাম, নাহং তুম্হেহি উদকতিত্থতো কুম্ভদাসী ৰিয আনীতা, ধরমানকমাতাপিতূনং ধীতরো নাম ন এত্তকেনেৰ নিক্খমন্তি, এতেনেৰ মে কারণেন পিতা ইধাগমনকালে অট্ঠ কুটুম্বিকে পক্কোসাপেত্ৰা ‘সচে মে ধীতু দোসো উপ্পজ্জতি, সোধেয্যাথা’তি ৰত্ৰা মং তেসং হত্থে ঠপেসি, তে পক্কোসাপেত্ৰা ময্হং দোসাদোসং সোধাপেথা’’তি।
সেট্ঠি ‘‘কল্যাণং এসা কথেতী’’তি অট্ঠ কুটুম্বিকে পক্কোসাপেত্ৰা, ‘‘অযং দারিকা মঙ্গলকালে নিসীদিত্ৰা সুৰণ্ণপাতিযং নিরুদকপাযাসং পরিভুঞ্জন্তং মং ‘অসুচিখাদকো’তি ৰদতী’’তি আহ, ‘‘ইমিস্সা দোসং আরোপেত্ৰা ইমং গেহতো নিক্কড্ঢথা’’তি। ‘‘এৰং কির, অম্মা’’তি। নাহং এৰং ৰদামি, একস্মিং পন পিণ্ডপাতিকত্থেরে ঘরদ্ৰারে ঠিতে সসুরো মে অপ্পোদকং মধুপাযাসং পরিভুঞ্জন্তো তং ন মনসিকরোতি, অহং ‘‘ময্হং সসুরো ইমস্মিং অত্তভাৰে পুঞ্ঞং ন করোতি, পুরাণপুঞ্ঞমেৰ খাদতী’’তি চিন্তেত্ৰা, ‘‘অতিচ্ছথ, ভন্তে, ময্হং সসুরো পুরাণং খাদতী’’তি অৰচং, ‘‘এত্থ মে কো দোসো’’তি? ‘‘অয্য, ইধ দোসো নত্থি, অম্হাকং ধীতা যুত্তং কথেতি, ত্ৰং কস্মা কুজ্ঝসী’’তি? ‘‘অয্যা, এস তাৰ দোসো মা হোতু, অযং পন একদিৰসং মজ্ঝিমযামে দাসীপরিৰুতা পচ্ছাগেহং অগমাসী’’তি। ‘‘এৰং কির, অম্মা’’তি। ‘‘তাতা, নাহং অঞ্ঞেন কারণেন গতা, ইমস্মিং পন গেহে আজানেয্যৰল়ৰায ৰিজাতায সঞ্ঞম্পি অকত্ৰা নিসীদিতুং নাম অযুত্ত’’ন্তি দণ্ডদীপিকা গাহাপেত্ৰা উণ্হোদকাদীনিপি গাহাপেত্ৰা দাসীহি সদ্ধিং গন্ত্ৰা ৰল়ৰায ৰিজাতপরিহারং কারাপেসিং, ‘‘এত্থ মে কো দোসো’’তি? ‘‘অয্য, ইধ দোসো নত্থি, অম্হাকং ধীতা তৰ গেহে দাসীহিপি অকত্তব্বযুত্তকং কম্মং করোতি, ত্ৰং কিং এত্থ দোসং পস্সসী’’তি?
অয্যা, ইধাপি তাৰ দোসো মা হোতু, ইমিস্সা পন পিতা ইধাগমনকালে ইমং ওৰদন্তো গুয্হে পটিচ্ছন্নে দস ওৰাদে অদাসি, তেসং অত্থং ন জানামি, তেসং মে অত্থং কথেতু। ইমিস্সা পন পিতা ‘‘অন্তোঅগ্গি বহি ন নীহরিতব্বো’’তি আহ, ‘‘সক্কা নু খো অম্হেহি উভতো পটিৰিস্সকগেহানং অগ্গিং অদত্ৰা ৰসিতু’’ন্তি? ‘‘এৰং কির, অম্মা’’তি। ‘‘তাতা, ময্হং পিতা ন এতং সন্ধায কথেসি। ইদং পন সন্ধায কথেসি – ‘অম্ম, তৰ সস্সুসসুরসামিকানং অগুণং দিস্ৰা বহি তস্মিং তস্মিং গেহে ঠত্ৰা মা কথেসি। এৰরূপো হি অগ্গিসদিসো অগ্গি নাম নত্থী’’’তি।
অয্যা, এতং তাৰ এৰং হোতু, ইমিস্সা পন পিতা ‘‘বাহিরতো অগ্গি ন অন্তো পৰেসেতব্বো’’তি আহ, ‘‘কিং সক্কা অম্হেহি অন্তো অগ্গিম্হি নিব্বুতে বাহিরতো অগ্গিং অনাহরিতু’’ন্তি? ‘‘এৰং কির, অম্মা’’তি। তাতা, ময্হং পিতা ন এতং সন্ধায কথেসি, ইদং পন সন্ধায কথেসি – সচে পটিৰিস্সকগেহেসু ইত্থিযো ৰা পুরিসা ৰা সস্সুসসুরসামিকানং অগুণং কথেন্তি, তেহি কথিতং আহরিত্ৰা ‘‘অসুকো নাম তুম্হাকং এৰঞ্চ এৰঞ্চ অগুণং কথেতী’’তি পুন মা কথেয্যাসি। ‘‘এতেন হি অগ্গিনা সদিসো অগ্গি নাম নত্থী’’তি। এৰং ইমস্মিম্পি কারণে সা নিদ্দোসাৰ অহোসি। যথা চ এত্থ, এৰং সেসেসুপি।
তেসু পন অযমধিপ্পাযো – যম্পি হি তস্সা পিতরা ‘‘যে দদন্তি, তেসংযেৰ দাতব্ব’’ন্তি ৰুত্তং। তং ‘‘যাচিতকং উপকরণং গহেত্ৰা যে পটিদেন্তি, তেসঞ্ঞেৰ দাতব্ব’’ন্তি সন্ধায ৰুত্তং।
‘‘যে ন দেন্তি, তেসং ন দাতব্ব’’ন্তি ইদম্পি যে যাচিতকং গহেত্ৰা ন পটিদেন্তি, তেসং ন দাতব্বন্তি সন্ধায ৰুত্তং।
‘‘দদন্তস্সাপি অদদন্তস্সাপি দাতব্ব’’ন্তি ইদং পন দলিদ্দেসু ঞাতিমিত্তেসু সম্পত্তেসু তে পটিদাতুং সক্কোন্তু ৰা মা ৰা, তেসং দাতুমেৰ ৰট্টতীতি সন্ধায ৰুত্তং।
‘‘সুখং নিসীদিতব্ব’’ন্তি ইদম্পি সস্সুসসুরসামিকে দিস্ৰা ৰুট্ঠাতব্বট্ঠানে নিসীদিতুং ন ৰট্টতীতি সন্ধায ৰুত্তং।
‘‘সুখং ভুঞ্জিতব্ব’’ন্তি ইদং পন সস্সুসসুরসামিকেহি পুরেতরং অভুঞ্জিত্ৰা তে পরিৰিসিত্ৰা সব্বেহি লদ্ধালদ্ধং ঞত্ৰা পচ্ছা সযং ভুঞ্জিতুং ৰট্টতীতি সন্ধায ৰুত্তং।
‘‘সুখং নিপজ্জিতব্ব’’ন্তি ইদম্পি সস্সুসসুরসামিকেহি পুরেতরং সযনং আরুয্হ ন নিপজ্জিতব্বং, তেসং কত্তব্বযুত্তকং ৰত্তপটিৰত্তং কত্ৰা পচ্ছা সযং নিপজ্জিতুং যুত্তন্তি সন্ধায ৰুত্তং।
‘‘অগ্গি পরিচরিতব্বো’’তি ইদং পন সস্সুম্পি সসুরম্পি সামিকম্পি অগ্গিক্খন্ধং ৰিয উরগরাজানং ৰিয চ কত্ৰা পস্সিতুং ৰট্টতীতি সন্ধায ৰুত্তং।
‘‘অন্তোদেৰতা নমস্সিতব্বা’’তি ইদম্পি সস্সুঞ্চ সসুরঞ্চ সামিকঞ্চ দেৰতা ৰিয কত্ৰা দট্ঠুং ৰট্টতীতি সন্ধায ৰুত্তং। এৰং সেট্ঠি ইমেসং দসওৰাদানং অত্থং সুত্ৰা পটিৰচনং অপস্সন্তো অধোমুখো নিসীদি।
অথ নং কুটুম্বিকা ‘‘কিং সেট্ঠি অঞ্ঞোপি অম্হাকং ধীতু দোসো অত্থী’’তি পুচ্ছিংসু। ‘‘নত্থি, অয্যা’’তি। ‘‘অথ কস্মা নং নিদ্দোসং অকারণেন গেহা নিক্কড্ঢাপেসী’’তি এৰং ৰুত্তে ৰিসাখা আহ – ‘‘তাতা, কিঞ্চাপি ময্হং সসুরস্স ৰচনেন পঠমমেৰ গমনং ন যুত্তং, পিতা পন মে আগমনকালে মম দোসসোধনত্থায মং তুম্হাকং হত্থে ঠপেসি, তুম্হেহি চ মে নিদ্দোসভাৰো ঞাতো, ইদানি চ ময্হং গন্তুং যুত্ত’’ন্তি দাসিদাসে ‘‘যানাদীহি সজ্জাপেথা’’তি আণাপেসি। অথ নং সেট্ঠি কুটুম্বিকে গহেত্ৰা ‘‘অম্ম, মযা অজানিত্ৰাৰ কথিতং, খমাহি মে’’তি আহ। ‘‘তাত, তুম্হাকং খমিতব্বং তাৰ খমামি, অহং পন বুদ্ধসাসনে অৰেচ্চপ্পসন্নস্স কুলস্স ধীতা, ন মযং ৰিনা ভিক্খুসঙ্ঘেন ৰত্তাম, সচে মম রুচিযা ভিক্খুসঙ্ঘং পটিজগ্গিতুং লভামি, ৰসিস্সামী’’তি। ‘‘অম্ম, ত্ৰং যথারুচিযা তৰ সমণে পটিজগ্গা’’তি আহ।
ৰিসাখা দসবলং নিমন্তাপেত্ৰা পুনদিৰসে নিৰেসনং পৰেসেসি। নগ্গসমণাপি সত্থু মিগারসেট্ঠিনো গেহং গমনভাৰং সুত্ৰা গন্ত্ৰা গেহং পরিৰারেত্ৰা নিসীদিংসু। ৰিসাখা দক্খিণোদকং দত্ৰা ‘‘সব্বো সক্কারো পটিযাদিতো, সসুরো মে আগন্ত্ৰা দসবলং পরিৰিসতূ’’তি সাসনং পেসেসি। অথ নং গন্তুকামং আজীৰকা ‘‘মা খো ত্ৰং, গহপতি, সমণস্স গোতমস্স সন্তিকং গচ্ছা’’তি নিৰারেসুং। সো ‘‘সুণ্হা মে সযমেৰ পরিৰিসতূ’’তি সাসনং পহিণি। সা বুদ্ধপ্পমুখং ভিক্খুসঙ্ঘং পরিৰিসিত্ৰা নিট্ঠিতে ভত্তকিচ্চে পুন সাসনং পেসেসি – ‘‘সসুরো মে আগন্ত্ৰা ধম্মকথং সুণাতূ’’তি। অথ নং ‘‘ইদানি অগমনং নাম অতিৰিয অযুত্ত’’ন্তি ধম্মং সোতুকামতায গচ্ছন্তং পুন তে আহংসু – ‘‘তেন হি সমণস্স গোতমস্স ধম্মং সুণন্তো বহিসাণিযা নিসীদিত্ৰা সুণাহী’’তি। পুরেতরমেৰস্স গন্ত্ৰা সাণিং পরিক্খিপিংসু। সো গন্ত্ৰা বহিসাণিযং নিসীদি। সত্থা ‘‘ত্ৰং বহিসাণিযং ৰা নিসীদ, পরকুট্টে ৰা পরসেলে ৰা পরচক্কৰাল়ে ৰা পন নিসীদ, অহং বুদ্ধো নাম সক্কোমি তং মম সদ্দং সাৰেতু’’ন্তি মহাজম্বুং খন্ধে গহেত্ৰা চালেন্তো ৰিয অমতৰস্সং ৰস্সেন্তো ৰিয চ ধম্মং দেসেতুং অনুপুব্বিং কথং আরভি।
সম্মাসম্বুদ্ধে চ পন ধম্মং দেসেন্তে পুরতো ঠিতাপি পচ্ছতো ঠিতাপি চক্কৰাল়সতং চক্কৰাল়সহস্সং অতিক্কমিত্ৰা ঠিতাপি অকনিট্ঠভৰনে ঠিতাপি ‘‘সত্থা মমঞ্ঞেৰ ওলোকেতি, ময্হমেৰ ধম্মং দেসেতী’’তি ৰদন্তি। সত্থা হি তং তং ওলোকেন্তো ৰিয তেন তেন সদ্ধিং সল্লপন্তো ৰিয চ অহোসি। চন্দসমা কির বুদ্ধা। যথা চন্দো গগনমজ্ঝে ঠিতো ‘‘ময্হং উপরি চন্দো, ময্হং উপরি চন্দো’’তি সব্বসত্তানং খাযতি, এৰমেৰ যত্থ কত্থচি ঠিতানং অভিমুখে ঠিতা ৰিয খাযন্তি। ইদং কির তেসং অলঙ্কতসীসং ছিন্দিত্ৰা অঞ্জিতঅক্খীনি উপ্পাটেত্ৰা হদযমংসং উপ্পাটেত্ৰা পরস্স দাসত্থায জালিসদিসে পুত্তে কণ্হাজিনাসদিসা ধীতরো মদ্দিসদিসা পজাপতিযো পরিচ্চজিত্ৰা দিন্নদানস্স ফলং। মিগারসেট্ঠিপি খো তথাগতে ধম্মদেসনং ৰিনিৰত্তেন্তে বহিসাণিযং নিসিন্নোৰ সহস্স নযপটিমণ্ডিতে সোতাপত্তিফলে পতিট্ঠায অচলায সদ্ধায সমন্নাগতো তীসু রতনেসু নিক্কঙ্খো হুত্ৰা সাণিকণ্ণং উক্খিপিত্ৰা আগন্ত্ৰা সুণ্হায থনং মুখেন গহেত্ৰা, ‘‘ত্ৰং মে অজ্জতো পট্ঠায মাতা’’তি তং মাতুট্ঠানে ঠপেসি। ততো পট্ঠায মিগারমাতা নাম জাতা। পচ্ছাভাগে পুত্তং লভিত্ৰাপি মিগারোতিস্স নামমকাসি।
মহাসেট্ঠি সুণ্হায থনং ৰিস্সজ্জেত্ৰা গন্ত্ৰা ভগৰতো দ্ৰীসু পাদেসু সিরসা নিপতিত্ৰা পাদে পাণীহি চ পরিসম্বাহন্তো মুখেন চ পরিচুম্বন্তো ‘‘মিগারো অহং, ভন্তে, মিগারো অহং, ভন্তে’’তি তিক্খত্তুং নামং সাৰেত্ৰা, ‘‘অহং, ভন্তে, এত্তকং কালং যত্থ নাম দ্ৰিন্নং মহপ্ফলন্তি ন জানামি, ইদানি চ মে সুণিসং নিস্সায ঞাতং, সব্বা অপাযদুক্খা মুত্তোম্হি, সুণিসা মে ইমং গেহং আগচ্ছন্তী মম অত্থায হিতায সুখায আগতা’’তি ৰত্ৰা ইমং গাথমাহ –
‘‘সোহং অজ্জ পজানামি, যত্থ দিন্নং মহপ্ফলং।
অত্থায ৰত মে ভদ্দা, সুণিসা ঘরমাগতা’’তি॥
ৰিসাখা পুনদিৰসত্থাযপি সত্থারং নিমন্তেসি। অথস্সা পুনদিৰসেপি সস্সু সোতাপত্তিফলং পত্তা। ততো পট্ঠায তং গেহং সাসনস্স ৰিৰটদ্ৰারং অহোসি। ততো সেট্ঠি চিন্তেসি – ‘‘বহূপকারা মে সুণিসা পসন্নাকারমস্সা করিস্সামি, এতিস্সা ভারিযং পসাধনং নিচ্চকালং পসাধেতুং ন সক্কা, সল্লহুকমস্সা দিৰা চ রত্তো চ সব্বইরিযাপথেসু পসাধনযোগ্গং পসাধনং কারেস্সামী’’তি সতসহস্সগ্ঘনকং ঘনমট্ঠকং নাম পসাধনং কারেত্ৰা তস্মিং নিট্ঠিতে বুদ্ধপ্পমুখং ভিক্খুসঙ্ঘং নিমন্তেত্ৰা সক্কচ্চং ভোজেত্ৰা ৰিসাখং সোল়সহি গন্ধোদকঘটেহি ন্হাপেত্ৰা সত্থু সম্মুখে ঠপেত্ৰা পসাধেত্ৰা সত্থারং ৰন্দাপেসি। সত্থা অনুমোদনং কত্ৰা ৰিহারমেৰ গতো। ৰিসাখাপি ততো পট্ঠায দানাদীনি পুঞ্ঞানি করোন্তী সত্থু সন্তিকা অট্ঠ ৰরে (মহাৰ॰ ৩৫০) লভিত্ৰা গগনতলে চন্দলেখা ৰিয পঞ্ঞাযমানা পুত্তধীতাহি ৰুড্ঢিং পাপুণি। তস্সা কির দস পুত্তা দস ধীতরো চ অহেসুং। তেসু একেকস্স দস দস পুত্তা দস দস ধীতরো অহেসুং। তেসু তেসুপি একেকস্স দস দস পুত্তা দস দস ধীতরো চাতি এৰমস্সা পুত্তনত্তপনত্তসন্তানৰসেন পৰত্তানি ৰীসাধিকানি চত্তারি সতানি অট্ঠ চ পাণসহস্সানি অহেসুং। তেনাহু পোরাণা –
‘‘ৰিসাখা ৰীসতি পুত্তা, নত্তা চ চতুরো সতা।
পনত্তা অট্ঠসহস্সা, জম্বুদীপে সুপাকটা’’তি॥
আযু ৰীসৰস্সসতং অহোসি, সীসে একম্পি পলিতং নাম নাহোসি, নিচ্চং সোল়সৰস্সুদ্দেসিকা ৰিয অহোসি। তং পুত্তনত্তপনত্তপরিৰারং ৰিহারং গচ্ছন্তিং দিস্ৰা, ‘‘কতমা এত্থ ৰিসাখা’’তি পরিপুচ্ছিতারো হোন্তি? যে নং গচ্ছন্তিং পস্সন্তি, ‘‘ইদানি থোকং গচ্ছতু, গচ্ছমানাৰ নো, অয্যা সোভতী’’তি, চিন্তেন্তি। যে নং ঠিতং নিসিন্নং নিপন্নং পস্সন্তি, ‘‘ইদানি থোকং নিপজ্জতু, নিপন্নাৰ নো, অয্যা, সোভতী’’তি চিন্তেন্তি। ইতি সা ‘‘চতূসু ইরিযাপথেসু অসুকইরিযাপথেন নাম ন সোভতী’’তি ৰত্তব্বা ন হোতি। পঞ্চন্নং খো পন হত্থীনং বলং ধারেতি। রাজা ‘‘ৰিসাখা কির পঞ্চন্নং হত্থীনং বলং ধারেতী’’তি সুত্ৰা তস্সা ৰিহারং গন্ত্ৰা ধম্মং সুত্ৰা আগমনৰেলায থামং ৰীমংসিতুকামো হত্থিং ৰিস্সজ্জাপেসি, সো সোণ্ডং উক্খিপিত্ৰা ৰিসাখাভিমুখো অগমাসি। তস্সা পরিৰারিত্থিযো পঞ্চসতা একচ্চা পলাযিংসু, একচ্চা ন পরিস্সজ্জিত্ৰা ‘‘কিং ইদ’’ন্তি ৰুত্তে – ‘‘রাজা কির তে, অয্যে, বলং ৰীমংসিতুকামো হত্থিং ৰিস্সজ্জাপেসী’’তি ৰদিংসু। ৰিসাখা ইমং দিস্ৰা, ‘‘কিং পলাযিতেন, কথং নু খো তং গণ্হিস্সামী’’তি চিন্তেত্ৰা, ‘‘সচে তং দল়্হং গণ্হিস্সামি, ৰিনস্সেয্যা’’তি দ্ৰীহি অঙ্গুলীহি সোণ্ডায গহেত্ৰা পটিপণামেসি। হত্থী অত্তানং সন্ধারেত্ৰা ঠাতুং নাসক্খি, রাজঙ্গণে উক্কুটিকো হুত্ৰা পতিতো। মহাজনো সাধুকারং অদাসি। সাপি সপরিৰারা সোত্থিনা গেহং অগমাসি।
তেন খো পন সমযেন সাৰত্থিযং ৰিসাখা মিগারমাতা বহুপুত্তা হোতি বহুনত্তা অরোগপুত্তা অরোগনত্তা অভিমঙ্গলসম্মতা, তাৰতকেসু পুত্তনত্তেসু একোপি অন্তরা মরণং পত্তো নাম নাহোসি। সাৰত্থিৰাসিনো মঙ্গলেসু ছণেসু ৰিসাখং পঠমং নিমন্তেত্ৰা ভোজেন্তি। অথেকস্মিং উস্সৰদিৰসে মহাজনে মণ্ডিতপসাধিতে ধম্মস্সৰনায ৰিহারং গচ্ছন্তে ৰিসাখাপি নিমন্তিতট্ঠানে ভুঞ্জিত্ৰা মহালতাপসাধনং পসাধেত্ৰা মহাজনেন সদ্ধিং ৰিহারং গন্ত্ৰা আভরণানি ওমুঞ্চিত্ৰা উত্তরাসঙ্গেন ভণ্ডিকং বন্ধিত্ৰা দাসিযা অদাসি। যং সন্ধায ৰুত্তং –
‘‘তেন খো পন সমযেন সাৰত্থিযং উস্সৰো হোতি, মনুস্সা অলঙ্কতপটিযত্তা আরামং গচ্ছন্তি, ৰিসাখাপি মিগারমাতা অলঙ্কতপটিযত্তা ৰিহারং গচ্ছতি। অথ খো ৰিসাখা মিগারমাতা আভরণানি ওমুঞ্চিত্ৰা উত্তরাসঙ্গেন ভণ্ডিকং বন্ধিত্ৰা দাসিযা অদাসি ‘হন্দ জে ইমং ভণ্ডিকং গণ্হাহী’’’তি (পাচি॰ ৫০৩)।
সা কির ৰিহারং গচ্ছন্তী চিন্তেসি – ‘‘এৰরূপং মহগ্ঘং পসাধনং সীসে পটিমুক্কং যাৰ পাদপিট্ঠিং অলঙ্কারং অলঙ্করিত্ৰা ৰিহারং পৰিসিতুং অযুত্ত’’ন্তি নং ওমুঞ্চিত্ৰা ভণ্ডিকং কত্ৰা অত্তনো পুঞ্ঞেনেৰ নিব্বত্তায পঞ্চহত্থিথামধরায দাসিযা হত্থে অদাসি। সা এৰ কির তং গণ্হিতুং সক্কোতি। তেন নং আহ – ‘‘অম্ম, ইমং পসাধনং গণ্হ, সত্থুসন্তিকা নিৰত্তনকালে পসাধেস্সামি ন’’ন্তি। তং পন দত্ৰা ঘনমট্ঠকং পসাধনং পসাধেত্ৰা সত্থারং উপসঙ্কমিত্ৰা ধম্মং অস্সোসি, ধম্মস্সৰনাৰসানে ভগৰন্তং ৰন্দিত্ৰা উট্ঠায পক্কামি। সাপিস্সা দাসী তং পসাধনং পমুট্ঠা। ধম্মং সুত্ৰা পন পক্কন্তায পরিসায সচে কিঞ্চি পমুট্ঠং হোতি, তং আনন্দত্থেরো পটিসামেতি। ইতি সো তং দিৰসং মহালতাপসাধনং দিস্ৰা সত্থু আরোচেসি – ‘‘ভন্তে, ৰিসাখা পসাধনং পমুস্সিত্ৰা গতা’’তি। ‘‘একমন্তং ঠপেহি, আনন্দা’’তি। থেরো তং উক্খিপিত্ৰা সোপানপস্সে লগ্গেত্ৰা ঠপেসি।
ৰিসাখাপি সুপ্পিযায সদ্ধিং ‘‘আগন্তুকগমিকগিলানাদীনং কত্তব্বযুত্তকং জানিস্সামী’’তি অন্তোৰিহারে ৰিচরি। তা পন উপাসিকাযো অন্তোৰিহারে দিস্ৰা সপ্পিমধুতেলাদীহি অত্থিকা পকতিযাৰ দহরা চ সামণেরা চ থালকাদীনি গহেত্ৰা উপসঙ্কমন্তি। তস্মিম্পি দিৰসে তথেৰ করিংসু। অথেকং গিলানং ভিক্খুং দিস্ৰা সুপ্পিযা (মহাৰ॰ ২৮০) ‘‘কেনত্থো অয্যস্সা’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘পটিচ্ছাদনীযেনা’’তি ৰুত্তে হোতু, অয্য, পেসেস্সামীতি দুতিযদিৰসে কপ্পিযমংসং অলভন্তী অত্তনো ঊরুমংসেন কত্তব্বকিচ্চং কত্ৰা পুন সত্থরি পসাদেন পাকতিকসরীরাৰ অহোসি। ৰিসাখাপি গিলানে চ দহরে চ সামণেরে চ ওলোকেত্ৰা অঞ্ঞেন দ্ৰারেন নিক্খমিত্ৰা ৰিহারূপচারে ঠিতা, ‘‘অম্ম, পসাধনং আহর পসাধেস্সামী’’তি আহ। তস্মিং খণে সা দাসী পমুস্সিত্ৰা নিক্খন্তভাৰং ঞত্ৰা, ‘‘অয্যে, পমুট্ঠাম্হী’’তি আহ। ‘‘তেন হি গন্ত্ৰা গণ্হিত্ৰা এহি, সচে পন ময্হং অয্যেন আনন্দত্থেরেন উক্খিপিত্ৰা অঞ্ঞস্মিং ঠানে ঠপিতং হোতি, মা আহরেয্যাসি, অয্যস্সেৰ তং মযা পরিচ্চত্ত’’ন্তি। জানাতি কির সা ‘‘কুলমনুস্সানং পমুট্ঠভণ্ডকং থেরো পটিসামেতী’’তি; তস্মা এৰমাহ। থেরোপি তং দাসিং দিস্ৰাৰ ‘‘কিমত্থং আগতাসী’’তি পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘অয্যায মে পসাধনং পমুস্সিত্ৰা আগতাম্হী’’তি ৰুত্তে, ‘‘এতস্মিং মে সোপানপস্সে ঠপিতং, গচ্ছ নং গণ্হাহী’’তি আহ। সা, ‘‘অয্য, তুম্হাকং হত্থেন আমট্ঠভণ্ডকং ময্হং অয্যায অনাহারিযং কত’’ন্তি ৰত্ৰা তুচ্ছহত্থাৰ গন্ত্ৰা, ‘‘কিং, অম্মা’’তি ৰিসাখায পুট্ঠা তমত্থং আরোচেসি। ‘‘অম্ম , নাহং মম অয্যেন আমট্ঠভণ্ডং পিলন্ধিস্সামি, পরিচ্চত্তং মযা। অয্যানং পন পটিজগ্গিতুং দুক্খং, তং ৰিস্সজ্জেত্ৰা কপ্পিযভণ্ডং উপনেস্সামি, গচ্ছ, তং আহরাহী’’তি। সা গন্ত্ৰা আহরি। ৰিসাখা তং অপিলন্ধিত্ৰাৰ কম্মারে পক্কোসাপেত্ৰা অগ্ঘাপেসি। তেহি ‘‘নৰ কোটিযো অগ্ঘতি, হত্থকারাপণিযং পনস্স সতসহস্স’’ন্তি ৰুত্তে পসাধনং যানে ঠপাপেত্ৰা ‘‘তেন হি তং ৰিক্কিণথা’’তি আহ। ভত্তকং ধনং দত্ৰা গণ্হিংতু ন কোচি সক্খিস্সতি। তঞ্হি পসাধনং পসাধেতুং অনুচ্ছৰিকা ইত্থিযো নাম দুল্লভা। পথৰিমণ্ডলস্মিঞ্হি তিস্সোৰ ইত্থিযো মহালতাপসাধনং লভিংসু ৰিসাখা মহাউপাসিকা, বন্ধুলমল্লসেনাপতিস্স ভরিযা, মল্লিকা, বারাণসীসেট্ঠিনো ধীতাতি।
তস্মা ৰিসাখা সযমেৰ তস্স মূলং দত্ৰা সতসহস্সাধিকা নৰ কোটিযো সকটে আরোপেত্ৰা ৰিহারং নেত্ৰা সত্থারং ৰন্দিত্ৰা, ‘‘ভন্তে, ময্হং অয্যেন আনন্দত্থেরেন মম পসাধনং হত্থেন আমট্ঠং, তেন আমট্ঠকালতো পট্ঠায ন সক্কা তং মযা পিলন্ধিতুং। তং পন ৰিস্সজ্জেত্ৰা কপ্পিযং উপনেস্সামীতি ৰিক্কিণাপেন্তী অঞ্ঞং তং গণ্হিতুং সমত্থং অদিস্ৰা অহমেৰ তস্স মূলং গাহাপেত্ৰা আগতা, চতূসু পচ্চযেসু কতরপচ্চযেন উপনেস্সামি, ভন্তে’’তি। পাচীনদ্ৰারে সঙ্ঘস্স ৰসনট্ঠানং কাতুং তে যুত্তং ৰিসাখেতি ‘‘যুত্তং, ভন্তে’’তি ৰিসাখা তুট্ঠমানসা নৰকোটীহি ভূমিমেৰ গণ্হি। অপরাহি নৰকোটীহি ৰিহারং কাতুং আরভি।
অথেকদিৰসং সত্থা পচ্চূসসমযে লোকং ৰোলোকেন্তো দেৰলোকা চৰিত্ৰা ভদ্দিযনগরে সেট্ঠিকুলে নিব্বত্তস্স ভদ্দিযস্স নাম সেট্ঠিপুত্তস্স উপনিস্সযসম্পত্তিং দিস্ৰা অনাথপিণ্ডিকস্স গেহে ভত্তকিচ্চং কত্ৰা উত্তরদ্ৰারাভিমুখো অহোসি। পকতিযা হি সত্থা ৰিসাখায গেহে ভিক্খং গণ্হিত্ৰা দক্খিণদ্ৰারেন নিক্খমিত্ৰা জেতৰনে ৰসতি। অনাথপিণ্ডিকস্স গেহে ভিক্খং গহেত্ৰা পাচীনদ্ৰারেন নিক্খমিত্ৰা পুব্বারামে ৰসতি। উত্তরদ্ৰারং সন্ধায গচ্ছন্তংযেৰ ভগৰন্তং দিস্ৰা, ‘‘চারিকং পক্কমিস্সতী’’তি জানন্তি। ৰিসাখাপি তং দিৰসং ‘‘সত্থা উত্তরদ্ৰারাভিমুখো গতো’’তি সুত্ৰা ৰেগেন গন্ত্ৰা ৰন্দিত্ৰা আহ – ‘‘চারিকং গন্তুকামত্থ, ভন্তে’’তি? ‘‘আম, ৰিসাখে’’তি। ‘‘ভন্তে, এত্তকং ধনং পরিচ্চজিত্ৰা তুম্হাকং ৰিহারং কারেমি, নিৰত্তথ, ভন্তে’’তি। ‘‘অনিৰত্তগমনং ইদং ৰিসাখে’’তি। সা ‘‘অদ্ধা হেতুসম্পন্নং কঞ্চি পস্সিস্সতি ভগৰা’’তি চিন্তেত্ৰা, ‘‘তেন হি, ভন্তে, ময্হং কতাকতৰিজাননকং একং ভিক্খুং নিৰত্তেত্ৰা গচ্ছথা’’তি আহ। ‘‘যং রুচ্চসি, তস্স পত্তং গণ্হ ৰিসাখে’’তি আহ। সা কিঞ্চাপি আনন্দত্থেরং পিযাযতি, ‘‘মহামোগ্গল্লানত্থেরো ইদ্ধিমা, এতং মে নিস্সায কম্মং লহুং নিপ্ফজ্জিস্সতী’’তি পন চিন্তেত্ৰা থেরস্স পত্তং গণ্হি। থেরো সত্থারং ওলোকেসি। সত্থা ‘‘তৰ পরিৰারে পঞ্চসতে ভিক্খূ গহেত্ৰা নিৰত্ত মোগ্গল্লানা’’তি আহ। সো তথা অকাসি। তস্সানুভাৰেন পঞ্ঞাসসট্ঠিযোজনানিপি রুক্খত্থায চ পাসাণত্থায চ গতা মনুস্সা মহন্তে মহন্তে রুক্খে চ পাসাণে চ গহেত্ৰা তং দিৰসমেৰ আগচ্ছন্তি, নেৰ সকটে রুক্খপাসাণে আরোপেন্তা কিলমন্তি, ন অক্খো ভিজ্জতি। ন চিরস্সেৰ দ্ৰেভূমিকং পাসাদং করিংসু। হেট্ঠাভূমিযং পঞ্চ গব্ভসতানি, উপরিভূমিযং পঞ্চ গব্ভসতানীতি গব্ভসহস্সপটিমণ্ডিতো পাসাদো অহোসি। অট্ঠকরীসে পরিসুদ্ধে ভূমিভাগে পাসাদং কারাপেসি, ‘‘সুদ্ধপাসাদো পন ন সোভতী’’তি তং পরিৰারেত্ৰা পঞ্চ পধানৰেত্তগেহসতানি, পঞ্চ চূল়পাসাদসতানি, পঞ্চ দীঘমাল়কসতানি কারাপেসি।
অথ সত্থা নৰহি মাসেহি চারিকং চরিত্ৰা পুন সাৰত্থিং অগমাসি। ৰিসাখাযপি পাসাদে কম্মং নৰহি মাসেহি নিট্ঠিতং। পাসাদকূটং ঘনকোট্টিতরত্তসুৰণ্ণেনেৰ সট্ঠিউদকঘটগণ্হনকং কারাপেসি। ‘‘সত্থা জেতৰনৰিহারং গচ্ছতী’’তি চ সুত্ৰা পচ্চুগ্গমনং কত্ৰা সত্থারং অত্তনো ৰিহারং নেত্ৰা পটিঞ্ঞং গণ্হি, ‘‘ভন্তে, ইমং চতুমাসং ভিক্খুসঙ্ঘং গহেত্ৰা ইধেৰ ৰসথ, পাসাদমহং করিস্সামী’’তি। সত্থা অধিৰাসেসি। সা ততো পট্ঠায বুদ্ধপ্পমুখস্স ভিক্খুসঙ্ঘস্স ৰিহারে এৰ দানং দেতি। অথস্সা একা সহাযিকা সতসহস্সগ্ঘনকং একং ৰত্থং আদায আগন্ত্ৰা, ‘‘সহাযিকে অহং ইমং ৰত্থং তৰ পাসাদে ভূমত্থরণসঙ্খেপেন অত্থরিতুকামা, অত্থরণট্ঠানং মে আচিক্খথা’’তি আহ। ‘‘সাধু সহাযিকে, সচে ত্যাহং ‘ওকাসো নত্থী’তি ৰক্খামি, ত্ৰং ‘মে ওকাসং অদাতুকামা’তি মঞ্ঞিস্সসি, সযমেৰ পাসাদস্স দ্ৰে ভূমিযো গব্ভসহস্সঞ্চ ওলোকেত্ৰা অত্থরণট্ঠানং জানাহী’’তি আহ। সা সতসহস্সগ্ঘনকং ৰত্থং গহেত্ৰা তত্থ তত্থ ৰিচরন্তী ততো অপ্পতরমূলং ৰত্থং অদিস্ৰা ‘‘নাহং ইমস্মিং পাসাদে পুঞ্ঞভাগং লভামী’’তি দোমনস্সপ্পত্তা একস্মিং ঠানে রোদন্তী অট্ঠাসি। অথ নং আনন্দত্থেরো দিস্ৰা, ‘‘কস্মা রোদসী’’তি পুচ্ছি। সা তমত্থং আরোচেসি। থেরো ‘‘মা চিন্তযি, অহং তে অত্থরণট্ঠানং আচিক্খিস্সামী’’তি ৰত্ৰা, ‘‘সোপানপাদমূলে পাদধোৰনট্ঠানে ইমং পাদপুঞ্ছনকং কত্ৰা অত্থরাহি, ভিক্খূ পাদে ধোৰিত্ৰা পঠমং এত্থ পাদং পুঞ্ছিত্ৰা অন্তো পৰিসিস্সন্তি, এৰং তে মহপ্ফলং ভৰিস্সতী’’তি আহ। ৰিসাখায কিরেতং অসল্লক্খিতট্ঠানং।
ৰিসাখা চত্তারো মাসে অন্তোৰিহারে বুদ্ধপ্পমুখস্স ভিক্খুসঙ্ঘস্স দানং অদাসি, অৰসানদিৰসে ভিক্খুসঙ্ঘস্স চীৰরসাটকে অদাসি। সঙ্ঘনৰকেন লদ্ধচীৰরসাটকা সহস্সগ্ঘনকা হোন্তি। সব্বেসং পত্তানি পূরেত্ৰা ভেসজ্জং অদাসি। দানপরিচ্চাগে নৰ কোটিযো অগমংসু। ইতি ৰিহারস্স ভূমিগ্গহণে নৰ কোটিযো, ৰিহারস্স কারাপনে নৰ, ৰিহারমহে নৰাতি সব্বাপি সত্তৰীসতি কোটিযো সা বুদ্ধসাসনে পরিচ্চজি। ইত্থিভাৰে ঠত্ৰা মিচ্ছাদিট্ঠিকস্স গেহে ৰসমানায এৰরূপো মহাপরিচ্চাগো নাম অঞ্ঞিস্সা নত্থি। সা ৰিহারমহস্স নিট্ঠিতদিৰসে ৰড্ঢমানকচ্ছাযায পুত্তনত্তপনত্তপরিৰুতা ‘‘যং যং মযা পুব্বে পত্থিতং, সব্বমেৰ মত্থকং পত্ত’’ন্তি পাসাদং অনুপরিযাযন্তী পঞ্চহি গাথাহি মধুরসদ্দেন ইমং উদানং উদানেসি –
‘‘কদাহং পাসাদং রম্মং, সুধামত্তিকলেপনং।
ৰিহারদানং দস্সামি, সঙ্কপ্পো ময্হ পূরিতো॥
‘‘কদাহং মঞ্চপীঠঞ্চ, ভিসিবিম্বোহনানি চ।
সেনাসনভণ্ডং দস্সামি, সঙ্কপ্পো ময্হ পূরিতো॥
‘‘কদাহং সলাকভত্তং, সুচিং মংসূপসেচনং।
ভোজনদানং দস্সামি, সঙ্কপ্পো ময্হ পূরিতো॥
‘‘কদাহং কাসিকং ৰত্থং, খোমকপ্পাসিকানি চ।
চীৰরদানং দস্সামি, সঙ্কপ্পো ময্হ পূরিতো॥
‘‘কদাহং সপ্পিনৰনীতং, মধুতেলঞ্চ ফাণিতং।
ভেসজ্জদানং দস্সামি, সঙ্কপ্পো ময্হ পূরিতো’’তি॥
ভিক্খূ তস্সা সদ্দং সুত্ৰা সত্থু আরোচযিংসু – ‘‘ভন্তে, অম্হেহি এত্তকে অদ্ধানে ৰিসাখায গাযনং নাম ন দিট্ঠপুব্বং, সা অজ্জ পুত্তনত্তপনত্তপরিৰুতা গাযমানা পাসাদং অনুপরিযাযতি, কিং নু খ্ৰস্সা পিত্তং ৰা কুপিতং, উদাহু উম্মত্তিকা জাতা’’তি? সত্থা ‘‘ন, ভিক্খৰে, ময্হং ধীতা গাযতি, অত্তনো পনস্সা অজ্ঝাসযো পরিপুণ্ণো, সা ‘পত্থিতপত্থনা মে মত্থকং পত্তা’তি তুট্ঠমানসা উদানং উদানেন্তী ৰিচরতী’’তি ৰত্ৰা ‘‘কদা পন, ভন্তে, তায পত্থনা পত্থিতা’’তি? ‘‘সুণিস্সথ, ভিক্খৰে’’তি। ‘‘সুণিস্সাম, ভন্তে’’তি ৰুত্তে অতীতং আহরি –
‘‘অতীতে , ভিক্খৰে, ইতো কপ্পসতসহস্সমত্থকে পদুমুত্তরো নাম বুদ্ধো লোকে নিব্বত্তি। তস্স ৰস্সসতসহস্সং আযু অহোসি, খীণাসৰানং সতসহস্সপরিৰারো, নগরং হংসৰতী নাম, পিতা সুনন্দো নাম রাজা, মাতা সুজাতা নাম দেৰী, তস্স অগ্গউপট্ঠাযিকা একা উপাসিকা অট্ঠ ৰরে যাচিত্ৰা মাতুট্ঠানে ঠত্ৰা সত্থারং চতূহি পচ্চযেহি পটিজগ্গন্তী সাযংপাতং উপট্ঠানং গচ্ছতি। তস্সা একা সহাযিকা তায সদ্ধিং ৰিহারং নিবদ্ধং গচ্ছতি। সা তস্সা সত্থারা সদ্ধিং ৰিস্সাসেন কথনঞ্চ ৰল্লভভাৰঞ্চ দিস্ৰা, ‘কিং নু খো কত্ৰা এৰং বুদ্ধানং ৰল্লতা হোতী’তি চিন্তেত্ৰা সত্থারং পুচ্ছি – ‘ভন্তে, এসা ইত্থী তুম্হাকং কিং হোতী’’’তি? ‘‘উপট্ঠাযিকানং অগ্গা’’তি। ‘‘ভন্তে, কিং কত্ৰা উপট্ঠাযিকানং অগ্গা হোতী’’তি? ‘‘কপ্পসতসহস্সং পত্থনং পত্থেত্ৰা’’তি। ‘‘ইদানি পত্থেত্ৰা লদ্ধুং সক্কা, ভন্তে’’তি। ‘‘আম, সক্কা’’তি। ‘‘তেন হি, ভন্তে, ভিক্খুসতসহস্সেন সদ্ধিং সত্তাহং ময্হং ভিক্খং গণ্হথা’’তি আহ। সত্থা অধিৰাসেসি। সা সত্তাহং দানং দত্ৰা ওসানদিৰসে চীৰরসাটকে দত্ৰা সত্থারং ৰন্দিত্ৰা পাদমূলে নিপজ্জিত্ৰা, ‘‘ভন্তে, নাহং ইমস্স দানস্স ফলেন দেৰিস্সরিযাদীনং অঞ্ঞতরং পত্থেমি, তুম্হাদিসস্স পনেকস্স বুদ্ধস্স সন্তিকে অট্ঠ ৰরে লভিত্ৰা মাতুট্ঠানে ঠত্ৰা চতূহি পচ্চযেহি পটিজগ্গিতুং সমত্থানং অগ্গা ভৰেয্য’’ন্তি পত্থনং পট্ঠপেসি। সত্থা ‘‘সমিজ্ঝিস্সতি নু খো ইমিস্সা পত্থনা’’তি অনাগতং আৰজ্জেন্তো কপ্পসতসহস্সং ওলোকেত্ৰা ‘‘কপ্পসতসহস্সপরিযোসানে গোতমো নাম বুদ্ধো উপ্পজ্জিস্সতি, তদা ত্ৰং ৰিসাখা নাম উপাসিকা হুত্ৰা তস্স সন্তিকে অট্ঠ ৰরে লভিত্ৰা মাতুট্ঠানে ঠত্ৰা চতূহি পচ্চযেহি পটিজগ্গন্তীনং উপট্ঠাযিকানং অগ্গা ভৰিস্সসী’’তি আহ। তস্সা সা সম্পত্তি স্ৰেৰ লদ্ধব্বা ৰিয অহোসি।
সা যাৰতাযুকং পুঞ্ঞং কত্ৰা ততো চুতা দেৰলোকে নিব্বত্তিত্ৰা দেৰমনুস্সেসু সংসরন্তী কস্সপসম্মাসম্বুদ্ধকালে কিকিস্স কাসিরঞ্ঞো সত্তন্নং ধীতানং কনিট্ঠা সঙ্ঘদাসী নাম হুত্ৰা পরকুলং অগন্ত্ৰা তাহি জেট্ঠভগিনীহি সদ্ধিং দীঘরত্তং দানাদীনি পুঞ্ঞানি কত্ৰা কস্সপসম্মাসম্বুদ্ধস্স পাদমূলেপি ‘‘অনাগতে তুম্হাদিসস্স বুদ্ধস্স মাতুট্ঠানে ঠত্ৰা চতুপচ্চযদাযিকানং অগ্গা ভৰেয্য’’ন্তি পত্থনং অকাসি। সা ততো পট্ঠায পন দেৰমনুস্সেসু সংসরন্তী ইমস্মিং অত্তভাৰে মেণ্ডকসেট্ঠিপুত্তস্স ধনঞ্চযসেট্ঠিনো ধীতা হুত্ৰা নিব্বত্তা। ময্হং সাসনে বহূনি পুঞ্ঞানি অকাসি। ইতি খো, ভিক্খৰে, ‘‘ন ময্হং ধীতা গাযতি, পত্থিতপত্থনায পন নিপ্ফত্তিং দিস্ৰা উদানং উদানেতী’’তি ৰত্ৰা সত্থা ধম্মং দেসেন্তো, ‘‘ভিক্খৰে, যথা নাম ছেকো মালাকারো নানাপুপ্ফানং মহন্তং রাসিং কত্ৰা নানপ্পকারে মালাগুণে করোতি, এৰমেৰ ৰিসাখায নানপ্পকারানি পুঞ্ঞানি কাতুং চিত্তং নমতী’’তি ৰত্ৰা ইমং গাথমাহ –
৫৩.
‘‘যথাপি পুপ্ফরাসিম্হা, কযিরা মালাগুণে বহূ।
এৰং জাতেন মচ্চেন, কত্তব্বং কুসলং বহু’’ন্তি॥
তত্থ পুপ্ফরাসিম্হাতি নানপ্পকারানং পুপ্ফানং রাসিম্হা। কযিরাতি করেয্য। মালাগুণে বহূতি একতো ৰণ্টিকমালাদিভেদা নানপ্পকারা মালাৰিকতিযো। মচ্চেনাতি মরিতব্বসভাৰতায ‘‘মচ্চো’’তি লদ্ধনামেন সত্তেন চীৰরদানাদিভেদং বহুং কুসলং কত্তব্বং। তত্থ পুপ্ফরাসিগ্গহণং বহুপুপ্ফদস্সনত্থং। সচে হি অপ্পানি পুপ্ফানি হোন্তি, মালাকারো চ ছেকো নেৰ বহূ মালাগুণে কাতুং সক্কোতি, অছেকো পন অপ্পেসু বহূসুপি পুপ্ফেসু ন সক্কোতিযেৰ। বহূসু পন পুপ্ফেসু সতি ছেকো মালাকারো দক্খো কুসলো বহূ মালাগুণে করোতি, এৰমেৰ সচে একচ্চস্স সদ্ধা মন্দা হোতি, ভোগা চ বহূ সংৰিজ্জন্তি, নেৰ সক্কোতি বহূনি কুসলানি কাতুং, মন্দায চ পন সদ্ধায মন্দেসু চ পন ভোগেসু ন সক্কোতি। উল়ারায চ পন সদ্ধায মন্দেসু চ ভোগেসু ন সক্কোতিযেৰ। উল়ারায চ পন সদ্ধায উল়ারেসু চ ভোগেসু সতি সক্কোতি। তথারূপা চ ৰিসাখা উপাসিকা। তং সন্ধাযেতং ৰুত্তং – ‘‘যথাপি…পে॰… কত্তব্বং কুসলং বহু’’ন্তি।
দেসনাৰসানে বহূ সোতাপন্নাদযো অহেসুং। মহাজনস্স সাত্থিকা ধম্মদেসনা জাতাতি।
ৰিসাখাৰত্থু অট্ঠমং
৯. আনন্দত্থেরপঞ্হাৰত্থু
ন পুপ্ফগন্ধো পটিৰাতমেতীতি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা সাৰত্থিযং ৰিহরন্তো আনন্দত্থেরস্স পঞ্হং ৰিস্সজ্জেন্তো কথেসি।
থেরো কির সাযন্হসমযে পটিসল্লীনো চিন্তেসি – ‘‘ভগৰতা মূলগন্ধো, সারগন্ধো, পুপ্ফগন্ধোতি তযো উত্তমগন্ধা ৰুত্তা, তেসং অনুৰাতমেৰ গন্ধো গচ্ছতি, নো পটিৰাতং। অত্থি নু খো তং গন্ধজাতং, যস্স পটিৰাতম্পি গন্ধো গচ্ছতী’’তি। অথস্স এতদহোসি – ‘‘কিং ময্হং অত্তনা ৰিনিচ্ছিতেন, সত্থারংযেৰ পুচ্ছিস্সামী’’তি। সো সত্থারং উপসঙ্কমিত্ৰা পুচ্ছি। তেন ৰুত্তং –
‘‘অথ খো আযস্মা আনন্দো সাযন্হসমযে পটিসল্লানা ৰুট্ঠিতো যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমি , উপসঙ্কমিত্ৰা ভগৰন্তং অভিৰাদেত্ৰা একমন্তং নিসীদি, একমন্তং নিসিন্নো খো আযস্মা আনন্দো ভগৰন্তং এতদৰোচ –
‘‘তীণিমানি, ভন্তে, গন্ধজাতানি, যেসং অনুৰাতমেৰ গন্ধো গচ্ছতি, নো পটিৰাতং। কতমানি তীণি? মূলগন্ধো, সারগন্ধো, পুপ্ফগন্ধো , ইমানি খো, ভন্তে, তীণি গন্ধজাতানি। যেসং অনুৰাতমেৰ গন্ধো গচ্ছতি, নো পটিৰাতং। অত্থি নু খো, ভন্তে, কিঞ্চি গন্ধজাতং যস্স অনুৰাতম্পি গন্ধো গচ্ছতি, পটিৰাতম্পি গন্ধো গচ্ছতি, অনুৰাতপটিৰাতম্পি গন্ধো গচ্ছতী’’তি? (অ॰ নি॰ ৩.৮০)
অথস্স ভগৰা পঞ্হং ৰিস্সজ্জেন্তো –
‘‘অত্থানন্দ, কিঞ্চি গন্ধজাতং, যস্স অনুৰাতম্পি গন্ধো গচ্ছতি, পটিৰাতম্পি গন্ধো গচ্ছতি, অনুৰাতপটিৰাতম্পি গন্ধো গচ্ছতী’’তি। ‘‘কতমং পন তং, ভন্তে, গন্ধজাতং’’? ‘‘যস্স অনুৰাতম্পি গন্ধো গচ্ছতি, পটিৰাতম্পি গন্ধো গচ্ছতি, অনুৰাতপটিৰাতম্পি গন্ধো গচ্ছতী’’তি?
‘‘ইধানন্দ, যস্মিং গামে ৰা নিগমে ৰা ইত্থী ৰা পুরিসো ৰা বুদ্ধং সরণং গতো হোতি, ধম্মং সরণং গতো হোতি, সঙ্ঘং সরণং গতো হোতি, পাণাতিপাতা পটিৰিরতো হোতি, অদিন্নাদানা পটিৰিরতো হোতি, কামেসুমিচ্ছাচারা পটিৰিরতো হোতি, মুসাৰাদা পটিৰিরতো হোতি, সুরামেরযমজ্জপমাদট্ঠানা পটিৰিরতো হোতি, সীলৰা হোতি কল্যাণধম্মো, ৰিগতমলমচ্ছেরেন চেতসা অগারং অজ্ঝাৰসতি মুত্তচাগো পযতপাণি ৰোস্সগ্গরতো যাচযোগো দানসংৰিভাগরতো।
‘‘তস্স দিসাসু সমণব্রাহ্মণা ৰণ্ণং ভাসন্তি, ‘অমুকস্মিং নাম গামে ৰা নিগমে ৰা ইত্থী ৰা পুরিসো ৰা বুদ্ধং সরণং গতো হোতি, ধম্মং সরণং গতো হোতি, সঙ্ঘং সরণং গতো হোতি…পে॰… দানসংৰিভাগরতো’’’তি।
‘‘দেৰতাপিস্স ৰণ্ণং ভাসন্তি, ‘অমুকস্মিং নাম গামে ৰা নিগমে ৰা ইত্থী ৰা পুরিসো ৰা বুদ্ধং সরণং গতো হোতি, ধম্মং সরণং গতো হোতি, সঙ্ঘং সরণং গতো হোতি…পে॰… দানসংৰিভাগরতো’’’তি। ‘‘ইদং খো তং, আনন্দ, গন্ধজাতং, যস্স অনুৰাতম্পি গন্ধো গচ্ছতি, পটিৰাতম্পি গন্ধো গচ্ছতি , অনুৰাতপটিৰাতম্পি গন্ধো গচ্ছতী’’তি (অ॰ নি॰ ৩.৮০) ৰত্ৰা ইমা গাথা অভাসি –
৫৪.
‘‘ন পুপ্ফগন্ধো পটিৰাতমেতি,
ন চন্দনং তগরমল্লিকা ৰা।
সতঞ্চ গন্ধো পটিৰাতমেতি,
সব্বা দিসা সপ্পুরিসো পৰাযতি॥ (অ॰ নি॰ ৩.৮০)।
৫৫.
‘‘চন্দনং তগরং ৰাপি, উপ্পলং অথ ৰস্সিকী।
এতেসং গন্ধজাতানং, সীলগন্ধো অনুত্তরো’’তি॥
তত্থ ন পুপ্ফগন্ধোতি তাৰতিংসভৰনে পরিচ্ছত্তকরুক্খো আযামতো চ ৰিত্থারতো চ যোজনসতিকো, তস্স পুপ্ফানং আভা পঞ্ঞাস যোজনানি গচ্ছতি, গন্ধো যোজনসতং, সোপি অনুৰাতমেৰ গচ্ছতি, পটিৰাতং পন অট্ঠঙ্গুলমত্তম্পি গন্তুং ন সক্কোতি, এৰরূপোপি ন পুপ্ফগন্ধো পটিৰাতমেতি। চন্দনন্তি চন্দনগন্ধো। তগরমল্লিকা ৰাতি ইমেসম্পি গন্ধো এৰ অধিপ্পেতো। সারগন্ধানং অগ্গস্স হি লোহিতচন্দনস্সাপি তগরস্সপি মল্লিকাযপি অনুৰাতমেৰ ৰাযতি, নো পটিৰাতং। সতঞ্চ গন্ধোতি সপ্পুরিসানং পন বুদ্ধপচ্চেকবুদ্ধসাৰকানং সীলগন্ধো পটিৰাতমেতি। কিং কারণা? সব্বা দিসা সপ্পুরিসো পৰাযতি যস্মা পন সপ্পুরিসো সীলগন্ধেন সব্বাপি দিসা অজ্ঝোত্থরিত্ৰাৰ গচ্ছতি, তস্মা ‘‘তস্স গন্ধো ন পটিৰাতমেতী’’তি ন ৰত্তব্বো । তেন ৰুত্তং ‘‘পটিৰাতমেতী’’তি। ৰস্সিকীতি জাতিসুমনা। এতেসন্তি ইমেসং চন্দনাদীনং গন্ধজাতানং গন্ধতো সীলৰন্তানং সপ্পুরিসানং সীলগন্ধোৰ অনুত্তরো অসদিসো অপটিভাগোতি।
দেসনাৰসানে বহূ সোতাপত্তিফলাদীনি পত্তা। দেসনা মহাজনস্স সাত্থিকা জাতাতি।
আনন্দত্থেরপঞ্হাৰত্থু নৰমং।
১০. মহাকস্সপত্থেরপিণ্ডপাতদিন্নৰত্থু
অপ্পমত্তো অযং গন্ধোতি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা ৰেল়ুৰনে ৰিহরন্তো মহাকস্সপত্থেরস্স পিণ্ডপাতদানং আরব্ভ কথেসি।
একস্মিঞ্হি দিৰসে থেরো সত্তাহচ্চযেন নিরোধা ৰুট্ঠায ‘‘রাজগহে সপদানং পিণ্ডায চরিস্সামী’’তি নিক্খমি। তস্মিং পন সমযে সক্কস্স দেৰরঞ্ঞো পরিচারিকা ককুটপাদিনিযো পঞ্চসতা অচ্ছরাযো ‘‘থেরস্স পিণ্ডপাতং দস্সামা’’তি উস্সাহজাতা পঞ্চ পিণ্ডপাতসতানি সজ্জেত্ৰা আদায অন্তরামগ্গে ঠত্ৰা, ‘‘ভন্তে, ইমং পিণ্ডপাতং গণ্হথ, সঙ্গহং নো করোথা’’তি ৰদিংসু। ‘‘গচ্ছথ তুম্হে, অহং দুগ্গতানং সঙ্গহং করিস্সামী’’তি। ‘‘ভন্তে, মা নো নাসেথ, সঙ্গহং নো করোথা’’তি। থেরো ঞত্ৰা পুন পটিক্খিপিত্ৰা পুনপি অপগন্তুং অনিচ্ছমানা যাচন্তিযো ‘‘অত্তনো পমাণং ন জানাথ, অপগচ্ছথা’’তি অচ্ছরং পহরি। তা থেরস্স অচ্ছরসদ্দং সুত্ৰা সন্থম্ভিত্ৰা সম্মুখা ঠাতুং অসক্কোন্তিযো পলাযিত্ৰা দেৰলোকমেৰ গন্ত্ৰা, সক্কেন ‘‘কহং গতাত্থা’’তি পুট্ঠা, ‘‘‘সমাপত্তিতো ৰুট্ঠিতস্স থেরস্স পিণ্ডপাতং দস্সামা’তি গতাম্হা, দেৰা’’তি। ‘‘দিন্নো পন ৰা’’তি? ‘‘গণ্হিতুং ন ইচ্ছতী’’তি। ‘‘কিং কথেসী’’তি? ‘‘‘দুগ্গতানং সঙ্গহং করিস্সামী’তি আহ, দেৰা’’তি। ‘‘তুম্হে কেনাকারেন গতা’’তি। ‘‘ইমিনাৰ, দেৰা’’তি। সক্কো ‘‘তুম্হাদিসিযো থেরস্স পিণ্ডপাতং কিং দস্সন্তী’’তি সযং দাতুকামো হুত্ৰা, জরাজিণ্ণো মহল্লকো খণ্ডদন্তো পলিতকেসো ওতগ্গসরীরো মহল্লকতন্ত ৰাযো হুত্ৰা সুজম্পি দেৰধীতরং তথারূপমেৰ মহল্লিকং কত্ৰা একং পেসকারৰীথিং মাপেত্ৰা তন্তং পসারেন্তো অচ্ছি।
থেরোপি ‘‘দুগ্গতানং সঙ্গহং করিস্সামী’’তি নগরাভিমুখো গচ্ছন্তো বহিনগরে এৰ তং ৰীথিং দিস্ৰা ওলোকেন্তো দ্ৰে জনে অদ্দস। তস্মিং খণে সক্কো তন্তং পসারেতি, সুজা তসরং ৰট্টেতি। থেরো চিন্তেসি – ‘‘ইমে মহল্লককালেপি কম্মং করোন্তিযেৰ ইমস্মিং নগরে ইমেহি দুগ্গততরা নত্থি মঞ্ঞে, ইমেহি দিন্নং উল়ুঙ্কমত্তম্পি সাকমত্তম্পি গহেত্ৰা ইমেসং সঙ্গহং করিস্সামী’’তি। সো তেসং গেহাভিমুখো অহোসি। সক্কো তং আগচ্ছন্তং দিস্ৰা সুজং আহ – ‘‘ভদ্দে, ময্হং অয্যো ইতো আগচ্ছতি, ত্ৰং অপস্সন্তী ৰিয তুণ্হী হুত্ৰা নিসীদ, খণেন থেরং ৰঞ্চেত্ৰা পিণ্ডপাতং দস্সামা’’তি। থেরো আগন্ত্ৰা গেহদ্ৰারে অট্ঠাসি। তেপি অপস্সন্তা ৰিয অত্তনো কম্মমেৰ করোন্তা থোকং আগমিংসু।
অথ সক্কো ‘‘গেহদ্ৰারে একো থেরো ৰিয ঠিতো, উপধারেহি তাৰা’’তি আহ। ‘‘গন্ত্ৰা উপধারেথ, সামী’’তি। সো গেহা নিক্খমিত্ৰা থেরং পঞ্চপতিট্ঠিতেন ৰন্দিত্ৰা উভোহি হত্থেহি জণ্ণুকানি ওলম্বিত্ৰা নিত্থুনন্তো উট্ঠায ‘‘কতরো থেরো নু খো অয্যো’’তি থোকং ওসক্কিত্ৰা ‘‘অক্খীনি মে ধূমাযন্তী’’তি ৰত্ৰা নলাটে হত্থং ঠপেত্ৰা উদ্ধং ওলোকেত্ৰা ‘‘অহো দুক্খং, অয্যো নো মহাকস্সপত্থেরো চিরস্সং মে কুটিদ্ৰারং আগতো, অত্থি নু খো কিঞ্চি গেহে’’তি আহ। সুজা থোকং আকুলং ৰিয হুত্ৰা ‘‘অত্থি, সামী’’তি পটিৰচনং অদাসি। সক্কো, ‘‘ভন্তে, লূখং ৰা পণীতং ৰাতি অচিন্তেত্ৰা সঙ্গহং নো করোথা’’তি পত্তং গণ্হি। থেরো ‘‘এতেহি দিন্নং সাকং ৰা হোতু কুণ্ডকমুট্ঠি ৰা, সঙ্গহং নেসং করিস্সামী’’তি পত্তং অদাসি। সো অন্তোঘরং পৰিসিত্ৰা ঘটিওদনং নাম ঘটিযা উদ্ধরিত্ৰা পত্তং পূরেত্ৰা থেরস্স হত্থে ঠপেসি। সো অহোসি পিণ্ডপাতো অনেকসূপব্যঞ্জনো, সকলং রাজগহনগরং গন্ধেন অজ্ঝোত্থরি।
তদা থেরো চিন্তেসি – ‘‘অযং পুরিসো অপ্পেসক্খো, পিণ্ডপাতো মহেসক্খো, সক্কস্স ভোজনসদিসো, কো নু খো এসো’’তি। অথ নং ‘‘সক্কো’’তি ঞত্ৰা আহ – ‘‘ভারিযং তে কম্মং কতং দুগ্গতানং সম্পত্তিং ৰিলুম্পন্তেন, অজ্জ ময্হং দানং দত্ৰা কোচিদেৰ দুগ্গতো সেনাপতিট্ঠানং ৰা সেট্ঠিট্ঠানং ৰা লভেয্যা’’তি। ‘‘মযা দুগ্গততরো নত্থি, ভন্তে’’তি। ‘‘কিং কারণা ত্ৰং দুগ্গতো দেৰলোকে রজ্জসিরিং অনুভৰন্তো’’তি? ‘‘ভন্তে, এৰং নামেতং, মযা পন অনুপ্পন্নে বুদ্ধে কল্যাণকম্মং কতং, বুদ্ধুপ্পাদে ৰত্তমানে কল্যাণকম্মং কত্ৰা চূল়রথদেৰপুত্তো মহারথদেৰপুত্তো অনেকৰণ্ণদেৰপুত্তোতি ইমে তযো সমানদেৰপুত্তা মম আসন্নট্ঠানে নিব্বত্তা, মযা তেজৰন্ততরা। অহঞ্হি তেসু দেৰপুত্তেসু ‘নক্খত্তং কীল়িস্সামা’তি পরিচারিকাযো গহেত্ৰা অন্তরৰীথিং ওতিণ্ণেসু পলাযিত্ৰা গেহং পৰিসামি। তেসঞ্হি সরীরতো তেজো মম সরীরং ওত্থরতি, মম সরীরতো তেজো তেসং সরীরং ন ওত্থরতি, ‘কো মযা দুগ্গততরো, ভন্তে’তি। ‘এৰং সন্তেপি ইতো পট্ঠায ময্হং মা এৰং ৰঞ্চেত্ৰা দানমদাসী’’’তি। ‘‘ৰঞ্চেত্ৰা তুম্হাকং দানে দিন্নে ময্হং কুসলং অত্থি, ন অত্থী’’তি? ‘‘অত্থাৰুসো’’তি। ‘‘এৰং সন্তে কুসলকম্মকরণং নাম ময্হং ভারো, ভন্তে’’তি। সো এৰং ৰত্ৰা থেরং ৰন্দিত্ৰা সুজং গহেত্ৰা থেরং পদক্খিণং কত্ৰা ৰেহাসং অব্ভুগ্গন্ত্ৰা ‘‘অহো দানং পরমদানং কস্সপে সুপ্পতিট্ঠিত’’ন্তি উদানং উদানেসি। তেন ৰুত্তং –
‘‘একং সমযং ভগৰা রাজগহে ৰিহরতি ৰেল়ুৰনে কলন্দকনিৰাপে। তেন খো পন সমযেন আযস্মা মহাকস্সপো পিপ্পলিগুহাযং ৰিহরতি, সত্তাহং একপল্লঙ্কেন নিসিন্নো হোতি অঞ্ঞতরং সমাধিং সমাপজ্জিত্ৰা। অথ খো আযস্মা মহাকস্সপো তস্স সত্তাহস্স অচ্চযেন তম্হা সমাধিম্হা ৰুট্ঠাসি। অথ খো আযস্মতো মহাকস্সপস্স তম্হা সমাধিম্হা ৰুট্ঠিতস্স এতদহোসি – ‘‘যংনূনাহং রাজগহং পিণ্ডায পৰিসেয্য’’ন্তি।
‘‘তেন খো পন সমযেন পঞ্চমত্তানি দেৰতাসতানি উস্সুক্কং আপন্নানি হোন্তি আযস্মতো মহাকস্সপস্স পিণ্ডপাতপটিলাভায। অথ খো আযস্মা মহাকস্সপো তানি পঞ্চমত্তানি দেৰতাসতানি পটিক্খিপিত্ৰা পুব্বণ্হসমযং নিৰাসেত্ৰা পত্তচীৰরমাদায রাজগহং পিণ্ডায পাৰিসি।
‘‘তেন খো পন সমযেন সক্কো দেৰানমিন্দো আযস্মতো মহাকস্সপস্স পিণ্ডপাতং দাতুকামো হোতি। পেসকারৰণ্ণং অভিনিম্মিনিত্ৰা তন্তং ৰিনাতি, সুজা অসুরকঞ্ঞা তসরং পূরেতি। অথ খো আযস্মা মহাকস্সপো রাজগহে সপদানং পিণ্ডায চরমানো যেন সক্কস্স দেৰানমিন্দস্স নিৰেসনং তেনুপসঙ্কমি, অদ্দসা খো সক্কো দেৰানমিন্দো আযস্মন্তং মহাকস্সপং দূরতোৰ আগচ্ছন্তং, দিস্ৰা ঘরা নিক্খমিত্ৰা পচ্চুগ্গন্ত্ৰা হত্থতো পত্তং গহেত্ৰা ঘরং পৰিসিত্ৰা ঘটিযা ওদনং উদ্ধরিত্ৰা পত্তং পূরেত্ৰা আযস্মতো মহাকস্সপস্স অদাসি। সো অহোসি পিণ্ডপাতো অনেকসূপো অনেকব্যঞ্জনো অনেকরসব্যঞ্জনো। অথ খো আযস্মতো মহাকস্সপস্স এতদহোসি – ‘কো নু খো অযং সত্তো, যস্সাযং এৰরূপো ইদ্ধানুভাৰো’তি। অথ খো আযস্মতো মহাকস্সপস্স এতদহোসি – ‘সক্কো খো অযং দেৰানমিন্দো’তি ৰিদিত্ৰা সক্কং দেৰানমিন্দং এতদৰোচ – ‘কতং খো তে ইদং, কোসিয, মা পুনপি এৰরূপমকাসী’’’তি। ‘‘অম্হাকম্পি, ভন্তে কস্সপ, পুঞ্ঞেন অত্থো, অম্হাকম্পি পুঞ্ঞেন করণীয’’ন্তি।
‘‘অথ খো সক্কো দেৰানমিন্দো আযস্মন্তং মহাকস্সপং অভিৰাদেত্ৰা পদক্খিণং কত্ৰা ৰেহাসং অব্ভুগ্গন্ত্ৰা আকাসে অন্তলিক্খে তিক্খত্তুং উদানং উদানেসি – ‘অহো দানং পরমদানং কস্সপে সুপ্পতিট্ঠিতং, অহো দানং পরমদানং কস্সপে সুপ্পতিট্ঠিতং, অহো দানং পরমদানং কস্সপে সুপ্পতিট্ঠিত’’’ন্তি (উদা॰ ২৭)।
অথ খো ভগৰা ৰিহারে ঠিতো এৰ তস্স তং সদ্দং সুত্ৰা ভিক্খূ আমন্তেত্ৰা – ‘‘পস্সথ , ভিক্খৰে, সক্কং দেৰানমিন্দং উদানং উদানেত্ৰা আকাসেন গচ্ছন্ত’’ন্তি আহ। ‘‘কিং পন তেন কতং, ভন্তে’’তি? ‘‘ৰঞ্চেত্ৰা তেন ময্হং পুত্তস্স কস্সপস্স পিণ্ডপাতো দিন্নো, তং দত্ৰা তুট্ঠমানসো উদানং উদানেন্তো গচ্ছতী’’তি। ‘‘থেরস্স পিণ্ডপাতং দাতুং ৰট্টতী’’তি কথং, ভন্তে, তেন ঞাতন্তি। ‘‘ভিক্খৰে, মম পুত্তেন সদিসং নাম পিণ্ডপাতিকং দেৰাপি মনুস্সাপি পিহযন্তীতি ৰত্ৰা সযম্পি উদানং উদানে’’সি। সুত্তে পন এত্থকমেৰ আগতং –
‘‘অস্সোসি খো ভগৰা দিব্বায সোতধাতুযা ৰিসুদ্ধায অতিক্কন্তমানুসিকায সক্কস্স দেৰানমিন্দস্স ৰেহাসং অব্ভুগ্গন্ত্ৰা আকাসে অন্তলিক্খে তিক্খত্তুং উদানং উদানেন্তস্স ‘‘অহো দানং পরমদানং কস্সপে সুপ্পতিট্ঠিতং, অহো দানং পরমদানং কস্সপে সুপ্পতিট্ঠিতং, অহো দানং পরমদানং কস্সপে সুপ্পতিট্ঠিত’’ন্তি (উদা॰ ২৭)।
অথ খো ভগৰা এতমত্থং ৰিদিত্ৰা তাযং ৰেলাযং ইমং উদানং উদানেসি –
‘‘পিণ্ডপাতিকস্স ভিক্খুনো,
অত্তভরস্স অনঞ্ঞপোসিনো।
দেৰা পিহযন্তি তাদিনো,
উপসন্তস্স সদা সতীমতো’’তি॥ (উদা॰ ২৭)।
ইমঞ্চ পন উদানং উদানেত্ৰা, ‘‘ভিক্খৰে, সক্কো দেৰানমিন্দো মম পুত্তস্স সীলগন্ধেন আগন্ত্ৰা পিণ্ডপাতং অদাসী’’তি ৰত্ৰা ইমং গাথমাহ –
৫৬.
‘‘অপ্পমত্তো অযং গন্ধো, য্ৰাযং তগরচন্দনং।
যো চ সীলৰতং গন্ধো, ৰাতি দেৰেসু উত্তমো’’তি॥
তত্থ অপ্পমত্তোতি পরিত্তপ্পমাণো। যো চ সীলৰতন্তি যো পন সীলৰন্তানং সীলগন্ধো, সো তগরং ৰিয লোহিতচন্দনং ৰিয চ পরিত্তকো ন হোতি, অতিৰিয উল়ারো ৰিপ্ফারিতো। তেনেৰ কারণেন ৰাতি দেৰেসু উত্তমোতি পৰরো সেট্ঠো হুত্ৰা দেৰেসু চ মনুস্সেসু চ সব্বত্থমেৰ ৰাযতি, ওত্থরন্তো গচ্ছতীতি।
দেসনাৰসানে বহূ সোতাপত্তিফলাদীনি পত্তা। দেসনা মহাজনস্স সাত্থিকা জাতাতি।
মহাকস্সপত্থেরপিণ্ডপাতদিন্নৰত্থু দসমং।
১১. গোধিকত্থেরপরিনিব্বানৰত্থু
তেসং সম্পন্নসীলানন্তি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা রাজগহং উপনিস্সায ৰেল়ুৰনে ৰিহরন্তো গোধিকত্থেরস্স পরিনিব্বানং আরব্ভ কথেসি।
সো হি আযস্মা ইসিগিলিপস্সে কাল়সিলাযং ৰিহরন্তো অপ্পমত্তো আতাপী পহিতত্তো সামাযিকং চেতোৰিমুত্তিং ফুসিত্ৰা একস্স অনুস্সাযিকস্স রোগস্স ৰসেন ততো পরিহাযি। সো দুতিযম্পি ততিযম্পি ছক্খত্তুং ঝানং নিব্বত্তেত্ৰা পরিহীনো, সত্তমে ৰারে উপ্পাদেত্ৰা চিন্তেসি – ‘‘অহং ছক্খত্তুং ঝানা পরিহীনো, পরিহীনজ্ঝানস্স খো পন অনিযতা গতি, ইদানেৰ সত্থং আহরিস্সামী’’তি কেসোরোপনসত্থকং গহেত্ৰা গলনাল়িং ছিন্দিতুং পঞ্চকে নিপজ্জি। মারো তস্স চিত্তং ঞত্ৰা ‘‘অযং ভিক্খু সত্থং আহরিতুকামো, সত্থং আহরন্তা খো পন জীৰিতে নিরপেক্খা হোন্তি, তে ৰিপস্সনং পট্ঠপেত্ৰা অরহত্তম্পি পাপুণন্তি, সচাহং এতং ৰারেস্সামি, ন মে ৰচনং করিস্সতি, সত্থারং ৰারাপেস্সামী’’তি অঞ্ঞাতকৰেসেন সত্থারং উপসঙ্কমিত্ৰা এৰমাহ –
‘‘মহাৰীর মহাপঞ্ঞ, ইদ্ধিযা যসসা জলং।
সব্বৰেরভযাতীত, পাদে ৰন্দামি চক্খুম॥
‘‘সাৰকো তে মহাৰীর, মরণং মরণাভিভূ।
আকঙ্খতি চেতযতি, তং নিসেধ জুতিন্ধর॥
‘‘কথঞ্হি ভগৰা তুয্হং, সাৰকো সাসনে রতো।
অপ্পত্তমানসো সেক্খো, কালং কযিরা জনে সুতা’’তি॥ (সং॰ নি॰ ১.১৫৯)।
তস্মিং খণে থেরেন সত্থং আহরিতং হোতি। সত্থা ‘‘মারো অয’’ন্তি ৰিদিত্ৰা ইমং গাথমাহ –
‘‘এৰঞ্হি ধীরা কুব্বন্তি, নাৰকঙ্খন্তি জীৰিতং।
সমূলং তণ্হমব্বুয্হ, গোধিকো পরিনিব্বুতো’’তি॥ (সং॰ নি॰ ১.১৫৯)।
অথ খো ভগৰা সম্বহুলেহি ভিক্খূহি সদ্ধিং থেরস্স সত্থং আহরিত্ৰা নিপন্নট্ঠানং অগমাসি। তস্মিং খণে মারো পাপিমা ‘‘কত্থ নু খো ইমস্স পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণং পতিট্ঠিত’’ন্তি ধূমরাসি ৰিয তিমিরপুঞ্জো ৰিয চ হুত্ৰা সব্বদিসাসু থেরস্স ৰিঞ্ঞাণং সমন্ৰেসতি। ভগৰা তং ধূমতিমিরভাৰং ভিক্খূনং দস্সেত্ৰা ‘‘এসো খো, ভিক্খৰে, মারো পাপিমা গোধিকস্স কুলপুত্তস্স ৰিঞ্ঞাণং সমন্ৰেসতি ‘কত্থ গোধিকস্স কুলপুত্তস্স ৰিঞ্ঞাণং পতিট্ঠিত’ন্তি। অপতিট্ঠিতেন চ, ভিক্খৰে, ৰিঞ্ঞাণেন গোধিকো কুলপুত্তো পরিনিব্বুতো’’তি আহ। মারোপি তস্স ৰিঞ্ঞাণট্ঠানং দট্ঠুং অসক্কোন্তো কুমারকৰণ্ণো হুত্ৰা বেলুৰপণ্ডুৰীণং আদায সত্থারং উপসঙ্কমিত্ৰা পুচ্ছি –
‘‘উদ্ধং অধো চ তিরিযং, দিসা অনুদিসা স্ৰহং।
অন্ৰেসং নাধিগচ্ছামি, গোধিকো সো কুহিং গতো’’তি॥ (সং॰ নি॰ ১.১৫৯)।
অথ নং সত্থা আহ –
‘‘যো ধীরো ধিতিসম্পন্নো, ঝাযী ঝানরতো সদা।
অহোরত্তং অনুযুঞ্জং, জীৰিতং অনিকামযং॥
‘‘জেত্ৰান মচ্চুনো সেনং, অনাগন্ত্ৰা পুনব্ভৰং।
সমূলং তণ্হমব্বুয্হ, গোধিকো পরিনিব্বুতো’’তি॥ (সং॰ নি॰ ১.১৫৯)।
এৰং ৰুত্তে মারো পাপিমা ভগৰন্তং গাথায অজ্ঝভাসি –
‘‘তস্স সোকপরেতস্স, ৰীণা কচ্ছা অভস্সথ।
ততো সো দুম্মনো যক্খো, তত্থেৰন্তরধাযথা’’তি॥ (সং॰ নি॰ ১.১৫৯)।
সত্থাপি ‘‘কিং তে, পাপিম, গোধিকস্স কুলপুত্তস্স নিব্বত্তট্ঠানেন? তস্স হি নিব্বত্তট্ঠানং তুম্হাদিসানং সতম্পি সহস্সম্পি দট্ঠুং ন সক্কোতী’’তি ৰত্ৰা ইমং গাথমাহ –
৫৭.
‘‘তেসং সম্পন্নসীলানং, অপ্পমাদৰিহারিনং।
সম্মদঞ্ঞা ৰিমুত্তানং, মারো মগ্গং ন ৰিন্দতী’’তি॥
তত্থ তেসন্তি যথা অপ্পতিট্ঠিতেন ৰিঞ্ঞাণেন গোধিকো কুলপুত্তো পরিনিব্বুতো, যে চ এৰং পরিনিব্বাযন্তি, তেসং সম্পন্নসীলানন্তি পরিপুণ্ণসীলানং। অপ্পমাদৰিহারিনন্তি সতিঅৰিপ্পৰাসসঙ্খাতেন অপ্পমাদেন ৰিহরন্তানং। সম্মদঞ্ঞা ৰিমুত্তানন্তি হেতুনা ঞাযেন কারণেন জানিত্ৰা ‘‘তদঙ্গৰিমুত্তিযা, ৰিক্খম্ভনৰিমুত্তিযা, সমুচ্ছেদৰিমুত্তিযা, পটিপ্পস্সদ্ধিৰিমুত্তিযা, নিস্সরণৰিমুত্তিযা’’তি ইমাহি পঞ্চহি ৰিমুত্তীহি ৰিমুত্তানং। মারো মগ্গং ন ৰিন্দতীতি এৰরূপানং মহাখীণাসৰানং সব্বথামেন মগ্গন্তোপি মারো গতমগ্গং ন ৰিন্দতি ন লভতি ন পস্সতীতি।
দেসনাৰসানে বহূ সোতাপত্তিফলাদীনি পত্তা। দেসনা মহাজনস্স সাত্থিকা জাতাতি।
গোধিকত্থেরপরিনিব্বানৰত্থু একাদসমং।
১২. গরহদিন্নৰত্থু
যথা সঙ্কারট্ঠানস্মিন্তি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা জেতৰনে ৰিহরন্তো গরহদিন্নং নাম নিগণ্ঠসাৰকং আরব্ভ কথেসি।
সাৰত্থিযঞ্হি সিরিগুত্তো চ গরহদিন্নো চাতি দ্ৰে সহাযকা অহেসুং। তেসু সিরিগুত্তো উপাসকো বুদ্ধসাৰকো, গরহদিন্নো নিগণ্ঠসাৰকো । তং নিগণ্ঠা অভিক্খণং এৰং ৰদন্তি – ‘‘তৰ সহাযকং সিরিগুত্তং ‘কিং ত্ৰং সমণং গোতমং উপসঙ্কমসি, তস্স সন্তিকে কিং লভিস্সসী’তি ৰত্ৰা যথা অম্হে উপসঙ্কমিত্ৰা অম্হাকঞ্চ দেয্যধম্মং দস্সতি, কিং এৰং ওৰদিতুং ন ৰট্টতী’’তি। গরহদিন্নো তেসং ৰচনং সুত্ৰা অভিক্খণং গন্ত্ৰা ঠিতনিসিন্নট্ঠানাদীসু সিরিগুত্তং এৰং ওৰদতি – ‘‘সম্ম, কিং তে সমণেন গোতমেন, তং উপসঙ্কমিত্ৰা কিং লভিস্সসি, কিং তে মম, অয্যে, উপসঙ্কমিত্ৰা তেসং দানং দাতুং ন ৰট্টতী’’তি? সিরিগুত্তো তস্স কথং সুত্ৰাপি বহূ দিৰসে তুণ্হী হুত্ৰা নিব্বিজ্জিত্ৰা একদিৰসং, ‘‘সম্ম, ত্ৰং অভিক্খণং আগন্ত্ৰা মং ঠিতট্ঠানাদীসু এৰং ৰদেসি, ‘সমণং গোতমং উপসঙ্কমিত্ৰা কিং লভিস্সসি, মম, অয্যে, উপসঙ্কমিত্ৰা তেসং দানং দেহী’তি, কথেহি তাৰ মে, তৰ, অয্যা, কিং জানন্তী’’তি? ‘‘‘অহো, সামি, মা এৰং ৰদ, মম অয্যানং অঞ্ঞাতং নাম নত্থি, সব্বং অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নং সব্বং কাযৰচীমনোকম্মং ইদং ভৰিস্সতি, ইদং ন ভৰিস্সতী’তি সব্বং ভব্বাভব্বং জানন্তী’’তি? ‘‘এৰং ৰদেসী’’তি। ‘‘আম, ৰদেমী’’তি। ‘‘যদি এৰং, অতিভারিযং তে কতং, এত্তকং কালং ময্হং এতমত্থং অনাচিক্খন্তেন, অজ্জ মযা অয্যানং ঞাণানুভাৰো ঞাতো, গচ্ছ, সম্ম, অয্যে, মম ৰচনেন নিমন্তেহী’’তি। সো নিগণ্ঠানং সন্তিকং গন্ত্ৰা তে ৰন্দিত্ৰা ‘‘ময্হং সহাযকো সিরিগুত্তো স্ৰাতনায তুম্হে নিমন্তেতী’’তি আহ। ‘‘সিরিগুত্তেন সামং ত্ৰং ৰুত্তো’’তি? ‘‘আম, অয্যা’’তি। তে হট্ঠতুট্ঠা হুত্ৰা ‘‘নিপ্ফন্নং নো কিচ্চং, সিরিগুত্তস্স অম্হেসু পসন্নকালতো পট্ঠায কা নাম সম্পত্তি অম্হাকং ন ভৰিস্সতী’’তি ৰদিংসু।
সিরিগুত্তস্সাপি মহন্তং নিৰেসনং। সো তস্মিং দ্ৰিন্নং গেহানং অন্তরে উভতো দীঘং আৰাটং খণাপেত্ৰা গূথকললস্স পূরাপেসি। বহিআৰাটে দ্ৰীসু পরিযন্তেসু খাণুকে কোট্টাপেত্ৰা তেসু রজ্জুযো বন্ধাপেত্ৰা আসনানং পুরিমপাদে আৰাটস্স পুরিমপস্সে ঠপাপেত্ৰা পচ্ছিমপাদে রজ্জুকেসু ঠপাপেসি। ‘‘এৰং নিসিন্নকালে এৰং অৰংসিরা পতিস্সন্তী’’তি মঞ্ঞমানো যথা আৰাটো ন পঞ্ঞাযতি, এৰং আসনানং উপরি পচ্চত্থরণানি দাপেসি। মহন্তা মহন্তা চাটিযো ঠপাপেত্ৰা কদলিপণ্ণেহি চ সেতপিলোতিকাহি চ মুখানি বন্ধাপেত্ৰা তা তুচ্ছা এৰ গেহস্স পচ্ছিমভাগে বহি যাগুভত্তসিত্থসপ্পিতেলমধুফাণিতপূৰচুণ্ণমক্খিতা কত্ৰা ঠপাপেসি। গরহদিন্নো পাতোৰ তস্স ঘরং ৰেগেন গন্ত্ৰা, ‘‘অয্যানং সক্কারো সজ্জিতো’’তি পুচ্ছি। ‘‘আম, সম্ম, সজ্জিতো’’তি। ‘‘কহং পন এসো’’তি। ‘‘এতাসু এত্তিকাসু চাটীসু যাগু, এত্তিকাসু ভত্তং, এত্তিকাসু সপ্পিফাণিতপূৰাদীনি পূরিতানি, আসনানি পঞ্ঞত্তানী’’তি। সো ‘‘সাধূ’’তি ৰত্ৰা গতো তস্স গতকালে পঞ্চসতা নিগণ্ঠা আগমিংসু। সিরিগুত্তো গেহা নিক্খমিত্ৰা পঞ্চপতিট্ঠিতেন নিগণ্ঠে ৰন্দিত্ৰা তেসং পুরতো অঞ্জলিং পগ্গয্হ ঠিতো এৰং চিন্তেসি – ‘‘তুম্হে কির অতীতাদিভেদং সব্বং জানাথ, এৰং তুম্হাকং উপট্ঠাকেন ময্হং কথিতং। সচে সব্বং তুম্হে জানাথ, ময্হং গেহং মা পৰিসিত্থ। মম গেহং পৰিট্ঠানঞ্হি ৰো নেৰ যাগু অত্থি, ন ভত্তাদীনি। সচে অজানিত্ৰা পৰিসিস্সথ, গূথআৰাটে ৰো পাতেত্ৰা পোথেস্সামী’’তি এৰং চিন্তেত্ৰা পুরিসানং সঞ্ঞং অদাসি। এৰং তেসং নিসীদনভাৰং ঞত্ৰা পচ্ছিমপস্সে ঠত্ৰা আসনানং উপরি পচ্চত্থরণানি অপনেয্যাথ, মা তানি অসুচিনা মক্খযিংসূতি।
অথ নিগণ্ঠে ‘‘ইতো এথ, ভন্তে’’তি আহ। নিগণ্ঠা পৰিসিত্ৰা পঞ্ঞত্তাসনেসু নিসীদিতুং আরভিংসু। অথ নে মনুস্সা ৰদিংসু – ‘‘আগমেথ, ভন্তে, মা তাৰ নিসীদথা’’তি। ‘‘কিং কারণা’’তি? ‘‘অম্হাকং গেহং পৰিট্ঠানং অয্যানং ৰত্তং ঞত্ৰা নিসীদিতুং ৰট্টতী’’তি। ‘‘কিং কাতুং ৰট্টতি, আৰুসো’’তি? ‘‘অত্তনো অত্তনো পত্তাসনমূলেসু ঠত্ৰা সব্বেপি একপ্পহারেনেৰ নিসীদিতুং ৰট্টতী’’তি। ইদং কিরস্স অধিপ্পাযো – ‘‘একস্মিং আৰাটে পতিতে ‘মা, আৰুসো, অৰসেসা আসনে নিসীদন্তূ’তি ৰত্তুং মা লভতূ’’তি। তে ‘‘সাধূ’’তি ৰত্ৰা ‘‘ইমেহি কথিতকথং অম্হেহি কাতুং ৰট্টতী’’তি চিন্তযিংসু। অথ সব্বে অত্তনো অত্তনো পত্তাসনমূলে পটিপাটিযা অট্ঠংসু। অথ নে, ‘‘ভন্তে, খিপ্পং একপ্পহারেনেৰ নিসীদথা’’তি ৰত্ৰা তেসং নিসিন্নভাৰং ঞত্ৰা আসনানং উপরি পচ্চত্থরণানি নীহরিংসু। নিগণ্ঠা একপ্পহারেনেৰ নিসিন্না, রজ্জূনং উপরি ঠপিতা আসনপাদা ভট্ঠা, নিগণ্ঠা অৰংসিরা আৰাটে পতিংসু। সিরিগুত্তো তেসু পতিতেসু দ্ৰারং পিদহিত্ৰা তে উত্তিণ্ণুত্তিণ্ণে ‘‘অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নং কস্মা ন জানাথা’’তি দণ্ডেহি পাথেত্ৰা ‘‘এত্তকং এতেসং ৰট্টিস্সতী’’তি দ্ৰারং ৰিৰরাপেসি। তে নিক্খমিত্ৰা পলাযিতুং আরভিংসু। গমনমগ্গে পন তেসং সুধাপরিকম্মকতং ভূমিং পিচ্ছিলং কারাপেসি। তে তত্থ অসণ্ঠহিত্ৰা পতিতে পতিতে পুন পোথাপেত্ৰা ‘‘অলং এত্তকং তুম্হাক’’ন্তি উয্যোজেসি। তে ‘‘নাসিতম্হা তযা, নাসিতম্হা তযা’’তি কন্দন্তা উপট্ঠাকস্স গেহদ্ৰারং অগমংসু।
গরহদিন্নো তং ৰিপ্পকারং দিস্ৰা কুদ্ধো ‘‘নাসিতম্হি সিরিগুত্তেন, হত্থং পসারেত্ৰা ৰন্দন্তানং সদেৰকে লোকে যথারুচিযা দাতুং সমত্থে নাম পুঞ্ঞক্খেত্তভূতে মম, অয্যে , পোথাপেত্ৰা ব্যসনং পাপেসী’’তি রাজকুলং গন্ত্ৰা তস্স কহাপণসহস্সং দণ্ডং কারেসি। অথস্স রাজা সাসনং পেসেসি। সো গন্ত্ৰা রাজানং ৰন্দিত্ৰা, ‘‘দেৰ, উপপরিক্খিত্ৰা দণ্ডং গণ্হথ, মা অনুপপরিক্খিত্ৰা’’তি আহ। ‘‘উপপরিক্খিত্ৰা গণ্হিস্সামী’’তি। ‘‘সাধু, দেৰা’’তি। ‘‘তেন হি গণ্হাহী’’তি। দেৰ, ময্হং সহাযকো নিগণ্ঠসাৰকো মং উপসঙ্কমিত্ৰা ঠিতনিসিন্নট্ঠানাদীসু অভিণ্হং এৰং ৰদেসি – ‘‘সম্ম, কিং তে সমণেন গোতমেন, তং উপসঙ্কমিত্ৰা কিং লভিস্সসী’’তি ইদং আদিং কত্ৰা সিরিগুত্তো সব্বং তং পৰত্তিং আরোচেত্ৰা ‘‘দেৰ, সচে ইমস্মিং কারণে দণ্ডং গহেতুং যুত্তং, গণ্হথা’’তি। রাজা গরহদিন্নং ওলোকেত্ৰা ‘‘সচ্চং কির তে এৰং ৰুত্ত’’ন্তি আহ। ‘‘সচ্চং, দেৰা’’তি। ত্ৰং এত্তকম্পি অজানন্তে সত্থারোতি গহেত্ৰা ৰিচরন্তো ‘‘সব্বং জানন্তী’’তি কিং কারণা তথাগতসাৰকস্স কথেসি। ‘‘তযা আরোপিতদণ্ডো তুয্হমেৰ হোতূ’’তি এৰং স্ৰেৰ দণ্ডং পাপিতো, তস্সেৰ কুলূপকা পোথেত্ৰা নীহটা।
সো তং কুজ্ঝিত্ৰা ততো পট্ঠায অড্ঢমাসমত্তম্পি সিরিগুত্তেন সদ্ধিং অকথেত্ৰা চিন্তেসি – ‘‘এৰং ৰিচরিতুং ময্হং অযুত্তং, এতস্স কুলূপকানম্পি মযা ব্যসনং কাতুং ৰট্টতী’’তি সিরিগুত্তং উপসঙ্কমিত্ৰা আহ – ‘‘সহায সিরিগুত্তা’’তি। ‘‘কিং, সম্মা’’তি? ‘‘ঞাতিসুহজ্জানং নাম কলহোপি হোতি ৰিৰাদোপি, কিং ত্ৰং কিঞ্চি ন কথেসি, কস্মা এৰং করোসী’’তি? ‘‘সম্ম, তৰ মযা সদ্ধিং অকথনতো ন কথেমী’’তি। ‘‘যং, সম্ম, কতং, কতমেৰ তং ন মযং মেত্তিং ভিন্দিস্সামা’’তি। ততো পট্ঠায উভোপি একট্ঠানে তিট্ঠন্তি নিসীদন্তি । অথেকদিৰসং সিরিগুত্তো গরহদিন্নং আহ – ‘‘কিং তে নিগণ্ঠেহি, তে উপসঙ্কমিত্ৰা কিং লভিস্সসি, মম সত্থারং উপসঙ্কমিতুং ৰা অয্যানং দানং দাতুং ৰা কিং তে ন ৰট্টতী’’তি? সোপি এতমেৰ পচ্চাসীসতি, তেনস্স কণ্ডুৰনট্ঠানে নখেন ৰিলেখিতং ৰিয অহোসি। সো, ‘‘সিরিগুত্ত, তৰ সত্থা কিং জানাতী’’তি পুচ্ছি। ‘‘অম্ভো, মা এৰং ৰদ, সত্থু মে অজানিতব্বং নাম নত্থি, অতীতাদিভেদং সব্বং জানাতি, সোল়সহাকারেহি সত্তানং চিত্তং পরিচ্ছিন্দতী’’তি। ‘‘অহং এৰং ন জানামি, কস্মা ময্হং এত্তকং কালং ন কথেসি, তেন হি ত্ৰং গচ্ছ, তৰ সত্থারং স্ৰাতনায নিমন্তেহি, ভোজেস্সামি, পঞ্চহি ভিক্খুসতেহি সদ্ধিং মম ভিক্খং গণ্হিতুং ৰদেহী’’তি।
সিরিগুত্তো সত্থারং উপসঙ্কমিত্ৰা ৰন্দিত্ৰা এৰমাহ – ‘‘ভন্তে, মম সহাযকো গরহদিন্নো তুম্হে নিমন্তাপেতি, পঞ্চহি কির ভিক্খুসতেহি সদ্ধিং স্ৰে তস্স ভিক্খং গণ্হথ, পুরিমদিৰসে খো পন তস্স কুলূপকানং মযা ইদং নাম কতং, মযা কতস্স পটিকরণম্পি ন জানামি, তুম্হাকং সুদ্ধচিত্তেন ভিক্খং দাতুকামতম্পি ন জানামি, আৰজ্জেত্ৰা যুত্তং চে, অধিৰাসেথ। নো চে, মা অধিৰাসযিত্থা’’তি। সত্থা ‘‘কিং নু খো সো অম্হাকং কাতু কামো’’তি আৰজ্জেত্ৰা অদ্দস ‘‘দ্ৰিন্নং গেহানং অন্তরে মহন্তং আৰাটং খণাপেত্ৰা অসীতিসকটমত্তানি খদিরদারূনি আহরাপেত্ৰা পূরাপেত্ৰা অগ্গিং দত্ৰা অম্হে অঙ্গারআৰাটে পাতেত্ৰা নিগ্গণ্হিতুকামো’’তি। পুন আৰজ্জেসি – ‘‘কিং নু খো তত্থ গতপচ্চযা অত্থো অত্থি, নত্থী’’তি। ততো ইদং অদ্দস – ‘‘অহং অঙ্গারআৰাটে পাদং পসারেস্সামি, তং পটিচ্ছাদেত্ৰা ঠপিতকিলঞ্জং অন্তরধাযিস্সতি, অঙ্গারকাসুং ভিন্দিত্ৰা চক্কমত্তং মহাপদুমং উট্ঠহিস্সতি, অথাহং পদুমকণ্ণিকা অক্কমন্তো আসনে নিসীদিস্সামি, পঞ্চসতা ভিক্খূপি তথেৰ গন্ত্ৰা নিসীদিস্সন্তি, মহাজনো সন্নিপতিস্সতি, অহং তস্মিং সমাগমে দ্ৰীহি গাথাহি অনুমোদনং করিস্সামি, অনুমোদনপরিযোসানে চতুরাসীতিযা পাণসহস্সানং ধম্মাভিসমযো ভৰিস্সতি, সিরিগুত্তো চ গরহদিন্নো চ সোতাপন্না ভৰিস্সন্তি, অত্তনো চ ধনরাসিং সাসনে ৰিকিরিস্সন্তি, ইমং কুলপুত্তং নিস্সায মযা গন্তুং ৰট্টতী’’তি ভিক্খং অধিৰাসেসি।
সিরিগুত্তো গন্ত্ৰা সত্থু অধিৰাসনং গরহদিন্নস্স আরোচেত্ৰা ‘‘লোকজেট্ঠস্স সক্কারং করোহী’’তি আহ। গরহদিন্নো ‘‘ইদানিস্স কত্তব্বযুত্তকং জানিস্সামী’’তি দ্ৰিন্নং গেহানং অন্তরে মহন্তং আৰাটং খণাপেত্ৰা অসীতিসকটমত্তানি খদিরদারূনি আহরাপেত্ৰা পূরাপেত্ৰা অগ্গিং দত্ৰা খদিরঙ্গাররাসীনং যোজাপেত্ৰা সব্বরত্তিং ধমাপেত্ৰা খদিরঙ্গাররাসিং কারাপেত্ৰা আৰাটমত্থকে রুক্খপদরানি ঠপাপেত্ৰা কিলঞ্জেন পটিচ্ছাদেত্ৰা গোমযেন লিম্পাপেত্ৰা একেন পস্সেন দুব্বলদণ্ডকে অত্থরিত্ৰা গমনমগ্গং কারেসি, ‘‘এৰং অক্কন্তঅক্কন্তকালে দণ্ডকেসু ভগ্গেসু পরিৰট্টেত্ৰা অঙ্গারকাসুযং পতিস্সন্তী’’তি মঞ্ঞমানো গেহপচ্ছাভাগে সিরিগুত্তেন ঠপিতনিযামেনেৰ চাটিযো ঠপাপেসি, আসনানিপি তথেৰ পঞ্ঞাপেসি। সিরিগুত্তো পাতোৰ তস্স গেহং গন্ত্ৰা ‘‘কতো তে, সম্ম, সক্কারো’’তি আহ। ‘‘আম, সম্মা’’তি। ‘‘কহং পন সো’’তি? ‘‘এহি, পস্সামা’’তি সব্বং সিরিগুত্তেন দস্সিতনযেনেৰ দস্সেসি। সিরিগুত্তো ‘‘সাধু, সম্মা’’তি আহ। মহাজনো সন্নিপতি। মিচ্ছাদিট্ঠিকেন হি নিমন্তিতে মহন্তো সন্নিপাতো অহোসি। মিচ্ছাদিট্ঠিকাপি ‘‘সমণস্স গোতমস্স ৰিপ্পকারং পস্সিস্সামা’’তি সন্নিপতন্তি, সম্মাদিট্ঠিকাপি ‘‘অজ্জ সত্থা মহাধম্মদেসনং দেসেস্সতি, বুদ্ধৰিসযং বুদ্ধলীলং উপধারেস্সামা’’তি সন্নিপতন্তি।
পুনদিৰসে সত্থা পঞ্চহি ভিক্খুসতেহি সদ্ধিং গরহদিন্নস্স গেহদ্ৰারং অগমাসি। সো গেহা নিক্খমিত্ৰা পঞ্চপতিট্ঠিতেন ৰন্দিত্ৰা পুরতো অঞ্জলিং পগ্গয্হ ঠিতো চিন্তেসি – ‘‘ভন্তে, ‘তুম্হে কির অতীতাদিভেদং সব্বং জানাথ, সত্তানং সোল়সহাকারেহি চিত্তং পরিচ্ছিন্দথা’তি এৰং তুম্হাকং উপট্ঠাকেন ময্হং কথিতং। সচে জানাথ, ময্হং গেহং মা পৰিসিত্থ। পৰিট্ঠানঞ্হি ৰো নেৰ যাগু অত্থি, ন ভত্তাদীনি, সব্বে খো পন তুম্হে অঙ্গারকাসুযং পাতেত্ৰা নিগ্গণ্হিস্সামী’’তি। এৰং চিন্তেত্ৰা সত্থু পত্তং গহেত্ৰা ‘‘ইতো এথ ভগৰা’’তি ৰত্ৰা, ‘‘ভন্তে, অম্হাকং গেহং আগতানং ৰত্তং ঞত্ৰা আগন্তুং ৰট্টতী’’তি আহ। ‘‘কিং কাতুং ৰট্টতি, আৰুসো’’তি? ‘‘একেকস্স পৰিসিত্ৰা পুরতো গন্ত্ৰা নিসিন্নকালে পচ্ছা অঞ্ঞেন আগন্তুং ৰট্টতী’’তি। এৰং কিরস্স অহোসি – ‘‘পুরতো গচ্ছন্তং অঙ্গারকাসুযং পতিতং দিস্ৰা অৰসেসা ন আগচ্ছিস্সন্তি, একেকমেৰ পাতেত্ৰা নিগ্গণ্হিস্সামী’’তি। সত্থা ‘‘সাধূ’’তি ৰত্ৰা এককোৰ পাযাসি। গরহদিন্নো অঙ্গারকাসুং পত্ৰা অপসক্কিত্ৰা ঠিতো ‘‘পুরতো যাথ, ভন্তে’’তি আহ। অথ সত্থা অঙ্গারকাসুমত্থকে পাদং পসারেসি, কিলঞ্জং অন্তরধাযি, অঙ্গারকাসুং ভিন্দিত্ৰা চক্কমত্তানি পদুমানি উট্ঠহিংসু । সত্থা পদুমকণ্ণিকা অক্কমন্তো গন্ত্ৰা পঞ্ঞত্তে বুদ্ধাসনে নিসীদি, ভিক্খূপি তথেৰ গন্ত্ৰা নিসীদিংসু। গরহদিন্নস্স কাযতো ডাহো উট্ঠহি।
সো ৰেগেন গন্ত্ৰা সিরিগুত্তং উপসঙ্কমিত্ৰা, ‘‘সামি, মে তাণং হোহী’’তি আহ। ‘‘কিং এত’’ন্তি? ‘‘পঞ্চন্নং ভিক্খুসতানং গেহে যাগু ৰা ভত্তাদীনি ৰা নত্থি, কিং নু খো করোমী’’তি? ‘‘কিং পন তযা কত’’ন্তি আহ। অহং দ্ৰিন্নং গেহানং অন্তরে মহন্তং আৰাটং অঙ্গারস্স পূরং কারেসিং – ‘‘তত্থ পাতেত্ৰা নিগ্গণ্হিস্সামী’’তি। ‘‘অথ নং ভিন্দিত্ৰা মহাপদুমানি উট্ঠহিংসু। সব্বে পদুমকণ্ণিকা অক্কমিত্ৰা গন্ত্ৰা পঞ্ঞত্তাসনেসু নিসিন্না, ইদানি কিং করোমি, সামী’’তি? ননু ত্ৰং ইদানেৰ ময্হং ‘‘‘এত্তিকা চাটিযো, এত্তিকা যাগু, এত্তকানি সত্তাদীনী’তি দস্সেসী’’তি। ‘‘মুসা তং, সামি, তুচ্ছাৰ চাটিযো’’তি। হোতু, ‘‘গচ্ছ, তাসু চাটীসু যাগুআদীনি ওলোকেহী’’তি। তং খণঞ্ঞেৰ তেন যাসু চাটীসু ‘‘যাগূ’’তি ৰুত্তং, তা যাগুযা পূরযিংসু, যাসু ‘‘ভত্তাদীনী’’তি ৰুত্তং, তা ভত্তাদীনং পরিপুণ্ণাৰ অহেসুং। তং সম্পত্তিং দিস্ৰাৰ গরহদিন্নস্স সরীরং পীতিপামোজ্জেন পরিপূরিতং, চিত্তং পসন্নং। সো সক্কচ্চং বুদ্ধপ্পমুখং ভিক্খুসঙ্ঘং পরিৰিসিত্ৰা কতভত্তকিচ্চস্স সত্থুনো অনুমোদনং কারেতুকামো পত্তং গণ্হি। সত্থা অনুমোদনং করোন্তো ‘‘ইমে সত্তা পঞ্ঞাচক্খুনো অভাৰেনেৰ মম সাৰকানং বুদ্ধসাসনস্স গুণং ন জানন্তি। পঞ্ঞাচক্খুৰিরহিতা হি অন্ধা নাম, পঞ্ঞৰন্তো সচক্খুকা নামা’’তি ৰত্ৰা ইমা গাথা অভাসি –
৫৮.
‘‘যথা সঙ্কারধানস্মিং, উজ্ঝিতস্মিং মহাপথে।
পদুমং তত্থ জাযেথ, সুচিগন্ধং মনোরমং॥
৫৯.
‘‘এৰং সঙ্কারভূতেসু, অন্ধভূতে পুথুজ্জনে।
অতিরোচতি পঞ্ঞায, সম্মাসম্বুদ্ধসাৰকো’’তি॥
তত্থ সঙ্কারধানস্মিন্তি সঙ্কারঠানস্মিং, কচৰররাসিম্হীতি অত্থো। উজ্ঝিতস্মিং মহাপথেতি মহামগ্গে ছড্ডিতস্মিং। সুচিগন্ধন্তি সুরভিগন্ধং। মনো এত্থ রমতীতি মনোরমং। সঙ্কারভূতেসূতি সঙ্কারমিৰ ভূতেসু। পুথুজ্জনেতি পুথূনং কিলেসানং জননতো এৰংলদ্ধনামে লোকিযমহাজনে। ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা নাম মহাপথে ছড্ডিতে সঙ্কাররাসিম্হি অসুচিজেগুচ্ছিযপটিকূলেপি সুচিগন্ধং পদুমং জাযেথ, তং রাজরাজমহামত্তাদীনং মনোরমং পিযং মনাপং উপরিমত্থকে পতিট্ঠানারহমেৰ ভৰেয্য, এৰমেৰ সঙ্কারভূতেসুপি পুথুজ্জনেসু জাতো নিপ্পঞ্ঞস্স মহাজনস্স অচক্খুকস্স অন্তরে নিব্বত্তোপি অত্তনো পঞ্ঞাবলেন কামেসু আদীনৰং, নেক্খম্মে চ আনিসংসং দিস্ৰা নিক্খমিত্ৰা পব্বজিতো পব্বজ্জামত্তেনপি, কতো উত্তরিং সীলসমাধিপঞ্ঞাৰিমুত্তিৰিমুত্তিঞাণদস্সনানি আরাধেত্ৰাপি অতিরোচতি। সম্মাসম্বুদ্ধসাৰকো হি খীণাসৰো ভিক্খু অন্ধভূতে পুথুজ্জনে অতিক্কমিত্ৰা রোচতি ৰিরোচতি সোভতীতি।
দেসনাৰসানে চতুরাসীতিযা পাণসহস্সানং ধম্মাভিসমযো অহোসি। গরহদিন্নো চ সিরিগুত্তো চ সোতাপত্তিফলং পাপুণিংসু। তে সব্বং অত্তনো ধনং বুদ্ধসাসনে ৰিপ্পকিরিংসু। সত্থা উট্ঠাযাসনা ৰিহারমগমাসি। ভিক্খূ সাযন্হসমযে ধম্মসভাযং কথং সমুট্ঠাপেসুং – ‘‘অহো অচ্ছরিযা বুদ্ধগুণা নাম, তথারূপং নাম খদিরঙ্গাররাসিং ভিন্দিত্ৰা পদুমানি উট্ঠহিংসূ’’তি। সত্থা আগন্ত্ৰা ‘‘কায নুত্থ, ভিক্খৰে, এতরহি কথায সন্নিসিন্না’’তি পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘ইমায নামা’’তি ৰুত্তে – ‘‘অনচ্ছরিযং, ভিক্খৰে, যং মম এতরহি বুদ্ধভূতস্স অঙ্গাররাসিম্হা পদুমানি উট্ঠিতানি, অপরিপক্কে ঞাণে ৰত্তমানস্স বোধিসত্তভূতস্সপি মে উট্ঠহিংসূ’’তি ৰত্ৰা, ‘‘কদা, ভন্তে, আচিক্খথ নো’’তি যাচিতো অতীতং আহরিত্ৰা –
‘‘কামং পতামি নিরযং, উদ্ধংপাদো অৰংসিরো।
নানরিযং করিস্সামি, হন্দ পিণ্ডং পটিগ্গহা’’তি॥ (জা॰ ১.১.৪০) –
ইদং খদিরঙ্গারজাতকং ৰিত্থারেত্ৰা কথেসীতি।
গরহদিন্নৰত্থু দ্ৰাদসমং।
পুপ্ফৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
চতুত্থো ৰগ্গো।