১. বোধিৰগ্গো
১. পঠমবোধিসুত্তৰণ্ণনা
১. যং ‘‘এৰং মে সুত’’ন্তিআদিকং নিদানং, তত্থ এৰন্তি নিপাতপদং। মেতিআদীনি নামপদানি। উরুৰেলাযং ৰিহরতীতি এত্থ ৰীতি উপসগ্গপদং, হরতীতি আখ্যাতপদন্তি ইমিনাৰ নযেন সব্বত্থ পদৰিভাগো ৰেদিতব্বো।
অত্থতো পন এৰংসদ্দো তাৰ উপমূপদেসসম্পহংসনগরহণৰচনসম্পটিগ্গহাকার- নিদস্সনাৰধারণপুচ্ছাইদমত্থপরিমাণাদি অনেকত্থপ্পভেদো। তথা হেস ‘‘এৰং জাতেন মচ্চেন, কত্তব্বং কুসলং বহু’’ন্তি এৰমাদীসু (ধ॰ প॰ ৫৩) উপমাযং আগতো। ‘‘এৰং তে অভিক্কমিতব্বং, এৰং তে পটিক্কমিতব্ব’’ন্তিআদীসু (অ॰ নি॰ ৪.১২২) উপদেসে। ‘‘এৰমেতং ভগৰা, এৰমেতং সুগতা’’তিআদীসু (অ॰ নি॰ ৩.৬৬) সম্পহংসনে। ‘‘এৰমেৰং পনাযং ৰসলী যস্মিং ৰা তস্মিং ৰা তস্স মুণ্ডকস্স সমণকস্স ৰণ্ণং ভাসতী’’তিআদীসু (সং॰ নি॰ ১.১৮৭) গরহণে। ‘‘এৰং, ভন্তেতি খো তে ভিক্খূ ভগৰতো পচ্চস্সোসু’’ন্তিআদীসু (দী॰ নি॰ ২.৩; ম॰ নি॰ ১.১) ৰচনসম্পটিগ্গহে। ‘‘এৰং ব্যা খো অহং, ভন্তে, ভগৰতা ধম্মং দেসিতং আজানামী’’তিআদীসু (ম॰ নি॰ ১.৩৯৮) আকারে। ‘‘এহি ত্ৰং, মাণৰক, যেন সমণো আনন্দো তেনুপসঙ্কম, উপসঙ্কমিত্ৰা মম ৰচনেন সমণং আনন্দং অপ্পাবাধং অপ্পাতঙ্কং লহুট্ঠানং বলং ফাসুৰিহারং পুচ্ছ ‘সুভো মাণৰো তোদেয্যপুত্তো ভৰন্তং আনন্দং অপ্পাবাধং অপ্পাতঙ্কং লহুট্ঠানং বলং ফাসুৰিহারং পুচ্ছতী’তি, এৰঞ্চ ৰদেহি ‘সাধু কির ভৰং আনন্দো যেন সুভস্স মাণৰস্স তোদেয্যপুত্তস্স নিৰেসনং, তেনুপসঙ্কমতু অনুকম্পং
ননু চ ‘‘এৰং ৰিতক্কিতং নো তুম্হেহি, এৰমাযুপরিযন্তো’’তি চেত্থ এৰংসদ্দেন পুচ্ছনাকারপরিমাণাকারানং ৰুত্তত্তা আকারত্থো এৰ এৰংসদ্দোতি। ন, ৰিসেসসব্ভাৰতো। আকারমত্তৰাচকো হেত্থ এৰংসদ্দো আকারত্থোতি অধিপ্পেতো। ‘‘এৰং ব্যা খো’’তিআদীসু পন আকারৰিসেসৰচনো। আকারৰিসেসৰাচিনো চেতে এৰংসদ্দা পুচ্ছনাকারপরিমাণাকারানং ৰাচকত্তা। এৰঞ্চ কত্ৰা ‘‘এৰং জাতেন মচ্চেনা’’তিআদীনি উপমানউদাহরণানি যুজ্জন্তি। তত্থ হি –
‘‘যথাপি পুপ্ফরাসিম্হা, কযিরা মালাগুণে বহূ।
এৰং জাতেন মচ্চেন, কত্তব্বং কুসলং বহু’’ন্তি॥ –
এত্থ পুপ্ফরাসিট্ঠানীযতো মনুস্সুপ্পত্তি সপ্পুরিসূপনিস্সযসদ্ধম্মস্সৰনযোনিসোমনসিকারভোগসম্পত্তিআদিতো
তথা ‘‘এৰং ইমিনা আকারেন অভিক্কমিতব্ব’’ন্তিআদিনা উপদিসিযমানায সমণসারুপ্পায আকপ্পসম্পত্তিযা যো তত্থ উপদেসাকারো, সো অত্থতো উপদেসোযেৰাতি ৰুত্তং – ‘‘এৰং তে অভিক্কমিতব্বং, এৰং তে পটিক্কমিতব্বন্তিআদীসু উপদেসে’’তি।
‘‘এৰমেতং ভগৰা, এৰমেতং সুগতা’’তি এত্থ ভগৰতা যথাৰুত্তমত্থং অৰিপরীততো জানন্তেহি কতং যং তত্থ ৰিজ্জমানগুণানং পকারেহি
‘‘এৰমেৰং
‘‘এৰং নো’’তি এত্থাপি তেসং যথাৰুত্তধম্মানং অহিতদুক্খাৰহভাৰেন সন্নিট্ঠানজননত্থং অনুমতিগ্গহণৰসেন ‘‘নো ৰা কথং ৰো এত্থ হোতী’’তি পুচ্ছায কতায ‘‘এৰং নো এত্থ হোতী’’তি ৰুত্তত্তা তদাকারসন্নিট্ঠানং এৰংসদ্দেন আৰিকতং। সো পন তেসং ধম্মানং অহিতায দুক্খায সংৰত্তনাকারো নিযমিযমানো অৰধারণত্থো হোতীতি ৰুত্তং – ‘‘এৰং নো এত্থ হোতীতিআদীসু অৰধারণে’’তি।
‘‘এৰঞ্চ ৰদেহী’’তি যথাহং ৰদামি এৰং সমণং আনন্দং ৰদেহীতি ৰদনাকারো ইদানি ৰত্তব্বো এৰংসদ্দেন নিদস্সীযতীতি ‘‘নিদস্সনত্থো’’তি ৰুত্তং।
এৰমাকারৰিসেসৰাচীনম্পি এতেসং এৰংসদ্দানং
তত্থ আকারত্থেন এৰংসদ্দেন এতমত্থং দীপেতি – নানানযনিপুণমনেকজ্ঝাসযসমুট্ঠানং অত্থব্যঞ্জনসম্পন্নং ৰিৰিধপাটিহারিযং ধম্মত্থদেসনাপটিৰেধগম্ভীরং সব্বসত্তানং সকসকভাসানুরূপতো সোতপথমাগচ্ছন্তং তস্স ভগৰতো ৰচনং সব্বপ্পকারেন কো সমত্থো ৰিঞ্ঞাতুং, সব্বথামেন পন সোতুকামতং জনেত্ৰাপি এৰং মে সুতং, মযাপি একেনাকারেন সুতন্তি।
এত্থ নানানযা। নযা ৰা পাল়িগতিযো, তা চ পঞ্ঞত্তিঅনুপঞ্ঞত্তাদিৰসেন সংকিলেসভাগিযাদিলোকিযাদিতদুভযৰোমিস্সকাদিৰসেন কুসলাদিৰসেন খন্ধাদিৰসেন, সঙ্গহাদিৰসেন, সমযৰিমুত্তাদিৰসেন, ঠপনাদিৰসেন নানানযা, তেহি নিপুণং সণ্হং সুখুমন্তি নানানযনিপুণং।
আসযোৰ অজ্ঝাসযো, সো চ সস্সতাদিভেদেন অপ্পরজক্খতাদিভেদেন চ অনেকৰিধো। অত্তজ্ঝাসযাদিকো এৰ ৰা অনেকো অজ্ঝাসযো অনেকজ্ঝাসযো। সো সমুট্ঠানং উপ্পত্তিহেতু এতস্সাতি অনেকজ্ঝাসযসমুট্ঠানং।
সীলাদিঅত্থসম্পত্তিযা তব্বিভাৰনব্যঞ্জনসম্পত্তিযা সঙ্কাসনপকাসনৰিৰরণৰিভজনউত্তানীকরণপঞ্ঞত্তিৰসেন ছহি অত্থপদেহি অক্খরপদব্যঞ্জনাকারনিরুত্তিনিদ্দেসৰসেন ছহি ব্যঞ্জনপদেহি চ সমন্নাগতত্তা অত্থব্যঞ্জনসম্পন্নং।
ইদ্ধিআদেসনানুসাসনীভেদেন তেসু চ একেকস্স ৰিসযাদিভেদেন ৰিৰিধপাটিহারিযং। তত্থ পটিপক্খহরণতো রাগাদিকিলেসাপনযনতো পাটিহারিযন্তি অত্থে সতি ভগৰতো ন পটিপক্খা রাগাদযো সন্তি যে হরিতব্বা, পুথুজ্জনানম্পি ৰিগতূপক্কিলেসে অট্ঠগুণসমন্নাগতে চিত্তে হতপটিপক্খে ইদ্ধিৰিধং পৰত্ততি, তস্মা তত্থ পৰত্তৰোহারেন চ ন সক্কা ইধ পাটিহারিযন্তি ৰত্তুং। সচে পন মহাকারুণিকস্স ভগৰতো ৰেনেয্যগতা চ কিলেসা পটিপক্খা, তেসং হরণতো পাটিহারিযন্তি ৰুত্তং, এৰং সতি যুত্তমেতং। অথ ৰা ভগৰতো চেৰ সাসনস্স চ পটিপক্খা তিত্থিযা, তেসং হরণতো পাটিহারিযং। তে হি দিট্ঠিহরণৰসেন দিট্ঠিপ্পকাসনে অসমত্থভাৰেন চ ইদ্ধিআদেসনানুসাসনীহি হরিতা অপনীতা হোন্তি। পটীতি ৰা অযং সদ্দো পচ্ছাতি এতস্স অত্থং বোধেতি ‘‘তস্মিং পটিপৰিট্ঠম্হি, অঞ্ঞো আগঞ্ছি ব্রাহ্মণো’’তিআদীসু (চূল়নি॰ পারাযনৰগ্গ, ৰত্থুগাথা ৪) ৰিয। তস্মা সমাহিতে
যস্মা ধম্মত্থদেসনাপটিৰেধগম্ভীরং।
একো এৰ ভগৰতো ধম্মদেসনাঘোসো, একস্মিং খণে পৰত্তমানো নানাভাসানং সত্তানং অত্তনো অত্তনো ভাসাৰসেন
নিদস্সনত্থেন ‘‘নাহং সযম্ভূ, ন মযা ইদং সচ্ছিকত’’ন্তি অত্তানং পরিমোচেন্তো ‘‘এৰং মে সুতং, মযাপি এৰং সুত’’ন্তি ইদানি ৰত্তব্বং সকলং সুত্তং নিদস্সেতি।
অৰধারণত্থেন ‘‘এতদগ্গং, ভিক্খৰে, মম সাৰকানং ভিক্খূনং বহুস্সুতানং যদিদং আনন্দো, গতিমন্তানং, সতিমন্তানং, ধিতিমন্তানং, উপট্ঠাকানং যদিদং আনন্দো’’তি (অ॰ নি॰ ১.২১৯-২২৩) এৰং ভগৰতা, ‘‘আযস্মা আনন্দো অত্থকুসলো, ধম্মকুসলো, ব্যঞ্জনকুসলো, নিরুত্তিকুসলো, পুব্বাপরকুসলো’’তি (অ॰ নি॰ ৫.১৬৯) এৰং ধম্মসেনাপতিনা চ পসত্থভাৰানুরূপং অত্তনো ধারণবলং দস্সেন্তো সত্তানং অঞ্ঞথাতি ভগৰতো সম্মুখা সুতাকারতো অঞ্ঞথা ন পন ভগৰতা দেসিতাকারতো। অচিন্তেয্যানুভাৰা হি ভগৰতো দেসনা, সা নেৰ সব্বাকারেন সক্কা ৰিঞ্ঞাতুন্তি ৰুত্তোৰাযমত্থো। সুতাকারাৰিরুজ্ঝনমেৰ হি ধারণবলং।
মেসদ্দো তীসু অত্থেসু দিস্সতি। তথা হিস্স ‘‘গাথাভিগীতং মে অভোজনেয্য’’ন্তিআদীসু (সং॰ নি॰ ১.১৯৪; সু॰ নি॰ ৮১) মযাতি অত্থো। ‘‘সাধু মে, ভন্তে, ভগৰা সংখিত্তেন ধম্মং দেসেতূ’’তিআদীসু (সং॰ নি॰ ৪.৮৮; ৫.৩৮২; অ॰ নি॰ ৪.২৫৭) ময্হন্তি অত্থো। ‘‘ধম্মদাযাদা মে, ভিক্খৰে, ভৰথা’’তিআদীসু (ম॰ নি॰ ১.২৯) মমাতি অত্থো। ইধ পন ‘‘মযা সুতং, মম সুত’’ন্তি চ অত্থদ্ৰযে যুজ্জতি।
এত্থ চ যো পরো ন হোতি, সো অত্তাতি এৰং ৰত্তব্বে নিযকজ্ঝত্তসঙ্খাতে সসন্তানে ৰত্তনতো তিৰিধোপি মেসদ্দো কিঞ্চাপি একস্মিংযেৰ অত্থে দিস্সতি, করণসম্পদানাদিৰিসেসসঙ্খাতো
সুতন্তি অযং সুতসদ্দো সউপসগ্গো অনুপসগ্গো চ গমনৰিস্সুতকিলিন্নূপচিতানুযোগসোতৰিঞ্ঞেয্য সোতদ্ৰারানুসার
তত্থ ‘‘সেনায পসুতো’’তিআদীসু গচ্ছন্তোতি অত্থো। ‘‘সুতধম্মস্স পস্সতো’’তিআদীসু (উদা॰ ১১) ৰিস্সুতধম্মস্সাতি অত্থো। ‘‘অৰস্সুতা অৰস্সুতস্সা’’তিআদীসু (পাচি॰ ৬৫৭) কিলেসেন কিলিন্না কিলিন্নস্সাতি অত্থো। ‘‘তুম্হেহি পুঞ্ঞং পসুতং অনপ্পক’’ন্তিআদীসু (খু॰ পা॰ ৭.১২) উপচিতন্তি অত্থো। ‘‘যে ঝানপ্পসুতা ধীরা’’তিআদীসু (ধ॰ প॰ ১৮১) ঝানানুযুত্তাতি অত্থো। ‘‘দিট্ঠং সুতং মুত’’ন্তিআদীসু (ম॰ নি॰ ১.২৪১) সোতৰিঞ্ঞেয্যন্তি অত্থো। ‘‘সুতধরো সুতসন্নিচযো’’তিআদীসু
এৰমেতেসু তীসু পদেসু যস্মা সুতসদ্দসন্নিধানে পযুত্তেন এৰংসদ্দেন সৰনকিরিযাজোতকেন ভৰিতব্বং, তস্মা এৰন্তি সোতৰিঞ্ঞাণসম্পটিচ্ছনাদিসোতদ্ৰারিকৰিঞ্ঞাণানন্তরং উপ্পন্নমনোদ্ৰারিকৰিঞ্ঞাণকিচ্চনিদস্সনং। মেতি ৰুত্তৰিঞ্ঞাণসমঙ্গীপুগ্গলনিদস্সনং। সব্বানি হি ৰাক্যানি এৰকারত্থসহিতানিযেৰ অৰধারণফলত্তা তেসং। সুতন্তি অস্সৰনভাৰপ্পটিক্খেপতো অনূনানধিকাৰিপরীতগ্গহণনিদস্সনং। যথা হি সুতং সুতমেৰাতি ৰত্তব্বতং অরহতি তথা তং সম্মা সুতং অনূনগ্গহণং অনধিকগ্গহণং অৰিপরীতগ্গহণঞ্চ হোতীতি। অথ ৰা সদ্দন্তরত্থাপোহনৰসেন সদ্দো অত্থং ৰদতীতি এতস্মিং পক্খে যস্মা সুতন্তি
তথা এৰন্তি তস্সা সোতদ্ৰারানুসারেন পৰত্তায ৰিঞ্ঞাণৰীথিযা নানত্থব্যঞ্জনগ্গহণতো নানপ্পকারেন আরম্মণে পৰত্তিভাৰপ্পকাসনং আকারত্থো এৰংসদ্দোতি করিত্ৰা। মেতি অত্তপ্পকাসনং। সুতন্তি ধম্মপ্পকাসনং যথাৰুত্তায ৰিঞ্ঞাণৰীথিযা পরিযত্তিধম্মারম্মণত্তা। অযঞ্হেত্থ সঙ্খেপো – নানপ্পকারেন আরম্মণে পৰত্তায ৰিঞ্ঞাণৰীথিযা করণভূতায মযা ন অঞ্ঞং কতং, ইদং পন কতং, অযং ধম্মো সুতোতি।
তথা এৰন্তি নিদস্সিতব্বপ্পকাসনং নিদস্সনত্থো এৰংসদ্দোতি কত্ৰা নিদস্সেতব্বস্স নিদ্দিসিতব্বভাৰতো। তস্মা এৰংসদ্দেন সকলম্পি সুত্তং পচ্চামট্ঠন্তি ৰেদিতব্বং। মেতি পুগ্গলপ্পকাসনং। সুতন্তি পুগ্গলকিচ্চপ্পকাসনং। সুতসদ্দেন হি লব্ভমানা সৰনকিরিযা সৰনৰিঞ্ঞাণপ্পবন্ধপ্পটিবদ্ধা, তত্থ চ পুগ্গলৰোহারো, ন চ পুগ্গলৰোহাররহিতে ধম্মপ্পবন্ধে সৰনকিরিযা লব্ভতি। তস্সাযং সঙ্খেপত্থো – যং সুত্তং নিদ্দিসিস্সামি, তং মযা এৰং সুতন্তি।
তথা এৰন্তি যস্স চিত্তসন্তানস্স নানারম্মণপ্পৰত্তিযা নানত্থব্যঞ্জনগ্গহণং হোতি, তস্স নানাকারনিদ্দেসো আকারত্থো এৰ এৰংসদ্দোতি কত্ৰা। এৰন্তি হি অযমাকারপঞ্ঞত্তি ধম্মানং তং তং পৰত্তিআকারং উপাদায পঞ্ঞপেতব্বসভাৰত্তা। মেতি কত্তুনিদ্দেসো। সুতন্তি ৰিসযনিদ্দেসো, সোতব্বো হি ধম্মো সৰনকিরিযাকত্তুপুগ্গলস্স
অথ ৰা এৰন্তি পুগ্গলকিচ্চনিদ্দেসো, সুতানঞ্হি ধম্মানং গহিতাকারস্স নিদস্সনস্স অৰধারণস্স ৰা পকাসনসভাৰেন এৰংসদ্দেন তদাকারাদিধারণস্স পুগ্গলৰোহারুপাদানধম্মব্যাপারভাৰতো পুগ্গলকিচ্চংনাম নিদ্দিট্ঠং হোতীতি। সুতন্তি ৰিঞ্ঞাণকিচ্চনিদ্দেসো, পুগ্গলৰাদিনোপি হি সৰনকিরিযা ৰিঞ্ঞাণনিরপেক্খা ন হোতীতি। মেতি উভযকিচ্চযুত্তপুগ্গলনিদ্দেসো। মেতি হি সদ্দপ্পৰত্তি একন্তেনেৰ সত্তৰিসেসৰিসযা ৰিঞ্ঞাণকিচ্চঞ্চ তত্থেৰ সমোদহিতব্বন্তি। অযং পনেত্থ সঙ্খেপো – মযা সৰনকিচ্চৰিঞ্ঞাণসমঙ্গিনা পুগ্গলেন ৰিঞ্ঞাণৰসেন লদ্ধসৰনকিচ্চৰোহারেন সুতন্তি।
তথা এৰন্তি চ মেতি চ সচ্চিকট্ঠপরমত্থৰসেন অৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তি। সব্বস্স হি সদ্দাধিগমনীযস্স অত্থস্স পঞ্ঞত্তিমুখেনেৰ পটিপজ্জিতব্বত্তা সব্বপঞ্ঞত্তীনঞ্চ ৰিজ্জমানাদীসু ছসু পঞ্ঞত্তীসু অৰরোধো, তস্মা যো মাযামরীচিআদযো ৰিয অভূতত্থো অনুস্সৰাদীহি গহেতব্বো ৰিয অনুত্তমত্থোপি সুতন্তি ৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তি, যঞ্হি তং এত্থ সোতেন উপলদ্ধং, তং পরমত্থতো ৰিজ্জমানন্তি।
তথা এৰন্তি সোতপথমাগতে ধম্মে উপাদায তেসং উপধারিতাকারাদীনং পচ্চামসনৰসেন। মেতি সসন্ততিপরিযাপন্নে খন্ধে সুতন্তি দিট্ঠাদীনি উপনিধায ৰত্তব্বতো উপনিধাপঞ্ঞত্তি। দিট্ঠাদিসভাৰরহিতে সদ্দাযতনে পৰত্তমানোপি সুতৰোহারো দুতিযং ততিযন্তিআদিকো ৰিয পঠমাদীনি, দিট্ঠমুতৰিঞ্ঞাতে অপেক্খিত্ৰা সুতন্তি ৰিঞ্ঞেয্যত্তা দিট্ঠাদীনি উপনিধায ৰত্তব্বো হোতি। অসুতং ন হোতীতি হি সুতন্তি পকাসিতোযমত্থোতি।
এত্থ চ এৰন্তিৰচনেন অসম্মোহং দীপেতি। পটিৰিদ্ধা হি অত্তনা সুতস্স পকারৰিসেসা এৰন্তি ইধ আযস্মতা আনন্দেন পচ্চামট্ঠা, তেনস্স অসম্মোহো দীপিতো হোতি। ন হি সম্মূল়্হো নানপ্পকারপটিৰেধসমত্থো হোতি, পচ্চযাকারৰসেন নানপ্পকারা দুপ্পটিৰিদ্ধা চ সুত্তন্তাতি দীপিতন্তি। সুতন্তিৰচনেন সুতস্স অসম্মোসং দীপেতি, সুতাকারস্স যাথাৰতো দস্সিযমানত্তা। যস্স হি সুতং সম্মুট্ঠং হোতি, ন সো কালন্তরে মযা সুতন্তি পটিজানাতি। ইচ্চস্স অসম্মোহেন পঞ্ঞাসিদ্ধি, সম্মোহাভাৰেন পঞ্ঞায এৰ ৰা সৰনকালসম্ভূতায তদুত্তরিকালপঞ্ঞাসিদ্ধি, তথা অসম্মোসেন সতিসিদ্ধি। তত্থ পঞ্ঞাপুব্বঙ্গমায সতিযা ব্যঞ্জনাৰধারণসমত্থতা। ব্যঞ্জনানঞ্হি পটিৰিজ্ঝিতব্বো আকারো নাতিগম্ভীরো, যথাসুতং ধারণমেৰ তত্থ করণীযন্তি সতিযা ব্যাপারো অধিকো, পঞ্ঞা তত্থ গুণীভূতা হোতি পঞ্ঞায পুব্বঙ্গমাতি কত্ৰা। সতিপুব্বঙ্গমায পঞ্ঞায অত্থপ্পটিৰেধসমত্থতা। অত্থস্স হি পটিৰিজ্ঝিতব্বো আকারো গম্ভীরোতি পঞ্ঞায ব্যাপারো অধিকো, সতি তত্থ গুণীভূতাযেৰাতি সতিযা পুব্বঙ্গমাযাতি
অপরো এৰন্তিৰচনেন যোনিসোমনসিকারং দীপেতি, তেন চ ৰুচ্চমানানং আকারনিদস্সনাৰধারণত্থানং উপরি ৰক্খমানানং নানপ্পকারপ্পটিৰেধজোতকানং অৰিপরীতসিদ্ধি ধম্মৰিসযত্তা। ন হি অযোনিসো মনসিকরোতো সুতন্তিৰচনেন অৰিক্খেপং দীপেতি, ‘‘পঠমবোধিসুত্তং কত্থ ভাসিত’’ন্তিআদিপুচ্ছাৰসেন পকরণপত্তস্স ৰক্খমানস্স সুত্তস্স সৰনং সমাধানমন্তরেন ন সম্ভৰতি ৰিক্খিত্তচিত্তস্স সৰনাভাৰতো। তথা হি ৰিক্খিত্তচিত্তো পুগ্গলো সব্বসম্পত্তিযা ৰুচ্চমানোপি ‘‘ন মযা সুতং, পুন ভণথা’’তি ভণতি। যোনিসোমনসিকারেন চেত্থ অত্তসম্মাপণিধিং পুব্বে চ কতপুঞ্ঞতং সাধেতি সম্মা অপ্পণিহিতত্তস্স পুব্বে অকতপুঞ্ঞস্স ৰা তদভাৰতো। অৰিক্খেপেন সদ্ধম্মস্সৰনং সপ্পুরিসূপনিস্সযঞ্চ সাধেতি অস্সুতৰতো সপ্পুরিসূপনিস্সযৰিরহিতস্স চ তদভাৰতো। ন হি ৰিক্খিত্তো সোতুং সক্কোতি, ন চ সপ্পুরিসে অনুপনিস্সযমানস্স সৰনং অত্থীতি।
অপরো নযো – ‘‘যস্স চিত্তসন্তানস্স নানপ্পকারপ্পৰত্তিযা নানত্থব্যঞ্জনগ্গহণং হোতি, তস্স নানাকারনিদ্দেসো’’তি ৰুত্তং। যস্মা চ সো ভগৰতো ৰচনস্স অত্থব্যঞ্জনপ্পভেদপরিচ্ছেদৰসেন সকলসাসনসম্পত্তিওগাহনেন নিরৰসেসং পরহিতপারিপূরীকরণভূতো এৰং ভদ্দকো আকারো ন সম্মা অপ্পণিহিতত্তস্স পুব্বে অকতপুঞ্ঞস্স ৰা হোতি। তস্মা এৰন্তি ইমিনা ভদ্দকেন আকারেন পচ্ছিমচক্কদ্ৰযসম্পত্তিমত্তনো দীপেতি, সুতন্তি সৰনযোগেন পুরিমচক্কদ্ৰযসম্পত্তিং। ন হি অপ্পতিরূপে দেসে ৰসতো সপ্পুরিসূপনিস্সযৰিরহিতস্স চ সৰনং অত্থি। ইচ্চস্স পচ্ছিমচক্কদ্ৰযসিদ্ধিযা আসযসুদ্ধি সিদ্ধা হোতি। সম্মা পণিহিতচিত্তো পুব্বে চ কতপুঞ্ঞো ৰিসুদ্ধাসযো হোতি তদসুদ্ধিহেতূনং কিলেসানং দূরীভাৰতো। তথা হি ৰুত্তং ‘‘সম্মা পণিহিতং চিত্তং, সেয্যসো নং ততো করে’’তি (ধ॰ প॰ ৪৩) ‘‘কতপুঞ্ঞোসি ত্ৰং, আনন্দ, পধানমনুযুঞ্জ, খিপ্পং হোহিসি অনাসৰো’’তি (দী॰ নি॰ ২.২০৭) চ। পুরিমচক্কদ্ৰযসিদ্ধিযা এৰং মে সুতন্তিআদিমাহ।
অপরো এৰন্তি ইমিনা পুব্বে ৰুত্তনযেনেৰ নানপ্পকারপ্পটিৰেধদীপকেন ৰচনেন অত্তনো অত্থপটিভানপটিসম্ভিদাসম্পত্তিসব্ভাৰং দীপেতি। সুতন্তি ইমিনা এৰংসদ্দসন্নিধানতো ৰক্খমানাপেক্খায ৰা সোতব্বভেদপ্পটিৰেধদীপকেন ধম্মনিরুত্তিপটিসম্ভিদাসম্পত্তিসব্ভাৰং দীপেতি। এৰন্তি চ ইদং ৰুত্তনযেনেৰ যোনিসোমনসিকারদীপকৰচনং ভাসমানো ‘‘এতে ধম্মা মযা মনসানুপেক্খিতা দিট্ঠিযা সুপ্পটিৰিদ্ধা’’তি দীপেতি। পরিযত্তিধম্মো হি ‘‘ইধ সীলং কথিতং, ইধ সমাধি, ইধ পঞ্ঞা, এত্তকা এত্থ অনুসন্ধিযো’’তিআদিনা নযেন মনসা অনুপেক্খিতো অনুস্সৰাকারপরিৰিতক্কসহিতায ধম্মনিজ্ঝানক্খন্তিভূতায ঞাতপরিঞ্ঞাসঙ্খাতায ৰা দিট্ঠিযা তত্থ তত্থ ৰুত্তরূপারূপধম্মে ‘‘ইতি রূপং, এত্তকং রূপ’’ন্তিআদিনা নযেন সুট্ঠু ৰৰত্থপেত্ৰা পটিৰিদ্ধো অত্তনো চ পরেসঞ্চ হিতসুখাৰহো হোতীতি। সুতন্তি ইদং সৰনযোগদীপকৰচনং ভাসমানো ‘‘বহূ মযা ধম্মা সুতা ধাতা ৰচসা পরিচিতা’’তি দীপেতি। সোতাৰধানপ্পটিবদ্ধা হি পরিযত্তিধম্মস্স সৰনধারণপরিচযা। তদুভযেনপি ধম্মস্স স্ৰাক্খাতভাৰেন, অত্থব্যঞ্জনপারিপূরিং দীপেন্তো সৰনে আদরং জনেতি। অত্থব্যঞ্জনপরিপুণ্ণঞ্হি ধম্মং আদরেন অস্সুণন্তো মহতা হিতা পরিবাহিরো হোতীতি আদরং জনেত্ৰা সক্কচ্চং ধম্মো সোতব্বো।
‘‘এৰং মে সুত’’ন্তি ইমিনা পন সকলেন ৰচনেন আযস্মা আনন্দো তথাগতপ্পৰেদিতং ধম্মং অত্তনো অদহন্তো অসপ্পুরিসভূমিং অতিক্কমতি, সাৰকত্তং পটিজানন্তো সপ্পুরিসভূমিং ওক্কমতি। তথা অসদ্ধম্মা চিত্তং
অপিচ ‘‘এৰং মে সুত’’ন্তি অত্তনা উপ্পাদিতভাৰং অপ্পটিজানন্তো পুরিমস্সৰনং ৰিৰরন্তো ‘‘সম্মুখা পটিগ্গহিতমিদং মযা তস্স ভগৰতো চতুৰেসারজ্জৰিসারদস্স দসবলধরস্স আসভট্ঠানট্ঠাযিনো সীহনাদনাদিনো সব্বসত্তুত্তমস্স ধম্মিস্সরস্স ধম্মরাজস্স ধম্মাধিপতিনো ধম্মদীপস্স ধম্মসরণস্স সদ্ধম্মৰরচক্কৰত্তিনো সম্মাসম্বুদ্ধস্স, ন এত্থ অত্থে ৰা ধম্মে ৰা পদে ৰা ব্যঞ্জনে ৰা কঙ্খা ৰা ৰিমতি ৰা কত্তব্বা’’তি সব্বদেৰমনুস্সানং ইমস্মিং ধম্মে অস্সদ্ধিযং ৰিনাসেতি, সদ্ধাসম্পদং উপ্পাদেতি। তেনেতং ৰুচ্চতি –
‘‘ৰিনাসযতি অস্সদ্ধং, সদ্ধং ৰড্ঢেতি সাসনে।
এৰং মে সুতমিচ্চেৰং, ৰদং গোতমসাৰকো’’তি॥
একন্তি একসদ্দো অঞ্ঞসেট্ঠাসহাযসঙ্খ্যাদীসু দিস্সতি। তথা হি অযং ‘‘সস্সতো অত্তা চ লোকো চ, ইদমেৰ সচ্চং মোঘমঞ্ঞন্তি ইত্থেকে অভিৰদন্তী’’তিআদীসু (ম॰ নি॰ ৩.২৭; উদা॰ ৫৫) অঞ্ঞে দিস্সতি। ‘‘চেতসো একোদিভাৰ’’ন্তিআদীসু (পারা॰ ১১; দী॰ নি॰ ১.২২৮) সেট্ঠে। ‘‘একো ৰূপকট্ঠো’’তিআদীসু (চূল়ৰ॰ ৪৪৫; দী॰ নি॰ ১.৪০৫) অসহাযে। ‘‘একোৰ খো, ভিক্খৰে, খণো চ সমযো চ ব্রহ্মচরিযৰাসাযা’’তিআদীসু (অ॰ নি॰ ৮.২৯) সঙ্খ্যাযং, ইধাপি সঙ্খ্যাযমেৰ দট্ঠব্বো। তেন ৰুত্তং – ‘‘একন্তি গণনপরিচ্ছেদনিদ্দেসো’’তি।
সমযন্তি পরিচ্ছিন্ননিদ্দেসো। একং সমযন্তি অনিযমিতপরিদীপনং। তত্থ সমযসদ্দো –
‘‘সমৰাযে
পটিলাভে পহানে চ, পটিৰেধে চ দিস্সতি’’॥
তথা হিস্স ‘‘অপ্পেৰ নাম স্ৰেপি উপসঙ্কমেয্যাম কালঞ্চ সমযঞ্চ উপাদাযা’’তি এৰমাদীসু (দী॰ নি॰ ১.৪৪৭) সমৰাযো অত্থো, যুত্তকালঞ্চ পচ্চযসামগ্গিঞ্চ লভিত্ৰাতি হি অধিপ্পাযো, তস্মা পচ্চযসমৰাযোতি ৰেদিতব্বো
‘‘দিট্ঠে
অত্থাভিসমযা ধীরো, পণ্ডিতোতি পৰুচ্চতী’’তি॥ (সং॰ নি॰ ১.১২৯) –
আদীসু পটিলাভো। অত্থাভিসমযাতি হি অত্থস্স অধিগমাতি অত্থো। ‘‘সম্মা মানাভিসমযা অন্তমকাসি দুক্খস্সা’’তিআদীসু (ম॰ নি॰ ১.২৮) পহানং। অধিকরণং সমযং ৰূপসমনং অপগমোতি অভিসমযো পহানং। ‘‘দুক্খস্স পীল়নট্ঠো সঙ্খতট্ঠো সন্তাপট্ঠো ৰিপরিণামট্ঠো অভিসমযট্ঠো’’তিআদীসু (পটি॰ ম॰ ২.৮) পটিৰেধো
এত্থ
সমযসদ্দস্স অত্থুদ্ধারে অভিসমযসদ্দস্স গহণে কারণং ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বং। ইধ
কস্মা পনেত্থ অনিযমিতৰসেনেৰ কালো নিদ্দিট্ঠো, ন উতুসংৰচ্ছরাদিৰসেন নিযমেত্ৰা নিদ্দিট্ঠোতি চে? কিঞ্চাপি এতেসু সংৰচ্ছরাদীসু সমযেসু যং যং সুত্তং যস্মিং যস্মিং সংৰচ্ছরে উতুম্হি
যে ৰা ইমে গব্ভোক্কন্তিসমযো জাতিসমযো সংৰেগসমযো অভিনিক্খমনসমযো দুক্করকারিকসমযো মারৰিজযসমযো অভিসম্বোধিসমযো দিট্ঠধম্মসুখৰিহারসমযো দেসনাসমযো পরিনিব্বানসমযোতি এৰমাদযো ভগৰতো দেৰমনুস্সেসু অতিৰিয পকাসা অনেককালপ্পভেদা এৰ সমযা, তেসু সমযেসু দেসনাসমযসঙ্খাতং একং সমযন্তি দীপেতি। যো ৰাযং ঞাণকরুণাকিচ্চসমযেসু করুণাকিচ্চসমযো, অত্তহিতপরহিতপ্পটিপত্তিসমযেসু পরহিতপ্পটিপত্তিসমযো, সন্নিপতিতানং করণীযদ্ৰযসমযেসু ধম্মকথাসমযো, দেসনাপটিপত্তিসমযেসু দেসনাসমযো, তেসু সমযেসু অঞ্ঞতরসমযং সন্ধায ‘‘একং সময’’ন্তি আহ।
কস্মা পনেত্থ যথা অভিধম্মে ‘‘যস্মিং সমযে কামাৰচরং কুসলং চিত্তং উপ্পন্নং হোতী’’তি (ধ॰ স॰ ১) চ ইতো অঞ্ঞেসু সুত্তপদেসু ‘‘যস্মিং সমযে, ভিক্খৰে, ভিক্খু ৰিৰিচ্চেৰ কামেহি ৰিৰিচ্চ অকুসলেহি ধম্মেহী’’তি
ৰিনযে চ ‘‘অন্নেন ৰসতি, অজ্ঝেনেন ৰসতী’’তিআদীসু
ইধ পন অঞ্ঞস্মিঞ্চ এৰংজাতিকে অচ্চন্তসংযোগত্থো সম্ভৰতি। যস্মিঞ্হি সমযে সহ সমুট্ঠানহেতুনা ইদং উদানং উপ্পন্নং, অচ্চন্তমেৰ তং সমযং অরিযৰিহারপুব্বঙ্গমায ধম্মপচ্চৰেক্খণায ভগৰা ৰিহাসি, তস্মা ‘‘মাসং
‘‘তং তং অত্থমপেক্খিত্ৰা, ভুম্মেন করণেন চ।
অঞ্ঞত্র সমযো ৰুত্তো, উপযোগেন সো ইধা’’তি॥
পোরাণা পন ৰণ্ণযন্তি – ‘‘যস্মিং সমযে’’তি ৰা ‘‘তেন সমযেনা’’তি ৰা ‘‘একং সময’’ন্তি
ভগৰাতি গরু। গরুঞ্হি লোকে ‘‘ভগৰা’’তি ৰদন্তি। অযঞ্চ সব্বগুণৰিসিট্ঠতায সব্বসত্তানং গরু, তস্মা ভগৰাতি ৰেদিতব্বো। পোরাণেহিপি ৰুত্তং –
‘‘ভগৰাতি
গরু গারৰযুত্তো সো, ভগৰা তেন ৰুচ্চতী’’তি॥
তত্থ সেট্ঠৰাচকৰচনং সেট্ঠন্তি ৰুত্তং সেট্ঠগুণসহচরণতো। অথ ৰা ৰুচ্চতীতি ৰচনং, অত্থো। ভগৰাতি ৰচনং সেট্ঠন্তি ভগৰাতি ইমিনা ৰচনেন ৰচনীযো যো অত্থো, সো সেট্ঠোতি অত্থো। ভগৰাতি ৰচনমুত্তমন্তি এত্থাপি ৰুত্তনযেনেৰ অত্থো ৰেদিতব্বো। গারৰযুত্তোতি গরুভাৰযুত্তো গরুগুণযোগতো ৰিসেসগরুকরণারহতায ৰা গারৰযুত্তো। এৰং গুণৰিসিট্ঠসত্তুত্তমগরুগারৰাধিৰচনং ভগৰাতি ইদং ৰচনন্তি ৰেদিতব্বং। অপিচ –
‘‘ভগী ভজী ভাগী ৰিভত্তৰা ইতি,
অকাসি ভগ্গন্তি গরূতি ভাগ্যৰা।
বহূহি ঞাযেহি সুভাৰিতত্তনো,
ভৰন্তগো সো ভগৰাতি ৰুচ্চতী’’তি॥ –
নিদ্দেসে (মহানি॰ ৮৪) আগতনযেন –
‘‘ভাগ্যৰা ভগ্গৰা যুত্তো, ভগেহি চ ৰিভত্তৰা।
ভত্তৰা ৰন্তগমনো, ভৰেসু ভগৰা ততো’’তি॥ –
ইমায
অপিচ ভাগে ৰনি, ভগে ৰা ৰমীতি ভগৰা। তথাগতো হি দানসীলাদিপারমিধম্মে ঝানৰিমোক্খাদিউত্তরিমনুস্সধম্মে ৰনি ভজি সেৰি বহুলমকাসি, তস্মা ভগৰা। অথ ৰা তেযেৰ
এত্তাৰতা চেত্থ এৰং মে সুতন্তি ৰচনেন যথাসুতং ধম্মং সৰনৰসেন ভাসন্তো ভগৰতো ধম্মসরীরং পচ্চক্খং করোতি, তেন ‘‘নযিদং অতিক্কন্তসত্থুকং পাৰচনং, অযং ৰো সত্থা’’তি সত্থু অদস্সনেন উক্কণ্ঠিতং জনং সমস্সাসেতি। ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা ‘‘যো খো, আনন্দ, মযা ধম্মো চ ৰিনযো চ দেসিতো পঞ্ঞত্তো, সো ৰো মমচ্চযেন সত্থা’’তি (দী॰ নি॰ ২.২১৬; মি॰ প॰ ৪.১.১)। একং সমযং ভগৰাতি ৰচনেন তস্মিং সমযে ভগৰতো অৰিজ্জমানভাৰং দস্সেন্তো রূপকাযপরিনিব্বানং সাধেতি, তেন ‘‘এৰংৰিধস্স নাম ধম্মস্স দেসেতা দসবলধরো ৰজিরসঙ্ঘাতসমানকাযো সোপি ভগৰা পরিনিব্বুতো, কেনঞ্ঞেন জীৰিতে আসা জনেতব্বা’’তি জীৰিতমদমত্তং জনং সংৰেজেতি, সদ্ধম্মে চস্স উস্সাহং জনেতি।
এৰন্তি মে সুতন্তি সাৰকসম্পত্তিং সৰনসম্পত্তিঞ্চ নিদ্দিসতি, পটিসম্ভিদাপত্তেন পঞ্চসু ঠানেসু ভগৰতা এতদগ্গে ঠপিতেন ধম্মভণ্ডাগারিকেন সুতভাৰদীপনতো ‘‘তঞ্চ খো মযাৰ সুতং, ন অনুস্সুতিকং, ন পরম্পরাভত’’ন্তি ইমস্স চত্থস্স দীপনতো। একং সমযন্তি কালসম্পত্তিং নিদ্দিসতি ভগৰতো উরুৰেলাযং ৰিহরণসমযভাৰেন বুদ্ধুপ্পাদপ্পটিমণ্ডিতভাৰদীপনতো। বুদ্ধুপ্পাদপরমা হি কালসম্পদা। ভগৰাতি দেসকসম্পত্তিং নিদ্দিসতি গুণৰিসিট্ঠসত্তুত্তমগরুভাৰদীপনতো।
উরুৰেলাযন্তি
অতীতে
ৰিহরতীতি অৰিসেসেন ইরিযাপথদিব্বব্রহ্মঅরিযৰিহারেসু অঞ্ঞতরৰিহারসমঙ্গিতাপরিদীপনং। ইধ পন ঠাননিসজ্জাগমনসযনপ্পভেদেসু ইরিযাপথেসু আসনসঙ্খাতইরিযাপথসমাযোগপরিদীপনং অরিযৰিহারসমঙ্গিতাপরিদীপনঞ্চাতি ৰেদিতব্বং। তত্থ যস্মা একং ইরিযাপথবাধনং অঞ্ঞেন ইরিযাপথেন ৰিচ্ছিন্দিত্ৰা অপরিপতন্তং অত্তভাৰং হরতি পৰত্তেতি, তস্মা ৰিহরতীতি পদস্স ইরিযাপথৰিহারৰসেনেত্থ অত্থো ৰেদিতব্বো। যস্মা পন ভগৰা দিব্বৰিহারাদীহি সত্তানং ৰিৰিধং হিতং হরতি উপহরতি উপনেতি উপ্পাদেতি, তস্মা তেসম্পি ৰসেন ৰিৰিধং হরতীতি এৰমত্থো ৰেদিতব্বো।
নজ্জাতি নেরঞ্জরাযাতি নেলং জলমস্সাতি ‘‘নেলঞ্জলাযা’’তি ৰত্তব্বে লকারস্স রকারং কত্ৰা ‘‘নেরঞ্জরাযা’’তি ৰুত্তং, কদ্দমসেৰালপণকাদিদোসরহিতসলিলাযাতি অত্থো। কেচি ‘‘নীলজলাযাতি ‘‘বোধিরুক্খমূলে’’তি ৰুত্তং। তত্থ ‘‘বোধি ৰুচ্চতি চতূসু মগ্গেসু ঞাণ’’ন্তি এত্থ (চূল়নি॰ খগ্গৰিসাণসুত্তনিদ্দেস ১২১) মগ্গঞাণং বোধীতি ৰুত্তং। ‘‘পপ্পোতি বোধিং ৰরভূরিমেধসো’’তি এত্থ (দী॰ নি॰ ৩.২১৭) সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং। তদুভযম্পি বোধিং ভগৰা এত্থ পত্তোতি রুক্খোপি বোধিরুক্খোত্ৰেৰ নামং লভি। অথ ৰা সত্ত বোজ্ঝঙ্গে বুজ্ঝীতি ভগৰা বোধি, তেন বুজ্ঝন্তেন সন্নিস্সিতত্তা সো রুক্খোপি বোধিরুক্খোতি নামং লভি, তস্স বোধিরুক্খস্স। মূলেতি সমীপে। অযঞ্হি মূলসদ্দো ‘‘মূলানি উদ্ধরেয্য অন্তমসো উসীরনাল়মত্তানিপী’’তিআদীসু (অ॰ নি॰ ৪.১৯৫) মূলমূলে দিস্সতি। ‘‘লোভো অকুসলমূল’’ন্তিআদীসু (দী॰ নি॰ ৩.৩০৫) অসাধারণহেতুম্হি। ‘‘যাৰতা মজ্ঝন্হিকে কালে ছাযা ফরতি, নিৰাতে পণ্ণানি
পঠমাভিসম্বুদ্ধোতি পঠমং অভিসম্বুদ্ধো হুত্ৰা, সব্বপঠমংযেৰাতি অত্থো। এত্তাৰতা ধম্মভণ্ডাগারিকেন উদানদেসনায নিদানং ঠপেন্তেন কালদেসদেসকাপদেসা সহ ৰিসেসেন পকাসিতা হোন্তি।
এত্থাহ ‘‘কস্মা ধম্মৰিনযসঙ্গহে কযিরমানে নিদানৰচনং ৰুত্তং, ননু ভগৰতা ভাসিতৰচনস্সেৰ সঙ্গহো কাতব্বো’’তি? ৰুচ্চতে – দেসনায চিরট্ঠিতিঅসম্মোসসদ্ধেয্যভাৰসম্পাদনত্থং। কালদেসদেসকৰত্থুআদীহি উপনিবন্ধিত্ৰা ঠপিতা হি দেসনা চিরট্ঠিতিকা হোতি অসম্মোসা সদ্ধেয্যা চ দেসকালকত্তুহেতুনিমিত্তেহি উপনিবদ্ধো ৰিয ৰোহারৰিনিচ্ছযো। তেনেৰ চ আযস্মতা মহাকস্সপেন ‘‘পঠমং, আৰুসো আনন্দ, উদানং কত্থ ভাসিত’’ন্তিআদিনা দেসাদীসু পুচ্ছায কতায
অপিচ সত্থু সম্পত্তিপকাসনত্থং নিদানৰচনং। তথাগতস্স হি ভগৰতো পুব্বরচনানুমানাগমতক্কাভাৰতো
তথা সাসনসম্পত্তিপকাসনত্থং নিদানৰচনং। ঞাণকরুণাপরিগ্গহিতসব্বকিরিযস্স হি ভগৰতো নত্থি নিরত্থকা পটিপত্তি অত্তহিতা ৰা। তস্মা পরেসংযেৰ অত্থায পৰত্তসব্বকিরিযস্স
অপিচ সত্থুনো পমাণভাৰপ্পকাসনেন সাসনস্স পমাণভাৰদস্সনত্থং নিদানৰচনং। সা চস্স পমাণভাৰদস্সনতা
তং পনেতং ‘‘এৰং মে সুত’’ন্তি আরভিত্ৰা যাৰ ‘‘ইমং উদানং উদানেসী’’তি পদং, তাৰ ইমস্স উদানস্স নিদানন্তি ৰেদিতব্বং। তথা হি তং যথা পটিপন্নো ভগৰা ইমং উদানং উদানেসি, আদিতো পট্ঠায তস্স কাযিকচেতসিকপ্পটিপত্তিযা পকাসনত্থং সঙ্গীতিকারেহি সঙ্গীতিকালে ভাসিতৰচনং।
ননু চ ‘‘ইমস্মিং সতি ইদং হোতী’’তিআদি ভগৰতো এৰ ৰচনং ভৰিতুং অরহতি, ন হি সত্থারং মুঞ্চিত্ৰা অঞ্ঞো পটিচ্চসমুপ্পাদং দেসেতুং সমত্থো হোতীতি? সচ্চমেতং, যথা পন ভগৰা বোধিরুক্খমূলে ধম্মসভাৰপচ্চৰেক্খণৰসেন পটিচ্চসমুপ্পাদং মনসাকাসি, তথেৰ নং বোধনেয্যবন্ধৰানং বোধনত্থং পটিচ্চসমুপ্পাদসীহনাদসুত্তাদীসু দেসিতস্স চ ৰচনানং দেসিতাকারস্স অনুকরণৰসেন পটিচ্চসমুপ্পাদস্স মনসিকারং অট্ঠুপ্পত্তিং কত্ৰা ভগৰতা ভাসিতস্স ইমস্স উদানস্স ধম্মসঙ্গাহকা মহাথেরা নিদানং সঙ্গাযিংসূতি যথাৰুত্তৰচনং সঙ্গীতিকারানমেৰ ৰচনন্তি নিট্ঠমেত্থ গন্তব্বং। ইতো পরেসুপি সুত্তন্তেসু এসেৰ নযো।
এত্থ চ অত্তজ্ঝাসযো পরজ্ঝাসযো পুচ্ছাৰসিকো অট্ঠুপ্পত্তিকোতি চত্তারো সুত্তনিক্খেপা ৰেদিতব্বা। যথা হি অনেকসতঅনেকসহস্সভেদানিপি সুত্তানি সংকিলেসভাগিযাদিপট্ঠাননযেন সোল়সৰিধতং নাতিৰত্তন্তি, এৰং তানি সব্বানিপি অত্তজ্ঝাসযাদিসুত্তনিক্খেপৰসেন চতুব্বিধভাৰং নাতিৰত্তন্তি। কামঞ্চেত্থ অত্তজ্ঝাসযস্স অট্ঠুপ্পত্তিযা চ পরজ্ঝাসযপুচ্ছাৰসিকেহি সদ্ধিং সংসগ্গভেদো সম্ভৰতি অজ্ঝাসযানুসন্ধিপুচ্ছানুসন্ধিসম্ভৰতো, অত্তজ্ঝাসযঅট্ঠুপ্পত্তীনং অঞ্ঞমঞ্ঞং
তত্রাযং
এত্থ চ পরেসং ইন্দ্রিযপরিপাকাদিকারণনিরপেক্খত্তা অত্তজ্ঝাসযস্স ৰিসুং সুত্তনিক্খেপভাৰো যুত্তো কেৰলং অত্তনো অজ্ঝাসযেনেৰ ধম্মতন্তিঠপনত্থং পৰত্তিতদেসনত্তা, পরজ্ঝাসযপুচ্ছাৰসিকানং পন পরেসং অজ্ঝাসযপুচ্ছানং দেসনাপৰত্তিহেতুভূতানং উপ্পত্তিযং পৰত্তিতানং কথমট্ঠুপ্পত্তিযা অনৰরোধো, পুচ্ছাৰসিকঅট্ঠুপ্পত্তিপুব্বকানং ৰা পরজ্ঝাসযানুরোধেন পৰত্তিতানং কথং পরজ্ঝাসযে অনৰরোধোতি? ন চোদেতব্বমেতং। পরেসঞ্হি অভিনীহারপরিপুচ্ছাদিৰিনিচ্ছযাদিৰিনিমুত্তস্সেৰ সুত্তন্তদেসনাকারণুপ্পাদস্স অট্ঠুপ্পত্তিভাৰেন গহিতত্তা পরজ্ঝাসযপুচ্ছাৰসিকানং ৰিসুং গহণং। তথা হি ব্রহ্মজালধম্মদাযাদসুত্তাদীনং ৰণ্ণাৰণ্ণআমিসুপ্পাদাদিদেসনানিমিত্তং অট্ঠুপ্পত্তি ৰুচ্চতি, পরেসং পুচ্ছায ৰিনা অজ্ঝাসযমেৰ নিমিত্তং কত্ৰা দেসিতো পরজ্ঝাসযো, পুচ্ছাৰসেন দেসিতো পুচ্ছাৰসিকোতি
তত্থ পঠমাদীনি তীণি বোধিসুত্তানি মুচলিন্দসুত্তং, আযুসঙ্খারোস্সজ্জনসুত্তং, পচ্চৰেক্খণসুত্তং, পপঞ্চসঞ্ঞাসুত্তন্তি ইমেসং উদানানং অত্তজ্ঝাসযো নিক্খেপো। হুহুঙ্কসুত্তং, ব্রাহ্মণজাতিকসুত্তং, বাহিযসুত্তন্তি ইমেসং উদানানং পুচ্ছাৰসিকো নিক্খেপো। রাজসুত্তং, সক্কারসুত্তং, উচ্ছাদনসুত্তং, পিণ্ডপাতিকসুত্তং, সিপ্পসুত্তং, গোপালসুত্তং, সুন্দরিকসুত্তং
এত্থ চ যানি উদানানি ভগৰতা ভিক্খূনং সম্মুখা ভাসিতানি, তানি তেহি যথাভাসিতসুত্তানি ৰচসা পরিচিতানি মনসানুপেক্খিতানি ধম্মভণ্ডাগারিকস্স কথিতানি। যানি পন ভগৰতা ভিক্খূনং অসম্মুখা ভাসিতানি, তানিপি অপরভাগে ভগৰতা ধম্মভণ্ডাগারিকস্স পুন ভাসিতানি। এৰং সব্বানিপি তানি আযস্মা আনন্দো একজ্ঝং কত্ৰা ধারেন্তো ভিক্খূনঞ্চ ৰাচেন্তো অপরভাগে পঠমমহাসঙ্গীতিকালে উদানন্ত্ৰেৰ সঙ্গহং আরোপেসীতি ৰেদিতব্বং।
তেন খো পন সমযেনাতিআদীসু তেন সমযেনাতি চ ভুম্মত্থে করণৰচনং, খো পনাতি নিপাতো, তস্মিং সমযেতি অত্থো। কস্মিং পন সমযে? যং সমযং ভগৰা উরুৰেলাযং ৰিহরতি নজ্জা নেরঞ্জরায তীরে বোধিরুক্খমূলে পঠমাভিসম্বুদ্ধো। তস্মিং সমযে। সত্তাহন্তি সত্ত অহানি সত্তাহং, অচ্চন্তসংযোগত্থে এতং উপযোগৰচনং। যস্মা ভগৰা তং সত্তাহং নিরন্তরতায অচ্চন্তমেৰ ফলসমাপত্তিসুখেন ৰিহাসি, তস্মা সত্তাহন্তি অচ্চন্তসংযোগৰসেন উপযোগৰচনং ৰুত্তং। একপল্লঙ্কেনাতি ৰিসাখাপুণ্ণমায অনত্থঙ্গতেযেৰ সূরিযে অপরাজিতপল্লঙ্কৰরে ৰজিরাসনে নিসিন্নকালতো পট্ঠায সকিম্পি অনুট্ঠহিত্ৰা যথাআভুজিতেন একেনেৰ পল্লঙ্কেন
ৰিমুত্তিসুখপটিসংৰেদীতি ৰিমুত্তিসুখং ফলসমাপত্তিসুখং পটিসংৰেদিযমানো নিসিন্নো হোতীতি অত্থো। তত্থ ৰিমুত্তীতি তদঙ্গৰিমুত্তি, ৰিক্খম্ভনৰিমুত্তি, সমুচ্ছেদৰিমুত্তি, পটিপ্পস্সদ্ধিৰিমুত্তি, নিস্সরণৰিমুত্তীতি পঞ্চ ৰিমুত্তিযো। তাসু যং দেয্যধম্মপরিচ্চাগাদীহি তেহি তেহি গুণঙ্গেহি নামরূপপরিচ্ছেদাদীহি ৰিপস্সনঙ্গেহি চ যাৰ তস্স তস্স অঙ্গস্স অপরিহানিৰসেন পৰত্তি, তাৰ তংতংপটিপক্খতো ৰিমুচ্চনতো ৰিমুচ্চনং পহানং। সেয্যথিদং তদঙ্গৰিমুত্তি নাম। যং পন উপচারপ্পনাভেদেন সমাধিনা যাৰস্স অপরিহানিৰসেন পৰত্তি, তাৰ কামচ্ছন্দাদীনং নীৰরণানঞ্চেৰ, ৰিতক্কাদীনঞ্চ পচ্চনীকধম্মানং, অনুপ্পত্তিসঞ্ঞিতং ৰিমুচ্চনং, অযং ৰিক্খম্ভনৰিমুত্তি নাম। যং চতুন্নং অরিযমগ্গানং ভাৰিতত্তা তংতংমগ্গৰতো অরিযস্স সন্তানে যথারহং ‘‘দিট্ঠিগতানং পহানাযা’’তিআদিনা (ধ॰ স॰ ২৭৭; ৰিভ॰ ৬২৮) নযেন ৰুত্তস্স সমুদযপক্খিযস্স কিলেসগণস্স পুন অচ্চন্তং অপ্পৰত্তিভাৰেন সমুচ্ছেদপ্পহানৰসেন ৰিমুচ্চনং, অযং সমুচ্ছেদৰিমুত্তি নাম। যং পন ফলক্খণে পটিপ্পস্সদ্ধত্তং কিলেসানং, অযং পটিপ্পস্সদ্ধিৰিমুত্তি নাম। সব্বসঙ্খতনিস্সটত্তা নিস্সরণৰিমুত্তি নাম। ইধ পন ভগৰতো নিব্বানারম্মণা ফলৰিমুত্তি অধিপ্পেতা। তেন ৰুত্তং – ‘‘ৰিমুত্তিসুখপটিসংৰেদীতি ৰিমুত্তিসুখং ফলসমাপত্তিসুখং পটিসংৰেদিযমানো নিসিন্নো হোতীতি অত্থো’’তি।
ৰিমুত্তীতি চ উপক্কিলেসেহি পটিপ্পস্সদ্ধিৰসেন চিত্তস্স ৰিমুত্তভাৰো, চিত্তমেৰ ৰা তথা ৰিমুত্তং ৰেদিতব্বং, তায ৰিমুত্তিযা জাতং সম্পযুত্তং ৰা সুখং ৰিমুত্তিসুখং। ‘‘যাযং, ভন্তে, উপেক্খা সন্তে সুখে ৰুত্তা ভগৰতা’’তি (ম॰ নি॰ ২.৮৮) ৰচনতো উপেক্খাপি চেত্থ সুখমিচ্চেৰ ৰেদিতব্বা। তথা চ ৰুত্তং সম্মোহৰিনোদনিযং ‘‘উপেক্খা পন সন্তত্তা, সুখমিচ্চেৰ ভাসিতা’’তি (ৰিভ॰ অট্ঠ॰ ২৩২)। ভগৰা হি চতুত্থজ্ঝানিকং অরহত্তসমাপত্তিং সমাপজ্জতি, ন ইতরং। অথ ৰা ‘‘তেসং ৰূপসমো সুখো’’তিআদীসু যথা সঙ্খারদুক্খূপসমো সুখোতি ৰুচ্চতি, এৰং সকলকিলেসদুক্খূপসমভাৰতো অগ্গফলে লব্ভমানা পটিপ্পস্সদ্ধিৰিমুত্তি এৰ ইধ সুখন্তি ৰেদিতব্বা। তযিদং ৰিমুত্তিসুখং মগ্গৰীথিযং
কে তং সমাপজ্জন্তি, কে ন সমাপজ্জন্তীতি? সব্বেপি পুথুজ্জনা ন সমাপজ্জন্তি অনধিগতত্তা। তথা হেট্ঠিমা অরিযা উপরিমং, উপরিমাপি অরিযা হেট্ঠিমং ন সমাপজ্জন্তিযেৰ পুগ্গলন্তরভাৰূপগমনেন পটিপ্পস্সদ্ধভাৰতো। অত্তনো এৰ ফলং তে তে অরিযা সমাপজ্জন্তি। কেচি পন ‘‘সোতাপন্নসকদাগামিনো ফলসমাপত্তিং ন সমাপজ্জন্তি, উপরিমা দ্ৰেযেৰ সমাপজ্জন্তি সমাধিস্মিং পরিপূরকারিভাৰতো’’তি ৰদন্তি। তং অকারণং পুথুজ্জনস্সাপি অত্তনা পটিলদ্ধলোকিযসমাধিসমাপজ্জনতো। কিং ৰা এত্থ কারণচিন্তায? ৰুত্তঞ্হেতং পটিসম্ভিদাযং ‘‘কতমা দস সঙ্খারুপেক্খা ৰিপস্সনাৰসেন উপ্পজ্জন্তি (পটি॰ ম॰ ১.৫৭), কতমে দস গোত্রভুধম্মা ৰিপস্সনাৰসেন উপ্পজ্জন্তী’’তি (পটি॰ ম॰ ১.৬০) ইমেসং পঞ্হানং ৰিস্সজ্জনে সোতাপত্তিফলসমাপত্তত্থায সকদাগামিফলসমাপত্তত্থাযাতি তেসম্পি অরিযানং ফলসমাপত্তিসমাপজ্জনং ৰুত্তং। তস্মা সব্বেপি অরিযা যথাসকং ফলং সমাপজ্জন্তীতি নিট্ঠমেত্থ গন্তব্বং।
কস্মা পন তে সমাপজ্জন্তীতি? দিট্ঠধম্মসুখৰিহারত্থং। যথা হি রাজানো রজ্জসুখং, দেৰতা দিব্বসুখং অনুভৰন্তি, এৰং অরিযা ‘‘লোকুত্তরসুখং
কথঞ্চস্সা সমাপজ্জনং, কথং ঠানং, কথং ৰুট্ঠানন্তি? দ্ৰীহি তাৰ আকারেহি অস্সা সমাপজ্জনং হোতি নিব্বানতো অঞ্ঞস্স আরম্মণস্স অমনসিকারা, নিব্বানস্স চ মনসিকারা। যথাহ –
‘‘দ্ৰে খো, আৰুসো, পচ্চযা অনিমিত্তায চেতোৰিমুত্তিযা সমাপত্তিযা, সব্বনিমিত্তানঞ্চ অমনসিকারো, অনিমিত্তায
অযং পনেত্থ সমাপজ্জনক্কমো – ফলসমাপত্তিত্থিকেন অরিযসাৰকেন রহোগতেন পটিসল্লীনেন উদযব্বযাদিৰসেন সঙ্খারা ৰিপস্সিতব্বা। তস্সেৰং পৰত্তানুপুব্বৰিপস্সনস্সেৰ সঙ্খারারম্মণগোত্রভুঞাণানন্তরং
কস্মা পনেত্থ গোত্রভুঞাণং মগ্গঞাণপুরেচারিকং ৰিয নিব্বানারম্মণং ন হোতীতি? ফলঞাণানং অনিয্যানিকভাৰতো। অরিযমগ্গধম্মাযেৰ হি নিয্যানিকা। ৰুত্তঞ্হেতং ‘‘কতমে ধম্মা নিয্যানিকা? চত্তারো অরিযমগ্গা অপরিযাপন্না’’তি (ধ॰ স॰ ১২৯৫)। তস্মা একন্তেনেৰ নিয্যানিকভাৰস্স উভতো ৰুট্ঠানভাৰেন পৰত্তমানস্স অনন্তরপচ্চযভূতেন ঞাণেন নিমিত্ততো ৰুট্ঠিতেনেৰ ভৰিতব্বন্তি তস্স নিব্বানারম্মণতা যুত্তা, ন পন অরিযমগ্গস্স
‘‘তযো খো, আৰুসো, পচ্চযা অনিমিত্তায চেতোৰিমুত্তিযা ঠিতিযা, সব্বনিমিত্তানং অমনসিকারো, অনিমিত্তায চ ধাতুযা মনসিকারো, পুব্বে চ অভিসঙ্খারো’’তি (ম॰ নি॰ ১.৪৫৮) –
ৰচনতো পুব্বে চ অভিসঙ্খারোতি সমাপত্তিতো পুব্বে কালপরিচ্ছেদো। ‘‘অসুকস্মিং নাম কালে ৰুট্ঠহিস্সামী’’তি পরিচ্ছিন্নত্তা হিস্সা যাৰ সো কালো নাগচ্ছতি, তাৰ ৰুট্ঠানং ন হোতি।
‘‘দ্ৰে খো, আৰুসো, পচ্চযা অনিমিত্তায চেতোৰিমুত্তিযা ৰুট্ঠানস্স, সব্বনিমিত্তানঞ্চ মনসিকারো, অনিমিত্তায চ ধাতুযা অমনসিকারো’’তি (ম॰ নি॰ ১.৪৫৮) –
ৰচনতো পনস্সা দ্ৰীহাকারেহি ৰুট্ঠানং হোতি। তত্থ সব্বনিমিত্তানন্তি রূপনিমিত্তৰেদনাসঞ্ঞাসঙ্খারৰিঞ্ঞাণনিমিত্তানং। কামঞ্চ ন সব্বানেৰেতানি একতো মনসি করোতি, সব্বসঙ্গাহিকৰসেন পনেৰং ৰুত্তং। তস্মা যং ভৰঙ্গস্স আরম্মণং, তস্স মনসিকরণেন ফলসমাপত্তিতো
‘‘পটিপ্পস্সদ্ধদরথং, অমতারম্মণং সুভং।
ৰন্তলোকামিসং সন্তং, সামঞ্ঞফলমুত্তমং’’॥
ইতি ৰুত্তং সাতাতিসাতং ৰিমুত্তিসুখং পটিসংৰেদেসি। তেন ৰুত্তং – ‘‘ৰিমুত্তিসুখপটিসংৰেদীতি ৰিমুত্তিসুখং ফলসমাপত্তিসুখং পটিসংৰেদিযমানো নিসিন্নো হোতীতি অত্থো’’তি।
অথাতি অধিকারত্থে নিপাতো। খোতি পদপূরণে। তেসু অধিকারত্থেন অথাতি ইমিনা ৰিমুত্তিসুখপটিসংৰেদনতো অঞ্ঞং অধিকারং দস্সেতি। কো পনেসোতি? পটিচ্চসমুপ্পাদমনসিকারো। অথাতি ৰা পচ্ছাতি এতস্মিং অত্থে নিপাতো, তেন ‘‘তস্স সত্তাহস্স অচ্চযেনা’’তি ৰক্খমানমেৰ অত্থং জোতেতি। তস্স সত্তাহস্সাতি পল্লঙ্কসত্তাহস্স। অচ্চযেনাতি অপগমেন। তম্হা সমাধিম্হাতি অরহত্তফলসমাধিতো। ইধ পন ঠত্ৰা পটিপাটিযা সত্ত সত্তাহানি দস্সেতব্বানীতি কেচি তানি ৰিত্থারযিংসু। মযং পন তানি খন্ধকপাঠেন ইমিস্সা উদানপাল়িযা অৰিরোধদস্সনমুখেন পরতো ৰণ্ণযিস্সাম। রত্তিযাতি অৰযৰসম্বন্ধে সামিৰচনং। পঠমন্তি অচ্চন্তসংযোগত্থে উপযোগৰচনং। ভগৰা হি তস্সা রত্তিযা সকলম্পি পঠমং যামং তেনেৰ মনসিকারেন যুত্তো অহোসীতি।
পটিচ্চসমুপ্পাদন্তি
তত্রাযং ৰচনত্থো – অঞ্ঞমঞ্ঞং পটিচ্চ পটিমুখং কত্ৰা কারণসমৰাযং অপ্পটিক্খিপিত্ৰা সহিতে উপ্পাদেতীতি পটিচ্চসমুপ্পাদো। অথ ৰা পটিচ্চ পচ্চেতব্বং পচ্চযারহতং পচ্চযং পটিগন্ত্ৰা ন ৰিনা তেন সম্বন্ধস্স উপ্পাদো পটিচ্চসমুপ্পাদো
অনুলোমন্তি ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা’’তিআদিনা নযেন ৰুত্তো অৰিজ্জাদিকো পচ্চযাকারো অত্তনা কত্তব্বকিচ্চকরণতো অনুলোমোতি সাধুকং মনসাকাসীতি সক্কচ্চং মনসি অকাসি। যো যো পচ্চযধম্মো যস্স যস্স পচ্চযুপ্পন্নধম্মস্স যথা যথা হেতুপচ্চযাদিনা পচ্চযভাৰেন পচ্চযো হোতি, তং সব্বং অৰিপরীতং অপরিহাপেত্ৰা অনৰসেসতো পচ্চৰেক্খণৰসেন চিত্তে অকাসীতি অত্থো। যথা পন ভগৰা পটিচ্চসমুপ্পাদানুলোমং মনসাকাসি, তং সঙ্খেপেন তাৰ দস্সেতুং ‘‘ইতি ইমস্মিং সতি ইদং হোতি, ইমস্সুপ্পাদা ইদং উপ্পজ্জতী’’তি ৰুত্তং।
তত্থ ইতীতি এৰং, অনেন পকারেনাতি অত্থো। ইমস্মিং সতি ইদং হোতীতি ইমস্মিং অৰিজ্জাদিকে পচ্চযে সতি ইদং সঙ্খারাদিকং ফলং হোতি। ইমস্সুপ্পাদা ইদং উপ্পজ্জতীতি ইমস্স অৰিজ্জাদিকস্স পচ্চযস্স উপ্পাদা ইদং সঙ্খারাদিকং ফলং উপ্পজ্জতীতি অত্থো। ইমস্মিং অসতি ইদং ন হোতি, ইমস্স নিরোধা ইদং নিরুজ্ঝতীতি অৰিজ্জাদীনং অভাৰে সঙ্খারাদীনং অভাৰস্স অৰিজ্জাদীনং নিরোধে সঙ্খারাদীনং নিরোধস্স চ দুতিযততিযসুত্তৰচনেন এতস্মিং পচ্চযলক্খণে নিযমো দস্সিতো হোতি – ইমস্মিং সতি এৰ, নাসতি। ইমস্সুপ্পাদা এৰ, নানুপ্পাদা। অনিরোধা এৰ, ন নিরোধাতি। তেনেতং লক্খণং অন্তোগধনিযমং ইধ পটিচ্চসমুপ্পাদস্স নিরোধোতি চ অৰিজ্জাদীনং ৰিরাগাধিগমেন আযতিং অনুপ্পাদো অপ্পৰত্তি। তথা হি ৰুত্তং – ‘‘অৰিজ্জায ত্ৰেৰ অসেসৰিরাগনিরোধা সঙ্খারনিরোধো’’তিআদি। নিরোধনিরোধী চ উপ্পাদনিরোধীভাৰেন ৰুত্তো ‘‘ইমস্স নিরোধা ইদং নিরুজ্ঝতী’’তি।
তেনেতং
কো পনাযং অনিরোধো নাম, যো ‘‘অত্থিভাৰো, উপ্পাদো’’তি চ ৰুচ্চতীতি? অপ্পহীনভাৰো চ, অনিব্বত্তিতফলারহতাপহানেহি ফলানুপ্পাদনারহতা চ। যে হি পহাতব্বা অকুসলা ধম্মা, তেসং অরিযমগ্গেন অসমুগ্ঘাটিতভাৰো চ। যে পন ন পহাতব্বা কুসলাব্যাকতা ধম্মা, যানি তেসু সংযোজনানি অখীণাসৰানং তেসং অপরিক্খীণতা চ। অসমুগ্ঘাটিতানুসযতায হি সসংযোজনা খন্ধপ্পৰত্তি পটিচ্চসমুপ্পাদো। তথা চ ৰুত্তং –
‘‘যায চ, ভিক্খৰে, অৰিজ্জায নিৰুতস্স বালস্স যায চ তণ্হায সম্পযুত্তস্স অযং কাযো সমুদাগতো, সা চেৰ অৰিজ্জা বালস্স অপ্পহীনা, সা চ তণ্হা অপরিক্খীণা। তং কিস্স হেতু? ন, ভিক্খৰে, বালো অচরি ব্রহ্মচরিযং সম্মা দুক্খক্খযায, তস্মা বালো কাযস্স ভেদা কাযূপগো হোতি, সো কাযূপগো সমানো ন পরিমুচ্চতি জাতিযা জরামরণেনা’’তিআদি (সং॰ নি॰ ২.১৯)।
খীণসংযোজনানং
‘‘ছন্নং ত্ৰেৰ, ফগ্গুণ, ফস্সাযতনানং অসেসৰিরাগনিরোধা ফস্সনিরোধো, ফস্সনিরোধা ৰেদনানিরোধো’’তিআদি (সং॰ নি॰ ২.১২)।
ন হি অগ্গমগ্গাধিগমতো উদ্ধং যাৰ পরিনিব্বানা সল়াযতনাদীনং অপ্পৰত্তি। অথ খো নত্থিতা নিরোধসদ্দৰচনীযতা খীণসংযোজনতাতি নিরোধো ৰুত্তো। অপিচ চিরকতম্পি কম্মং অনিব্বত্তিতফলতায অপ্পহীনাহারতায চ ফলারহং সন্তং এৰ নাম হোতি, ন নিব্বত্তিতফলং
তত্থ সতীতি ইমিনা ৰিজ্জমানতামত্তেন পচ্চযভাৰং ৰদন্তো অব্যাপারতং পটিচ্চসমুপ্পাদস্স দস্সেতি। উপ্পাদাতি উপ্পত্তিধম্মতং অসব্বকালভাৰিতং ফলুপ্পত্তিঅভিমুখতঞ্চ দীপেন্তো অনিচ্চতং পটিচ্চসমুপ্পাদস্স দস্সেতি। ‘‘সতি, নাসতি, উপ্পাদা, ন নিরোধা’’তি পন হেতুঅত্থেহি ভুম্মনিস্সক্কৰচনেহি সমত্থিতং নিদানসমুদযজাতিপভৰভাৰং পটিচ্চসমুপ্পাদস্স দস্সেতি। হেতুঅত্থতা চেত্থ ভুম্মৰচনে যস্স ভাৰে তদৰিনাভাৰিফলস্স ভাৰো লক্খীযতি, তত্থ পৰত্তিযা ৰেদিতব্বা যথা ‘‘অধনানং ধনে অননুপ্পদীযমানে দালিদ্দিযং ৰেপুল্লং অগমাসী’’তি (দী॰ নি॰ ৩.৯১) চ ‘‘নিপ্ফন্নেসু সস্সেসু সুভিক্খং জাযতী’’তি চ। নিস্সক্কৰচনস্সাপি হেতুঅত্থতা ফলস্স পভৰে পকতিযঞ্চ পৰত্তিতো যথা ‘‘কললা হোতি
যস্মা ‘‘যদিদং অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা’’তিআদি ৰুত্তং।
তত্থ যদিদন্তি নিপাতো, তস্স যো অযন্তি অত্থো। অৰিজ্জাপচ্চযাতিআদীসু অৰিন্দিযং কাযদুচ্চরিতাদিং ৰিন্দতীতি অৰিজ্জা, ৰিন্দিযং কাযসুচরিতাদিং ন ৰিন্দতীতি অৰিজ্জা, ধম্মানং অৰিপরীতসভাৰং অৰিদিতং করোতীতি অৰিজ্জা, অন্তৰিরহিতে সংসারে ভৰাদীসু সত্তে জৰাপেতীতি অৰিজ্জা, অৰিজ্জমানেসু জৰতি ৰিজ্জমানেসু ন জৰতীতি অৰিজ্জা, ৰিজ্জায পটিপক্খাতি অৰিজ্জা, সা ‘‘দুক্খে অঞ্ঞাণ’’ন্তিআদিনা চতুব্বিধা ৰেদিতব্বা। পটিচ্চ ন ৰিনা ফলং এতি উপ্পজ্জতি চেৰ পৰত্ততি চাতি পচ্চযো, উপকারকত্থো ৰা পচ্চযো। অৰিজ্জা চ সা পচ্চযো চাতি অৰিজ্জাপচ্চযো, তস্মা অৰিজ্জাপচ্চযা। সঙ্খরোন্তীতি সঙ্খারা, লোকিযকুসলাকুসলচেতনা, সা পুঞ্ঞাপুঞ্ঞানেঞ্জাভিসঙ্খারৰসেন তিৰিধা ৰেদিতব্বা। ৰিজানাতীতি ৰিঞ্ঞাণং, তং লোকিযৰিপাকৰিঞ্ঞাণৰসেন দ্ৰত্তিংসৰিধং। নমতীতি নামং, ৰেদনাদিক্খন্ধত্তযং। রুপ্পতীতি রূপং, ভূতরূপং চক্খাদিউপাদারূপঞ্চ। আযততি আযতঞ্চ আযতনং ফস্সো। ৰেদযতীতি ৰেদনা। ইদম্পি দ্ৰযং দ্ৰারৰসেন ছব্বিধং, ৰিপাকৰসেন গহণে ছত্তিংসৰিধং। পরিতস্সতীতি তণ্হা, সা কামতণ্হাদিৰসেন সঙ্খেপতো তিৰিধা, ৰিত্থারতো অট্ঠুত্তরসতৰিধা চ। উপাদীযতীতি উপাদানং, তং কামুপাদানাদিৰসেন চতুব্বিধং। ভৰতি ভাৰযতি চাতি ভৰো, সো কম্মূপপত্তিভেদতো দুৰিধো। জননং জাতি। জীরণং জরা। মরন্তি তেনাতি মরণং। সোচনং সোকো। পরিদেৰনং পরিদেৰো। দুক্খযতীতি দুক্খং, উপ্পাদট্ঠিতিৰসেন দ্ৰেধা খণতীতি দুক্খং। দুমনস্স ভাৰো দোমনস্সং। ভুসো আযাসো উপাযাসো সম্ভৰন্তীতি নিব্বত্তন্তি। ন কেৰলঞ্চ সোকাদীহিযেৰ, অথ খো সব্বপদেহি ‘‘সম্ভৰন্তী’’তি পদস্স যোজনা কাতব্বা। এৰঞ্হি ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা সম্ভৰন্তী’’তি পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নৰৰত্থানং দস্সিতং হোতি। এস নযো সব্বত্থ।
তত্থ অঞ্ঞাণলক্খণা অৰিজ্জা, সম্মোহনরসা, ছাদনপচ্চুপট্ঠানা, আসৰপদট্ঠানা। অভিসঙ্খরণলক্খণা সঙ্খারা, আযূহনরসা, সংৰিদহনপচ্চুপট্ঠানা, অৰিজ্জাপদট্ঠানা। ৰিজাননলক্খণং ৰিঞ্ঞাণং, পুব্বঙ্গমরসং, পটিসন্ধিপচ্চুপট্ঠানং, সঙ্খারপদট্ঠানং, ৰত্থারম্মণপদট্ঠানং ৰা। নমনলক্খণং নামং, সম্পযোগরসং, অৰিনিব্ভোগপচ্চুপট্ঠানং, ৰিঞ্ঞাণপদট্ঠানং। রুপ্পনলক্খণং রূপং, ৰিকিরণরসং, অপ্পহেয্যভাৰপচ্চুপট্ঠানং, ৰিঞ্ঞাণপদট্ঠানং। আযতনলক্খণং সল়াযতনং, দস্সনাদিরসং, ৰত্থুদ্ৰারভাৰপচ্চুপট্ঠানং, নামরূপপদট্ঠানং। ফুসনলক্খণো ফস্সো, সঙ্ঘট্টনরসো, সঙ্গতিপচ্চুপট্ঠানো, সল়াযতনপদট্ঠানো। অনুভৰনলক্খণা
এৰন্তি নিদ্দিট্ঠস্স নিদস্সনং, তেন অৰিজ্জাদীহেৰ কারণেহি, ন ইস্সরনিম্মানাদীহীতি দস্সেতি। এতস্সাতি যথাৰুত্তস্স। কেৰলস্সাতি অসম্মিস্সস্স সকলস্স ৰা। দুক্খক্খন্ধস্সাতি সমুদযো হোতীতি নিব্বত্তি সম্ভৰতি।
এতমত্থং ৰিদিত্ৰাতি য্ৰাযং অৰিজ্জাদিৰসেন সঙ্খারাদিকস্স দুক্খক্খন্ধস্স সমুদযো হোতীতি ৰুত্তো, সব্বাকারেন এতমত্থং ৰিদিত্ৰা। তাযং ৰেলাযন্তি তাযং তস্স অত্থস্স ৰিদিতৰেলাযং। ইমং উদানং উদানেসীতি ইমং তস্মিং অত্থে ৰিদিতে হেতুনো চ হেতুসমুপ্পন্নধম্মস্স চ পজাননায আনুভাৰদীপকং ‘‘যদা হৰে পাতুভৰন্তী’’তিআদিকং সোমনস্সসম্পযুত্তঞাণসমুট্ঠানং উদানং উদানেসি, অত্তমনৰাচং নিচ্ছারেসীতি ৰুত্তং হোতি।
তস্সত্থো – যদাতি যস্মিং কালে। হৰেতি ব্যত্তন্তি ইমস্মিং অত্থে নিপাতো। কেচি পন ‘‘হৰেতি আহৰে যুদ্ধে’’তি অত্থং ৰদন্তি, ‘‘যোধেথ মারং পঞ্ঞাৰুধেনা’’তি (ধ॰ প॰ ৪০) ৰচনতো কিলেসমারেন যুজ্ঝনসমযেতি তেসং অধিপ্পাযো। পাতুভৰন্তীতি উপ্পজ্জন্তি। ধম্মাতি অনুলোমপচ্চযাকারপটিৰেধসাধকা বোধিপক্খিযধম্মা। অথ ৰা পাতুভৰন্তীতি পকাসেন্তি, অভিসমযৰসেন ব্যত্তা পাকটা হোন্তি। ধম্মাতি চতুঅরিযসচ্চধম্মা, আতাপো ৰুচ্চতি কিলেসসন্তাপনট্ঠেন ৰীরিযং। আতাপিনোতি সম্মপ্পধানৰীরিযৰতো। ঝাযতোতি আরম্মণূপনিজ্ঝানেন ব্রাহ্মণস্সাতি বাহিতপাপস্স খীণাসৰস্স। অথস্স কঙ্খা ৰপযন্তি সব্বাতি অথস্স এৰং পাতুভূতধম্মস্স যা এতা ‘‘কো নু খো, ভন্তে, ফুসতীতি। নো কল্লো পঞ্হোতি ভগৰা অৰোচা’’তিআদিনা (সং॰ নি॰ ২.১২) নযেন, ‘‘কতমং নু খো, ভন্তে, জরামরণং, কস্স চ পনিদং জরামরণন্তি। নো কল্লো পঞ্হোতি ভগৰা অৰোচা’’তিআদিনা (সং॰ নি॰ ২.৩৫) নযেন পচ্চযাকারে কঙ্খা ৰুত্তা, যা চ পচ্চযাকারস্সেৰ অপ্পটিৰিদ্ধত্তা ‘‘অহোসিং নু খো অহং অতীতমদ্ধান’’ন্তিআদিনা (ম॰ নি॰ ১.১৮; সং॰ নি॰ ২.২০) সোল়স কঙ্খা আগতা। তা সব্বা ৰপযন্তি অপগচ্ছন্তি নিরুজ্ঝন্তি। কস্মা? যতো পজানাতি সহেতুধম্মং, যস্মা অৰিজ্জাদিকেন হেতুনা সহেতুকং ইমং সঙ্খারাদিকং কেৰলং দুক্খক্খন্ধধম্মং পজানাতি অঞ্ঞাসি পটিৰিজ্ঝীতি।
কদা পনস্স বোধিপক্খিযধম্মা চতুসচ্চধম্মা ৰা পাতুভৰন্তি উপ্পজ্জন্তি পকাসেন্তি ৰা? ৰিপস্সনামগ্গঞাণেসু
অরিযসচ্চধম্মানং পন লোকিযানং ৰিপস্সনাক্খণে ৰিপস্সনায আরম্মণকরণৰসেন, লোকুত্তরানং তদধিমুত্ততাৰসেন, মগ্গক্খণে নিরোধসচ্চস্স আরম্মণাভিসমযৰসেন, সব্বেসম্পি কিচ্চাভিসমযৰসেন পাকটভাৰতো পকাসনট্ঠেন পাতুভাৰো ৰেদিতব্বো।
ইতি ভগৰা সতিপি সব্বাকারেন সব্বধম্মানং অত্তনো ঞাণস্স পাকটভাৰে পটিচ্চসমুপ্পাদমুখেন ৰিপস্সনাভিনিৰেসস্স কতত্তা নিপুণগম্ভীরসুদুদ্দসতায পচ্চযাকারস্স তং পচ্চৰেক্খিত্ৰা উপ্পন্নবলৰসোমনস্সো পটিপক্খসমুচ্ছেদৰিভাৰনেন সদ্ধিং অত্তনো তদভিসমযানুভাৰদীপকমেৰেত্থ উদানং উদানেসীতি।
অযম্পি উদানো ৰুত্তো ভগৰতা ইতি মে সুতন্তি অযং পাল়ি কেসুচিযেৰ পোত্থকেসু দিস্সতি। তত্থ অযম্পীতি পিসদ্দো ‘‘ইদম্পি বুদ্ধে রতনং পণীতং, অযম্পি পারাজিকো হোতী’’তিআদীসু ৰিয সম্পিণ্ডনত্থো, তেন উপরিমং সম্পিণ্ডেতি। ৰুত্তোতি অযং ৰুত্তসদ্দো কেসোহারণৰপ্পনৰাপসমীকরণজীৰিতৰুত্তিপমুত্তভাৰপাৰচনভাৰেন পৰত্তন অজ্ঝেনকথনাদীসু দিস্সতি। তথা হেস ‘‘কাপটিকো মাণৰো দহরো ৰুত্তসিরো’’তিআদীসু (ম॰ নি॰ ২.৪২৬) কেসোহারণে আগতো।
‘‘গাৰো তস্স পজাযন্তি, খেত্তে ৰুত্তং ৰিরূহতি।
ৰুত্তানং ফলমস্নাতি, যো মিত্তানং ন দুব্ভতী’’তি॥ –
আদীসু ইতীতি এৰং। মে সুতন্তি পদদ্ৰযস্স অত্থো নিদানৰণ্ণনাযং এৰং-সদ্দেন সমানত্থতায ‘‘এৰং মে সুত’’ন্তি এত্থ ৰিয, অত্থযোজনা চ ইতিৰুত্তকৰণ্ণনায অম্হেহি পকাসিতাযেৰাতি তত্থ ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বোতি।
পরমত্থদীপনিযা খুদ্দকনিকাযট্ঠকথায
উদানসংৰণ্ণনাপঠমবোধিসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
২. দুতিযবোধিসুত্তৰণ্ণনা
২. দুতিযে পটিলোমন্তি ‘‘অৰিজ্জানিরোধা সঙ্খারনিরোধো’’তিআদিনা নযেন ৰুত্তো অৰিজ্জাদিকোযেৰ পচ্চযাকারো অনুপ্পাদনিরোধেন নিরুজ্ঝমানো অত্তনো কত্তব্বকিচ্চস্স অকরণতো পটিলোমোতি ৰুচ্চতি। পৰত্তিযা ৰা ৰিলোমনতো পটিলোমো, অন্ততো ইমস্মিং অসতি ইদং ন হোতীতি ইমস্মিং অৰিজ্জাদিকে পচ্চযে অসতি মগ্গেন পহীনে ইদং সঙ্খারাদিকং ফলং ন হোতি নপ্পৰত্ততি। ইমস্স নিরোধা ইদং নিরুজ্ঝতীতি ইমস্স অৰিজ্জাদিকস্স পচ্চযস্স নিরোধা মগ্গেন অনুপ্পত্তিধম্মতং আপাদিতত্তা ইদং সঙ্খারাদিকং ফলং নিরুজ্ঝতি, নপ্পৰত্ততীতি অত্থো। ইধাপি যথা ‘‘ইমস্মিং সতি ইদং হোতি, ইমস্সুপ্পাদা ইদং উপ্পজ্জতী’’তি এত্থ ‘‘ইমস্মিং সতিযেৰ, নাসতি, ইমস্স উপ্পাদা এৰ, ন নিরোধা’’তি অন্তোগধনিযমতা দস্সিতা। এৰং ইমস্মিং অসতিযেৰ, ন সতি, ইমস্স নিরোধা এৰ, ন উপ্পাদাতি অন্তোগধনিযমতালক্খণা দস্সিতাতি ৰেদিতব্বং। সেসমেত্থ যং ৰত্তব্বং, তং পঠমবোধিসুত্তৰণ্ণনায ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বং।
এৰং যথা ভগৰা পটিলোমপটিচ্চসমুপ্পাদং মনসি অকাসি, তং সঙ্খেপেন দস্সেত্ৰা ইদানি ৰিত্থারেন দস্সেতুং ‘‘অৰিজ্জানিরোধা সঙ্খারনিরোধো’’তিআদি ৰুত্তং। তত্থ অৰিজ্জানিরোধাতি অরিযমগ্গেন অৰিজ্জায অনৰসেসনিরোধা, অনুসযপ্পহানৰসেন অগ্গমগ্গেন অৰিজ্জায সঙ্খারনিরোধোতি সঙ্খারানং অনুপ্পাদনিরোধো হোতি। এৰং নিরুদ্ধানং পন সঙ্খারানং নিরোধা ৰিঞ্ঞাণং, ৰিঞ্ঞাণাদীনঞ্চ নিরোধা নামরূপাদীনি নিরুদ্ধানি এৰ হোন্তীতি দস্সেতুং ‘‘সঙ্খারনিরোধা ৰিঞ্ঞাণনিরোধো’’তিআদিং ৰত্ৰা ‘‘এৰমেতস্স কেৰলস্স দুক্খক্খন্ধস্স নিরোধো হোতী’’তি ৰুত্তং। তত্থ যং ৰত্তব্বং, তং হেট্ঠা ৰুত্তনযমেৰ।
অপিচেত্থ ‘‘অৰিজ্জানিরোধা সঙ্খারনিরোধো, সঙ্খারনিরোধা ৰিঞ্ঞাণনিরোধো…পে॰… দুক্খক্খন্ধস্স নিরোধো হোতী’’তি ৰুত্তং, ন পন অনুলোমে ৰিয কালত্তযপরিযাপন্নস্স দুক্খক্খন্ধস্স নিরোধদস্সনত্থং। অনাগতস্সেৰ হি অরিযমগ্গভাৰনায অসতি উপ্পজ্জনারহস্স দুক্খক্খন্ধস্স অরিযমগ্গভাৰনায নিরোধো ইচ্ছিতোতি অযম্পি ৰিসেসো ৰেদিতব্বো।
এতমত্থং ৰিদিত্ৰাতি য্ৰাযং ‘‘অৰিজ্জানিরোধাদিৰসেন সঙ্খারাদিকস্স দুক্খক্খন্ধস্স নিরোধো হোতী’’তি ৰুত্তো, সব্বাকারেন এতমত্থং ৰিদিত্ৰা। ইমং উদানং উদানেসীতি ইমস্মিং অত্থে ৰিদিতে ‘‘অৰিজ্জানিরোধা সঙ্খারনিরোধো’’তি এৰং পকাসিতস্স অৰিজ্জাদীনং পচ্চযানং খযস্স অৰবোধানুভাৰদীপকং উদানং উদানেসীতি অত্থো।
তত্রাযং সঙ্খেপত্থো – যস্মা অৰিজ্জাদীনং পচ্চযানং অনুপ্পাদনিরোধসঙ্খাতং খযং অৰেদি অঞ্ঞাসি পটিৰিজ্ঝি, তস্মা এতস্স ৰুত্তনযেন আতাপিনো ঝাযতো ব্রাহ্মণস্স ৰুত্তপ্পকারা বোধিপক্খিযধম্মা চতুসচ্চধম্মা ৰা পাতুভৰন্তি উপ্পজ্জন্তি পকাসেন্তি ৰা। অথ যা পচ্চযনিরোধস্স কঙ্খা, তা সব্বাপি ৰপযন্তি নিরুজ্ঝন্তীতি। সেসং হেট্ঠা ৰুত্তনযমেৰ।
দুতিযবোধিসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৩. ততিযবোধিসুত্তৰণ্ণনা
৩. ততিযে অনুলোমপটিলোমন্তি অনুলোমঞ্চ পটিলোমঞ্চ, যথাৰুত্তঅনুলোমৰসেন চেৰ পটিলোমৰসেন চাতি অত্থো। ননু চ পুব্বেপি
তত্থ অৰিজ্জায ত্ৰেৰাতি অৰিজ্জায তু এৰ। অসেসৰিরাগনিরোধাতি ৰিরাগসঙ্খাতেন মগ্গেন অসেসনিরোধা, অগ্গমগ্গেন অনৰসেসঅনুপ্পাদপ্পহানাতি অত্থো। সঙ্খারনিরোধোতি সব্বেসং সঙ্খারানং অনৰসেসং অনুপ্পাদনিরোধো। হেট্ঠিমেন হি মগ্গত্তযেন কেচি সঙ্খারা নিরুজ্ঝন্তি, কেচি ন নিরুজ্ঝন্তি অৰিজ্জায সাৰসেসনিরোধা। অগ্গমগ্গেন পনস্সা অনৰসেসনিরোধা ন কেচি সঙ্খারা ন নিরুজ্ঝন্তীতি।
এতমত্থং ৰিদিত্ৰাতি য্ৰাযং অৰিজ্জাদিৰসেন সঙ্খারাদিকস্স দুক্খক্খন্ধস্স সমুদযো নিরোধো চ অৰিজ্জাদীনং সমুদযা নিরোধা চ হোতীতি ৰুত্তো, সব্বাকারেন এতমত্থং ৰিদিত্ৰা। ইমং উদানং উদানেসীতি ইদং যেন মগ্গেন যো
তত্রাযং সঙ্খেপত্থো – যদা হৰে পাতুভৰন্তি ধম্মা আতাপিনো ঝাযতো ব্রাহ্মণস্স, তদা সো ব্রাহ্মণো তেহি উপ্পন্নেহি বোধিপক্খিযধম্মেহি যস্স ৰা অরিযমগ্গস্স চতুসচ্চধম্মা পাতুভূতা ৰিধূপযং তিট্ঠতি মারসেনং, ‘‘কামা তে পঠমা সেনা’’তিআদিনা (সু॰ নি॰ ৪৩৮; মহানি॰ ২৮; চূল়নি॰ নন্দমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ৪৭) নযেন ৰুত্তপ্পকারং মারসেনং ৰিধূপযন্তো ৰিধমেন্তো ৰিদ্ধংসেন্তো তিট্ঠতি। কথং? সূরিযোৰ ওভাসযমন্তলিক্খং, যথা সূরিযো অব্ভুগ্গতো অত্তনো পভায অন্তলিক্খং ওভাসেন্তোৰ অন্ধকারং ৰিধমেন্তো তিট্ঠতি, এৰং সোপি খীণাসৰব্রাহ্মণো তেহি ধম্মেহি তেন ৰা অরিযমগ্গেন সচ্চানি পটিৰিজ্ঝন্তোৰ মারসেনং ৰিধূপযন্তো তিট্ঠতীতি।
এৰং ভগৰতা পঠমং পচ্চযাকারপজাননস্স, দুতিযং পচ্চযক্খযাধিগমস্স, ততিযং অরিযমগ্গস্স আনুভাৰপ্পকাসনানি ইমানি তীণি উদানানি তীসু যামেসু ভাসিতানি। কতরায রত্তিযা? অভিসম্বোধিতো সত্তমায রত্তিযা। ভগৰা হি ৰিসাখপুণ্ণমায রত্তিযা পঠমযামে পুব্বেনিৰাসং অনুস্সরিত্ৰা মজ্ঝিমযামে দিব্বচক্খুং ৰিসোধেত্ৰা পচ্ছিমযামে পটিচ্চসমুপ্পাদে ঞাণং ওতারেত্ৰা নানানযেহি তেভূমকসঙ্খারে সম্মসিত্ৰা ‘‘ইদানি অরুণো উগ্গমিস্সতী’’তি সম্মাসম্বোধিং পাপুণি, সব্বঞ্ঞুতপ্পত্তিসমনন্তরমেৰ চ অরুণো উগ্গচ্ছীতি। ততো তেনেৰ পল্লঙ্কেন বোধিরুক্খমূলে সত্তাহং ৰীতিনামেন্তো সম্পত্তায পাটিপদরত্তিযা তীসু যামেসু ৰুত্তনযেন পটিচ্চসমুপ্পাদং মনসি করিত্ৰা যথাক্কমং ইমানি উদানানি উদানেসি।
খন্ধকে পন তীসুপি ৰারেসু ‘‘পটিচ্চসমুপ্পাদং অনুলোমপটিলোমং মনসাকাসী’’তি (মহাৰ॰ ১) আগতত্তা খন্ধকট্ঠকথাযং ‘‘তীসুপি যামেসু এৰং মনসি কত্ৰা পঠমং উদানং পচ্চযাকারপচ্চৰেক্খণৰসেন, দুতিযং নিব্বানপচ্চৰেক্খণৰসেন, ততিযং মগ্গপচ্চৰেক্খণৰসেনাতি এৰং ইমানি ভগৰা উদানানি উদানেসী’’তি ৰুত্তং, তম্পি ন ৰিরুজ্ঝতি। ভগৰা
ততিযবোধিসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৪. হুংহুঙ্কসুত্তৰণ্ণনা
৪. চতুত্থে অজপালনিগ্রোধেতি তস্স কির ছাযাযং অজপালা গন্ত্ৰা নিসীদন্তি, তেনস্স ‘‘অজপালনিগ্রোধো’’ত্ৰেৰ নামং উদপাদি। কেচি পন ‘‘যস্মা তত্থ ৰেদে সজ্ঝাযিতুং অসমত্থা মহল্লকব্রাহ্মণা পাকারপরিক্খেপযুত্তানি নিৰেসনানি কত্ৰা সব্বে ৰসিংসু, তস্মা অজপালনিগ্রোধোতি নামং জাত’’ন্তি ৰদন্তি। তত্রাযং ৰচনত্থো – ন জপন্তীতি অজপা, মন্তানং অনজ্ঝাযকাতি অত্থো, অজপা লন্তি আদিযন্তি নিৰাসং এত্থাতি অজপালোতি। যস্মা ৰা মজ্ঝন্হিকে সমযে অন্তো পৰিট্ঠে অজে অত্তনো ছাযায পালেতি রক্খতি, তস্মা ‘অজপালো’তিস্স নামং রূল়্হন্তি অপরে। সব্বথাপি নামমেতং তস্স রুক্খস্স, তস্স সমীপে। সমীপত্থে হি এতং ভুম্মং ‘‘অজপালনিগ্রোধে’’তি।
ৰিমুত্তিসুখপটিসংৰেদীতি তত্রপি ধম্মং ৰিচিনন্তো ৰিমুত্তিসুখঞ্চ পটিসংৰেদেন্তো নিসীদি। বোধিরুক্খতো পুরত্থিমদিসাভাগে এস রুক্খো হোতি। সত্তাহন্তি চ ইদং ন পল্লঙ্কসত্তাহতো অনন্তরসত্তাহং। ভগৰা হি পল্লঙ্কসত্তাহতো অপরানিপি তীণি সত্তাহানি বোধিসমীপেযেৰ ৰীতিনামেসি।
তত্রাযং অনুপুব্বিকথা – ভগৰতি কির সম্মাসম্বোধিং পত্ৰা সত্তাহং একপল্লঙ্কেন নিসিন্নে ‘‘ন ভগৰা ৰুট্ঠাতি, কিন্নু খো অঞ্ঞেপি অনিমিসচেতিযং নাম জাতং। অথ পল্লঙ্কস্স রতনচঙ্কমচেতিযং নাম জাতং। ততো পচ্ছিমদিসাভাগে দেৰতা রতনঘরং মাপযিংসু রতনঘরচেতিযং নাম জাতং। এৰং বোধিসমীপেযেৰ চত্তারি সত্তাহানি ৰীতিনামেত্ৰা পঞ্চমে সত্তাহে বোধিরুক্খতো অজপালনিগ্রোধং উপসঙ্কমিত্ৰা তস্স মূলে পল্লঙ্কেন নিসীদি।
তম্হা সমাধিম্হা ৰুট্ঠাসীতি ততো ফলসমাপত্তিসমাধিতো যথাকালপরিচ্ছেদং ৰুট্ঠহি, ৰুট্ঠহিত্ৰা চ পন তত্থ এৰং নিসিন্নে ভগৰতি একো ব্রাহ্মণো তং গন্ত্ৰা পঞ্হং পুচ্ছি। তেন ৰুত্তং ‘‘অথ খো অঞ্ঞতরো’’তিআদি। তত্থ অঞ্ঞতরোতি নামগোত্তৰসেন অনভিঞ্ঞাতো অপাকটো একো। হুংহুঙ্কজাতিকোতি সো কির দিট্ঠমঙ্গলিকো মানথদ্ধো মানৰসেন কোধৰসেন চ সব্বং অৰোক্খজাতিকং পস্সিত্ৰা জিগুচ্ছন্তো ‘‘হুংহু’’ন্তি করোন্তো ৰিচরতি, তস্মা ‘‘হুংহুঙ্কজাতিকো’’তি ৰুচ্চতি, ‘‘হুহুক্কজাতিকো’’তিপি পাঠো। ব্রাহ্মণোতি জাতিযা ব্রাহ্মণো।
যেন ভগৰাতি যস্সং দিসাযং ভগৰা নিসিন্নো। ভুম্মত্থে হি এতং করণৰচনং যেনাতি হেতুঅত্থে করণৰচনং, যেন কারণেন ভগৰা দেৰমনুস্সেহি উপসঙ্কমিতব্বো, তেন কারণেন উপসঙ্কমীতি অত্থো। কেন চ কারণেন ভগৰা উপসঙ্কমিতব্বো? নানপ্পকাররোগদুক্খাভিপীল়িতত্তা আতুরকাযেহি মহাজনেহি মহানুভাৰো ভিসক্কো ৰিয রোগতিকিচ্ছনত্থং, নানাৰিধকিলেসব্যাধিপীল়িতত্তা আতুরচিত্তেহি দেৰমনুস্সেহি কিলেসব্যাধিতিকিচ্ছনত্থং ধম্মস্সৰনপঞ্হপুচ্ছনাদিকারণেহি ভগৰা উপসঙ্কমিতব্বো। তেন অযম্পি ব্রাহ্মণো অত্তনো কঙ্খং ছিন্দিতুকামো উপসঙ্কমি।
উপসঙ্কমিত্ৰাতি উপসঙ্কমনপরিযোসানদীপনং। অথ ৰা যং ঠানং উপসঙ্কমি, ততোপি ভগৰতো সমীপভূতং আসন্নতরং ঠানং উপগন্ত্ৰাতি অত্থো। সম্মোদীতি সমং সম্মা ৰা মোদি, ভগৰা চানেন, সোপি ভগৰতা ‘‘কচ্চি ভোতো খমনীযং কচ্চি যাপনীয’’ন্তিআদিনা পটিসন্থারকরণৰসেন সমপ্পৰত্তমোদো অহোসি। সম্মোদনীযন্তি সম্মোদনারহং সম্মোদজননযোগ্গং। কথন্তি কথাসল্লাপং। সারণীযন্তি সরিতব্বযুত্তং ৰীতিসারেত্ৰাতি নিট্ঠাপেত্ৰা। একমন্তন্তি ভাৰনপুংসকনিদ্দেসো। একস্মিং এতদৰোচাতি এতং ইদানি ৰত্তব্বং ‘‘কিত্তাৰতা নু খো’’তিআদিৰচনং অৰোচ।
তত্থ কিত্তাৰতাতি কিত্তকেন পমাণেন। নূতি সংসযত্থে নিপাতো। খোতি পদপূরণে। ভোতি ব্রাহ্মণানং জাতিসমুদাগতং আলপনং। তথা হি ৰুত্তং – ‘‘ভোৰাদি নাম সো হোতি, সচে হোতি সকিঞ্চনো’’তি (ম॰ নি॰ ২.৪৫৭; ধ॰ প॰ ৩৯৬)। গোতমাতি ভগৰন্তং গোত্তেন আলপতি। কথং পনাযং ব্রাহ্মণো সম্পতিসমাগতো ভগৰতো গোত্তং
ব্রাহ্মণকরণাতি ব্রাহ্মণং করোন্তীতি ব্রাহ্মণকরণা, ব্রাহ্মণভাৰকরাতি অত্থো। এত্থ চ কিত্তাৰতাতি এতেন যেহি ধম্মেহি ব্রাহ্মণো হোতি, তেসং ধম্মানং পরিমাণং পুচ্ছতি। কতমে চ পনাতি ইমিনা তেসং সরূপং পুচ্ছতি।
এতমত্থং ৰিদিত্ৰাতি এতং তেন পুট্ঠস্স পঞ্হস্স সিখাপত্তং অত্থং ৰিদিত্ৰা তাযং ৰেলাযং ইমং উদানং উদানেসি, ন পন তস্স ব্রাহ্মণস্স ধম্মং দেসেসি। কস্মা? ধম্মদেসনায অভাজনভাৰতো। তথা হি তস্স ব্রাহ্মণস্স ইমং গাথং সুত্ৰা ন সচ্চাভিসমযো অহোসি। যথা চ ইমস্স, এৰং উপকস্স আজীৰকস্স বুদ্ধগুণপ্পকাসনং। ধম্মচক্কপ্পৰত্তনতো হি
তত্থ যো ব্রাহ্মণোতি যো বাহিতপাপধম্মতায ব্রাহ্মণো, ন দিট্ঠমঙ্গলিকতায হুংহুঙ্কারকসাৰাদিপাপধম্মযুত্তো হুত্ৰা কেৰলং জাতিমত্তকেন ব্রহ্মঞ্ঞং পটিজানাতি। সো ব্রাহ্মণো বাহিতপাপধম্মত্তা হুংহুঙ্কারপ্পহানেন নিহুংহুঙ্কো, রাগাদিকসাৰাভাৰেন নিক্কসাৰো, ভাৰনানুযোগযুত্তচিত্ততায যতত্তো, সীলসংযমেন ৰা সংযতচিত্ততায যতত্তো, চতুমগ্গঞাণসঙ্খাতেহি ৰেদন্তগূ। মগ্গব্রহ্মচরিযস্স ৰুসিতত্তা ৰুসিতব্রহ্মচরিযো, ধম্মেন সো ব্রহ্মৰাদং ৰদেয্য ‘‘ব্রাহ্মণো অহ’’ন্তি এতং ৰাদং ধম্মেন ঞাযেন ৰদেয্য। যস্স সকললোকসন্নিৰাসেপি কুহিঞ্চি একারম্মণেপি রাগুস্সদো, দোসুস্সদো, মোহুস্সদো, মানুস্সদো, দিট্ঠুস্সদোতি ইমে উস্সদা নত্থি, অনৰসেসং পহীনাতি অত্থো।
চতুত্থসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৫. ব্রাহ্মণসুত্তৰণ্ণনা
৫. পঞ্চমে সাৰত্থিযন্তি এৰংনামকে নগরে। তঞ্হি সৰত্থস্স নাম ইসিনো নিৰাসট্ঠানে মাপিতত্তা সাৰত্থীতি ৰুচ্চতি, যথা কাকন্দী, মাকন্দীতি। এৰং তাৰ অক্খরচিন্তকা। অট্ঠকথাচরিযা পন ভণন্তি – যংকিঞ্চি মনুস্সানং উপভোগপরিভোগং সব্বমেত্থ অত্থীতি সাৰত্থি। সত্থসমাযোগে চ কিমেত্থ ভণ্ডমত্থীতি পুচ্ছিতে সব্বমত্থীতিপি ৰচনং উপাদায সাৰত্থীতি।
‘‘সব্বদা সব্বূপকরণং, সাৰত্থিযং সমোহিতং।
তস্মা সব্বমুপাদায, সাৰত্থীতি পৰুচ্চতী’’তি॥ (ম॰ নি॰ অট্ঠ॰ ১.১৪)।
তস্সং সাৰত্থিযং, সমীপত্থে চেতং ভুম্মৰচনং। জেতৰনেতি অত্তনো পচ্চত্থিকে জিনাতীতি জেতো, রঞ্ঞা ৰা পচ্চত্থিকজনে জিতে জাতোতি জেতো, মঙ্গলকম্যতায ৰা তস্স এৰং নামমেৰ কতন্তি জেতো। ৰনযতীতি ৰনং, অত্তনো সম্পত্তিযা সত্তানং অত্তনি ভত্তিং করোতি উপ্পাদেতীতি অত্থো। ৰনুকে ইতি ৰা ৰনং, নানাৰিধকুসুমগন্ধসম্মোদমত্তকোকিলাদিৰিহঙ্গৰিরুতালাপেহি মন্দমারুতচলিতরুক্খসাখাপল্লৰহত্থেহি চ ‘‘এথ মং পরিভুঞ্জথা’’তি পাণিনো যাচতি ৰিযাতি অত্থো। জেতস্স ৰনং জেতৰনং। তঞ্হি জেতেন কুমারেন রোপিতং সংৰদ্ধিতং পরিপালিতং। সোৰ তস্স সামী অহোসি, তস্মা জেতৰনন্তি ৰুচ্চতি, তস্মিং জেতৰনে।
অনাথপিণ্ডিকস্স আরামেতি মাতাপিতূহি গহিতনামৰসেন সুদত্তো নাম সো মহাসেট্ঠি, সব্বকামসমিদ্ধিতায আরামো, পুপ্ফফলাদিসোভায নাতিদূরনাচ্চাসন্নতাদিপঞ্চৰিধসেনাসনঙ্গসম্পত্তিযা চ ততো ততো আগম্ম রমন্তি অভিরমন্তি অনুক্কণ্ঠিতা হুত্ৰা ৰসন্তীতি অত্থো। ৰুত্তপ্পকারায ৰা সম্পত্তিযা তত্থ তত্থ গতেপি অত্তনো অব্ভন্তরংযেৰ আনেত্ৰা রমেতীতি আরামো। সো হি অনাথপিণ্ডিকেন গহপতিনা জেতস্স রাজকুমারস্স হত্থতো অট্ঠারসহি হিরঞ্ঞকোটীহি কোটিসন্থারেন কিণিত্ৰা অট্ঠারসহি হিরঞ্ঞকোটীহি সেনাসনানি কারাপেত্ৰা অট্ঠারসহি হিরঞ্ঞকোটীহি ৰিহারমহং নিট্ঠাপেত্ৰা এৰং চতুপঞ্ঞাসহিরঞ্ঞকোটিপরিচ্চাগেন বুদ্ধপ্পমুখস্স সঙ্ঘস্স নিয্যাতিতো, তস্মা ‘‘অনাথপিণ্ডিকস্স আরামো’’তি ৰুচ্চতি। তস্মিং অনাথপিণ্ডিকস্স আরামে।
এত্থ চ ‘‘জেতৰনে’’তি ৰচনং পুরিমসামিপরিকিত্তনং, ‘‘অনাথপিণ্ডিকস্স আরামে’’তি পচ্ছিমসামিপরিকিত্তনং। উভযম্পি দ্ৰিন্নং পরিচ্চাগৰিসেসপরিদীপনেন পুঞ্ঞকামানং
তত্থ সিযা – যদি তাৰ ভগৰা সাৰত্থিযং ৰিহরতি, ‘‘জেতৰনে’’তি ন ৰত্তব্বং। অথ জেতৰনে ৰিহরতি, ‘‘সাৰত্থিয’’ন্তি ন ৰত্তব্বং। ন হি সক্কা উভযত্থ একং সমযং ৰিহরিতুন্তি। ন খো পনেতং এৰং দট্ঠব্বং, ননু অৰোচুম্হা ‘‘সমীপত্থে এতং ভুম্মৰচন’’ন্তি। তস্মা যদিদং সাৰত্থিযা সমীপে জেতৰনং, তত্থ ৰিহরন্তো ‘‘সাৰত্থিযং ৰিহরতি জেতৰনে’’তি ৰুত্তো। গোচরগামনিদস্সনত্থং হিস্স সাৰত্থিৰচনং, পব্বজিতানুরূপনিৰাসট্ঠানদস্সনত্থং সেসৰচনন্তি।
আযস্মা চ সারিপুত্তোতিআদীসু আযস্মাতি পিযৰচনং। চসদ্দো সমুচ্চযত্থো। রূপসারিযা নাম ব্রাহ্মণিযা পুত্তোতি সারিপুত্তো। মহামোগ্গল্লানোতি পূজাৰচনং। গুণৰিসেসেহি মহন্তো মোগ্গল্লানোতি হি মহামোগ্গল্লানো। রেৰতোতি খদিরৰনিকরেৰতো, ন কঙ্খারেৰতো। একস্মিঞ্হি দিৰসে ভগৰা রত্তসাণিপরিক্খিত্তো ৰিয সুৰণ্ণযূপো, পৰাল়ধজপরিৰারিতো ৰিয সুৰণ্ণপব্বতো, নৰুতিহংসসহস্সপরিৰারিতো ৰিয ধতরট্ঠো হংসরাজা, সত্তরতনসমুজ্জলায চতুরঙ্গিনিযা
ভিক্খূ আমন্তেসীতি অত্তানং পরিৰারেত্ৰা নিসিন্নভিক্খূ তে আগচ্ছন্তে দস্সেত্ৰা অভাসি। ভগৰা হি তে আযস্মন্তে সীলসমাধিপঞ্ঞাদিগুণসম্পন্নে পরমেন উপসমেন সমন্নাগতে পরমায আকপ্পসম্পত্তিযা যুত্তে উপসঙ্কমন্তে পস্সিত্ৰা পসন্নমানসো তেসং গুণৰিসেসপরিকিত্তনত্থং ভিক্খূ আমন্তেসি ‘‘এতে, ভিক্খৰে, ব্রাহ্মণা আগচ্ছন্তি, এতে, ভিক্খৰে, ব্রাহ্মণা আগচ্ছন্তী’’তি। পসাদৰসেন এতং আমেডিতং, পসংসাৰসেনাতিপি ৰত্তুং যুত্তং। এৰং ৰুত্তেতি এৰং ভগৰতা তে অঞ্ঞতরোতি নামগোত্তেন অপাকটো, তস্সং পরিসাযং নিসিন্নো একো ভিক্খু। ব্রাহ্মণজাতিকোতি ব্রাহ্মণকুলে জাতো। সো হি উল়ারভোগা ব্রাহ্মণমহাসালকুলা পব্বজিতো। তস্স কির এৰং অহোসি ‘‘ইমে লোকিযা উভতোসুজাতিযা ব্রাহ্মণসিক্খানিপ্ফত্তিযা চ ব্রাহ্মণো হোতি, ন অঞ্ঞথাতি ৰদন্তি, ভগৰা চ এতে আযস্মন্তে ব্রাহ্মণাতি ৰদতি, হন্দাহং ভগৰন্তং ব্রাহ্মণলক্খণং পুচ্ছেয্য’’ন্তি এতদত্থমেৰ হি ভগৰা তদা তে থেরে ‘‘ব্রাহ্মণা’’তি অভাসি। ব্রহ্মং অণতীতি ব্রাহ্মণোতি হি জাতিব্রাহ্মণানং নিব্বচনং। অরিযা পন বাহিতপাপতায ব্রাহ্মণা। ৰুত্তঞ্হেতং – ‘‘বাহিতপাপোতি ব্রাহ্মণো, সমচরিযা সমণোতি ৰুচ্চতী’’তি (ধ॰ প॰ ৩৮৮)। ৰক্খতি চ ‘‘বাহিত্ৰা পাপকে ধম্মে’’তি।
এতমত্থং ৰিদিত্ৰাতি এতং ব্রাহ্মণসদ্দস্স পরমত্থতো সিখাপত্তমত্থং জানিত্ৰা। ইমং উদানন্তি ইমং পরমত্থব্রাহ্মণভাৰদীপকং উদানং উদানেসি।
তত্থ বাহিত্ৰাতি বহি কত্ৰা, অত্তনো সন্তানতো নীহরিত্ৰা সমুচ্ছেদপ্পহানৰসেন পজহিত্ৰাতি অত্থো। পাপকে ধম্মেতি লামকে ধম্মে, দুচ্চরিতৰসেন তিৰিধদুচ্চরিতধম্মে, চিত্তুপ্পাদৰসেন দ্ৰাদসাকুসলচিত্তুপ্পাদে, কম্মপথৰসেন দসাকুসলকম্মপথে, পৰত্তিভেদৰসেন অনেকভেদভিন্নে সব্বেপি অকুসলধম্মেতি অত্থো। যে চরন্তি সদা সতাতি যে সতিৰেপুল্লপ্পত্ততায সব্বকালং রূপাদীসু ছসুপি আরম্মণেসু সততৰিহারৰসেন সতা সতিমন্তো হুত্ৰা চতূহি ইরিযাপথেহি চরন্তি। সতিগ্গহণেনেৰ চেত্থ সম্পজঞ্ঞম্পি গহিতন্তি ৰেদিতব্বং। খীণসংযোজনাতি চতূহিপি অরিযমগ্গেহি দসৰিধস্স সংযোজনস্স সমুচ্ছিন্নত্তা পরিক্খীণসংযোজনা। বুদ্ধাতি চতুসচ্চসম্বোধেন বুদ্ধা। তে চ পন সাৰকবুদ্ধা, পচ্চেকবুদ্ধা তে ৰে লোকস্মি ব্রাহ্মণাতি তে সেট্ঠত্থেন ব্রাহ্মণসঙ্খাতে ধম্মে অরিযায জাতিযা জাতা, ব্রাহ্মণভূতস্স ৰা ভগৰতো ওরসপুত্তাতি ইমস্মিং সত্তলোকে পরমত্থতো ব্রাহ্মণা নাম, ন জাতিগোত্তমত্তেহি, ন জটাধারণাদিমত্তেন ৰাতি অত্থো। এৰং ইমেসু দ্ৰীসু সুত্তেসু ব্রাহ্মণকরা
পঞ্চমসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৬. মহাকস্সপসুত্তৰণ্ণনা
৬. ছট্ঠে রাজগহেতি এৰংনামকে নগরে। তঞ্হি মহামন্ধাতুমহাগোৰিন্দাদীহি পরিগ্গহিতত্তা ‘‘রাজগহ’’ন্তি ৰুচ্চতি। ‘‘দুরভিভৰনীযত্তা পটিরাজূনং গহভূতন্তি রাজগহ’’ন্তিআদিনা অঞ্ঞেনেত্থ পকারেন ৰণ্ণযন্তি। কিন্তেহি? নামমেতং তস্স নগরস্স। তং পনেতং বুদ্ধকালে চক্কৰত্তিকালে চ নগরং হোতি, সেসকালে সুঞ্ঞং যক্খপরিগ্গহিতং তেসং ৰসনট্ঠানং হুত্ৰা তিট্ঠতি। ৰেল়ুৰনে কলন্দকনিৰাপেতি ৰেল়ুৰনন্তি তস্স ৰিহারস্স নামং। তং কির অট্ঠারসহত্থুব্বেধেন পাকারেন পরিক্খিত্তং বুদ্ধস্স ভগৰতো ৰসনানুচ্ছৰিকায মহতিযা গন্ধকুটিযা অঞ্ঞেহি চ পাসাদকুটিলেণমণ্ডপচঙ্কমদ্ৰারকোট্ঠকাদীহি পটিমণ্ডিতং বহি ৰেল়ূহি পরিক্খিত্তং অহোসি নীলোভাসং মনোরমং, তেন ‘‘ৰেল়ুৰন’’ন্তি ‘‘কলন্দকনিৰাপো’’তি ৰুচ্চতি। পুব্বে কির অঞ্ঞতরো রাজা তং উয্যানং কীল়নত্থং পৰিট্ঠো সুরামদমত্তো দিৰাসেয্যং উপগতো সুপি, পরিজনোপিস্স ‘‘সুত্তো রাজা’’তি পুপ্ফফলাদীহি পলোভিযমানো ইতো চিতো চ পক্কামি। অথ সুরাগন্ধেন অঞ্ঞতরস্মা রুক্খসুসিরা কণ্হসপ্পো নিক্খমিত্ৰা রঞ্ঞো অভিমুখো আগচ্ছতি। তং দিস্ৰা রুক্খদেৰতা ‘‘রঞ্ঞো জীৰিতং দস্সামী’’তি কলন্দকৰেসেন গন্ত্ৰা কণ্ণমূলে সদ্দমকাসি। রাজা পটিবুজ্ঝি, কণ্হসপ্পো নিৰত্তো। সো তং দিস্ৰা ‘‘ইমায কাল়কায মম জীৰিতং দিন্ন’’ন্তি কাল়কানং নিৰাপং তত্থ পট্ঠপেসি, অভযঘোসঞ্চ ঘোসাপেসি। তস্মা ততো পট্ঠায তং ‘‘কলন্দকনিৰাপ’’ন্তি সঙ্খং গতং। কলন্দকাতি হি কাল়কানং নামং, তস্মিং ৰেল়ুৰনে কলন্দকনিৰাপে।
মহাকস্সপোতি পিপ্পলিগুহাযন্তি তস্সা কির গুহায দ্ৰারসমীপে একো পিপ্পলিরুক্খো অহোসি, তেন সা ‘‘পিপ্পলিগুহা’’তি পঞ্ঞাযিত্থ। তস্সং পিপ্পলিগুহাযং। আবাধিকোতি আবাধো অস্স অত্থীতি আবাধিকো, ব্যাধিকোতি অত্থো। দুক্খিতোতি কাযসন্নিস্সিতং দুক্খং সঞ্জাতং অস্সাতি দুক্খিতো, দুক্খপ্পত্তোতি অত্থো। বাল়্হগিলানোতি অধিমত্তগেলঞ্ঞো, তং পন গেলঞ্ঞং সতো সম্পজানো হুত্ৰা অধিৰাসেসি। অথস্স ভগৰা তং পৰত্তিং ঞত্ৰা তত্থ গন্ত্ৰা বোজ্ঝঙ্গপরিত্তং অভাসি, তেনেৰ থেরস্স সো আবাধো ৰূপসমি। ৰুত্তঞ্হেতং বোজ্ঝঙ্গসংযুত্তে –
‘‘তেন খো পন সমযেন আযস্মা মহাকস্সপো পিপ্পলিগুহাযং ৰিহরতি আবাধিকো দুক্খিতো বাল়্হগিলানো। অথ খো ভগৰা সাযন্হসমযং পটিসল্লানা ৰুট্ঠিতো যেনাযস্মা মহাকস্সপো তেনুপসঙ্কমি, উপসঙ্কমিত্ৰা পঞ্ঞত্তে আসনে নিসীদি। নিসজ্জ খো ভগৰা…পে॰… এতদৰোচ – ‘কচ্চি তে, কস্সপ, খমনীযং, কচ্চি যাপনীযং, কচ্চি দুক্খা ৰেদনা
‘‘‘সত্তিমে, কস্সপ, বোজ্ঝঙ্গা মযা সম্মদক্খাতা ভাৰিতা বহুলীকতা অভিঞ্ঞায সম্বোধায নিব্বানায সংৰত্তন্তি। কতমে সত্ত? সতিসম্বোজ্ঝঙ্গো খো, কস্সপ, মযা সম্মদক্খাতো ভাৰিতো বহুলীকতো অভিঞ্ঞায সম্বোধায নিব্বানায সংৰত্ততি…পে॰… উপেক্খাসম্বোজ্ঝঙ্গো খো, কস্সপ, মযা সম্মদক্খাতো ভাৰিতো বহুলীকতো অভিঞ্ঞায সম্বোধায নিব্বানায সংৰত্ততি। ইমে খো, কস্সপ, সত্ত বোজ্ঝঙ্গা মযা সম্মদক্খাতা ভাৰিতা বহূলীকতা অভিঞ্ঞায সম্বোধায নিব্বানায সংৰত্তন্তী’তি। ‘তগ্ঘ ভগৰা বোজ্ঝঙ্গা, তগ্ঘ, সুগত, বোজ্ঝঙ্গা’’’তি।
‘‘ইদমৰোচ ভগৰা। অত্তমনো আযস্মা মহাকস্সপো ভগৰতো ভাসিতং অভিনন্দি। ৰুট্ঠহি চাযস্মা মহাকস্সপো তম্হা
তেন ‘‘অথ খো আযস্মা মহাকস্সপো অপরেন সমযেন তম্হা আবাধা ৰুট্ঠাসী’’তি।
এতদহোসীতি পুব্বে গেলঞ্ঞদিৰসেসু সদ্ধিৰিহারিকেহি উপনীতং পিণ্ডপাতং পরিভুঞ্জিত্ৰা ৰিহারে এৰ অহোসি। অথস্স তম্হা আবাধা ৰুট্ঠিতস্স এতং ‘‘যংনূনাহং রাজগহং পিণ্ডায পৰিসেয্য’’ন্তি পরিৰিতক্কো অহোসি। পঞ্চমত্তানি দেৰতাসতানীতি সক্কস্স দেৰরঞ্ঞো পরিচারিকা পঞ্চসতা ককুটপাদিনিযো অচ্ছরাযো। উস্সুক্কং আপন্নানি হোন্তীতি থেরস্স পিণ্ডপাতং দস্সামাতি পঞ্চপিণ্ডপাতসতানি সজ্জেত্ৰা সুৰণ্ণভাজনেহি আদায অন্তরামগ্গে ঠত্ৰা, ‘‘ভন্তে, ইমং পিণ্ডপাতং গণ্হথ, সঙ্গহং নো করোথা’’তি ৰদমানা পিণ্ডপাতদানে যুত্তপ্পযুত্তানি হোন্তি। তেন ৰুত্তং ‘‘আযস্মতো মহাকস্সপস্স পিণ্ডপাতপ্পটিলাভাযা’’তি।
সক্কো কির দেৰরাজা থেরস্স চিত্তপ্পৰত্তিং ঞত্ৰা তা অচ্ছরাযো উয্যোজেসি ‘‘গচ্ছথ তুম্হে অয্যস্স মহাকস্সপত্থেরস্স পিণ্ডপাতং দত্ৰা অত্তনো পতিট্ঠং করোথা’’তি। এৰং হিস্স অহোসি ‘‘ইমাসু সব্বাসু গতাসু কদাচি একিস্সাপি হত্থতো পিণ্ডপাতং থেরো পটিগ্গণ্হেয্য, তং তস্সা ভৰিস্সতি দীঘরত্তং হিতায সুখাযা’’তি। পটিক্খিপি থেরো, ‘‘ভন্তে ‘‘পঞ্চমত্তানি দেৰতাসতানি পটিক্খিপিত্ৰা’’তি।
পুব্বণ্হসমযন্তি নিৰাসেত্ৰাতি ৰিহারনিৰাসনপরিৰত্তনৰসেন নিৰাসনং দল়্হং নিৰাসেত্ৰা। পত্তচীৰরমাদাযাতি চীৰরং পারুপিত্ৰা পত্তং হত্থেন গহেত্ৰা। পিণ্ডায পাৰিসীতি পিণ্ডপাতত্থায পাৰিসি। দলিদ্দৰিসিখাতি দুগ্গতমনুস্সানং ৰসনোকাসো। কপণৰিসিখাতি ভোগপারিজুঞ্ঞপ্পত্তিযা দীনমনুস্সানং ৰাসো। পেসকারৰিসিখাতি তন্তৰাযৰাসো। অদ্দসা খো ভগৰাতি কথং অদ্দস? ‘‘আবাধা ৰুট্ঠিতো মম পুত্তো কস্সপো কিন্নু খো করোতী’’তি আৰজ্জেন্তো ৰেল়ুৰনে নিসিন্নো এৰ ভগৰা দিব্বচক্খুনা অদ্দস।
এতমত্থং ৰিদিত্ৰাতি যাযং আযস্মতো মহাকস্সপস্স পঞ্চহি অচ্ছরাসতেহি উপনীতং অনেকসূপং অনেকব্যঞ্জনং দিব্বপিণ্ডপাতং পটিক্খিপিত্ৰা কপণজনানুগ্গহপ্পটিপত্তি ৰুত্তা, এতমত্থং জানিত্ৰা। ইমং উদানন্তি ইমং পরমপ্পিচ্ছতাদস্সনমুখেন খীণাসৰস্স তাদীভাৰানুভাৰদীপকং উদানং উদানেসি।
তত্থ অনঞ্ঞপোসিন্তি অঞ্ঞং পোসেতীতি অঞ্ঞপোসী, ন অঞ্ঞপোসী অনঞ্ঞপোসী, অত্তনা পোসেতব্বস্স অঞ্ঞস্স অভাৰেন অদুতিযো, এককোতি অত্থো। তেন থেরস্স সুভরতং দস্সেতি। থেরো হি কাযপরিহারিকেন চীৰরেন কুচ্ছিপরিহারিকেন চ পিণ্ডপাতেন অত্তানমেৰ পোসেন্তো পরমপ্পিচ্ছো হুত্ৰা ৰিহরতি, অঞ্ঞং ঞাতিমিত্তাদীসু কঞ্চি ন পোসেতি কত্থচি অলগ্গভাৰতো। অথ ৰা অঞ্ঞেন অঞ্ঞতরেন পোসেতব্বতায অভাৰতো অনঞ্ঞপোসী। যো হি একস্মিংযেৰ পচ্চযদাযকে পটিবদ্ধচতুপচ্চযো সো অনঞ্ঞপোসী নাম ন হোতি একাযত্তৰুত্তিতো অঞ্ঞাতন্তি অভিঞ্ঞাতং, যথাভুচ্চগুণেহি পত্থটযসং, তেনেৰ ৰা অনঞ্ঞপোসিভাৰেন অপ্পিচ্ছতাসন্তুট্ঠিতাহি ঞাতং। অথ ৰা অঞ্ঞাতন্তি সব্বসো পহীনতণ্হতায লাভসক্কারসিলোকনিকামনহেতু অত্তানং জানাপনৰসেন ন ঞাতং। অৰীততণ্হো দন্তন্তি ছল়ঙ্গুপেক্খাৰসেন ইন্দ্রিযেসু উত্তমদমনেন দন্তং। সারে পতিট্ঠিতন্তি ৰিমুত্তিসারে অৰট্ঠিতং, অসেক্খসীলক্খন্ধাদিকে ৰা সীলাদিসারে পতিট্ঠিতং। খীণাসৰং ৰন্তদোসন্তি কামাসৰাদীনং চতুন্নং আসৰানং অনৰসেসং পহীনত্তা খীণাসৰং। ততো এৰ রাগাদিদোসানং সব্বসো ৰন্তত্তা ৰন্তদোসং। তমহং ব্রূমি ব্রাহ্মণন্তি তং যথাৰুত্তগুণং পরমত্থব্রাহ্মণং অহং ব্রাহ্মণন্তি ৰদামীতি। ইধাপি হেট্ঠা ৰুত্তনযেনেৰ দেসনানানত্তং ৰেদিতব্বং।
ছট্ঠসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৭. অজকলাপকসুত্তৰণ্ণনা
৭. সত্তমে পাৰাযন্তি এৰংনামকে মল্লরাজূনং নগরে। অজকলাপকে চেতিযেতি অজকলাপকেন অজকলাপকস্স যক্খস্স ভৰনেতি তস্স যক্খস্স ৰিমানে।
তদা কির সত্থা তং যক্খং দমেতুকামো সাযন্হসমযে একো অদুতিযো পত্তচীৰরং আদায অজকলাপকস্স যক্খস্স ভৰনদ্ৰারং গন্ত্ৰা তস্স দোৰারিকং ভৰনপৰিসনত্থায যাচি। সো ‘‘কক্খল়ো, ভন্তে, অজকলাপকো যক্খো, সমণোতি ৰা ব্রাহ্মণোতি ৰা গারৰং ন করোতি, তস্মা তুম্হে এৰ জানাথ, ময্হং পন তস্স অনারোচনং ন যুত্ত’’ন্তি তাৰদেৰ যক্খসমাগমং গতস্স অজকলাপকস্স সন্তিকং
তস্মিং সমযে সাতাগিরহেমৰতা অজকলাপকস্স ভৰনমত্থকেন যক্খসমাগমং গচ্ছন্তা অত্তনো গমনে অসম্পজ্জমানে ‘‘কিং নু খো কারণ’’ন্তি আৰজ্জেন্তা সত্থারং অজকলাপকস্স ভৰনে নিসিন্নং দিস্ৰা তত্থ গন্ত্ৰা ভগৰন্তং ৰন্দিত্ৰা ‘‘মযং, ভন্তে, যক্খসমাগমং গমিস্সামা’’তি আপুচ্ছিত্ৰা পদক্খিণং কত্ৰা গতা যক্খসন্নিপাতে অজকলাপকং দিস্ৰা তুট্ঠিং পৰেদযিংসু ‘‘লাভা তে, আৰুসো, অজকলাপক, যস্স তে ভৰনে সদেৰকে লোকে অগ্গপুগ্গলো ভগৰা নিসিন্নো, উপসঙ্কমিত্ৰা
অজকলাপকস্স ‘‘তেন খো পন সমযেন ভগৰা রত্তন্ধকারতিমিসাযং অব্ভোকাসে নিসিন্নো হোতী’’তি।
তত্থ রত্তন্ধকারতিমিসাযন্তি রত্তিযং অন্ধকরণতমসি, চক্খুৰিঞ্ঞাণুপ্পত্তিৰিরহিতে বহলন্ধকারেতি অত্থো। চতুরঙ্গসমন্নাগতো কির তদা অন্ধকারো পৰত্তীতি। দেৰোতি মেঘো একমেকং ফুসিতকং উদকবিন্দুং পাতেতি। অথ যক্খো ‘‘ইমিনা সদ্দেন তাসেত্ৰা ইমং সমণং পলাপেস্সামী’’তি ভগৰতো সমীপং গন্ত্ৰা ‘‘অক্কুলো’’তিআদিনা তং ভিংসনং অকাসি। তেন ৰুত্তং ‘‘অথ খো অজকলাপকো’’তিআদি। তত্থ ভযন্তি চিত্তুত্রাসং, ছম্ভিতত্তন্তি ঊরুত্থম্ভকসরীরস্স ছম্ভিতভাৰং। লোমহংসন্তি লোমানং পহট্ঠভাৰং, তীহিপি পদেহি ভযুপ্পত্তিমেৰ দস্সেতি। উপসঙ্কমীতি কস্মা পনাযং এৰমধিপ্পাযো উপসঙ্কমি, ননু পুব্বে অত্তনা কাতব্বং ৰিপ্পকারং অকাসীতি? সচ্চমকাসি, তং পনেস ‘‘অন্তোভৰনে খেমট্ঠানে থিরভূমিযং ঠিতস্স ন কিঞ্চি কাতুং অসক্খি, ইদানি বহি ঠিতং এৰং ভিংসাপেত্ৰা পলাপেতুং সক্কা’’তি মঞ্ঞমানো উপসঙ্কমি। অযঞ্হি যক্খো অত্তনো ভৰনং ‘‘থিরভূমী’’তি মঞ্ঞতি, ‘‘তত্থ ঠিতত্তা অযং সমণো ন ভাযতী’’তি চ।
তিক্খত্তুং ‘‘অক্কুলো পক্কুলো’’তি অক্কুলপক্কুলিকং অকাসীতি তযো ৰারে ‘‘অক্কুলো পক্কুলো’’তি ভিংসাপেতুকামতায এৰরূপং সদ্দং অকাসি। অনুকরণসদ্দো হি অযং। তদা হি সো যক্খো সিনেরুং উক্খিপন্তো ৰিয মহাপথৰিং পরিৰত্তেন্তো ৰিয চ মহতা উস্সাহেন অসনিসতসদ্দসঙ্ঘাটং ৰিয একস্মিং ঠানে পুঞ্জীকতং হুত্ৰা ৰিনিচ্ছরন্তং দিসাগজানং হত্থিগজ্জিতং, কেসরসীহানং সীহনিন্নাদং
যস্মা পন সো সদ্দো ‘‘অক্কুল পক্কুল’’ ইতি ইমিনা আকারেন সত্তানং সোতপথং অগমাসি, তস্মা তস্স অনুকরণৰসেন ‘‘অক্কুলো পক্কুলো’’তি, যক্খস্স চ তস্সং নিগ্ঘোসনিচ্ছারণাযং অক্কুলপক্কুলকরণং অত্থীতি কত্ৰা ‘‘অক্কুলপক্কুলিকং অকাসী’’তি সঙ্গহং আরোপযিংসু। কেচি পন ‘‘আকুলব্যাকুল ইতি পদদ্ৰযস্স পরিযাযাভিধানৰসেন অক্কুলো বক্কুলোতি অযং সদ্দো ৰুত্তো’’তি ৰদন্তি যথা ‘‘একং একক’’ন্তি। যস্মা একৰারং জাতো পঠমুপ্পত্তিৰসেনেৰ নিব্বত্তত্তা আকুলোতি আদিঅত্থো আকারো, তস্স চ
এসো তে, সমণ, পিসাচোতি ‘‘অম্ভো, সমণ, তৰ পিসিতাসনো পিসাচো উপট্ঠিতো’’তি মহন্তং ভেরৰরূপং অভিনিম্মিনিত্ৰা ভগৰতো পুরতো ঠত্ৰা অত্তানং সন্ধায যক্খো ৰদতি।
এতমত্থং ৰিদিত্ৰাতি এতং তেন যক্খেন কাযৰাচাহি পৰত্তিযমানং ৰিপ্পকারং। তেন চ অত্তনো অনভিভৰনীযস্স হেতুভূতং লোকধম্মেসু নিরুপক্কিলেসতং সব্বাকারতো ৰিদিত্ৰা। তাযং ৰেলাযন্তি তস্সং ৰিপ্পকারকরণৰেলাযং। ইমং উদানন্তি তং ৰিপ্পকারং অগণেত্ৰা অস্স অগণনহেতুভূতং ধম্মানুভাৰদীপকং ইমং উদানং উদানেসি।
তত্থ যদা সকেসু ধম্মেসূতি যস্মিং কালে সকঅত্তভাৰসঙ্খাতেসু পঞ্চসু উপাদানক্খন্ধধম্মেসু। পারগূতি পরিঞ্ঞাভিসমযপারিপূরিৰসেন পারঙ্গতো, ততোযেৰ তেসং হেতুভূতে সমুদযে, তদপ্পৰত্তিলক্খণে নিরোধে, নিরোধগামিনিযা পটিপদায চ পহানসচ্ছিকিরিযাভাৰনাভিসমযপারিপূরিৰসেন পারগতো। হোতি ব্রাহ্মণোতি এৰং সব্বসো বাহিতপাপত্তা ব্রাহ্মণো নাম হোতি, সব্বসো সকঅত্তভাৰাৰবোধনেপি চতুসচ্চাভিসমযো সকেসু ধম্মেসূতি অত্তনো ধম্মেসু, অত্তনো ধম্মা নাম অত্থকামস্স পুগ্গলস্স সীলাদিধম্মা। সীলসমাধিপঞ্ঞাৰিমুত্তিআদযো হি ৰোদানধম্মা একন্তহিতসুখসম্পাদনেন পুরিসস্স অত্তনো ধম্মা নাম, ন অনত্থাৰহা সংকিলেসধম্মা ৰিয অসকধম্মা। পারগূতি তেসং সীলাদীনং পারিপূরিযা পারং পরিযন্তং গতো।
তত্থ সীলং তাৰ লোকিযলোকুত্তরৰসেন দুৰিধং। তেসু লোকিযং পুব্বভাগসীলং। তং সঙ্খেপতো পাতিমোক্খসংৰরাদিৰসেন চতুব্বিধং, ৰিত্থারতো পন অনেকপ্পভেদং। লোকুত্তরং মগ্গফলৰসেন দুৰিধং, অত্থতো সম্মাৰাচাসম্মাকম্মন্তসম্মাআজীৰা। যথা চ সীলং, তথা সমাধিপঞ্ঞা চ লোকিযলোকুত্তরৰসেন দুৰিধা। তত্থ লোকিযসমাধি সহ উপচারেন অট্ঠ সমাপত্তিযো, লোকুত্তরসমাধি মগ্গপরিযাপন্নো সকেসু ধম্মেসু পারগূ।
অথ ৰা সোতাপত্তিফলাধিগমেন সীলস্মিং পারগূ। সো হি ‘‘সীলেসু পরিপূরকারী’’তি ৰুত্তো, সোতাপন্নগ্গহণেনেৰ চেত্থ সকদাগামীপি গহিতো হোতি। অনাগামিফলাধিগমেন সমাধিস্মিং
হোতি ব্রাহ্মণোতি তদা সো বাহিতপাপধম্মতায পরমত্থব্রাহ্মণো হোতি। অথ এতং পিসাচঞ্চ, পক্কুলঞ্চাতিৰত্ততীতি ততো যথাৰুত্তপারগমনতো অথ পচ্ছা, অজকলাপক, এতং তযা দস্সিতং পিসিতাসনত্থমাগতং পিসাচং ভযজননত্থং সমুট্ঠাপিতং অক্কুলপক্কুলিকঞ্চ অতিৰত্ততি, অতিক্কমতি, অভিভৰতি, তং ন ভাযতীতি অত্থো।
অযম্পি গাথা অরহত্তমেৰ উল্লপিত্ৰা কথিতা। অথ অজকলাপকো অত্তনা কতেন তথারূপেনপি পটিভযরূপেন ৰিভিংসনেন অকম্পনীযস্স ভগৰতো তং তাদিভাৰং দিস্ৰা ‘‘অহো অচ্ছরিযমনুস্সোৰতায’’ন্তি পসন্নমানসো পোথুজ্জনিকায সদ্ধায অত্তনি নিৰিট্ঠভাৰং ৰিভাৰেন্তো সত্থু সম্মুখা উপাসকত্তং পৰেদেসি।
সত্তমসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৮. সঙ্গামজিসুত্তৰণ্ণনা
৮. অট্ঠমে সঙ্গামজীতি এৰংনামো। অযঞ্হি আযস্মা সাৰত্থিযং অঞ্ঞতরস্স মহাৰিভৰস্স সেট্ঠিনো পুত্তো, ৰযপ্পত্তকালে মাতাপিতূহি পতিরূপেন দারেন নিযোজেত্ৰা সাপতেয্যং নিয্যাতেত্ৰা ঘরবন্ধনেন বদ্ধো হোতি। সো একদিৰসং সাৰত্থিৰাসিনো উপাসকে পুব্বণ্হসমযং দানং দত্ৰা সীলং সমাদিযিত্ৰা সাযন্হসমযে সুদ্ধৰত্থে সুদ্ধুত্তরাসঙ্গে গন্ধমালাদিহত্থে ধম্মস্সৰনত্থং জেতৰনাভিমুখে গচ্ছন্তে দিস্ৰা ‘‘কত্থ তুম্হে গচ্ছথা’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘ধম্মস্সৰনত্থং জেতৰনে সত্থু সন্তিক’’ন্তি ৰুত্তে ‘‘তেন হি অহম্পি গমিস্সামী’’তি তেহি সদ্ধিং জেতৰনং অগমাসি। তেন চ সমযেন ভগৰা
অথ
অথ সো ‘‘পব্বজিত্ৰা অত্তানং দস্সেস্সামী’’তি পটিঞ্ঞং দত্ৰা অনুঞ্ঞাতো মাতাপিতূহি ভগৰন্তং উপসঙ্কমিত্ৰা পব্বজ্জং যাচি। অলত্থ খো চ ভগৰতো সন্তিকে পব্বজ্জং উপসম্পদঞ্চ, অচিরূপসম্পন্নো চ পন সো উপরিমগ্গত্থায ঘটেন্তো ৰাযমন্তো অঞ্ঞতরস্মিং অরঞ্ঞাৰাসে ৰস্সং ৰসিত্ৰা ছল়ভিঞ্ঞো হুত্ৰা ৰুত্থৰস্সো ভগৰন্তং দস্সনায মাতাপিতূনঞ্চ ‘‘তেন খো পন সমযেন আযস্মা সঙ্গামজি সাৰত্থিং অনুপ্পত্তো হোতী’’তি।
সো হাযস্মা ধুরগামে পিণ্ডায চরিত্ৰা পচ্ছাভত্তং পিণ্ডপাতপটিক্কন্তো জেতৰনং পৰিসিত্ৰা ভগৰন্তং উপসঙ্কমিত্ৰা ভগৰতা সদ্ধিং কতপটিসন্থারো অঞ্ঞং ব্যাকরিত্ৰা পুন ভগৰন্তং ৰন্দিত্ৰা পদক্খিণং কত্ৰা নিক্খমিত্ৰা অঞ্ঞতরস্মিং রুক্খমূলে দিৰাৰিহারং নিসীদি। অথস্স মাতাপিতরো ঞাতিমিত্তা চস্স আগমনং সুত্ৰা, ‘‘সঙ্গামজি, কির ইধাগতো’’তি হট্ঠতুট্ঠা তুরিততুরিতা ৰিহারং গন্ত্ৰা পরিযেসন্তা নং তত্থ নিসিন্নং দিস্ৰা উপসঙ্কমিত্ৰা ‘‘অস্সোসি খো আযস্মতো সঙ্গামজিস্সা’’তিআদি।
তত্থ পুরাণদুতিযিকাতি পুব্বে গিহিকালে পাদপরিচরণৰসেন দুতিযিকা, ভরিযাতি অত্থো। অয্যোতি ‘‘অয্যপুত্তো’’তি ৰত্তব্বে পব্বজিতানং অনুচ্ছৰিকৰোহারেন ৰদতি। কিরাতি অনুস্সৰনত্থে নিপাতো, তস্স অনুপ্পত্তো কিরাতি সম্বন্ধো ৰেদিতব্বো। খুদ্দপুত্তঞ্হি সমণ, পোস মন্তি আপন্নসত্তমেৰ মং ছড্ডেত্ৰা পব্বজিতো, সাহং এতরহি খুদ্দপুত্তা, তাদিসং মং ছড্ডেত্ৰাৰ তৰ সমণধম্মকরণং অযুত্তং, তস্মা, সমণ, পুত্তদুতিযং মং ঘাসচ্ছাদনাদীহি ভরস্সূতি। আযস্মা পন, সঙ্গামজি, ইন্দ্রিযানি উক্খিপিত্ৰা তং নেৰ ওলোকেতি, নাপি আলপতি। তেন ৰুত্তং – ‘‘এৰং ৰুত্তে আযস্মা সঙ্গামজি তুণ্হী অহোসী’’তি।
সা ‘‘এসো তে, সমণ, পুত্তো, পোস ন’’ন্তি ৰত্ৰা থোকং অগমাসি। সা কির সমণতেজেনস্স সম্মুখে ঠাতুং নাসক্খি। থেরো দারকম্পি নেৰ ওলোকেতি নাপি আলপতি। অথ সা ইত্থী অৰিদূরে ঠত্ৰা মুখং পরিৰত্তেত্ৰা ওলোকেন্তী থেরস্স আকারং ঞত্ৰা পটিনিৰত্তিত্ৰা ‘‘পুত্তেনপি অযং সমণো অনত্থিকো’’তি দারকং গহেত্ৰা পক্কামি। তেন ৰুত্তং – ‘‘অথ খো আযস্মতো সঙ্গামজিস্স পুরাণদুতিযিকা’’তিআদি।
তত্থ পুত্তেনপীতি অযং সমণো অত্তনো ওরসপুত্তেনপি অনত্থিকো, পগেৰ অঞ্ঞেহীতি অধিপ্পাযো। দিব্বেনাতি এত্থ দিব্বসদিসত্তা দিব্বং। দেৰতানঞ্হি সুচরিতকম্মনিব্বত্তং পিত্তসেম্হরুহিরাদীহি অপলিবুদ্ধং দূরেপি আরম্মণসম্পটিচ্ছনসমত্থং দিব্বং পসাদচক্খু হোতি। ইদম্পি চতুত্থজ্ঝানসমাধিনিব্বত্তং অভিঞ্ঞাচক্খুং তাদিসন্তি দিব্বং ৰিযাতি দিব্বং, দিব্বৰিহারসন্নিস্সযেন লদ্ধত্তা ৰা দিব্বং, মহাজুতিকত্তা মহাগতিকত্তা ৰা দিব্বং, তেন দিব্বেন। ৰিসুদ্ধেনাতি নীৰরণাদিসংকিলেসৰিগমেন সুপরিসুদ্ধেন। অতিক্কন্তমানুসকেনাতি মনুস্সানং ৰিসযাতীতেন। ইমং এৰরূপং ৰিপ্পকারন্তি ইমং এৰং ৰিপ্পকারং যথাৰুত্তং পব্বজিতেসু অসারুপ্পং অঙ্কে পুত্তট্ঠপনসঙ্খাতং ৰিরূপকিরিযং।
এতমত্থন্তি ইমং উদানন্তি ইমং তস্স ইট্ঠানিট্ঠাদীসু তাদিভাৰদীপকং উদানং উদানেসি।
তত্থ আযন্তিন্তি আগচ্ছন্তিং, পুরাণদুতিযিকন্তি অধিপ্পাযো। নাভিনন্দতীতি দট্ঠুং মং আগতাতি ন নন্দতি ন তুস্সতি। পক্কমন্তিন্তি সা অযং মযা অসম্মোদিতাৰ গচ্ছতীতি গচ্ছন্তিং। ন সোচতীতি ন চিত্তসন্তাপমাপজ্জতি। যেন পন কারণেন থেরো এৰং নাভিনন্দতি ন সোচতি, তং দস্সেতুং ‘‘সঙ্গা সঙ্গামজিং মুত্ত’’ন্তি ৰুত্তং। তত্থ সঙ্গাতি রাগসঙ্গো দোসমোহমানদিট্ঠিসঙ্গোতি পঞ্চৰিধাপি সঙ্গা সমুচ্ছেদপ্পটিপস্সদ্ধিৰিমুত্তীহি তমহং ব্রূমি ব্রাহ্মণন্তি তং তাদিভাৰপ্পত্তং খীণাসৰং অহং সব্বসো বাহিতপাপত্তা ব্রাহ্মণন্তি ৰদামীতি।
অট্ঠমসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৯. জটিলসুত্তৰণ্ণনা
৯. নৰমে গযাযন্তি এত্থ গযাতি গামোপি তিত্থম্পি ৰুচ্চতি। গযাগামস্স হি অৰিদূরে ৰিহরন্তো ভগৰা ‘‘গযাযং ৰিহরতী’’তি ৰুচ্চতি, তথা গযাতিত্থস্স। গযাতিত্থন্তি হি গযাগামস্স অৰিদূরে একা পোক্খরণী অত্থি নদীপি, তদুভযং ‘‘পাপপৰাহনতিত্থ’’ন্তি লোকিযমহাজনো সমুদাচরতি। গযাসীসেতি গজসীসসদিসসিখরো তত্থ একো পব্বতো গযাসীসনামকো, যত্থ হত্থিকুম্ভসদিসো পিট্ঠিপাসাণো ভিক্খুসহস্সস্স ওকাসো পহোতি, তত্র ভগৰা ৰিহরতি। তেন ৰুত্তং – ‘‘গযাযং ৰিহরতি গযাসীসে’’তি।
জটিলাতি তাপসা। তে হি জটাধারিতায ইধ ‘‘জটিলা’’তি ৰুত্তা। অন্তরট্ঠকে হিমপাতসমযেতি হেমন্তস্স উতুনো অব্ভন্তরভূতে মাঘমাসস্স অৰসানে চত্তারো ফগ্গুণমাসস্স আদিম্হি চত্তারোতি অট্ঠদিৰসপরিমাণে হিমস্স পতনকালে। গযাযং উম্মুজ্জন্তীতি কেচি তস্মিং তিত্থসম্মতে উদকে পঠমং নিমুগ্গসকলসরীরা ততো উম্মুজ্জন্তি ৰুট্ঠহন্তি উপ্পিলৰন্তি। নিমুজ্জন্তীতি উম্মুজ্জনিমুজ্জম্পি করোন্তীতি পুনপ্পুনং উম্মুজ্জননিমুজ্জনানিপি করোন্তি।
তত্থ হি কেচি ‘‘একুম্মুজ্জনেনেৰ পাপসুদ্ধি হোতী’’তি এৰংদিট্ঠিকা, তে উম্মুজ্জনমেৰ কত্ৰা গচ্ছন্তি। উম্মুজ্জনং পন নিমুজ্জনমন্তরেন নত্থীতি অৰিনাভাৰতো নিমুজ্জনম্পি তে করোন্তিযেৰ। যেপি ‘‘একনিমুজ্জনেনেৰ পাপসুদ্ধি হোতী’’তি এৰংদিট্ঠিকা, তেপি একৰারমেৰ নিমুজ্জিত্ৰা ৰুত্তনযেন অৰিনাভাৰতো উম্মুজ্জনম্পি কত্ৰা পক্কমন্তি। যে পন ‘‘তস্মিং তিত্থে নিমুজ্জনেনেৰ পাপসুদ্ধি হোতী’’তি উম্মুজ্জন্তিপি নিমুজ্জন্তিপি উম্মুজ্জনিমুজ্জম্পি করোন্তী’’তি। এত্থ চ কিঞ্চাপি নিমুজ্জনপুব্বকং উম্মুজ্জনং, নিমুজ্জনমেৰ পন করোন্তা কতিপযা, উম্মুজ্জনং তদুভযঞ্চ করোন্তা বহূতি তেসং যেভুয্যভাৰদস্সনত্থং উম্মুজ্জনং পঠমং ৰুত্তং। তথা সম্বহুলা জটিলাতি জটিলানং যেভুয্যতায ৰুত্তং, মুণ্ডসিখণ্ডিনোপি চ ব্রাহ্মণা উদকসুদ্ধিকা তস্মিং কালে তত্থ তথা করোন্তি।
ওসিঞ্চন্তীতি কেচি গযায উদকং হত্থেন গহেত্ৰা অত্তনো সীসে চ সরীরে চ ওসিঞ্চন্তি, অপরে ঘটেহি উদকং গহেত্ৰা তীরে ঠত্ৰা তথা করোন্তি। অগ্গিং জুহন্তীতি কেচি গযাতীরে ৰেদিং সজ্জেত্ৰা ধূমদব্ভিপূজাদিকে উপকরণে উপনেত্ৰা অগ্গিহুতং জুহন্তি অগ্গিহুতং পরিচরন্তি। ইমিনা সুদ্ধীতি ইমিনা গযাযং উম্মুজ্জনাদিনা অগ্গিপরিচরণেন চ পাপমলতো সুদ্ধি পাপপৰাহনা সংসারসুদ্ধি এৰ ৰা হোতীতি এৰংদিট্ঠিকা হুত্ৰাতি অত্থো।
উম্মুজ্জনাদি চেত্থ নিদস্সনমত্তং ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং। তেসু হি কেচি উদকৰাসং ৰসন্তি, কেচি উদকস্সঞ্জলিং দেন্তি, কেচি তস্মিং উদকে ঠত্ৰা চন্দিমসূরিযে অনুপরিৰত্তন্তি, কেচি অনেকসহস্সৰারং সাৰিত্তিআদিকে জপন্তি, কেচি ‘‘ইন্দ আগচ্ছা’’তিআদিনা ৰিজ্জাজপং অৰ্হাযন্তি, কেচি মহতুপট্ঠানং করোন্তি, এৰঞ্চ করোন্তা কেচি ওতরন্তি, কেচি উত্তরন্তি কেচি উত্তরিত্ৰা সুদ্ধিকআচমনং করোন্তি, কেচি অন্তোউদকে ঠিতা তন্তী ৰাদেন্তি, ৰীণং ৰাদেন্তীতি এৰমাদিকা নানপ্পকারকিরিযা ‘‘অদ্দসা খো ভগৰা…পে॰… ইমিনা সুদ্ধী’’তি, তং ৰুত্তত্থমেৰ।
এতমত্থং ৰিদিত্ৰাতি এতং অত্থং উদকোরোহনাদিঅসুদ্ধিমগ্গে তেসং সুদ্ধিমগ্গপরামসনং সচ্চাদিকে চ সুদ্ধিমগ্গে অত্তনো অৰিপরীতাৰবোধং সব্বাকারতো ৰিদিত্ৰা। ইমং উদানন্তি ইমং উদকসুদ্ধিযা অসুদ্ধিমগ্গভাৰদীপকং সচ্চাদিধম্মানঞ্চ যাথাৰতো সুদ্ধিমগ্গভাৰদীপকং উদানং উদানেসি।
তত্থ ন উদকেন সুচী হোতীতি এত্থ উদকেনাতি উদকুম্মুজ্জনাদিনা। উদকুম্মুজ্জনাদি হি ইধ উত্তরপদলোপেন ‘‘উদক’’ন্তি ৰুত্তং যথা রূপভৰো রূপন্তি। অথ ৰা উদকেনাতি উম্মুজ্জনাদিকিরিযায সাধনভূতেন উদকেন সুচি সত্তস্স সুদ্ধি নাম ন হোতি, নত্থীতি অত্থো। অথ ৰা সুচীতি তেন যথাৰুত্তেন উদকেন সুচি পাপমলতো সুদ্ধো নাম সত্তো ন হোতি। কস্মা? বহ্ৰেত্থ ন্হাযতী জনো। যদি হি উদকোরোহনাদিনা যথাৰুত্তেন পাপসুদ্ধি নাম সিযা, বহু এত্থ উদকে জনো ন্হাযতি, মাতুঘাতাদিপাপকম্মকারী অঞ্ঞো চ গোমহিংসাদিকো অন্তমসো মচ্ছকচ্ছপে উপাদায, তস্স সব্বস্সাপি পাপসুদ্ধি সিযা, ন পনেৰং হোতি। কস্মা? ন্হানস্স পাপহেতূনং অপ্পটিপক্খভাৰতো। যঞ্হি যং ৰিনাসেতি, সো তস্স পটিপক্খো যথা আলোকো অন্ধকারস্স, ৰিজ্জা চ অৰিজ্জায, ন এৰং ন্হানং পাপস্স। তস্মা নিট্ঠমেত্থ গন্তব্বং ‘‘ন উদকেন সুচি হোতী’’তি।
যেন পন সুচি হোতি, তং দস্সেতুং ‘‘যম্হি সচ্চঞ্চা’’তিআদিমাহ। তত্থ যম্হীতি যস্মিং পুগ্গলে সচ্চন্তি ৰচীসচ্চঞ্চেৰ ৰিরতিসচ্চঞ্চ। অথ ৰা সচ্চন্তি ঞাণসচ্চঞ্চেৰ পরমত্থসচ্চঞ্চ। ধম্মোতি অরিযমগ্গধম্মো, ফলধম্মো চ, সো সব্বোপি যস্মিং পুগ্গলে উপলব্ভতি, সো সুচী সো চ ব্রাহ্মণোতি সো অরিযপুগ্গলো ৰিসেসতো খীণাসৰো অচ্চন্তসুদ্ধিযা সুচি চ ব্রাহ্মণো চাতি। কস্মা পনেত্থ সচ্চং ধম্মতো ৰিসুং কত্ৰা গহিতং? সচ্চস্স বহূপকারত্তা। তথা হি ‘‘সচ্চং ৰে অমতা ৰাচা (সু॰ নি॰ ৪৫৫), সচ্চং হৰে সাদুতরং রসানং (সং॰ নি॰ ১.২৪৬; সু॰ নি॰ ১৮৪), সচ্চে অত্থে চ ধম্মে চ, আহু সন্তো পতিট্ঠিতা (সু॰ নি॰ ৪৫৫), সচ্চে ঠিতা সমণব্রাহ্মণা চা’’তিআদিনা (জা॰ ২.২১.৪৩৩) অনেকেসু সুত্তপদেসু সচ্চগুণা পকাসিতা। সচ্চৰিপরিযস্স
নৰমসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
১০. বাহিযসুত্তৰণ্ণনা
১০. দসমে বাহিযোতি তস্স নামং। দারুচীরিযোতি দারুমযচীরো। সুপ্পারকেতি এৰংনামকে পট্টনে ৰসতি। কো পনাযং বাহিযো, কথঞ্চ দারুচীরিযো অহোসি, কথং সুপ্পারকে পট্টনে পটিৰসতীতি?
তত্রাযং অনুপুব্বীকথা – ইতো কির কপ্পসতসহস্সমত্থকে পদুমুত্তরসম্মাসম্বুদ্ধকালে একো কুলপুত্তো হংসৰতীনগরে দসবলস্স ধম্মদেসনং সুণন্তো সত্থারং একং ভিক্খুং খিপ্পাভিঞ্ঞানং এতদগ্গে ঠপেন্তং দিস্ৰা ‘‘মহা ৰতাযং বাহিযোতি সঞ্জানিংসু। সো ৰযপ্পত্তো ঘরাৰাসং ৰসন্তো ৰণিজ্জত্থায বহূনং ভণ্ডানং নাৰং পূরেত্ৰা সমুদ্দং পৰিসিত্ৰা অপরাপরং সঞ্চরন্তো সত্ত ৰারে সদ্ধিংযেৰ পরিসায অত্তনো নগরং উপগঞ্ছি।
অট্ঠমে ৰারে পন ‘‘সুৰণ্ণভূমিং গমিস্সামী’’তি আরোপিতভণ্ডো নাৰং অভিরুহি। নাৰা মহাসমুদ্দং অজ্ঝোগাহেত্ৰা ইচ্ছিতদেসং অপত্ৰাৰ সমুদ্দমজ্ঝে ৰিপন্না। মহাজনো মচ্ছকচ্ছপভক্খো অহোসি। বাহিযো পন একং নাৰাফলকং গহেত্ৰা তরন্তো ঊমিৰেগেন মন্দমন্দং খিপমানো ভস্সিত্ৰা সমুদ্দে পতিতত্তা জাতরূপেনেৰ সমুদ্দতীরে নিপন্নো। পরিস্সমং ৰিনোদেত্ৰা অস্সাসমত্তং লভিত্ৰা উট্ঠায লজ্জায গুম্বন্তরং পৰিসিত্ৰা অচ্ছাদনং অঞ্ঞং কিঞ্চি ‘‘দারুচীরিযো’’তি পুরিমৰোহারেন ‘‘বাহিযো’’তি চ পঞ্ঞাযিত্থ।
তং একং কপালং গহেত্ৰা ৰুত্তনিযামেন সুপ্পারকপট্টনে পিণ্ডায চরন্তং দিস্ৰা মনুস্সা চিন্তেসুং ‘‘সচে লোকে অরহন্তো নাম হোন্তি, এৰংৰিধেহি ভৰিতব্বং, কিন্নু খো অযং অয্যো ৰত্থং দিয্যমানং গণ্হেয্য, উদাহু অপ্পিচ্ছতায ন গণ্হেয্যা’’তি ৰীমংসন্তা নানাদিসাহি ৰত্থানি উপনেসুং। সো চিন্তেসি – ‘‘সচাহং ইমিনা নিযামেন নাগমিস্সং, নযিমে এৰং মযি পসীদেয্যুং, যংনূনাহং ইমানি পটিক্খিপিত্ৰা ইমিনাৰ নীহারেন ৰিহরেয্যং, এৰং মে লাভসক্কারো উপ্পজ্জিস্সতী’’তি। সো এৰং চিন্তেত্ৰা কোহঞ্ঞে ঠত্ৰা ৰত্থানি ন পটিগ্গণ্হি। মনুস্সা ‘‘অহো অপ্পিচ্ছো ৰতাযং অয্যো’’তি ভিয্যোসোমত্তায পসন্নমানসা মহন্তং সক্কারসম্মানং করিংসু।
সোপি ভত্তকিচ্চং কত্ৰা অৰিদূরট্ঠানে একং দেৰাযতনং অগমাসি। মহাজনো তেন সদ্ধিং এৰ গন্ত্ৰা তং দেৰাযতনং পটিজগ্গিত্ৰা অদাসি। সো ‘‘ইমে ময্হং চীরধারণমত্তে পসীদিত্ৰা এৰংৰিধং সক্কারসম্মানং করোন্তি, এতেসং মযা উক্কট্ঠৰুত্তিনা ভৰিতুং ৰট্টতী’’তি সল্লহুকপরিক্খারো অপ্পিচ্ছোৰ হুত্ৰা ৰিহাসি। ‘‘অরহা’’তি পন তেহি সম্ভাৰীযমানো ‘‘অরহা’’তি অত্তানং অমঞ্ঞি, উপরূপরি চস্স সক্কারগরুকারো অভিৰড্ঢি, লাভী চ অহোসি উল়ারানং পচ্চযানং। তেন ৰুত্তং – ‘‘তেন খো পন সমযেন বাহিযো দারুচীরিযো সুপ্পারকে পটিৰসতি সমুদ্দতীরে সক্কতো গরুকতো’’তিআদি।
তত্থ সক্কতোতি সক্কচ্চং আদরেন উপট্ঠানৰসেন সক্কতো। গরুকতোতি গুণৰিসেসেন যুত্তোতি অধিপ্পাযেন পাসাণচ্ছত্তং ৰিয গরুকরণৰসেন গরুকতো। মানিতোতি মনসা সম্ভাৰনৰসেন মানিতো। পূজিতোতি পুপ্ফগন্ধাদীহি পূজাৰসেন পূজিতো। অপচিতোতি অভিপ্পসন্নচিত্তেহি মগ্গদানআসনাভিহরণাদিৰসেন অপচিতো। লাভী চীৰর…পে॰… পরিক্খারানন্তি পণীতপণীতানং উপরূপরি
অপরো সক্কতোতি সক্কারপ্পত্তো। গরুকতোতি গরুকারপ্পত্তো। মানিতোতি বহুমানিতো পূজিতোতি চতুপচ্চযাভিপূজায পূজিতো। অপচিতোতি অপচাযনপ্পত্তো। যস্স হি চত্তারো পচ্চযে সক্কত্ৰা সুঅভিসঙ্খতে পণীতপণীতে দেন্তি, সো সক্কতো। যস্মিং গরুভাৰং পচ্চুপট্ঠপেত্ৰা দেন্তি, সো গরুকতো। যং মনসা পিযাযন্তি বহুমঞ্ঞন্তি চ, সো মানিতো। যস্স সব্বম্পেতং পূজনৰসেন করোন্তি, সো পূজিতো। যস্স অভিৰাদনপচ্চুট্ঠানঞ্জলিকম্মাদিৰসেন পরমনিপচ্চকারং করোন্তি, সো অপচিতো। বাহিযস্স পন তে সব্বমেতং অকংসু। তেন ৰুত্তং – ‘‘বাহিযো দারুচীরিযো সুপ্পারকে পটিৰসতি সক্কতো’’তিআদি। এত্থ চ চীৰরং সো অগ্গণ্হন্তোপি ‘‘এহি, ভন্তে, ইমং ৰত্থং পটিগ্গণ্হাহী’’তি উপনামনৰসেন চীৰরস্সাপি ‘‘লাভী’’ত্ৰেৰ ৰুত্তো।
রহোগতস্সাতি রহসি গতস্স। পটিসল্লীনস্সাতি একীভূতস্স বহূহি মনুস্সেহি ‘‘অরহা’’তি ৰুচ্চমানস্স তস্স ইদানি ৰুচ্চমানাকারেন চেতসো পরিৰিতক্কো উদপাদি চিত্তস্স মিচ্ছাসঙ্কপ্পো উপ্পজ্জি। কথং? যে খো কেচি লোকে অরহন্তো ৰা অরহত্তমগ্গং ৰা সমাপন্না, অহং তেসং অঞ্ঞতরোতি। তস্সত্থো – যে ইমস্মিং সত্তলোকে কিলেসারীনং হতত্তা পূজাসক্কারাদীনঞ্চ অরহভাৰেন অরহন্তো, যে কিলেসারীনং হননেন অরহত্তমগ্গং সমাপন্না, তেসু অহং একোতি।
পুরাণসালোহিতাতি পুরিমস্মিং ভৰেসালোহিতা বন্ধুসদিসা একতো কতসমণধম্মা দেৰতা। কেচি পন ‘‘পুরাণসালোহিতাতি পুরাণকালে ভৰন্তরে সালোহিতা মাতুভূতা একা দেৰতা’’তি ৰদন্তি, তং অট্ঠকথাযং পটিক্খিপিত্ৰা পুরিমোযেৰত্থো গহিতো।
পুব্বে কির কস্সপদসবলস্স সাসনে ওসক্কমানে সামণেরাদীনং ৰিপ্পকারং দিস্ৰা সত্ত ভিক্খূ সংৰেগপ্পত্তা ‘‘যাৰ সাসনং ন অন্তরধাযতি, তাৰ অত্তনো পতিট্ঠং করিস্সামা’’তি সুৰণ্ণচেতিযং ৰন্দিত্ৰা অরঞ্ঞং পৰিট্ঠা একং পব্বতং দিস্ৰা ‘‘জীৰিতে সালযা নিৰত্তন্তু, নিরালযা ইমং পব্বতং
তস্স হি ব্রহ্মুনো তত্থ নিব্বত্তসমনন্তরমেৰ অত্তনো ব্রহ্মসম্পত্তিং ওলোকেত্ৰা আগতট্ঠানং আৰজ্জেন্তস্স সত্তন্নং জনানং পব্বতং আরুয্হ সমণধম্মকরণং, তত্থেকস্স পরিনিব্বুতভাৰো, অনাগামিফলং পত্ৰা অত্তনো চ এত্থ নিব্বত্তভাৰো উপট্ঠাসি। সো ‘‘কত্থ নু খো ইতরে পঞ্চ জনা’’তি আৰজ্জেন্তো কামাৰচরদেৰলোকে তেসং নিব্বত্তভাৰং ঞত্ৰা অপরভাগে কালানুকালং ‘‘কিন্নু খো করোন্তী’’তি তেসং পৰত্তিং ওলোকেতিযেৰ। ইমস্মিং পন কালে ‘‘কহং নু খো’’তি আৰজ্জেন্তো বাহিযং সুপ্পারকপট্টনং উপনিস্সায দারুচীরধারিং কোহঞ্ঞেন জীৰিকং কপ্পেন্তং দিস্ৰা ‘‘অযং মযা সদ্ধিং পুব্বে নিস্সেণিং বন্ধিত্ৰা পব্বতং অভিরুহিত্ৰা সমণধম্মং করোন্তো অতিসল্লেখৰুত্তিযা জীৰিতে অনপেক্খো ‘‘অথ খো বাহিযস্স দারুচীরিযস্স পুরাণসালোহিতা দেৰতা’’তিআদি।
তত্থ অনুকম্পিকাতি অনুগ্গহসীলা করুণাধিকা। অত্থকামাতি হিতকামা মেত্তাধিকা। পুরিমপদেন চেত্থ বাহিযস্স দুক্খাপনযনকামতং তস্সা দেৰতায দস্সেতি, পচ্ছিমেন হিতূপসংহারং। চেতসাতি অত্তনো চিত্তেন, চেতোসীসেন চেত্থ চেতোপরিযঞাণং গহিতন্তি ৰেদিতব্বং। চেতোপরিৰিতক্কন্তি তস্স চিত্তপ্পৰত্তিং। অঞ্ঞাযাতি জানিত্ৰা। তেনুপসঙ্কমীতি সেয্যথাপি নাম বলৰা পুরিসো সমিঞ্জিতং ৰা বাহং পসারেয্য, পসারিতং ৰা বাহং সমিঞ্জেয্য, এৰমেৰ ব্রহ্মলোকে অন্তরহিতো বাহিযস্স পুরতো পাতুভৰনৰসেন উপসঙ্কমি। এতদৰোচাতি ‘‘যে খো কেচি লোকে অরহন্তো ৰা’’তিআদিপৰত্তমিচ্ছাপরিৰিতক্কং বাহিযং সহোঢং চোরং গণ্হন্তো ৰিয ‘‘নেৰ খো ত্ৰং, বাহিয, অরহা’’তিআদিকং এতং নেৰ খো ত্ৰং, বাহিয, অরহাতি এতেন তদা বাহিযস্স অসেক্খভাৰং পটিক্খিপতি, নাপি অরহত্তমগ্গং ৰা সমাপন্নোতি এতেন সাপি তে পটিপদা নত্থি, যায ত্ৰং অরহা ৰা অস্স অরহত্তমগ্গং ৰা সমাপন্নোতি ইমিনা পনস্স কল্যাণপুথুজ্জনভাৰম্পি পটিক্খিপতি। তত্থ পটিপদাতি সীলৰিসুদ্ধিআদযো ছ ৰিসুদ্ধিযো। পটিপজ্জতি এতায অরিযমগ্গেতি পটিপদা। অস্সাতি ভৰেয্যাসি।
অযঞ্চস্স অরহত্তাধিমানো কিং নিস্সায উপ্পন্নোতি? ‘‘অপ্পিচ্ছতায সন্তুট্ঠিতায সল্লেখতায দীঘরত্তং কতাধিকারত্তা তদঙ্গপ্পহানৰসেন কিলেসানং ৰিহতত্তা অরহত্তাধিমানো উপ্পন্নো’’তি কেচি ৰদন্তি। অপরে পনাহু ‘‘বাহিযো পঠমাদিঝানচতুক্কলাভী, তস্মাস্স ৰিক্খম্ভনপ্পহানেন কিলেসানং অসমুদাচারতো অরহত্তাধিমানো উপ্পজ্জতী’’তি। তদুভযম্পি তেসং মতিমত্তমেৰ ‘‘সম্ভাৰনাধিপ্পাযো লাভসক্কারসিলোকং নিকামযমানো’’তি চ অট্ঠকথাযং আগতত্তা। তস্মা ৰুত্তনযেনেৰেত্থ অত্থো ৰেদিতব্বো।
অথ বাহিযো আকাসে ঠত্ৰা কথেন্তং মহাব্রহ্মানং ওলোকেত্ৰা চিন্তেসি – ‘‘অহো ভারিযং ৰত কম্মং, যমহং অরহাতি চিন্তেসিং, অযঞ্চ ‘অরহত্তগামিনী পটিপদাপি তে নত্থী’তি ৰদতি, অত্থি নু খো লোকে কোচি অরহা’’তি? অথ নং পুচ্ছি। তেন ৰুত্তং – ‘‘অথ কে চরহি দেৰতে লোকে অরহন্তো ৰা অরহত্তমগ্গং ৰা সমাপন্না’’তি।
তত্থ অথাতি পুচ্ছারম্ভে নিপাতো। কে চরহীতি কে এতরহি। লোকেতি উত্তরেসূতি সুপ্পারকপট্টনতো পুব্বুত্তরদিসাভাগং সন্ধায ৰুত্তং।
অরহন্তি আরকত্তা অরহং। আরকা হি সো সব্বকিলেসেহি সুৰিদূরৰিদূরে ঠিতো মগ্গেন সৰাসনানং কিলেসানং ৰিদ্ধংসিতত্তা। অরীনং ৰা হতত্তা অরহং। ভগৰতা হি কিলেসারযো অনৰসেসতো অরিযমগ্গেন হতা সমুচ্ছিন্নাতি। অরানং ৰা হতত্তা অরহং। যঞ্চ অৰিজ্জাভৰতণ্হামযনাভি
সম্মা সামঞ্চ সব্বধম্মানং বুদ্ধত্তা সম্মাসম্বুদ্ধো। ভগৰা হি অভিঞ্ঞেয্যে ধম্মে অভিঞ্ঞেয্যতো, পরিঞ্ঞেয্যে ধম্মে পরিঞ্ঞেয্যতো, পহাতব্বে ধম্মে পহাতব্বতো, সচ্ছিকাতব্বে ধম্মে সচ্ছিকাতব্বতো, ভাৰেতব্বে ধম্মে ভাৰেতব্বতো অভিসম্বুজ্ঝি। ৰুত্তঞ্হেতং –
‘‘অভিঞ্ঞেয্যং অভিঞ্ঞাতং, ভাৰেতব্বঞ্চ ভাৰিতং।
পহাতব্বং পহীনং মে, তস্মা বুদ্ধোস্মি ব্রাহ্মণা’’তি॥ (সু॰ নি॰ ৫৬৩; ম॰ নি॰ ২.৩৯৯; ৰিসুদ্ধি॰ ১.১৩১)।
অপিচ অরহত্তাযাতি অগ্গফলপ্পটিলাভায। ধম্মং দেসেতীতি আদিকল্যাণাদিগুণৰিসেসযুত্তং সীলাদিপটিপদাধম্মং সমথৰিপস্সনাধম্মমেৰ ৰা ৰেনেয্যজ্ঝাসযানুরূপং উপদিসতি কথেতি।
সংৰেজিতোতি তাৰদেৰাতি তস্মিংযেৰ খণে। সুপ্পারকা পক্কামীতি বুদ্ধোতি নামমপি সৰনেন উপ্পন্নায বুদ্ধারম্মণায পীতিযা সংৰেগেন সব্বত্থ একরত্তিপরিৰাসেনাতি সব্বস্মিং মগ্গে একরত্তিৰাসেনেৰ অগমাসি। সুপ্পারকপট্টনতো হি সাৰত্থি ৰীসযোজনসতে হোতি, তঞ্চাযং এত্তকং অদ্ধানং একরত্তিৰাসেন অগমাসি। যদা সুপ্পারকতো নিক্খন্তো, তদহেৰ সাৰত্থিং সম্পত্তোতি।
কথং পনাযং এৰং অগমাসীতি? দেৰতানুভাৰেন, ‘‘বুদ্ধানুভাৰেনা’’তিপি ৰদন্তি। ‘‘সব্বত্থ একরত্তিপরিৰাসেনা’’তি পন ৰুত্তত্তা মগ্গস্স চ ৰীসযোজনসতিকত্তা অন্তরামগ্গে গামনিগমরাজধানীসু যত্থ যত্থ রত্তিযং ৰসতি, তত্থ তত্থ দুতিযং অরুণং অনুট্ঠাপেত্ৰা সব্বত্থ একরত্তিৰাসেনেৰ সাৰত্থিং উপসঙ্কমীতি অযমত্থো দীপিতো হোতীতি। নযিদং এৰং দট্ঠব্বং। সব্বস্মিং ৰীসযোজনসতিকে মগ্গে একরত্তিৰাসেনাতি ইমস্স অত্থস্স অধিপ্পেতত্তা। একরত্তিমত্তং সো সকলস্মিং তস্মিং মগ্গে
ভগৰাপি বাহিযস্স আগমনং ঞত্ৰা ‘‘ন তাৰস্স ইন্দ্রিযানি পরিপাকং গতানি, খণন্তরে পন পরিপাকং গমিস্সন্তী’’তি তস্স ইন্দ্রিযানং পরিপাকং আগমযমানো মহাভিক্খুসঙ্ঘপরিৰুতো তস্মিং খণে সাৰত্থিং পিণ্ডায পাৰিসি। সো চ জেতৰনং পৰিসিত্ৰা ভুত্তপাতরাসে কাযালসিযৰিমোচনত্থং অব্ভোকাসে চঙ্কমন্তে সম্বহুলে ভিক্খূ পস্সিত্ৰা ‘‘কহং নু খো এতরহি ভগৰা’’তি পুচ্ছি। ভিক্খূ ‘‘ভগৰা সাৰত্থিং পিণ্ডায পৰিট্ঠো’’তি ৰত্ৰা পুচ্ছিংসু ‘‘ত্ৰং পন কুতো আগতো’’তি? ‘‘সুপ্পারকপট্টনতো আগতোম্হী’’তি। ‘‘দূরতো আগতোসি, নিসীদ, তাৰ পাদে ধোৰিত্ৰা মক্খেত্ৰা থোকং ৰিস্সমাহি, আগতকালে সত্থারং দক্খসী’’তি। ‘‘অহং, ভন্তে, অত্তনো জীৰিতন্তরাযং ন জানামি, একরত্তেনেৰম্হি কত্থচিপি চিরং অট্ঠত্ৰা অনিসীদিত্ৰা ৰীসযোজনসতিকং মগ্গং আগতো, সত্থারং পস্সিত্ৰাৰ ৰিস্সমিস্সামী’’তি ৰত্ৰা তরমানরূপো সাৰত্থিং পৰিসিত্ৰা অনোপমায বুদ্ধসিরিযা ৰিরোচমানং ভগৰন্তং পস্সি। তেন ৰুত্তং ‘‘তেন খো পন সমযেন সম্বহুলা ভিক্খূ অব্ভোকাসে চঙ্কমন্তি। অথ খো বাহিযো দারুচীরিযো যেন তে ভিক্খূ তেনুপসঙ্কমী’’তিআদি।
তত্থ কহন্তি কত্থ। নূতি সংসযে, খোতি পদপূরণে, কস্মিং নু খো পদেসেতি অত্থো। দস্সনকামম্হাতি দট্ঠুকামা অম্হ। মযঞ্হি তং ভগৰন্তং তরমানরূপোতি তরমানাকারো।
পাসাদিকন্তি বাত্তিংসমহাপুরিসলক্খণঅসীতিঅনুব্যঞ্জনব্যামপ্পভাকেতুমালালঙ্কতায সমন্তপাসাদিকায অত্তনো সরীরসোভাসম্পত্তিযা রূপকাযদস্সনব্যাৰটস্স জনস্স সব্বভাগতো পসাদাৰহং। পসাদনীযন্তি দসবলচতুৰেসারজ্জছঅসাধারণঞাণঅট্ঠারসাৰেণিক- বুদ্ধধম্মপ্পভুতিঅপরিমাণগুণগণসমন্নাগতায ধম্মকাযসম্পত্তিযা সরিক্খকজনস্স পসাদনীযং পসীদিতব্বযুত্তং পসাদারহং ৰা। সন্তিন্দ্রিযন্তি চক্খাদিপঞ্চিন্দ্রিযলোলভাৰাপগমনেন ৰূপসন্তপঞ্চিন্দ্রিযং। সন্তমানসন্তি ছট্ঠস্স মনিন্দ্রিযস্স নিব্বিসেৰনভাৰূপগমনেন ৰূপসন্তমানসং। উত্তমদমথসমথমনুপ্পত্তন্তি লোকুত্তরপঞ্ঞাৰিমুত্তিচেতোৰিমুত্তিসঙ্খাতং উত্তমং দমথং সমথঞ্চ অনুপ্পত্ৰা অধিগন্ত্ৰা ঠিতং। দন্তন্তি সুপরিসুদ্ধকাযসমাচারতায চেৰ হত্থপাদকুক্কুচ্চাভাৰতো দৰাদিঅভাৰতো চ কাযেন দন্তং। গুত্তন্তি সুপরিসুদ্ধৰচীসমাচারতায চেৰ নিরত্থকৰাচাভাৰতো দৰাদিঅভাৰতো চ ৰাচায গুত্তং। যতিন্দ্রিযন্তি সুপরিসুদ্ধমনোসমাচারতায অরিযিদ্ধিযোগেন অব্যাৰটঅপ্পটিসঙ্খানুপেক্খাভাৰতো চ মনিন্দ্রিযৰসেন যতিন্দ্রিযং। নাগন্তি ছন্দাদিৰসেন অগমনতো, পহীনানং রাগাদিকিলেসানং পুনানাগমনতো, কস্সচিপি আগুস্স সব্বথাপি অকরণতো, পুনব্ভৰস্স চ অগমনতোতি ইমেহি কারণেহি নাগং। এত্থ চ পাসাদিকন্তি ইমিনা রূপকাযেন ভগৰতো পমাণভূততং
এৰংভূতঞ্চ ভগৰন্তং অন্তরৰীথিযং গচ্ছন্তং দিস্ৰা ‘‘চিরস্সং ৰত মে সম্মাসম্বুদ্ধো দিট্ঠো’’তি হট্ঠতুট্ঠো পঞ্চৰণ্ণায পীতিযা নিরন্তরং ফুটসরীরো ‘‘ভগৰতো পাদে সিরসা নিপতিত্ৰা ভগৰন্তং এতদৰোচ – ‘দেসেতু মে, ভন্তে, ভগৰা ধম্মং, দেসেতু সুগতো ধম্মং, যং মমস্স দীঘরত্তং হিতায সুখাযা’’’তি।
তত্থ সুগতোতি সোভনগমনত্তা, সুন্দরং ঠানং গতত্তা, সম্মা গতত্তা, সম্মা গদত্তা সুগতো। গমনম্পি হি গতন্তি ৰুচ্চতি, তঞ্চ ভগৰতো সোভনং পরিসুদ্ধং অনৰজ্জং। কিং পন তন্তি? অরিযমগ্গো। তেন হেস গমনেন খেমং দিসং অসজ্জমানো গতো, অঞ্ঞেপি গমেতীতি সোভনগমনত্তা সুগতো। সুন্দরঞ্চেস ঠানং অমতং নিব্বানং গতোতি সুন্দরং ঠানং গতত্তা সুগতো। সম্মা চ গতত্তা সুগতো তেন তেন মগ্গেন পহীনে কিলেসে পুন অপচ্চাগমনতো। ৰুত্তঞ্হেতং –
‘‘সোতাপত্তিমগ্গেন যে কিলেসা পহীনা, তে কিলেসে ন পুনেতি ন পচ্চেতি ন পচ্চাগচ্ছতীতি সুগতো। সকদাগামি…পে॰… অরহত্তমগ্গেন…পে॰… ন পচ্চাগচ্ছতীতি সুগতো’’তি (চূল়নি॰ মেত্তগূমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ২৭)।
অথ ৰা সম্মা গতত্তাতি তীসুপি অৰত্থাসু সম্মাপটিপত্তিযা গতত্তা, সুপ্পটিপন্নত্তাতি অত্থো। দীপঙ্করপাদমূলতো হি পট্ঠায যাৰ মহাবোধিমণ্ডা
‘‘কালৰাদী
অপরম্পি ৰুত্তং –
‘‘যা
এৰং সম্মা গদত্তাপি সুগতো।
যং মমস্স দীঘরত্তং হিতায সুখাযাতি যং ধম্মস্স উপদিসনং চিরকালং মম ঝানৰিমোক্খাদিহিতায তদধিগন্তব্বসুখায চ সিযা। অকালো খো তাৰ বাহিযাতি তৰ ধম্মদেসনায ন তাৰ কালোতি অত্থো। কিং পন ভগৰতো সত্তহিতপটিপত্তিযা অকালোপি নাম অত্থি, যতো ভগৰা কালৰাদীতি? ৰুচ্চতে – কালোতি চেত্থ ৰেনেয্যানং ইন্দ্রিযপরিপাককালো অধিপ্পেতো। যস্মা পন তদা বাহিযস্স অত্তনো ইন্দ্রিযানং পরিপক্কাপরিপক্কভাৰো দুব্বিঞ্ঞেয্যো, তস্মা ভগৰা তং অৰত্ৰা অত্তনো অন্তরৰীথিযং ঠিতভাৰমস্স কারণং অপদিসন্তো আহ ‘‘অন্তরঘরং পৰিট্ঠম্হা’’তি। দুজ্জানন্তি দুব্বিঞ্ঞেয্যং। জীৰিতন্তরাযানন্তি জীৰিতস্স অন্তরাযকরধম্মানং ৰত্তনং অৰত্তনং ৰাতি ৰত্তুকামো সম্ভমৰসেন ‘‘জীৰিতন্তরাযান’’ন্তি আহ। তথা হি অনেকপচ্চযপ্পটিবদ্ধৰুত্তিজীৰিতং অনেকরূপা চ তদন্তরাযা। ৰুত্তঞ্হি –
‘‘অজ্জেৰ কিচ্চমাতপ্পং, কো জঞ্ঞা মরণং সুৰে।
ন হি নো সঙ্গরং তেন, মহাসেনেন মচ্চুনা’’তি॥ (ম॰ নি॰ ৩.২৭২; নেত্তি॰ ১০৩)।
কস্মা ‘‘তস্মা তিহা’’তিআদিনা ধম্মদেসনং আরভি।
তত্থ তস্মাতি যস্মা ত্ৰং উস্সুক্কজাতো হুত্ৰা অতিৰিয মং যাচসি, যস্মা ৰা জীৰিতন্তরাযানং দুজ্জানতং ৰদসি, ইন্দ্রিযানি চ তে পরিপাকং গতানি, তস্মা। তিহাতি নিপাতমত্তং। তেতি তযা এৰন্তি ইদানি ৰত্তব্বাকারং ৰদতি।
সিক্খিতব্বন্তি অধিসীলসিক্খাদীনং তিস্সন্নম্পি সিক্খানং ৰসেন সিক্খনং কাতব্বং। যথা পন সিক্খিতব্বং, তং দস্সেন্তো ‘‘দিট্ঠে দিট্ঠমত্তং ভৰিস্সতী’’তিআদিমাহ।
তত্থ দিট্ঠে দিট্ঠমত্তন্তি রূপাযতনে চক্খুৰিঞ্ঞাণেন দিট্ঠমত্তং। যথা হি চক্খুৰিঞ্ঞাণং রূপে রূপমত্তমেৰ পস্সতি, ন অনিচ্চাদিসভাৰং, এৰমেৰ সেসং। চক্খুদ্ৰারিকৰিঞ্ঞাণেন হি মে দিট্ঠমত্তমেৰ ভৰিস্সতীতি সিক্খিতব্বন্তি অত্থো। অথ ৰা দিট্ঠে দিট্ঠং নাম
অথ ৰা দিট্ঠং নাম চক্খুৰিঞ্ঞাণেন দিট্ঠং রূপং, দিট্ঠমত্তং নাম তত্থেৰ উপ্পন্নং সম্পটিচ্ছনসন্তীরণৰোট্ঠব্বনসঙ্খাতং চিত্তত্তযং। যথা তং ন রজ্জতি, ন দুস্সতি, ন মুয্হতি, এৰং আপাথগতে রূপে তেনেৰ সম্পটিচ্ছনাদিপ্পমাণেন জৰনং উপ্পাদেস্সামি, নাহং তং পমাণং অতিক্কমিত্ৰা রজ্জনাদিৰসেন উপ্পজ্জিতুং দস্সামীতি এৰমেত্থ অত্থো দট্ঠব্বো। এসেৰ নযো সুতমুতে মুতন্তি তদারম্মণৰিঞ্ঞাণেহি সদ্ধিং গন্ধরসফোট্ঠব্বাযতনং ৰেদিতব্বং। ৰিঞ্ঞাতে ৰিঞ্ঞাতমত্তন্তি এত্থ পন ৰিঞ্ঞাতং নাম মনোদ্ৰারাৰজ্জনেন ৰিঞ্ঞাতারম্মণং। তস্মিং ৰিঞ্ঞাতে ৰিঞ্ঞাতমত্তন্তি আৰজ্জনপ্পমাণং। যথা আৰজ্জনং ন রজ্জতি, ন দুস্সতি, ন মুয্হতি, এৰং রজ্জনাদিৰসেন চ উপ্পজ্জিতুং অদত্ৰা আৰজ্জনপ্পমাণেনেৰ চিত্তং ঠপেস্সামীতি অযমেত্থ অত্থো। এৰঞ্হি তে, বাহিয, সিক্খিতব্বন্তি এৰং ইমায পটিপদায তযা, বাহিয, তিস্সন্নং সিক্খানং অনুৰত্তনৰসেন সিক্খিতব্বং।
ইতি ভগৰা বাহিযস্স সংখিত্তরুচিতায ছহি ৰিঞ্ঞাণকাযেহি সদ্ধিং ছল়ারম্মণভেদভিন্নং
ইদানি ঞাততীরণপরিঞ্ঞাসু পতিট্ঠিতস্স উপরি সহ মগ্গফলেন পহানপরিঞ্ঞং দস্সেতুং, ‘‘যতো খো তে, বাহিযা’’তিআদি আরদ্ধং। তত্থ যতোতি যদা, যস্মা ৰা। তেতি তৰ। ততোতি তদা, তস্মা ৰা। তেনাতি তেন দিট্ঠাদিনা, দিট্ঠাদিপটিবদ্ধেন রাগাদিনা ৰা। ইদং ৰুত্তং হোতি – বাহিয, তৰ যস্মিং কালে যেন ৰা কারণেন দিট্ঠাদীসু মযা ৰুত্তৰিধিং পটিপজ্জন্তস্স অৰিপরীতসভাৰাৰবোধেন দিট্ঠাদিমত্তং ভৰিস্সতি, তস্মিং কালে তেন ৰা কারণেন দিট্ঠাদিপটিবদ্ধেন রাগাদিনা সহ ন ভৰিস্সসি, রত্তো ৰা দুট্ঠো ৰা মূল়্হো ৰা ন ভৰিস্সসি, পহীনরাগাদিকত্তা তেন ৰা দিট্ঠাদিনা সহ পটিবদ্ধো ন ভৰিস্সসীতি। ততো ত্ৰং, বাহিয, ন তত্থাতি যদা যস্মা ৰা ত্ৰং তেন রাগেন ৰা রত্তো দোসেন ৰা দুট্ঠো মোহেন ৰা মূল়্হো ন ভৰিস্সসি, তদা তস্মা ৰা ত্ৰং তত্থ দিট্ঠাদিকে ন ভৰিস্সসি, তস্মিং দিট্ঠে ৰা সুতমুতৰিঞ্ঞাতে ৰা ‘‘এতং মম, এসোহমস্মি, এসো মে অত্তা’’তি তণ্হামানদিট্ঠীহি অল্লীনো পতিট্ঠিতো ন ভৰিস্সসি। এত্তাৰতা পহানপরিঞ্ঞং মত্থকং পাপেত্ৰা খীণাসৰভূমি দস্সিতা।
ততো ত্ৰং, বাহিয, নেৰিধ ন হুরং ন উভযমন্তরেনাতি যদা ত্ৰং, বাহিয, তেন রাগাদিনা তত্থ দিট্ঠাদীসু পটিবদ্ধো ন ভৰিস্সসি, তদা ত্ৰং নেৰ ইধলোকে ন পরলোকে ন উভযত্থাপি। এসেৰন্তো দুক্খস্সাতি কিলেসদুক্খস্স চ ৰট্টদুক্খস্স চ অযমেৰ হি অন্তো অযং পরিৰটুমভাৰোতি অযমেৰ হি এত্থ অত্থো। যে পন ‘‘উভযমন্তরেনা’’তি পদং গহেত্ৰা অন্তরাভৰং নাম ইচ্ছন্তি, তেসং তং মিচ্ছা। অন্তরাভৰস্স হি ভাৰো অভিধম্মে পটিক্খিত্তোযেৰ। অন্তরেনাতি ৰচনং পন ৰিকপ্পন্তরদীপনং, তস্মা অযমেত্থ অত্থো – ‘‘নেৰ ইধ ন হুরং, অপরো ৰিকপ্পো ন উভয’’ন্তি।
অথ ৰা অন্তরেনাতি ৰচনং পন ৰিকপ্পন্তরাভাৰদীপনং। তস্সত্থো – ‘‘নেৰ ইধ ন হুরং, উভযমন্তরে পন ন
যে পন ‘‘সন্তানৰসেন পৰত্তমানানং ধম্মানং অৰিচ্ছেদেন দেসন্তরেসু পাতুভাৰো দিট্ঠো, যথা তং ৰীহিআদিঅৰিঞ্ঞাণকসন্তানে, এৰং সৰিঞ্ঞাণকসন্তানেপি অৰিচ্ছেদেন দেসন্তরেসু পাতুভাৰেন ভৰিতব্বং। অযঞ্চ নযো সতি অন্তরাভৰে যুজ্জতি, ন অঞ্ঞথা’’তি যুত্তিং ৰদন্তি। তেন হি ইদ্ধিমতো চেতোৰসিপ্পত্তস্স চিত্তানুগতিকং কাযং
অপরে পন ‘‘ইধাতি কামভৰো, হুরন্তি অরূপভৰো, উভযমন্তরেনাতি রূপভৰো ৰুত্তো’’তি। অঞ্ঞে ‘‘ইধাতি অজ্ঝত্তিকাযতনানি, হুরন্তি বাহিরাযতনানি, উভযমন্তরেনাতি চিত্তচেতসিকা’’তি। ‘‘ইধাতি ৰা পচ্চযধম্মা, হুরন্তি পচ্চযুপ্পন্নধম্মা, উভযমন্তরেনাতি পণ্ণত্তিধম্মা ‘‘অথ খো বাহিযস্স…পে॰… আসৰেহি চিত্তং ৰিমুচ্চী’’তি।
ইমায সংখিত্তপদায দেসনায তাৰদেৰাতি তস্মিংযেৰ খণে, ন কালন্তরে। অনুপাদাযাতি অগ্গহেত্ৰা। আসৰেহীতি আভৰগ্গং আগোত্রভুং সৰনতো পৰত্তনতো চিরপারিৰাসিযট্ঠেন মদিরাদিআসৰসদিসতায চ ‘‘আসৰা’’তি ৰিমুচ্চীতি সমুচ্ছেদৰিমুত্তিযা পটিপ্পস্সদ্ধিৰিমুত্তিযা চ ৰিমুচ্চি নিস্সজ্জি। সো হি সত্থু ধম্মং সুণন্তো এৰ সীলানি সোধেত্ৰা যথালদ্ধং চিত্তসমাধিং নিস্সায ৰিপস্সনং পট্ঠপেত্ৰা খিপ্পাভিঞ্ঞতায তাৰদেৰ সব্বাসৰে খেপেত্ৰা ‘‘অথ খো ভগৰা…পে॰… পক্কামী’’তি।
সো কির কস্সপদসবলস্স সাসনে ৰীসৰস্সসহস্সানি সমণধম্মং করোন্তো ‘‘ভিক্খুনা নাম অত্তনা পচ্চযে লভিত্ৰা যথাদানং করোন্তেন অত্তনাৰ পরিভুঞ্জিতুং ৰট্টতী’’তি একস্স ভিক্খুস্সপি পত্তেন ৰা চীৰরেন ৰা সঙ্গহং নাকাসি, তেনস্স এহিভিক্খুউপসম্পদায উপনিস্সযো নাহোসি। কেচি পনাহু – ‘‘সো কির বুদ্ধসুঞ্ঞে লোকে চোরো হুত্ৰা ধনুকলাপং সন্নয্হিত্ৰা অরঞ্ঞে চোরিকং করোন্তো একং পচ্চেকবুদ্ধং দিস্ৰা পত্তচীৰরলোভেন তং উসুনা ৰিজ্ঝিত্ৰা পত্তচীৰরং গণ্হি, তেনস্স ইদ্ধিমযপত্তচীৰরং ন উপ্পজ্জিস্সতীতি, সত্থা তং ঞত্ৰা এহিভিক্খুভাৰেন পব্বজ্জং ন অদাসী’’তি। তম্পি পত্তচীৰরপরিযেসনং চরমানং একা ধেনু ৰেগেন আপতন্তী পহরিত্ৰা জীৰিতক্খযং পাপেসি। তং সন্ধায ৰুত্তং ‘‘অথ খো অচিরপক্কন্তস্স ভগৰতো বাহিযং দারুচীরিযং গাৰী তরুণৰচ্ছা অধিপতিত্ৰা জীৰিতা ৰোরোপেসী’’তি।
তত্থ অচিরপক্কন্তস্সাতি ন চিরং পক্কন্তস্স ভগৰতো। গাৰী তরুণৰচ্ছাতি একা যক্খিনী তরুণৰচ্ছধেনুরূপা। অধিপতিত্ৰাতি অভিভৰিত্ৰা মদ্দিত্ৰা। জীৰিতা ৰোরোপেসীতি পুরিমস্মিং অত্তভাৰে লদ্ধাঘাততায দিট্ঠমত্তেনেৰ
সত্থা পিণ্ডায চরিত্ৰা কতভত্তকিচ্চো সম্বহুলেহি ভিক্খূহি সদ্ধিং নগরতো নিক্খমন্তো বাহিযস্স সরীরং সঙ্কারট্ঠানে পতিতং দিস্ৰা ভিক্খূ আণাপেসি – ‘‘ভিক্খৰে, একস্মিং ঘরদ্ৰারে ঠত্ৰা মঞ্চকং আহরাপেত্ৰা ইদং সরীরং নগরতো নীহরিত্ৰা ঝাপেত্ৰা থূপং করোথা’’তি, ভিক্খূ তথা অকংসু। কত্ৰা চ পন ৰিহারং গন্ত্ৰা সত্থারং উপসঙ্কমিত্ৰা অত্তনা কতকিচ্চং আরোচেত্ৰা তস্স অভিসম্পরাযং পুচ্ছিংসু। অথ নেসং ভগৰা তস্স পরিনিব্বুতভাৰং আচিক্খি। ভিক্খূ ‘‘তুম্হে, ভন্তে, ‘বাহিযো দারুচীরিযো অরহত্তং পত্তো’তি ৰদথ, কদা সো অরহত্তং পত্তো’’তি
‘‘সহস্সমপি চে গাথা, অনত্থপদসঞ্হিতা।
একং গাথাপদং সেয্যো, যং সুত্ৰা উপসম্মতী’’তি॥ (ধ॰ প॰ ১০১) –
ধম্মপদে ইমং গাথং ৰত্ৰা ‘‘ন কেৰলং সো পরিনিব্বানমত্তেন, অথ খো মম সাৰকানং ভিক্খূনং খিপ্পাভিঞ্ঞানং অগ্গভাৰেনপি পূজারহো’’তি দস্সেন্তো ‘‘এতদগ্গং, ভিক্খৰে, মম সাৰকানং ভিক্খূনং খিপ্পাভিঞ্ঞানং, যদিদং বাহিযো দারুচীরিযো’’তি (অ॰ নি॰ ১.২১৬) তং আযস্মন্তং এতদগ্গে ঠপেসি। তং ‘‘অথ খো ভগৰা সাৰত্থিযং পিণ্ডায চরিত্ৰা…পে॰… পরিনিব্বুতো, ভিক্খৰে, বাহিযো দারুচীরিযো’’তি।
তত্থ পচ্ছাভত্তন্তি ভত্তকিচ্চতো পচ্ছা। পিণ্ডপাতপটিক্কন্তোতি পিণ্ডপাতপরিযেসনতো পটিনিৰত্তো। পদদ্ৰযেনাপি কতভত্তকিচ্চোতি ৰুত্তং হোতি। নীহরিত্ৰাতি নগরতো বহি নেত্ৰা। ঝাপেথাতি দহথ। থূপঞ্চস্স করোথাতি অস্স বাহিযস্স সরীরধাতুযো গহেত্ৰা চেতিযঞ্চ করোথ ‘‘সব্রহ্মচারী ৰো, ভিক্খৰে, কালকতো’’তি। তস্সত্থো – যং তুম্হে সেট্ঠট্ঠেন ব্রহ্মং অধিসীলাদিপটিপত্তিধম্মং সন্দিট্ঠং চরথ, তং সো তুম্হেহি সমানং ব্রহ্মং অচরীতি সব্রহ্মচারী মরণকালস্স পত্তিযাৰ কালকতো, তস্মা তং মঞ্চকেন নীহরিত্ৰা ঝাপেথ, থূপঞ্চস্স করোথাতি।
তস্স কা গতীতি পঞ্চসু গতীসু তস্স কতমা গতি উপপত্তি ভৰভূতা, গতীতি নিপ্ফত্তি, অরিযো পুথুজ্জনো ৰাতি কা নিট্ঠাতি অত্থো। অভিসম্পরাযোতি পেচ্চ ভৰুপ্পত্তি ভৰনিরোধো ৰা। কিঞ্চাপি তস্স থূপকরণাণত্তিযাৰ পরিনিব্বুতভাৰো অত্থতো পকাসিতো হোতি, যে পন ভিক্খূ তত্তকেন ন জানিংসু, তে ‘‘তস্স কা গতী’’তি
পণ্ডিতোতি অগ্গমগ্গপঞ্ঞায অধিগতত্তা পণ্ডেন ইতো গতো পৰত্তোতি পণ্ডিতো। পচ্চপাদীতি পটিপজ্জি। ধম্মস্সাতি লোকুত্তরধম্মস্স। অনুধম্মন্তি সীলৰিসুদ্ধিআদিপটিপদাধম্মং। অথ ৰা ধম্মস্সাতি নিব্বানধম্মস্স। অনুধম্মন্তি অরিযমগ্গফলধম্মং। ন চ মং ধম্মাধিকরণন্তি ধম্মদেসনাহেতু ন চ মং ৰিহেসেসি যথানুসিট্ঠং পটিপন্নত্তা। যো হি সত্থু সন্তিকে ধম্মং সুত্ৰা কম্মট্ঠানং ৰা গহেত্ৰা যথানুসিট্ঠং ন পটিপজ্জতি, সো সত্থারং ৰিহেসেতি নাম। যং সন্ধায ৰুত্তং – ‘‘ৰিহিংসসঞ্ঞী পগুণং ন ভাসিং, ধম্মং পণীতং মনুজেসু ব্রহ্মে’’তি (মহাৰ॰ ৯; ম॰ নি॰ ১.২৮৩; ২.৩৩৯)। অথ ৰা ন চ মং ধম্মাধিকরণন্তি ন চ ইমং ধম্মাধিকরণং। ইদং ৰুত্তং হোতি – ৰট্টদুক্খতো নিয্যানহেতুভূতং ইমং মম সাসনধম্মং সুপ্পটিপন্নত্তা ন ৰিহেসেতি। দুপ্পটিপন্নো হি সাসনং ভিন্দন্তো সত্থু ‘‘পরিনিব্বুতো, ভিক্খৰে, বাহিযো দারুচীরিযো’’তি।
এতমত্থং ৰিদিত্ৰাতি এতং থেরস্স বাহিযস্স অনুপাদিসেসায নিব্বানধাতুযা পরিনিব্বুতভাৰং, তথা পরিনিব্বুতানঞ্চ খীণাসৰানং গতিযা পচুরজনেহি দুব্বিঞ্ঞেয্যভাৰং সব্বাকারতো ৰিদিত্ৰা। ইমং উদানন্তি ইমং অপ্পতিট্ঠিতপরিনিব্বানানুভাৰদীপকং উদানং উদানেসি।
তত্থ যত্থাতি যস্মিং নিব্বানে আপো চ ন গাধতি, পথৰী চ তেজো চ ৰাযো চ ন গাধতি, ন পতিট্ঠাতি। কস্মা? নিব্বানস্স অসঙ্খতসভাৰত্তা। ন হি তত্থ সঙ্খতধম্মানং লেসোপি সুক্কাতি সুক্কৰণ্ণতায সুক্কাতি লদ্ধনামা গহনক্খত্ততারকা। ন জোতন্তীতি ন ভাসন্তি। আদিচ্চো নপ্পকাসতীতি তীসু দীপেসু একস্মিং খণে আলোকফরণসমত্থো আদিচ্চোপি আভাৰসেন ন দিব্বতি। ন তত্থ চন্দিমা ভাতীতি সতিপি ভাসুরভাৰে কন্তসীতলকিরণো চন্দোপি তস্মিং নিব্বানে অভাৰতো এৰ অত্তনো জুণ্হাৰিভাসনেন ন ৰিরোচতি। যদি তত্থ চন্দিমসূরিযাদযো নত্থি, লোকন্তরো ৰিয নিচ্চন্ধকারমেৰ ‘‘তমো তত্থ ন ৰিজ্জতী’’তি। সতি হি রূপাভাৰে তমো নাম ন সিযা।
যদা চ অত্তনা ৰেদি, মুনি মোনেন ব্রাহ্মণোতি চতুসচ্চমুননতো মোনন্তি লদ্ধনামেন মগ্গঞাণেন কাযমোনেয্যাদীহি চ সমন্নাগতত্তা ‘‘মুনী’’তি লদ্ধনামো অরিযসাৰকব্রাহ্মণো তেনেৰ মোনসঙ্খাতেন পটিৰেধঞাণেন যদা যস্মিং কালে অগ্গমগ্গক্খণে অত্তনা সযমেৰ অনুস্সৰাদিকে পহায অত্তপচ্চক্খং কত্ৰা নিব্বানং ৰেদি পটিৰিজ্ঝি। ‘‘অৰেদী’’তিপি পাঠো, অঞ্ঞাসীতি অত্থো। অথ রূপা অরূপা চ, সুখদুক্খা পমুচ্চতীতি অথাতি তস্স নিব্বানস্স জাননতো পচ্ছা। রূপাতি রূপধম্মা, তেন পঞ্চৰোকারভৰো একৰোকারভৰো চ গহিতো হোতি। অরূপাতি অরূপধম্মা, তেন রূপেনামিস্সীকতো সুখদুক্খাতি সব্বত্থ উপ্পজ্জনকসুখদুক্খতোপি ৰট্টতো। অথ ৰা রূপাতি রূপলোকপটিসন্ধিতো। অরূপাতি অরূপলোকপটিসন্ধিতো। সুখদুক্খাতি কামাৰচরপটিসন্ধিতো। কামভৰো হি ব্যামিস্সসুখদুক্খো। এৰমেতস্মা সকলতোপি ৰট্টতো অচ্চন্তমেৰ মুচ্চতীতি গাথাদ্ৰযেনপি ভগৰা ‘‘ময্হং পুত্তস্স বাহিযস্স এৰরূপা নিব্বানগতী’’তি দস্সেতি।
দসমসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
নিট্ঠিতা চ বোধিৰগ্গৰণ্ণনা।