১৫. সোল়সকনিপাতো
১. অঞ্ঞাসিকোণ্ডঞ্ঞত্থেরগাথাৰণ্ণনা
সোল়সকনিপাতে এস ভিয্যোতিআদিকা আযস্মতো অঞ্ঞাসিকোণ্ডঞ্ঞত্থেরস্স গাথা। কা উপ্পত্তি? অযম্পি পদুমুত্তরস্স ভগৰতো কালে হংসৰতীনগরে গহপতিমহাসালকুলে নিব্বত্তিত্ৰা ৰিঞ্ঞুতং পত্ৰা একদিৰসং সত্থু সন্তিকে ধম্মং সুণন্তো সত্থারং একং ভিক্খুং অত্তনো সাসনে পঠমং পটিৰিদ্ধধম্মরত্তঞ্ঞূনং অগ্গট্ঠানে ঠপেন্তং দিস্ৰা সযম্পি তং ঠানন্তরং পত্থেন্তো সতসহস্সভিক্খুপরিৰারস্স সত্থুনো সত্তাহং মহাদানং পৰত্তেত্ৰা পণিধানং অকাসি। সত্থাপিস্স অনন্তরাযতং দিস্ৰা ভাৰিনিং সম্পত্তিং ব্যাকাসি। সো যাৰজীৰং পুঞ্ঞানি কত্ৰা সত্থরি পরিনিব্বুতে চেতিযে পতিট্ঠাপিযমানে অন্তোচেতিযে রতনঘরং কারেসি, চেতিযং পরিৰারেত্ৰা সহস্সরতনগ্ঘিযানি চ কারেসি।
সো এৰং পুঞ্ঞানি কত্ৰা, ততো চৰিত্ৰা, দেৰমনুস্সেসু সংসরন্তো ৰিপস্সিস্স ভগৰতো কালে মহাকালো নাম কুটুম্বিকো হুত্ৰা অট্ঠকরীসমত্তে খেত্তে সালিগব্ভং ফালেত্ৰা, গহিতসালিতণ্ডুলেহি অসম্ভিন্নখীরপাযাসং সম্পাদেত্ৰা, তত্থ মধুসপ্পিসক্করাদযো পক্খিপিত্ৰা, বুদ্ধপ্পমুখস্স সঙ্ঘস্স অদাসি। সালিগব্ভং ফালেত্ৰা গহিতগহিতট্ঠানং পুন পূরতি, পুথুককালে পুথুকগ্গং নাম অদাসি। লাযনে লাযনগ্গং, ৰেণিকরণে ৰেণগ্গং, কলাপাদিকরণে কলাপগ্গং, খলগ্গং, ভণ্ডগ্গং, মিনগ্গং, কোট্ঠগ্গন্তি; এৰং একসস্সে নৰ ৰারে অগ্গদানং নাম অদাসি। তম্পি সস্সং অতিরেকতরং সম্পন্নং অহোসি।
এৰং যাৰজীৰং পুঞ্ঞানি কত্ৰা, ততো চুতো দেৰলোকে নিব্বত্তিত্ৰা দেৰেসু চ মনুস্সেসু চ সংসরন্তো, অম্হাকং ভগৰতো উপ্পত্তিতো পুরেতরমেৰ কোণ্ডঞ্ঞোতি গোত্ততো আগতং নামং অহোসি। সো ৰযপ্পত্তো তযো ৰেদে উগ্গহেত্ৰা লক্খণমন্তেসু চ পারং অগমাসি। তেন সমযেন অম্হাকং বোধিসত্তো
বোধিসত্তোপি খো মহতা পরিৰারেন ৰড্ঢমানো অনুক্কমেন ৰুদ্ধিপ্পত্তো ঞাণপরিপাকং গন্ত্ৰা একূনতিংসতিমে ৰস্সে মহাভিনিক্খমনং নিক্খমন্তো অনোমানদীতীরে পব্বজিত্ৰা অনুক্কমেন উরুৰেলং গন্ত্ৰা পধানং পদহি। তদা কোণ্ডঞ্ঞো মাণৰো মহাসত্তস্স পব্বজিতভাৰং সুত্ৰা, লক্খণপরিগ্গাহকব্রাহ্মণানং পুত্তেহি ৰপ্পমাণৰাদীহি সদ্ধিং অত্তপঞ্চমো পব্বজিত্ৰা, অনুক্কমেন বোধিসত্তস্স সন্তিকং উপসঙ্কমিত্ৰা, ছব্বস্সানি তং উপট্ঠহন্তো তস্স ওল়ারিকাহারপরিভোগেন নিব্বিন্নো অপক্কমিত্ৰা ইসিপতনং অগমাসি। অথ খো বোধিসত্তো ওল়ারিকাহারপরিভোগেন লদ্ধকাযবলো ৰেসাখপুণ্ণমাযং বোধিরুক্খমূলে অপরাজিতপল্লঙ্কে নিসিন্নো তিণ্ণং মারানং মত্থকং মদ্দিত্ৰা, অভিসম্বুদ্ধো হুত্ৰা, সত্তসত্তাহং বোধিমণ্ডেযেৰ ৰীতিনামেত্ৰা, পঞ্চৰগ্গিযানং ঞাণপরিপাকং ঞত্ৰা, আসাল়্হীপুণ্ণমাযং ইসিপতনং গন্ত্ৰা, তেসং ধম্মচক্কপৰত্তনসুত্তন্তং (মহাৰ॰ ১৩ আদযো; সং॰ নি॰ ৫.১০৮১) দেসেসি। দেসনাপরিযোসানে কোণ্ডঞ্ঞত্থেরো অট্ঠারসহি ব্রহ্মকোটীহি সদ্ধিং সোতাপত্তিফলে পতিট্ঠাসি। অথ পঞ্চমিযং পক্খস্স অনত্তলক্খণসুত্তন্তদেসনায (মহাৰ॰ ২০; সং॰ নি॰ ৩.৫৯) অরহত্তং সচ্ছাকাসি। তেন ৰুত্তং অপদানে (অপ॰ থের ১.১.৫৯৬-৬১২) –
‘‘পদুমুত্তরসম্বুদ্ধং, লোকজেট্ঠং ৰিনাযকং।
বুদ্ধভূমিমনুপ্পত্তং, পঠমং অদ্দসং অহং॥
‘‘যাৰতা বোধিযা মূলে, যক্খা সব্বে সমাগতা।
সম্বুদ্ধং পরিৰারেত্ৰা, ৰন্দন্তি পঞ্জলীকতা॥
‘‘সব্বে দেৰা তুট্ঠমনা, আকাসে সঞ্চরন্তি তে।
বুদ্ধো অযং অনুপ্পত্তো, অন্ধকারতমোনুদো॥
‘‘তেসং
কিলেসে ঝাপযিস্সাম, সম্মাসম্বুদ্ধসাসনে॥
‘‘দেৰানং গিরমঞ্ঞায, ৰাচাসভিমুদীরিহং।
হট্ঠো হট্ঠেন চিত্তেন, আদিভিক্খমদাসহং॥
‘‘মম সঙ্কপ্পমঞ্ঞায, সত্থা লোকে অনুত্তরো।
দেৰসঙ্ঘে নিসীদিত্ৰা, ইমা গাথা অভাসথ॥
‘‘সত্তাহং
ইদং মে পঠমং ভত্তং, ব্রহ্মচারিস্স যাপনং॥
‘‘তুসিতা হি ইধাগন্ত্ৰা, যো মে ভিক্খং উপানযি।
তমহং কিত্তযিস্সামি, সুণোথ মম ভাসতো॥
‘‘তিংসকপ্পসহস্সানি, দেৰরজ্জং করিস্সতি।
সব্বে দেৰে অভিভোত্ৰা, তিদিৰং আৰসিস্সতি॥
‘‘দেৰলোকা চৰিত্ৰান, মনুস্সত্তং গমিস্সতি।
সহস্সধা চক্কৰত্তী, তত্থ রজ্জং করিস্সতি॥
‘‘কপ্পসতসহস্সম্হি, ওক্কাককুলসম্ভৰো।
গোতমো নাম গোত্তেন, সত্থা লোকে ভৰিস্সতি॥
‘‘তিদসা সো চৰিত্ৰান, মনুস্সত্তং গমিস্সতি।
অগারা পব্বজিত্ৰান, ছব্বস্সানি ৰসিস্সতি॥
‘‘ততো সত্তমকে ৰস্সে, বুদ্ধো সচ্চং কথেস্সতি।
কোণ্ডঞ্ঞো নাম নামেন, পঠমং সচ্ছিকাহিতি॥
‘‘নিক্খন্তেনানুপব্বজিং, পধানং সুকতং মযা।
কিলেসে ঝাপনত্থায, পব্বজিং, অনগারিযং॥
‘‘অভিগন্ত্ৰান সব্বঞ্ঞূ, বুদ্ধো লোকে সদেৰকে।
ইসিনামে মিগারঞ্ঞে, অমতভেরিমাহনি॥
‘‘সো দানি পত্তো অমতং, সন্তিপদমনুত্তরং।
সব্বাসৰে পরিঞ্ঞায, ৰিহরামি অনাসৰো॥
‘‘পটিসম্ভিদা চতস্সো…পে॰… কতং বুদ্ধস্স সাসন’’ন্তি॥
অথ
৬৭৩.
‘‘এস ভিয্যো পসীদামি, সুত্ৰা ধম্মং মহারসং।
ৰিরাগো দেসিতো ধম্মো, অনুপাদায সব্বসো’’তি॥ – পঠমং গাথমাহ।
তত্থ এস ভিয্যো পসীদামি, সুত্ৰা ধম্মং মহারসন্তি যদিপি অনেকৰারং সত্থু সন্তিকে ধম্মং সুত্ৰা তত্থ অভিপ্পসন্নো। ইদানি পন তুম্হেহি কথিতং নানানযৰিচিত্ততায অসেচনকতায চ মহারসং ধম্মং সুত্ৰা এসো অহং ততো ভিয্যো পসীদামি। ৰিরাগো দেসিতো ধম্মো, অনুপাদায সব্বসোতি সব্বসংকিলেসতো সব্বসঙ্খারতো চ ৰিরজ্জনতো ৰিরাগজননতো ৰিরাগো। ততো এৰ রূপাদীসু কঞ্চি ধম্মং অনুপাদায অগ্গহেত্ৰা ৰিমুত্তিসাধনৰসেন পৰত্তত্তা সব্বসো অনুপাদায দেসিতো।
এৰং সক্কো দেৰরাজা থেরস্স দেসনং থোমেত্ৰা থেরং অভিৰাদেত্ৰা সকট্ঠানমেৰ গতো। অথেকদিৰসং থেরো মিচ্ছাৰিতক্কেহি অভিভুয্যমানানং একচ্চানং পুথুজ্জনানং চিত্তাচারং দিস্ৰা তপ্পটিপক্খভূতঞ্চস্স অনুক্কমং অনুস্সরিত্ৰা, অত্তনো চ সব্বসো ততো ৰিনিৰত্তিতমানসতং আৰজ্জেত্ৰা তদত্থং দীপেত্ৰা –
৬৭৪.
‘‘বহূনি
মথেন্তি মঞ্ঞে সঙ্কপ্পং, সুভং রাগূপসংহিতং॥
৬৭৫.
‘‘রজমুহতঞ্চ
এৰং সম্মন্তি সঙ্কপ্পা, যদা পঞ্ঞায পস্সতী’’তি॥ – দ্ৰে গাথা অভাসি।
তত্থ বহূনি লোকে চিত্রানীতি রূপাদিৰসেন তত্থাপি নীলপীতাদিৰসেন ইত্থিপুরিসাদিৰসেন চ অনেকানি লোকে চিত্তৰিচিত্তানি আরম্মণজাতানি। অস্মিং পথৰিমণ্ডলেতি পচ্চক্খভূতং মনুস্সলোকং সন্ধায ৰদতি। মথেন্তি মঞ্ঞে সঙ্কপ্পন্তি তজ্জং পুরিসৰাযামসহিতং অরণিসহিতং ৰিয অগ্গিং অযোনিসোমনসিকারাভিসঙ্খাতানি মিচ্ছাসঙ্কপ্পানি মথেন্তি মঞ্ঞে মথেন্তানি ৰিয তিট্ঠন্তি। কীদিসং? সুভং রাগূপসংহিতং, কামৰিতক্কন্তি অত্থো। সো হি সুভাকারগ্গহণেন ‘‘সুভো’’তি ৰোহরীযতি।
রজমুহতঞ্চ ৰাতেনাতি চ-ইতি নিপাতমত্তং। যথা গিম্হানং পচ্ছিমে মাসে ৰাতেন ঊহতং উট্ঠিতং রজং মহামেঘো ৰস্সন্তো উপসম্মযে, ৰূপসমেয্য। এৰং সম্মন্তি সঙ্কপ্পা, যদা পঞ্ঞায পস্সতীতি যদা অরিযসাৰকো তানি লোকচিত্রানি সমুদযতো, অস্সাদতো, আদীনৰতো, নিস্সরণতো চ যথাভূতং পঞ্ঞায পস্সতি, অথ যথা তং রজং উহতং মেঘেন, এৰং সম্মন্তি পঞ্ঞায সব্বেপি মিচ্ছাসঙ্কপ্পা। ন হি উপ্পন্নায সম্মাদিট্ঠিযা মিচ্ছাসঙ্কপ্পা পতিট্ঠং লভন্তি। যথা পন পঞ্ঞায পস্সতি, তং দস্সেন্তো –
৬৭৬.
‘‘সব্বে সঙ্খারা অনিচ্চাতি, যদা পঞ্ঞায পস্সতি।
অথ নিব্বিন্দতি দুক্খে, এস মগ্গো ৰিসুদ্ধিযা॥
৬৭৭.
‘‘সব্বে সঙ্খারা দুক্খাতি…পে॰… এস মগ্গো ৰিসুদ্ধিযা॥
৬৭৮.
‘‘সব্বে ধম্মা অনত্তাতি, যদা পঞ্ঞায পস্সতি।
অথ নিব্বিন্দতি দুক্খে, এস মগ্গো ৰিসুদ্ধিযা’’তি॥ –
তিস্সো গাথা অভাসি।
তত্থ সব্বে সঙ্খারাতি ছল়ারম্মণসঙ্গহা সব্বে তেভূমকা পঞ্চক্খন্ধা। অনিচ্চাতি ‘‘আদিমজ্ঝঅন্তৰন্ততো, অনিচ্চন্তিকতো, তাৰকালিকতো, তত্থ তত্থ ভিজ্জনতো ন নিচ্চা’’তি যদা ৰিপস্সনাপঞ্ঞায পস্সতি। অথ নিব্বিন্দতি দুক্খেতি অথ ইমস্মিং ৰট্টদুক্খে নিব্বিন্দতি, নিব্বিন্দন্তো দুক্খপরিজাননাদিৰিধিনা সচ্চানি পটিৰিজ্ঝতি। এস মগ্গো ৰিসুদ্ধিযাতি এস যথাৰুত্তো ৰিপস্সনাৰিধি ঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিযা, অচ্চন্তৰিসুদ্ধিযা চ মগ্গো অধিগমুপাযো।
দুক্খাতি
সব্বে ধম্মা অনত্তাতি সব্বেপি চতুভূমকা ধম্মা অনত্তা। ইধ পন তেভূমকধম্মাৰ গহেতব্বা। তে হি অসারতো, অৰসৰত্তনতো, সুঞ্ঞতো, অত্তপটিক্খেপতো চ অনত্তাতি ৰিপস্সিতব্বা। সেসং পুরিমসদিসমেৰ।
এৰং ৰিপস্সনাৰিধিং দস্সেত্ৰা তেন ৰিধিনা কতকিচ্চং অত্তানং অঞ্ঞং ৰিয কত্ৰা দস্সেন্তো –
৬৭৯.
‘‘বুদ্ধানুবুদ্ধো
পহীনজাতিমরণো, ব্রহ্মচরিযস্স কেৰলী॥
৬৮০.
‘‘ওঘপাসো দল়্হখিলো, পব্বতো দুপ্পদালযো।
ছেত্ৰা খিলঞ্চ পাসঞ্চ, সেলং ভেত্ৰান দুব্ভিদং।
তিণ্ণো পারঙ্গতো ঝাযী, মুত্তো সো মারবন্ধনা’’তি॥ –
গাথাদ্ৰযমাহ।
তত্থ বুদ্ধানুবুদ্ধোতি বুদ্ধানং অনুবুদ্ধো, সম্মাসম্বুদ্ধেহি বুজ্ঝিতানি সচ্চানি তেসং দেসনানুসারেন বুজ্ঝতীতি অত্থো। থিরেহি অসেক্খেহি সীলসারাদীহি সমন্নাগতোতি, থেরো। কোণ্ডঞ্ঞোতি গোত্তকিত্তনং। তিব্বনিক্কমোতি দল়্হৰীরিযো, থিরপরক্কমো। জাতিমরণানং পহীনকারণত্তা পহীনজাতিমরণো। ব্রহ্মচরিযস্স কেৰলীতি মগ্গব্রহ্মচরিযস্স অনৰসেসং, অনৰসেসতো ৰা মগ্গব্রহ্মচরিযস্স পারিপূরকো, অথ ৰা কেৰলী নাম কিলেসেহি অসম্মিস্সতায মগ্গঞাণং ফলঞাণঞ্চ, তং ইমস্মিং
ওঘপাসোতি ‘‘কামোঘো, ভৰোঘো, দিট্ঠোঘো, অৰিজ্জোঘো’’তি (ধ॰ স॰ ১১৫৬; ৰিভ॰ ৯৩৮) এৰং ৰুত্তা চত্তারো ওঘা – ‘‘অন্তলিক্খচরো পাসো, য্ৰাযং চরতি মানসো’’তি (মহাৰ॰ ৩৩; সং॰ নি॰ ১.১৫১) এৰং ৰুত্তো রাগপাসো চ। দল়্হখিলোতি ‘‘সত্থরি কঙ্খতি, ধম্মে কঙ্খতি, সঙ্ঘে কঙ্খতি, সিক্খায কঙ্খতি, সব্রহ্মচারীসু কুপিতো হোতি অনত্তমনো আহতচিত্তো খিলজাতো’’তি (ম॰ নি॰ ১.১৮৫; অ॰ নি॰ ৫.২০৫) এৰং ৰুত্তো দল়্হো থিরো পঞ্চৰিধো চেতোখিলো চ। পচুরজনেহি পদালেতুং অসক্কুণেয্যতায দুপ্পদালযো। ততো এৰ পব্বতসদিসতায পব্বতোতি চ সঙ্খং গতো। ‘‘দুক্খে অঞ্ঞাণ’’ন্তিআদিনা (ৰিভ॰ ২২৬; সং॰ নি॰ ২.২) ৰা নযেন ৰুত্তো অঞ্ঞাণপ্পভেদো চ। ইতি এতং সব্বং ছেত্ৰা খিলঞ্চ পাসঞ্চাতি এতেসু চতুব্বিধেসু সংকিলেসধম্মেসু যো খিলঞ্চ পাসঞ্চ অরিযমগ্গঞাণাসিনা ছিন্দিত্ৰা। সেলং ভেত্ৰান দুব্ভিদন্তি যেন কেনচি ঞাণেন ছিন্দিতুং অসক্কুণেয্যং অঞ্ঞাণসেলং ৰজিরূপমঞাণেন তিণ্ণো পারঙ্গতো। আরম্মণূপনিজ্ঝানলক্খণেন লক্খণূপনিজ্ঝানলক্খণেনাতি দুৰিধেনপি ঝাযী; মুত্তো সো মারবন্ধনাতি সো এৰরূপো খীণাসৰো সব্বস্মাপি কিলেসমারবন্ধনা মুত্তো ৰিপ্পমুত্তো ৰিসংযুত্তোতি। অত্তানমেৰ সন্ধায থেরো ৰদতি।
অথেকদিৰসং
৬৮১.
‘‘উদ্ধতো চপলো ভিক্খু, মিত্তে আগম্ম পাপকে।
সংসীদতি মহোঘস্মিং, ঊমিযা পটিকুজ্জিতো॥
৬৮২.
‘‘অনুদ্ধতো
কল্যাণমিত্তো মেধাৰী, দুক্খস্সন্তকরো সিযা॥
৬৮৩.
‘‘কালপব্বঙ্গসঙ্কাসো, কিসো ধমনিসন্থতো।
মত্তঞ্ঞূ অন্নপানস্মিং, অদীনমনসো নরো॥
৬৮৪.
‘‘ফুট্ঠো ডংসেহি মকসেহি, অরঞ্ঞস্মিং ব্রহাৰনে।
নাগো সঙ্গামসীসেৰ, সতো তত্রাধিৰাসযে॥
৬৮৫-৬.
‘‘নাভিনন্দামি মরণং…পে॰… সম্পজানো পতিস্সতো॥
৬৮৭.
‘‘পরিচিণ্ণো মযা সত্থা…পে॰… ভৰনেত্তি সমূহতা॥
৬৮৮.
‘‘যস্স চত্থায পব্বজিতো, অগারস্মানগারিযং।
সো মে অত্থো অনুপ্পত্তো, কিং মে সদ্ধিৰিহারিনা’’তি॥ –
ইমা গাথা অভাসি।
তত্থ উদ্ধতোতি উদ্ধচ্চযুত্তো অসমাহিতো ৰিক্খিত্তচিত্তো। চপলোতি পত্তচীৰরমণ্ডনাদিনা চাপল্যেন সমন্নাগতো লোলপকতিকো। মিত্তে আগম্ম পাপকেতি অকল্যাণমিত্তে নিস্সায সমণধম্মং অকরোন্তো। সংসীদতি মহোঘস্মিং, ঊমিযা পটিকুজ্জিতোতি যথা মহাসমুদ্দে পতিতপুরিসো সমুদ্দৰীচীহি ওত্থটো সীসং উক্খিপিতুং অলভন্তো তত্থেৰ সংসীদতি, এৰং সংসারমহোঘস্মিং পরিব্ভমন্তো কোধুপাযাসঊমিযা পটিকুজ্জিতো ওত্থটো ৰিপস্সনাৰসেন পঞ্ঞাসীসং উক্খিপিতুং অলভন্তো তত্থেৰ সংসীদতি।
নিপকোতি সংৰুতিন্দ্রিযোতি মনচ্ছট্ঠানং ইন্দ্রিযানং সংৰরণেন পিহিতিন্দ্রিযো। কল্যাণমিত্তোতি কল্যাণেহি মিত্তেহি সমন্নাগতো। মেধাৰীতি ধম্মোজপঞ্ঞায দুক্খস্সন্তকরো সিযাতি সো তাদিসো সকলস্সাপি ৰট্টদুক্খস্স অন্তকরো ভৰেয্য।
কালপব্বঙ্গসঙ্কাসোতিআদি ৰিৰেকাভিরতিকিত্তনং। নাভিনন্দামীতিআদি পন কতকিচ্চভাৰদস্সনং। তং সব্বং হেট্ঠা (থেরগা॰ অট্ঠ॰ ২.৬০৭) ৰুত্তত্থমেৰ। ওসানে পন কিং মে সদ্ধিৰিহারিনাতি অত্তনো সদ্ধিৰিহারিকং সন্ধায ৰুত্তং। তস্মা এদিসেন দুব্বচেন অনাদরেন সদ্ধিৰিহারিনা কিং মে পযোজনং একৰিহারোযেৰ ময্হং রুচ্চতীতি অত্থো।
এৰং পন ৰত্ৰা ছদ্দন্তদহমেৰ গতো। তত্থ দ্ৰাদস ৰস্সানি ৰসিত্ৰা উপকট্ঠে পরিনিব্বানে সত্থারং উপসঙ্কমিত্ৰা পরিনিব্বানং অনুজানাপেত্ৰা তত্থেৰ গন্ত্ৰা পরিনিব্বাযি।
অঞ্ঞাসিকোণ্ডঞ্ঞত্থেরগাথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
২. উদাযিত্থেরগাথাৰণ্ণনা
মনুস্সভূতন্তিআদিকা আযস্মতো উদাযিত্থেরস্স গাথা। কা উপ্পত্তি? অযম্পি পুরিমবুদ্ধেসু কতাধিকারো তত্থ তত্থ ভৰে ৰিৰট্টূপনিস্সযং পুঞ্ঞং উপচিনিত্ৰা দেৰমনুস্সেসু সংসরন্তো ইমস্মিং বুদ্ধুপ্পাদে কপিলৰত্থুস্মিং ব্রাহ্মণকুলে নিব্বত্তিত্ৰা উদাযীতি লদ্ধনামো ৰযপ্পত্তো সত্থু ঞাতিসমাগমে বুদ্ধানুভাৰং দিস্ৰা, পটিলদ্ধসদ্ধো পব্বজিত্ৰা ৰিপস্সনায কম্মং করোন্তো নচিরস্সেৰ অরহত্তং পাপুণি। তযো হি ইমে উদাযিত্থেরা অমচ্চপুত্তো পুব্বে আগতো কাল়ুদাযী, কোৰরিযপুত্তো লালুদাযী, অযং ব্রাহ্মণপুত্তো মহাউদাযীতি। স্ৰাযং একদিৰসং সত্থারা সেতৰারণং সব্বালঙ্কারপটিমণ্ডিতং মহাজনেন পসংসিযমানং অট্ঠুপ্পত্তিং কত্ৰা নাগোপমসুত্তন্তে (অ॰ নি॰ ৬.৪৩) দেসিতে দেসনাপরিযোসানে অত্তনো ঞাণবলানুরূপং সত্থু গুণে অনুস্সরিত্ৰা, বুদ্ধারম্মণায পীতিযা সমুস্সাহিতমানসো ‘‘অযং মহাজনো ইমং তিরচ্ছানগতং নাগং পসংসতি, ন বুদ্ধমহানাগং। হন্দাহং বুদ্ধমহাগন্ধহত্থিনো গুণে পাকটে করিস্সামী’’তি সত্থারং থোমেন্তো –
৬৮৯.
‘‘মনুস্সভূতং সম্বুদ্ধং, অত্তদন্তং সমাহিতং।
ইরিযমানং ব্রহ্মপথে, চিত্তস্সূপসমে রতং॥
৬৯০.
‘‘যং
দেৰাপি তং নমস্সন্তি, ইতি মে অরহতো সুতং॥
৬৯১.
‘‘সব্বসংযোজনাতীতং
কামেহি নেক্খম্মরতং, মুত্তং সেলাৰ কঞ্চনং॥
৬৯২.
‘‘স ৰে অচ্চরুচি নাগো, হিমৰাৰঞ্ঞে সিলুচ্চযে।
সব্বেসং নাগনামানং, সচ্চনামো অনুত্তরো॥
৬৯৩.
‘‘নাগং ৰো কিত্তযিস্সামি, ন হি আগুং করোতি সো।
সোরচ্চং অৰিহিংসা চ, পাদা নাগস্স তে দুৰে॥
৬৯৪.
‘‘সতি চ সম্পজঞ্ঞঞ্চ, চরণা নাগস্স তেপরে।
সদ্ধাহত্থো মহানাগো, উপেক্খাসেতদন্তৰা॥
৬৯৫.
‘‘সতি গীৰা সিরো পঞ্ঞা, ৰীমংসা ধম্মচিন্তনা।
ধম্মকুচ্ছিসমাৰাসো, ৰিৰেকো তস্স ৰালধি॥
৬৯৬.
‘‘সো ঝাযী অস্সাসরতো, অজ্ঝত্তং সুসমাহিতো।
গচ্ছং সমাহিতো নাগো, ঠিতো নাগো সমাহিতো॥
৬৯৭.
‘‘সযং সমাহিতো নাগো, নিসিন্নোপি সমাহিতো।
সব্বত্থ সংৰুতো নাগো, এসা নাগস্স সম্পদা॥
৬৯৮.
‘‘ভুঞ্জতি অনৰজ্জানি, সাৰজ্জানি ন ভুঞ্জতি।
ঘাসমচ্ছাদনং লদ্ধা, সন্নিধিং পরিৰজ্জযং॥
৬৯৯.
‘‘সংযোজনং অণুং থূলং, সব্বং ছেত্ৰান বন্ধনং।
যেন যেনেৰ গচ্ছতি, অনপেক্খোৰ গচ্ছতি॥
৭০০.
‘‘যথাপি উদকে জাতং, পুণ্ডরীকং পৰড্ঢতি।
নোপলিপ্পতি তোযেন, সুচিগন্ধং মনোরমং॥
৭০১.
‘‘তথেৰ চ লোকে জাতো, বুদ্ধো লোকে ৰিহরতি।
নোপলিপ্পতি লোকেন, তোযেন পদুমং যথা॥
৭০২.
‘‘মহাগিনি পজ্জলিতো, অনাহারোপসম্মতি।
অঙ্গারেসু চ সন্তেসু, নিব্বুতোতি পৰুচ্চতি॥
৭০৩.
‘‘অত্থস্সাযং ৰিঞ্ঞাপনী, উপমা ৰিঞ্ঞূহি দেসিতা।
ৰিঞ্ঞিস্সন্তি মহানাগা, নাগং নাগেন দেসিতং॥
৭০৪.
‘‘ৰীতরাগো
সরীরং ৰিজহং নাগো, পরিনিব্বিস্সত্যনাসৰো’’তি॥ – ইমা গাথা অভাসি।
তত্থ মনুস্সভূতন্তি মনুস্সেসু ভূতং, নিব্বত্তং; মনুস্সত্তভাৰং ৰা পত্তং। সত্থা হি আসৰক্খযঞাণাধিগমেন সব্বগতিৰিমুত্তোপি চরিমত্তভাৰে গহিতপটিসন্ধিৰসেন ‘‘মনুস্সো’’ত্ৰেৰ ৰোহরীযতীতি। গুণৰসেন পন দেৰানং অতিদেৰো, ব্রহ্মানং অতিব্রহ্মা। সম্বুদ্ধন্তি সযমেৰ বুজ্ঝিতব্ববুদ্ধৰন্তং। অত্তদন্তন্তি অত্তনাযেৰ দন্তং। ভগৰা হি অত্তনাযেৰ উপ্পাদিতেন অরিযমগ্গেন চক্খুতোপি…পে॰… মনতোপি উত্তমেন দমথেন দন্তো। সমাহিতন্তি অট্ঠৰিধেন সমাধিনা মগ্গফলসমাধিনা চ সমাহিতং। ইরিযমানং ব্রহ্মপথেতি চতুব্বিধেপি ব্রহ্মৰিহারপথে, ব্রহ্মে ৰা সেট্ঠে ফলসমাপত্তিপথে সমাপজ্জনৰসেন পৰত্তমানং। কিঞ্চাপি ভগৰা ন সব্বকালং যথাৰুত্তে ব্রহ্মপথে ইরিযতি, তত্থ ইরিযসামত্থিযং পন তন্নিন্নতঞ্চ উপাদায ‘‘ইরিযমান’’ন্তি ৰুত্তং। চিত্তস্সূপসমে রতন্তি চিত্তস্স উপসমহেতুভূতে সব্বসঙ্খারসমথে, নিব্বানে, অভিরতং। যং মনুস্সা নমস্সন্তি, সব্বধম্মান পারগুন্তি যং সম্মাসম্বুদ্ধং সব্বেসং খন্ধাযতনাদিধম্মানং অভিঞ্ঞাপারগূ, পরিঞ্ঞাপারগূ, পহানপারগূ, ভাৰনাপারগূ, সচ্ছিকিরিযপারগূ, সমাপত্তিপারগূতি ছধা পারগুং পরমুক্কংসগতসম্পত্তিং খত্তিযপণ্ডিতাদযো মনুস্সা নমস্সন্তি। ধম্মানুধম্মপটিপত্তিযা পূজেন্তা কাযেন ৰাচায মনসা চ তন্নিন্না তপ্পোণা তপ্পব্ভারা হোন্তি। দেৰাপি তং নমস্সন্তীতি ন কেৰলং মনুস্সা এৰ, অথ খো অপরিমাণাসু লোকধাতূসু দেৰাপি তং নমস্সন্তি। ইতি মে অরহতো সুতন্তি এৰং মযা আরকত্তাদীহি কারণেহি অরহতো, ভগৰতো, ধম্মসেনাপতিআদীনঞ্চ ‘‘সত্থা দেৰমনুস্সান’’ন্তিআদিকং ৰদন্তানং সন্তিকে এৰং সুতন্তি দস্সেতি।
সব্বসংযোজনাতীতন্তি সব্বানি দসপি সংযোজনানি যথারহং চতূহি মগ্গেহি সহ ৰাসনায অতিক্কন্তং। ৰনা নিব্বনমাগতন্তি কিলেসৰনতো তব্বিরহিতং নিব্বনং উপগতং। কামেহি নেক্খম্মরতন্তি সব্বসো কামেহি নিক্খমিত্ৰা পব্বজ্জাঝানৰিপস্সনাদিভেদে নেক্খম্মে অভিরতং। মুত্তং সেলাৰ কঞ্চনন্তি অসারতো নিস্সটসারসভাৰত্তা সেলতো নিস্সটকঞ্চনসদিসং দেৰাপি তং নমস্সন্তীতি যোজনা।
স ৰে অচ্চরুচি নাগোতি সো একংসতো আগুং ন করোতি, পুনব্ভৰং ন গচ্ছতি; নাগো ৰিয বলৰাতি। ‘‘নাগো’’তি লদ্ধনামো সম্মাসম্বুদ্ধো, অচ্চরুচীতি হিমৰাৰঞ্ঞে সিলুচ্চযে, যথা হি হিমৰা পব্বতরাজা অত্তনো থিরগরুমহাসারভাৰাদীহি গুণেহি অঞ্ঞে পব্বতে অতিরোচতি, এৰং অতিরোচতীতি অত্থো। সব্বেসং নাগনামানন্তি অহিনাগহত্থিনাগপুরিসনাগানং সচ্চনামোতি সচ্চেনেৰ নাগনামো। তং পন সচ্চনামতং ‘‘ন হি আগুং করোতী’’তিআদিনা সযমেৰ ৰক্খতি।
ইদানি বুদ্ধনাগং অৰযৰতো চ দস্সেন্তো নামতো তাৰ দস্সেতুং ‘‘ন হি আগুং করোতি সো’’তি আহ। যস্মা আগুং, পাপং, সব্বেন সব্বং ন করোতি, তস্মা নাগোতি অত্থো। সোরচ্চন্তি সীলং। অৰিহিংসাতি করুণা। তদুভযং সব্বস্সপি গুণরাসিস্স পুব্বঙ্গমন্তি, কত্ৰা বুদ্ধনাগস্স পুরিমপাদভাৰো তস্স যুত্তোতি আহ ‘‘পাদা নাগস্স তে দুৰে’’তি।
অপরপাদভাৰেন ৰদন্তো ‘‘সতি চ সম্পজঞ্ঞঞ্চ, চরণা নাগস্স তেপরে’’তি আহ। ‘‘ত্যাপরে’’তি ৰা পাঠো। তে অপরেত্ৰেৰ পদৰিভাগো। অনৰজ্জধম্মানং আদানে সদ্ধা হত্থো এতস্সাতি, সদ্ধাহত্থো। সুপরিসুদ্ধৰেদনা ঞাণপ্পভেদা উপেক্খা সেতদন্তা তে এতস্স অত্থীতি, উপেক্খাসেতদন্তৰা।
উত্তমঙ্গং পঞ্ঞা, তস্সা অধিট্ঠানং সতীতি আহ ‘‘সতি গীৰা সিরো পঞ্ঞা’’তি। ৰীমংসা ধম্মচিন্তনাতি যথা খাদিতব্বাখাদিতব্বস্স সোণ্ডায পরামসনং ঘাযনঞ্চ হত্থিনাগস্স ৰীমংসা নাম হোতি, এৰং বুদ্ধনাগস্স কুসলাদিধম্মচিন্তনা ৰীমংসা। সমা ৰসন্তি এত্থাতি, সমাৰাসো, ভাজনং কুচ্ছি এৰ সমাৰাসো, অভিঞ্ঞাসমথানং আধানভাৰতো সমথৰিপস্সনাসঙ্খাতো ধম্মো কুচ্ছিসমাৰাসো এতস্সাতি ধম্মকুচ্ছিসমাৰাসো। ৰিৰেকোতি উপধিৰিৰেকো। তস্সাতি বুদ্ধনাগস্স। ৰালধি, পরিযোসানঙ্গভাৰতো।
ঝাযীতি আরম্মণূপনিজ্ঝানেন চ ঝাযনসীলো। অস্সাসরতোতি পরমস্সাসভূতে নিব্বানে রতো। অজ্ঝত্তং সুসমাহিতোতি ৰিসযজ্ঝত্তে ‘‘গচ্ছং সমাহিতো নাগো’’তিআদি ৰুত্তং। ভগৰা হি সৰাসনস্স উদ্ধচ্চস্স পহীনত্তা ৰিক্খেপাভাৰতো নিচ্চং সমাহিতোৰ। তস্মা যং যং ইরিযাপথং কপ্পেতি, তং তং সমাহিতোৰ কপ্পেসীতি।
সব্বত্থাতি, সব্বস্মিং গোচরে, সব্বস্মিঞ্চ দ্ৰারে সব্বসো পিহিতৰুত্তি। তেনাহ – ‘‘সব্বং কাযকম্মং ঞাণপুব্বঙ্গমং এসা নাগস্স সম্পদাতি এসা ‘‘ন হি আগুং করোতি সো’’তিআদিনা ‘‘সম্বুদ্ধ’’ন্তিআদিনা এৰ ৰা যথাৰুত্তা ৰক্খমানা চ বুদ্ধগন্ধহত্থিনো সম্পত্তি গুণপরিপুণ্ণা।
ভুঞ্জতি অনৰজ্জানীতি সম্মাজীৰস্স উক্কংসপারমিপ্পত্তিযা ভুঞ্জতি অগরহিতব্বানি, মিচ্ছাজীৰস্স সব্বসো সৰাসনানঞ্চ পহীনত্তা সাৰজ্জানি গরহিতব্বানি ন ভুঞ্জতি অনৰজ্জানি ভুঞ্জন্তো চ সন্নিধিং পরিৰজ্জযং ভুঞ্জতীতি যোজনা।
সংযোজনন্তি ৰট্টদুক্খেন সদ্ধিং সন্তানং সংযোজনতো ৰট্টে ওসীদাপনসমত্থং দসৰিধম্পি সংযোজনং। অণুং থূলন্তি খুদ্দকঞ্চেৰ মহন্তঞ্চ। সব্বং ছেত্ৰান বন্ধনন্তি মগ্গঞাণেন অনৰসেসং কিলেসবন্ধনং ছিন্দিত্ৰা। যেন যেনাতি যেন যেন দিসাভাগেন।
যথা হি উদকে জাতং পুণ্ডরীকং উদকে পৰড্ঢতি নোপলিপ্পতি তোযেন, অনুপলেপসভাৰত্তা, তথেৰ লোকে জাতো বুদ্ধো লোকে ৰিহরতি, নোপলিপ্পতি লোকেন তণ্হাদিট্ঠিমানলেপাভাৰতোতি যোজনা।
গিনীতি অগ্গি। অনাহারোতি অনিন্ধনো।
অত্থস্সাযং ৰিঞ্ঞাপনীতি সত্থু গুণসঙ্খাতস্স উপমেয্যত্থস্স ৰিঞ্ঞাপনী, পকাসনী অযং নাগূপমা। ৰিঞ্ঞূহীতি সত্থু পটিৰিদ্ধচতুসচ্চধম্মং পরিজানন্তেহি অত্তানং সন্ধায ৰদতি। ৰিঞ্ঞিস্সন্তীতিআদি কারণৰচনং, যস্মা নাগেন মযা দেসিতং নাগং তথাগতগন্ধহত্থিং মহানাগা খীণাসৰা অত্তনো ৰিসযে ঠত্ৰা ৰিজানিস্সন্তি, তস্মা অঞ্ঞেসং পুথুজ্জনানং ঞাপনত্থং অযং উপমা অম্হেহি ভাসিতাতি অধিপ্পাযো।
সরীরং ৰিজহং নাগো, পরিনিব্বিস্সত্যনাসৰোতি বোধিমূলে সউপাদিসেসপরিনিব্বানেন অনাসৰো সম্মাসম্বুদ্ধনাগো, ইদানি সরীরং অত্তভাৰং ৰিজহন্তো খন্ধপরিনিব্বানেন পরিনিব্বাযিস্সতীতি।
এৰং চুদ্দসহি উপমাহি মণ্ডেত্ৰা, সোল়সহি গাথাহি, চতুসট্ঠিযা পাদেহি সত্থু গুণে ৰণ্ণেন্তো অনুপাদিসেসায নিব্বানধাতুযা দেসনং নিট্ঠাপেসি।
উদাযিত্থেরগাথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
সোল়সকনিপাতৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।