১০. দসকনিপাতো
১. কাল়ুদাযিত্থেরগাথাৰণ্ণনা
দসকনিপাতে অঙ্গারিনোতিআদিকা আযস্মতো কাল়ুদাযিত্থেরস্স গাথা। কা উপ্পত্তি? অযম্পি পদুমুত্তরবুদ্ধস্স কালে হংসৰতীনগরে কুলগেহে নিব্বত্তো সত্থু ধম্মদেসনং সুণন্তো সত্থারং একং ভিক্খুং কুলপ্পসাদকানং অগ্গট্ঠানে ঠপেন্তং দিস্ৰা তজ্জং অভিনীহারকম্মং কত্ৰা তং ঠানন্তরং পত্থেসি।
সো যাৰজীৰং কুসলং কত্ৰা দেৰমনুস্সেসু সংসরন্তো অম্হাকং বোধিসত্তস্স মাতুকুচ্ছিযং পটিসন্ধিগ্গহণদিৰসে কপিলৰত্থুস্মিংযেৰ অমচ্চগেহে পটিসন্ধিং গণ্হি। বোধিসত্তেন সদ্ধিং একদিৰসংযেৰ জাতোতি তংদিৰসংযেৰ নং দুকূলচুম্বটে নিপজ্জাপেত্ৰা বোধিসত্তস্স উপট্ঠানং নযিংসু। বোধিসত্তেন হি সদ্ধিং বোধিরুক্খো, রাহুলমাতা, চত্তারো নিধী, আরোহনিযহত্থী, অস্সকণ্ডকো, ছন্নো কাল়ুদাযীতি ইমে সত্ত একদিৰসংযেৰ জাতত্তা সহজাতা নাম অহেসুং। অথস্স নামগ্গহণদিৰসে সকলনগরস্স উদগ্গচিত্তদিৰসে জাতত্তা উদাযীত্ৰেৰ নামং অকংসু, থোকং কাল়ধাতুকত্তা পন কাল়ুদাযীতি পঞ্ঞাযিত্থ। সো বোধিসত্তেন সদ্ধিং কুমারকীল়ং কীল়ন্তো ৰুদ্ধিং অগমাসি।
অপরভাগে লোকনাথে মহাভিনিক্খমনং নিক্খমিত্ৰা অনুক্কমেন সব্বঞ্ঞুতং পত্ৰা পৰত্তিতৰরধম্মচক্কে রাজগহং উপনিস্সায ৰেল়ুৰনে ৰিহরন্তে সুদ্ধোদনমহারাজা তং পৰত্তিং সুত্ৰা পুরিসসহস্সপরিৰারং একং অমচ্চং ‘‘পুত্তং মে ইধানেহী’’তি পেসেসি। সো ধম্মদেসনাৰেলায সত্থু সন্তিকং গন্ত্ৰা পরিসপরিযন্তে ঠিতো ধম্মং সুত্ৰা সপরিসো অরহত্তং পাপুণি। অথ নে সত্থা ‘‘এথ, ভিক্খৰো’’তি হত্থং পসারেতি। সব্বে তঙ্খণংযেৰ ইদ্ধিমযপত্তচীৰরধরা ৰস্সসট্ঠিকত্থেরা ৰিয অহেসুং। অরহত্তং পত্ততো পট্ঠায পন অরিযা মজ্ঝত্তাৰ হোন্তি, তস্মা রঞ্ঞা পহিতসাসনং দসবলস্স ন কথেসি। রাজা ‘‘নেৰ গতবলকোট্ঠকো আগচ্ছতি, ন সাসনং সুয্যতী’’তি অপরম্পি অমচ্চং পুরিসসহস্সেন
অথ রাজা চিন্তেসি – ‘‘এত্তকা জনা মযি সিনেহাভাৰেন দসবলস্স ইধাগমনত্থায ন কিঞ্চি কথযিংসু, অযং খো পন উদাযী দসবলেন সমৰযো সহপংসুকীল়িকো, মযি চ সিনেহৰা, ইমং পেসেস্সামী’’তি তং পক্কোসাপেত্ৰা, ‘‘তাত, ত্ৰং পুরিসসহস্সপরিৰারো রাজগহং গন্ত্ৰা দসবলং আনেহী’’তি ৰত্ৰা পেসেসি। সো পন গচ্ছন্তো ‘‘সচাহং, দেৰ, পব্বজিতুং লভিস্সামি, এৰাহং ভগৰন্তং ইধানেস্সামী’’তি অপদানে (অপ॰ থের ১.৪.৪৮-৬৩) –
‘‘পদুমুত্তরবুদ্ধস্স, লোকজেট্ঠস্স তাদিনো।
অদ্ধানং পটিপন্নস্স, চরতো চারিকং তদা॥
‘‘সুফুল্লং পদুমং গয্হ, উপ্পলং মল্লিকঞ্চহং।
পরমন্নং গহেত্ৰান, অদাসিং সত্থুনো অহং॥
‘‘পরিভুঞ্জি মহাৰীরো, পরমন্নং সুভোজনং।
তঞ্চ পুপ্ফং গহেত্ৰান, জনস্স সম্পদস্সযি॥
‘‘ইট্ঠং কন্তং পিযং লোকে, জলজং পুপ্ফমুত্তমং।
সুদুক্করং কতং তেন, যো মে পুপ্ফং অদাসিদং॥
‘‘যো পুপ্ফমভিরোপেসি, পরমন্নঞ্চদাসি মে।
তমহং কিত্তযিস্সামি, সুণাথ মম ভাসতো॥
‘‘দস অট্ঠ চক্খত্তুং সো, দেৰরজ্জং করিস্সতি।
উপ্পলং পদুমঞ্চাপি, মল্লিকঞ্চ তদুত্তরি॥
‘‘অস্স পুঞ্ঞৰিপাকেন, দিব্বগন্ধসমাযুতং।
আকাসে ছদনং কত্ৰা, ধারযিস্সতি তাৰদে॥
‘‘পঞ্চৰীসতিক্খত্তুঞ্চ
পথব্যা রজ্জং পঞ্চসতং, ৰসুধং আৰসিস্সতি॥
‘‘কপ্পসতসহস্সম্হি, ওক্কাককুলসম্ভৰো।
গোতমো নাম গোত্তেন, সত্থা লোকে ভৰিস্সতি॥
‘‘সককম্মাভিরদ্ধো
সক্যানং নন্দিজননো, ঞাতিবন্ধু ভৰিস্সতি॥
‘‘সো পচ্ছা পব্বজিত্ৰান, সুক্কমূলেন চোদিতো।
সব্বাসৰে পরিঞ্ঞায, নিব্বাযিস্সতিনাসৰো॥
‘‘পটিসম্ভিদমনুপ্পত্তং, কতকিচ্চমনাসৰং।
গোতমো লোকবন্ধু তং, এতদগ্গে ঠপেস্সতি॥
‘‘পধানপহিতত্তো সো, উপসন্তো নিরূপধি।
উদাযী নাম নামেন, হেস্সতি সত্থু সাৰকো॥
‘‘রাগো দোসো চ মোহো চ, মানো মক্খো চ ধংসিতো।
সব্বাসৰে পরিঞ্ঞায, ৰিহরামি অনাসৰো॥
‘‘তোসযিঞ্চাপি সম্বুদ্ধং, আতাপী নিপকো অহং।
পসাদিতো চ সম্বুদ্ধো, এতদগ্গে ঠপেসি মং॥
‘‘পটিসম্ভিদা চতস্সো…পে॰… কতং বুদ্ধস্স সাসন’’ন্তি॥
অরহত্তং পন পত্ৰা ‘‘ন তাৰাযং দসবলস্স কুলনগরং গন্তুং কালো, ৰসন্তে পন উপগতে পুপ্ফিতেসু ৰনসণ্ডেসু হরিততিণসঞ্ছন্নায ভূমিযা গমনকালো ভৰিস্সতী’’তি কালং পটিমানেন্তো ৰসন্তে সম্পত্তে সত্থু কুলনগরং গন্তুং গমনমগ্গৰণ্ণং সংৰণ্ণেন্তো –
৫২৭.
‘‘অঙ্গারিনো দানি দুমা ভদন্তে, ফলেসিনো ছদনং ৰিপ্পহায।
তে অচ্চিমন্তোৰ পভাসযন্তি, সমযো মহাৰীর ভাগীরসানং॥
৫২৮.
‘‘দুমানি
পত্তং পহায ফলমাসসানা, কালো ইতো পক্কমনায ৰীর॥
৫২৯.
‘‘নেৰাতিসীতং ন পনাতিউণ্হং, সুখা উতু অদ্ধনিযা ভদন্তে।
পস্সন্তু তং সাকিযা কোল়িযা চ, পচ্ছামুখং রোহিনিযং তরন্তং॥
৫৩০.
‘‘আসায কসতে খেত্তং, বীজং আসায ৰপ্পতি।
আসায ৰাণিজা যন্তি, সমুদ্দং ধনহারকা।
যায আসায তিট্ঠামি, সা মে আসা সমিজ্ঝতু॥
৫৩১.
‘‘পুনপ্পুনঞ্চেৰ ৰপন্তি বীজং, পুনপ্পুনং ৰস্সতি দেৰরাজা।
পুনপ্পুনং খেত্তং কসন্তি কস্সকা, পুনপ্পুনং ধঞ্ঞমুপেতি রট্ঠং॥
৫৩২.
‘‘পুনপ্পুনং যাচনকা চরন্তি, পুনপ্পুনং দানপতী দদন্তি।
পুনপ্পুনং দানপতী দদিত্ৰা, পুনপ্পুনং সগ্গমুপেন্তি ঠানং॥
৫৩৩.
‘‘ৰীরো
মঞ্ঞামহং সক্কতি দেৰদেৰো, তযা হি জাতো মুনি সচ্চনামো॥
৫৩৪.
‘‘সুদ্ধোদনো নাম পিতা মহেসিনো, বুদ্ধস্স মাতা পন মাযনামা।
যা বোধিসত্তং পরিহরিয কুচ্ছিনা, কাযস্স ভেদা তিদিৰম্হি মোদতি॥
৫৩৫.
‘‘সা গোতমী কালকতা ইতো চুতা, দিব্বেহি কামেহি সমঙ্গিভূতা।
সা মোদতি কামগুণেহি পঞ্চহি, পরিৰারিতা দেৰগণেহি তেহি॥
৫৩৬.
‘‘বুদ্ধস্স
পিতুপিতা ময্হং তুৰংসি সক্ক, ধম্মেন মে গোতম অয্যকোসী’’তি॥ –
ইমা গাথা অভাসি।
তত্থ অঙ্গারিনোতি অঙ্গারানি ৰিযাতি অঙ্গারানি, রত্তপৰাল়ৰণ্ণানি রুক্খানং পুপ্ফপল্লৰানি, তানি এতেসং সন্তীতি অঙ্গারিনো, অতিলোহিতকুসুমকিসলযেহি অঙ্গারৰুট্ঠিসংপরিকিণ্ণা ৰিযাতি অত্থো। ইদানীতি ইমস্মিং কালে। দুমাতি রুক্খা। ভদন্তেতি, ভদ্দং অন্তে এতস্সাতি ভদন্তেতি একস্স দকারস্স লোপং কত্ৰা ৰুচ্চতি, গুণৰিসেসযুত্তো, গুণৰিসেসযুত্তানঞ্চ অগ্গভূতো সত্থা। তস্মা ভদন্তেতি সত্থু আলপনং। পচ্চত্তৰচনঞ্চেতং একারন্তং ‘‘সুকটে পটিকম্মে সুখে দুক্খেপি চে’’তিআদীসু ৰিয। ইধ পন সম্বোধনত্থে দট্ঠব্বং। তেন ৰুত্তং ‘‘ভদন্তেতি আলপন’’ন্তি। ‘‘ভদ্দসদ্দসমানত্থং পদন্তরমেক’’ন্তি কেচি। ফলানি এসন্তীতি ফলেসিনো। অচেতনেপি হি সচেতনকিরিযমারোপেত্ৰা ৰোহরন্তি, যথা কুলং পতিতুকামন্তি, ফলানি গহেতুমারদ্ধা সম্পত্তিফলগহণকালাতি অত্থো। ছদনং ৰিপ্পহাযাতি পুরাণপণ্ণানি পজহিত্ৰা সম্পন্নপণ্ডুপলাসাতি অত্থো। তেতি দুমা। অচ্চিমন্তোৰ পভাসযন্তীতি দীপসিখাৰন্তো ৰিয জলিতঅগ্গী ৰিয ৰা ওভাসযন্তি সব্বা দিসাতি অধিপ্পাযো। সমযোতি কালো, ‘‘অনুগ্গহাযা’’তি ৰচনসেসো। মহাৰীরাতি মহাৰিক্কন্ত। ভাগী রসানন্তি অত্থরসাদীনং ভাগী। ৰুত্তঞ্হেতং ধম্মসেনাপতিনা – ‘‘ভাগী ৰা ভগৰা অত্থরসস্স ধম্মরসস্সা’’তিআদি (চূল়নি॰ অজিতমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ২)। মহাৰীর, ভাগীতি চ ইদম্পি দ্ৰযং সম্বোধনৰচনং দট্ঠব্বং। ভাগীরথানন্তি পন পাঠে ভগীরথো নাম
দুমানীতি লিঙ্গৰিপল্লাসেন ৰুত্তং, দুমা রুক্খাতি অত্থো। সমন্ততো সব্বদিসা পৰন্তীতি, সমন্ততো সব্বভাগতো সব্বদিসাসু চ ফুল্লানি, তথা ফুল্লত্তা এৰ সব্বদিসা পৰন্তি গন্ধং ৰিস্সজ্জেন্তি। আসমানাতি আসীসন্তা ‘‘নেৰাতিসীত’’ন্তিআদিনা উতুসম্পত্তিং দস্সেতি। সুখাতি নাতিসীতনাতিউণ্হভাৰেনেৰ সুখা ইট্ঠা। উতু অদ্ধনিযাতি অদ্ধানগমনযোগ্গা উতু। পস্সন্তু তং সাকিযা কোল়িযা চ, পচ্ছামুখং রোহিনিযং তরন্তন্তি রোহিনী নাম নদী সাকিযকোল়িযজনপদানং অন্তরে উত্তরদিসতো দক্খিণমুখা সন্দতি, রাজগহং চস্সা পুরত্থিমদক্খিণায দিসায, তস্মা রাজগহতো কপিলৰত্থুং গন্তুং তং নদিং তরন্তা পচ্ছামুখা হুত্ৰা তরন্তি। তেনাহ ‘‘পস্সন্তু তং…পে॰… তরন্ত’’ন্তি। ‘‘ভগৰন্তং পচ্ছামুখং রোহিনিং নাম নদিং অতিক্কমন্তং সাকিযকোল়িযজনপদৰাসিনো পস্সন্তূ’’তি কপিলৰত্থুগমনায ভগৰন্তং আযাচন্তো উস্সাহেতি।
ইদানি অত্তনো পত্থনং উপমাহি পকাসেন্তো ‘‘আসায কসতে’’তি গাথমাহ। আসায কসতে খেত্তন্তি কস্সকো কসন্তো খেত্তং ফলাসায কসতি। বীজং আসায ৰপ্পতীতি কসিত্ৰা চ ৰপন্তেন ফলাসায এৰ বীজং ৰপ্পতি নিক্খিপীযতি। আসায ৰাণিজা যন্তীতি ধনহারকা ৰাণিজা ধনাসায সমুদ্দং তরিতুং দেসং উপগন্তুং সমুদ্দং নাৰায যন্তি গচ্ছন্তি। যায আসায তিট্ঠামীতি এৰং অহম্পি যায আসায পত্থনায ভগৰা তুম্হাকং কপিলপুরগমনপত্থনায ইধ তিট্ঠামি। সা মে আসা সমিজ্ঝতু, তুম্হেহি ‘‘কপিলৰত্থু গন্তব্ব’’ন্তি ৰদতি, আসায সদিসতায চেত্থ কত্তুকম্যতাছন্দং আসাতি আহ।
গমনমগ্গসংৰণ্ণনাদিনা অনেকৰারং যাচনায কারণং দস্সেতুং ‘‘পুনপ্পুন’’ন্তিআদি ৰুত্তং। তস্সত্থো – সকিং ৰুত্তমত্তেন ৰপ্পে অসম্পজ্জমানে কস্সকা পুনপ্পুনং দুতিযম্পি ততিযম্পি বীজং ৰপন্তি। পজ্জুন্নো দেৰরাজাপি একৰারমেৰ অৰস্সিত্ৰা পুনপ্পুনং কালেন কালং ৰস্সতি। কস্সকাপি একৰারমেৰ অকসিত্ৰা সস্সসম্পত্তিঅত্থং পংসুং কদ্দমং ৰা মুদুং কাতুং খেত্তং পুনপ্পুনং কসন্তি। একৰারমেৰ ধঞ্ঞং সঙ্গহং কত্ৰা ধঞ্ঞং রট্ঠং উপেতি উপগচ্ছতি।
যাচনকাপি চরন্তি উপগচ্ছন্তি, ন একৰারমেৰ, যাচিতা পন তেসং পুনপ্পুনং দানপতী দদন্তি, ন সকিংযেৰ। তথা পন দেয্যধম্মং পুনপ্পুনং দানপতী দদিত্ৰা দানমযং পুঞ্ঞং উপচিনিত্ৰা পুনপ্পুনং অপরাপরং সগ্গমুপেন্তি ঠানং পটিসন্ধিৰসেন দেৰলোকং উপগচ্ছন্তি। তস্মা অহম্পি পুনপ্পুনং যাচামি ভগৰা ময্হং মনোরথং মত্থকং পাপেহীতি অধিপ্পাযো।
ইদানি ‘‘ৰীরো হৰে’’তিগাথমাহ। তস্সত্থো – ৰীরো ৰীরিযৰা মহাৰিক্কন্তো ভূরিপঞ্ঞো মহাপঞ্ঞো পুরিসো যস্মিং কুলে জাযতি নিব্বত্ততি, তত্থ হৰে একংসেন সত্তযুগং সত্তপুরিসযুগং যাৰসত্তমং পিতামহযুগং সম্মাপটিপত্তিযা পুনেতি সোধেতীতি লোকৰাদো অতিৰাদো অঞ্ঞেসু। ভগৰা পন সব্বেসং দেৰানং উত্তমদেৰতায দেৰদেৰো পাপনিৰারণেন কল্যাণপতিট্ঠাপনেন ততো পরম্পি সোধেতুং সক্কতি সক্কোতীতি মঞ্ঞামি অহং। কস্মা? তযা হি জাতো মুনি সচ্চনামো যস্মা তযা সত্থারা অরিযায জাতিযা জাতো মুনিভাৰো, মুনি ৰা সমানো অত্তহিতপরহিতানং ইধলোকপরলোকানঞ্চ মুননট্ঠেন ‘‘মুনী’’তি অৰিতথনামো, মোনৰা ৰা মুনি, ‘‘সমণো পব্বজিতো ইসী’’তি অৰিতথনামো তযা জাতো। তস্মা সত্তানং একন্তহিতপটিলাভহেতুভাৰতো ভগৰা তৰ তত্থ গমনং যাচামাতি অত্থো।
ইদানি ‘‘সত্তযুগ’’ন্তি ৰুত্তে পিতুযুগং দস্সেতুং ‘‘সুদ্ধোদনো নামা’’তিআদি ৰুত্তং। সুদ্ধং ওদনং জীৰনং এতস্সাতি সুদ্ধোদনো। বুদ্ধপিতা হি একংসতো সুৰিসুদ্ধকাযৰচীমনোসমাচারো সুৰিসুদ্ধাজীৰো হোতি তথা অভিনীহারসম্পন্নত্তা। মাযনামাতি কুলরূপসীলাচারাদিসম্পত্তিযা ঞাতিমিত্তাদীহি ‘‘মা যাহী’’তি ৰত্তব্বগুণতায ‘‘মাযা’’তি লদ্ধনামা। পরিহরিযাতি ধারেত্ৰা। কাযস্স ভেদাতি সদেৰকস্স লোকস্স চেতিযসদিসস্স অত্তনো কাযস্স ৰিনাসতো উদ্ধং। তিদিৰম্হীতি তুসিতদেৰলোকে।
সাতি মাযাদেৰী। গোতমীতি গোত্তেন তং কিত্তেতি। দিব্বেহি কামেহীতি, তুসিতভৰনপরিযাপন্নেহি দিব্বেহি ৰত্থুকামেহি। সমঙ্গিভূতাতি সমন্নাগতা। কামগুণেহীতি কামকোট্ঠাসেহি, ‘‘কামেহী’’তি ৰত্ৰা তেহীতি যস্মিং দেৰনিকাযে নিব্বত্তি, তেহি তুসিতদেৰগণেহি, তেহি ৰা কামগুণেহি। ‘‘সমঙ্গিভূতা পরিৰারিতা’’তি চ
এৰং থেরেন যাচিতো ভগৰা তত্থ গমনে বহূনং ৰিসেসাধিগমং দিস্ৰা ৰীসতিসহস্স খীণাসৰপরিৰুতো রাজগহতো অতুরিতচারিকাৰসেন কপিলৰত্থুগামিমগ্গং পটিপজ্জি। থেরো ইদ্ধিযা কপিলৰত্থুং গন্ত্ৰা রঞ্ঞো পুরতো আকাসে ঠিতো অদিট্ঠপুব্বং ৰেসং দিস্ৰা রঞ্ঞা ‘‘কোসি
‘‘বুদ্ধস্স পুত্তোম্হি অসয্হসাহিনো, অঙ্গীরসস্সপ্পটিমস্স তাদিনো।
পিতুপিতা ময্হং তুৰংসি সক্ক, ধম্মেন মে গোতম অয্যকোসী’’তি॥ –
ওসানগাথমাহ।
তত্থ বুদ্ধস্স পুত্তোম্হীতি, সব্বঞ্ঞুবুদ্ধস্স উরে জাততায ওরসপুত্তো অম্হি। অসয্হসাহিনোতি, অভিসম্বোধিতো পুব্বে ঠপেত্ৰা মহাবোধিসত্তং অঞ্ঞেহি সহিতুং ৰহিতুং অসক্কুণেয্যত্তা অসয্হস্স সকলস্স বোধিসম্ভারস্স মহাকারুণিকাধিকারস্স চ সহনতো ৰহনতো, ততো পরম্পি অঞ্ঞেহি সহিতুং অভিভৰিতুং অসক্কুণেয্যত্তা অসয্হানং পঞ্চন্নং মারানং সহনতো অভিভৰনতো, আসযানুসযচরিতাধিমুত্তিআদিৰিভাগাৰবোধনেন যথারহং ৰেনেয্যানং দিট্ঠধম্মিকসম্পরাযিকপরমত্থেহি অনুসাসনীসঙ্খাতস্স অঞ্ঞেহি অসয্হস্স বুদ্ধকিচ্চস্স চ সহনতো, তত্থ ৰা সাধুকারীভাৰতো অসয্হসাহিনো। অঙ্গীরসস্সাতি অঙ্গীকতসীলাদিসম্পত্তিকস্স। ‘‘অঙ্গমঙ্গেহি নিচ্ছরণকওভাসস্সা’’তি অপরে। কেচি পন ‘‘অঙ্গীরসো, সিদ্ধত্থোতি দ্ৰে অপ্পটিমস্সাতি অনূপমস্স। ইট্ঠানিট্ঠেসু তাদিলক্খণপ্পত্তিযা তাদিনো। পিতুপিতা ময্হং তুৰংসীতি অরিযজাতিৰসেন ময্হং পিতু সম্মাসম্বুদ্ধস্স লোকৰোহারেন ত্ৰং পিতা অসি। সক্কাতি জাতিৰসেন রাজানং আলপতি। ধম্মেনাতি সভাৰেন অরিযজাতি লোকিযজাতীতি দ্ৰিন্নং জাতীনং সভাৰসমোধানেন গোতমাতি রাজানং গোত্তেন আলপতি। অয্যকোসীতি পিতামহো অসি। এত্থ চ ‘‘বুদ্ধস্স পুত্তোম্হী’’তিআদিং ৰদন্তো থেরো অঞ্ঞং ব্যাকাসি।
এৰং
কাল়ুদাযিত্থেরগাথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
২. একৰিহারিযত্থেরগাথাৰণ্ণনা
পুরতো পচ্ছতো ৰাতিআদিকা আযস্মতো একৰিহারিযত্থেরস্স গাথা। কা উপ্পত্তি? অযম্পি পুরিমবুদ্ধেসু কতাধিকারো তত্থ তত্থ ভৰে পুঞ্ঞানি উপচিনন্তো কস্সপদসবলস্স কালে কুলগেহে নিব্বত্তিত্ৰা ৰিঞ্ঞুতং পত্তো সত্থু সন্তিকে ধম্মং সুত্ৰা পটিলদ্ধসদ্ধো পব্বজিত্ৰা অরঞ্ঞং পৰিসিত্ৰা ৰিৰেকৰাসং ৰসি।
সো তেন পুঞ্ঞকম্মেন একং বুদ্ধন্তরং দেৰমনুস্সেসু সংসরন্তো ইমস্মিং বুদ্ধুপ্পাদে ভগৰতি পরিনিব্বুতে ধম্মাসোকরঞ্ঞো কনিট্ঠভাতা হুত্ৰা নিব্বত্তি। অসোকমহারাজা কির সত্থু পরিনিব্বানতো দ্ৰিন্নং ৰস্সসতানং উপরি অট্ঠারসমে ৰস্সে সকলজম্বুদীপে একরজ্জাভিসেকং পত্ৰা অত্তনো কনিট্ঠং তিস্সকুমারং ওপরজ্জে ঠপেত্ৰা একেন উপাযেন তং সাসনে অভিপ্পসন্নং অকাসি। সো একদিৰসং মিগৰং গতো অরঞ্ঞে যোনকমহাধম্মরক্খিতত্থেরং হত্থিনাগেন সালসাখং গহেত্ৰা বীজিযমানং নিসিন্নং দিস্ৰা সঞ্জাতপসাদো ‘‘অহো ৰতাহম্পি অযং মহাথেরো ৰিয পব্বজিত্ৰা অরঞ্ঞে ৰিহরেয্য’’ন্তি চিন্তেসি। থেরো
৫৩৭.
‘‘পুরতো পচ্ছতো ৰাপি, অপরো চে ন ৰিজ্জতি।
অতীৰ ফাসু ভৰতি, একস্স ৰসতো ৰনে॥
৫৩৮.
‘‘হন্দ
ফাসু একৰিহারিস্স, পহিতত্তস্স ভিক্খুনো॥
৫৩৯.
‘‘যোগী-পীতিকরং রম্মং, মত্তকুঞ্জরসেৰিতং।
একো অত্থৰসী খিপ্পং, পৰিসিস্সামি কাননং॥
৫৪০.
‘‘সুপুপ্ফিতে
গত্তানি পরিসিঞ্চিত্ৰা, চঙ্কমিস্সামি এককো॥
৫৪১.
‘‘একাকিযো অদুতিযো, রমণীযে মহাৰনে।
কদাহং ৰিহরিস্সামি, কতকিচ্চো অনাসৰো॥
৫৪২.
‘‘এৰং মে কত্তুকামস্স, অধিপ্পাযো সমিজ্ঝতু।
সাধযিস্সামহংযেৰ, নাঞ্ঞো অঞ্ঞস্স কারকো’’তি॥ –
ইমা ছ গাথা অভাসি।
তত্থ পুরতো পচ্ছতো ৰাতি অত্তনো পুরতো ৰা পচ্ছতো ৰা, ৰা-সদ্দস্স ৰিকপ্পত্থত্তা পস্সতো ৰা অপরো অঞ্ঞো জনো ন ৰিজ্জতি চে, অতীৰ অতিৰিয ফাসু চিত্তসুখং ভৰতি। একৰিহারীভাৰেন একস্স অসহাযস্স। ৰনে ৰসতোতি চিরপরিচিতেন ৰিৰেকজ্ঝাসযেন আকড্ঢিযমানহদযো সো রত্তিন্দিৰং মহাজনপরিৰুতস্স ৰসতো সঙ্গণিকৰিহারং নিব্বিন্দন্তো ৰিৰেকসুখঞ্চ বহুং মঞ্ঞন্তো ৰদতি।
হন্দাতি ৰোস্সগ্গত্থে নিপাতো, তেন ইদানি করীযমানস্স অরঞ্ঞগমনস্স নিচ্ছিতভাৰমাহ। একো গমিস্সামীতি ‘‘সুঞ্ঞাগারে খো, গহপতি, তথাগতা অভিরমন্তী’’তিআদিৰচনতো (চূল়ৰ॰ ৩০৬) বুদ্ধেহি ৰণ্ণিতং পসট্ঠং অরঞ্ঞং একো অসহাযো গমিস্সামি ৰাসাধিপ্পাযেন উপগচ্ছামি। যস্মা একৰিহারিস্স ঠানাদীসু অসহাযভাৰেন একৰিহারিস্স নিব্বানং পটিপেসিতচিত্ততায পহিতত্তস্স অধিসীলসিক্খাদিকা তিস্সো সিক্খা সিক্খতো ভিক্খুনো অরঞ্ঞং ফাসু ইট্ঠং সুখাৰহন্তি অত্থো।
যোগী-পীতিকরন্তি যোগীনং ভাৰনায যুত্তপ্পযুত্তানং অপ্পসদ্দাদিভাৰেন ঝানৰিপস্সনাদিপীতিং আৰহনতো যোগী-পীতিকরং। ৰিসভাগারম্মণাভাৰেন পটিসল্লানসারুপ্পতায রম্মং। মত্তকুঞ্জরসেৰিতন্তি অত্থৰসীতি ইধ অত্থোতি সমণধম্মো অধিপ্পেতো। ‘‘কথং নু খো সো মে ভৰেয্যা’’তি তস্স ৰসং গতো।
সুপুপ্ফিতেতি সীতৰনেতি ছাযূদকসম্পত্তিযা সীতে ৰনে। উভযেনপি তস্স রমণীযতংযেৰ ৰিভাৰেতি। গিরিকন্দরেতি গিরীনং অব্ভন্তরে কন্দরে। কন্তি হি উদকং, তেন দারিতং নিন্নট্ঠানং কন্দরং নাম। তাদিসে সীতলে গিরিকন্দরে ঘম্মপরিতাপং ৰিনোদেত্ৰা অত্তনো গত্তানি পরিসিঞ্চিত্ৰা ন্হাযিত্ৰা চঙ্কমিস্সামি এককোতি কত্থচি অনাযত্তৰুত্তিতং দস্সেতি।
একাকিযোতি একাকী অসহাযো। অদুতিযোতি তণ্হাসঙ্খাতদুতিযাভাৰেন অদুতিযো। তণ্হা হি পুরিসস্স সব্বদা অৰিজহনট্ঠেন দুতিযা নাম। তেনাহ ভগৰা – ‘‘তণ্হাদুতিযো পুরিসো, দীঘমদ্ধান সংসর’’ন্তি (ইতিৰু॰ ১৫, ১০৫)।
এৰং মে কত্তুকামস্সাতি ‘‘হন্দ একো গমিস্সামী’’তিআদিনা ৰুত্তৰিধিনা অরঞ্ঞং গন্ত্ৰা ভাৰনাভিযোগং কত্তুকামস্স মে। অধিপ্পাযো সমিজ্ঝতূতি ‘‘কদাহং ৰিহরিস্সামি, কতকিচ্চো অনাসৰো’’তি এৰং পৰত্তো মনোরথো ইজ্ঝতু সিদ্ধিং পাপুণাতু। অরহত্তপ্পত্তি চ যস্মা ন আযাচনমত্তেন সিজ্ঝতি, নাপি অঞ্ঞেন সাধেতব্বা, তস্মা আহ ‘‘সাধযিস্সামহংযেৰ, নাঞ্ঞো অঞ্ঞস্স কারকো’’তি।
এৰং উপরাজস্স পব্বজ্জায দল়্হনিচ্ছযতং ঞত্ৰা রাজা অসোকারামগমনীযং মগ্গং অলঙ্কারাপেত্ৰা কুমারং সব্বালঙ্কারৰিভূসিতং মহতিযা সেনায মহচ্চরাজানুভাৰেন ৰিহারং নেসি। কুমারো পধানঘরং গন্ত্ৰা মহাধম্মরক্খিতত্থেরস্স সন্তিকে পব্বজি, অনেকসতা মনুস্সা তং অনুপব্বজিংসু। রঞ্ঞো ভাগিনেয্যো সঙ্ঘমিত্তায সামিকো অগ্গিব্রহ্মাপি তমেৰ অনুপব্বজি। সো পব্বজিত্ৰা হট্ঠতুট্ঠো অত্তনা কাতব্বং পকাসেন্তো –
৫৪৩.
‘‘এস বন্ধামি সন্নাহং, পৰিসিস্সামি কাননং।
ন ততো নিক্খমিস্সামি, অপ্পত্তো আসৰক্খযং॥
৫৪৪.
‘‘মালুতে উপৰাযন্তে, সীতে সুরভিগন্ধিকে।
অৰিজ্জং দালযিস্সামি, নিসিন্নো নগমুদ্ধনি॥
৫৪৫.
‘‘ৰনে
ৰিমুত্তিসুখেন সুখিতো, রমিস্সামি গিরিব্বজে’’তি॥ –
তিস্সো গাথা অভাসি।
তত্থ এস বন্ধামি সন্নাহন্তি এসাহং ৰীরিযসঙ্খাতং সন্নাহং বন্ধামি, কাযে চ ‘‘পৰিসিস্সামি কাননং ন ততো নিক্খমিস্সামি, অপ্পত্তো আসৰক্খয’’ন্তি।
‘‘মালুতে উপৰাযন্তে’’তিআদিনা অরঞ্ঞট্ঠানস্স কম্মট্ঠানভাৰনাযোগ্যতং ৰদতি, রমিস্সামি নূন গিরিব্বজেতি যোজনা। পব্বতপরিক্খেপে অভিরমিস্সামি মঞ্ঞেতি অনাগতত্থং পরিকপ্পেন্তো ৰদতি। সেসং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ।
এৰং ৰত্ৰা থেরো অরঞ্ঞং পৰিসিত্ৰা সমণধম্মং করোন্তো উপজ্ঝাযেন সদ্ধিং কলিঙ্গরট্ঠং অগমাসি। তত্থস্স পাদে চম্মিকাবাধো উপ্পজ্জি, তং দিস্ৰা একো ৰেজ্জো ‘‘সপ্পিং, ভন্তে, পরিযেসথ, তিকিচ্ছিস্সামি ন’’ন্তি আহ। থেরো সপ্পিপরিযেসনং অকত্ৰা ৰিপস্সনায এৰ কম্মং করোতি, রোগো ৰড্ঢতি, ৰেজ্জো থেরস্স তত্থ অপ্পোস্সুক্কতং দিস্ৰা সযমেৰ সপ্পিং পরিযেসিত্ৰা থেরং অরোগং অকাসি। সো অরোগো হুত্ৰা নচিরস্সেৰ অরহত্তং পাপুণি। তেন ৰুত্তং অপদানে (অপ॰ থের ২.৪৪.১-১২) –
‘‘ইমম্হি ভদ্দকে কপ্পে, ব্রহ্মবন্ধু মহাযসো।
কস্সপো নাম গোত্তেন, উপ্পজ্জি ৰদতং ৰরো॥
‘‘নিপ্পপঞ্চো নিরালম্বো, আকাসসমমানসো।
সুঞ্ঞতাবহুলো তাদী, অনিমিত্তরতো ৰসী॥
‘‘অসঙ্গচিত্তো
মহাকারুণিকো ৰীরো, ৰিনযোপাযকোৰিদো॥
‘‘উয্যুত্তো পরকিচ্চেসু, ৰিনযন্তো সদেৰকে।
নিব্বানগমনং মগ্গং, গতিং পঙ্কৰিসোসনং॥
‘‘অমতং পরমস্সাদং, জরামচ্চুনিৰারণং।
মহাপরিসমজ্ঝে সো, নিসিন্নো লোকতারকো॥
‘‘করৰীকরুতো
উদ্ধরন্তো মহাদুগ্গা, ৰিপ্পনট্ঠে অনাযকে॥
‘‘দেসেন্তো ৰিরজং ধম্মং, দিট্ঠো মে লোকনাযকো।
তস্স ধম্মং সুণিত্ৰান, পব্বজিং অনগারিযং॥
‘‘পব্বজিত্ৰা তদাপাহং, চিন্তেন্তো জিনসাসনং।
এককোৰ ৰনে রম্মে, ৰসিং সংসগ্গপীল়িতো॥
‘‘সক্কাযৰূপকাসো মে, হেতুভূতো মমাভৰী।
মনসো ৰূপকাসস্স, সংসগ্গভযদস্সিনো॥
‘‘কিলেসা ঝাপিতা ময্হং…পে॰… কতং বুদ্ধস্স সাসন’’ন্তি॥
অরহত্তং পন পত্ৰা থেরে তত্থ ৰিহরন্তে রাজা কোটিধনপরিচ্চাগেন ভোজকগিরিৰিহারং নাম কারেত্ৰা থেরং তত্থ ৰাসেসি। সো তত্থ ৰিহরন্তো পরিনিব্বানকালে –
৫৪৬.
‘‘সোহং পরিপুণ্ণসঙ্কপ্পো, চন্দো পন্নরসো যথা।
সব্বাসৰপরিক্খীণো, নত্থি দানি পুনব্ভৰো’’তি॥ –
ওসানগাথমাহ। সা উত্তানত্থাৰ। তদেৰ চ থেরস্স অঞ্ঞাব্যাকরণং অহোসীতি।
একৰিহারিযত্থেরগাথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৩. মহাকপ্পিনত্থেরগাথাৰণ্ণনা
অনাগতং যো পটিকচ্চ পস্সতীতিআদিকা আযস্মতো মহাকপ্পিনত্থেরস্স গাথা। কা উপ্পত্তি? অযং কির পদুমুত্তরবুদ্ধকালে হংসৰতীনগরে কুলঘরে নিব্বত্তিত্ৰা ৰিঞ্ঞুতং পত্তো সত্থু সন্তিকে ধম্মং সুণন্তো সত্থারং একং ভিক্খুং ভিক্খুওৰাদকানং অগ্গট্ঠানে ঠপেন্তং
সো তত্থ যাৰজীৰং কুসলং কত্ৰা দেৰমনুস্সেসু সংসরন্তো কস্সপসম্মাসম্বুদ্ধকালে বারাণসিযং কুলগেহে নিব্বত্তিত্ৰা ৰিঞ্ঞুতং পত্তো পুরিসসহস্সগণজেট্ঠকো হুত্ৰা গব্ভসহস্সপটিমণ্ডিতং মহন্তং পরিৰেণং কারাপেসি। তে সব্বেপি জনা যাৰজীৰং কুসলং কত্ৰা তং কপ্পিনোতি নামং অহোসি। সেসপুরিসা তস্মিংযেৰ নগরে অমচ্চকুলে নিব্বত্তিংসু। কপ্পিনকুমারো পিতু অচ্চযেন ছত্তং উস্সাপেত্ৰা মহাকপ্পিনরাজা নাম জাতো। সো সুতৰিত্তকতায পাতোৰ চতূহি দ্ৰারেহি সীঘং দূতে পেসেসি – ‘‘যত্থ বহুস্সুতে পস্সথ, ততো নিৰত্তিত্ৰা ময্হং আরোচেথা’’তি।
তেন চ সমযেন অম্হাকং সত্থা লোকে উপ্পজ্জিত্ৰা সাৰত্থিং উপনিস্সায ৰিহরতি। তস্মিং কালে সাৰত্থিৰাসিনো ৰাণিজা সাৰত্থিযং উট্ঠানকভণ্ডং গহেত্ৰা তং নগরং গন্ত্ৰা ভণ্ডং পটিসামেত্ৰা ‘‘রাজানং পস্সিস্সামা’’তি পণ্ণাকারহত্থা রঞ্ঞো আরোচাপেসুং। তে রাজা পক্কোসাপেত্ৰা নিয্যাদিতপণ্ণাকারে ৰন্দিত্ৰা ঠিতে ‘‘কুতো আগতত্থা’’তি পুচ্ছি। ‘‘সাৰত্থিতো, দেৰা’’তি। ‘‘কচ্চি ৰো রট্ঠং সুভিক্খং, ধম্মিকো রাজা’’তি? ‘‘আম, দেৰা’’তি। ‘‘কীদিসো ধম্মো তুম্হাকং দেসে ইদানি পৰত্ততী’’তি? ‘‘তং, দেৰ, ন সক্কা উচ্ছিট্ঠমুখেহি কথেতু’’ন্তি। রাজা সুৰণ্ণভিঙ্গারেন উদকং দাপেসি। তে মুখং ৰিক্খালেত্ৰা দসবলাভিমুখা অঞ্জলিং পগ্গহেত্ৰা, ‘‘দেৰ, অম্হাকং দেসে বুদ্ধরতনং নাম উপ্পন্ন’’ন্তি
সত্থাপি তংদিৰসং পচ্চূসসমযংযেৰ মহাকরুণাসমাপত্তিতো ৰুট্ঠায লোকং ৰোলোকেন্তো ‘‘অজ্জ মহাকপ্পিনো তিযোজনসতিকং রজ্জং পহায অমচ্চসহস্সপরিৰারো মম সন্তিকে পব্বজিতুং আগমিস্সতী’’তি দিস্ৰা ‘‘মযা তেসং পচ্চুগ্গমনং কাতুং যুত্ত’’ন্তি পাতোৰ সরীরপটিজগ্গনং কত্ৰা ভিক্খুসঙ্ঘপরিৰুতো সাৰত্থিযং পিণ্ডায চরিত্ৰা পচ্ছাভত্তং পিণ্ডপাতপটিক্কন্তো অপদানে (অপ॰ থের ২.৫৪.৬৬-১০৭) –
‘‘পদুমুত্তরো
উদিতো অজটাকাসে, রৰীৰ সরদম্বরে॥
‘‘ৰচনাভায বোধেতি, ৰেনেয্যপদুমানি সো।
কিলেসপঙ্কং সোসেতি, মতিরংসীহি নাযকো॥
‘‘তিত্থিযানং যসে হন্তি, খজ্জোতাভা যথা রৰি।
সচ্চত্থাভং পকাসেতি, রতনংৰ দিৰাকরো॥
‘‘গুণানং আযতিভূতো, রতনানংৰ সাগরো।
পজ্জুন্নোরিৰ ভূতানি, ধম্মমেঘেন ৰস্সতি॥
‘‘অক্খদস্সো তদা আসিং, নগরে হংসসৰ্হযে।
উপেচ্চ ধম্মমস্সোসিং, জলজুত্তমনামিনো॥
‘‘ওৰাদকস্স ভিক্খূনং, সাৰকস্স কতাৰিনো।
গুণং পকাসযন্তস্স, তপ্পযন্তস্স মে মনং॥
‘‘সুত্ৰা পতীতো সুমনো, নিমন্তেত্ৰা তথাগতং।
সসিস্সং ভোজযিত্ৰান, তং ঠানমভিপত্থযিং॥
‘‘তদা হংসসমভাগো, হংসদুন্দুভিনিস্সনো।
পস্সথেতং মহামত্তং, ৰিনিচ্ছযৰিসারদং॥
‘‘পতিতং পাদমূলে মে, সমুগ্গততনূরুহং।
জীমূতৰণ্ণং পীণংসং, পসন্ননযনাননং॥
‘‘পরিৰারেন মহতা, রাজযুত্তং মহাযসং।
এসো কতাৰিনো ঠানং, পত্থেতি মুদিতাসযো॥
‘‘ইমিনা পণিপাতেন, চাগেন পণিধীহি চ।
কপ্পসতসহস্সানি, নুপপজ্জতি দুগ্গতিং॥
‘‘দেৰেসু
অনুভোত্ৰান সেসেন, নিব্বানং পাপুণিস্সতি॥
‘‘সতসহস্সিতো কপ্পে, ওক্কাককুলসম্ভৰো।
গোতমো নাম গোত্তেন, সত্থা লোকে ভৰিস্সতি॥
‘‘তস্স
কপ্পিনো নাম নামেন, হেস্সতি সত্থু সাৰকো॥
‘‘ততোহং সুকতং কারং, কত্ৰান জিনসাসনে।
জহিত্ৰা মানুসং দেহং, তুসিতং অগমাসহং॥
‘‘দেৰমানুসরজ্জানি, সতসো অনুসাসিয।
বারাণসিযমাসন্নে, জাতো কেণিযজাতিযং॥
‘‘সহস্সপরিৰারেন, সপজাপতিকো অহং।
পঞ্চপচ্চেকবুদ্ধানং, সতানি সমুপট্ঠহিং॥
‘‘তেমাসং ভোজযিত্ৰান, পচ্ছাদম্হ তিচীৰরং।
ততো চুতা মযং সব্বে, অহুম্হ তিদসূপগা॥
‘‘পুনো সব্বে মনুস্সত্তং, অগমিম্হ ততো চুতা।
কুক্কুটম্হি পুরে জাতা, হিমৰন্তস্স পস্সতো॥
‘‘কপ্পিনো নামহং আসিং, রাজপুত্তো মহাযসো।
সেসামচ্চকুলে জাতা, মমেৰ পরিৰারযুং॥
‘‘মহারজ্জসুখং পত্তো, সব্বকামসমিদ্ধিমা।
ৰাণিজেহি সমক্খাতং, বুদ্ধুপ্পাদমহং সুণিং॥
‘‘বুদ্ধো লোকে সমুপ্পন্নো, অসমো একপুগ্গলো।
সো পকাসেতি সদ্ধম্মং, অমতং সুখমুত্তমং॥
‘‘সুযুত্তা তস্স সিস্সা চ, সুমুত্তা চ অনাসৰা।
সুত্ৰা নেসং সুৰচনং, সক্করিত্ৰান ৰাণিজে॥
‘‘পহায রজ্জং সামচ্চো, নিক্খমিং বুদ্ধমামকো।
নদিং দিস্ৰা মহাচন্দং, পূরিতং সমতিত্তিকং॥
‘‘অপ্পতিট্ঠং অনালম্বং, দুত্তরং সীঘৰাহিনিং।
গুণং সরিত্ৰা বুদ্ধস্স, সোত্থিনা সমতিক্কমিং॥
‘‘ভৰসোতং সচে বুদ্ধো, তিণ্ণো লোকন্তগূ ৰিদূ।
এতেন সচ্চৰজ্জেন, গমনং মে সমিজ্ঝতু॥
‘‘যদি
এতেন সচ্চৰজ্জেন, গমনং মে সমিজ্ঝতু॥
‘‘সঙ্ঘো
এতেন সচ্চৰজ্জেন, গমনং মে সমিজ্ঝতু॥
‘‘সহ কতে সচ্চৰরে, মগ্গা অপগতং জলং।
ততো সুখেন উত্তিণ্ণো, নদীতীরে মনোরমে॥
‘‘নিসিন্নং অদ্দসং বুদ্ধং, উদেন্তংৰ পভঙ্করং।
জলন্তং হেমসেলংৰ, দীপরুক্খংৰ জোতিতং॥
‘‘সসিংৰ তারাসহিতং, সাৰকেহি পুরক্খতং।
ৰাসৰং ৰিয ৰস্সন্তং, দেসনাজলদন্তরং॥
‘‘ৰন্দিত্ৰান সহামচ্চো, একমন্তমুপাৰিসিং।
ততো নো আসযং ঞত্ৰা, বুদ্ধো ধম্মমদেসযি॥
‘‘সুত্ৰান ধম্মং ৰিমলং, অৰোচুম্হ মযং জিনং।
পব্বাজেহি মহাৰীর, নিব্বিন্দাম্হ মযং ভৰে॥
‘‘স্ৰক্খাতো ভিক্খৰে ধম্মো, দুক্খন্তকরণায ৰো।
চরথ ব্রহ্মচরিযং, ইচ্চাহ মুনিসত্তমো॥
‘‘সহ ৰাচায সব্বেপি, ভিক্খুৰেসধরা মযং।
অহুম্হ উপসম্পন্না, সোতাপন্না চ সাসনে॥
‘‘ততো জেতৰনং গন্ত্ৰা, অনুসাসি ৰিনাযকো।
অনুসিট্ঠো জিনেনাহং, অরহত্তমপাপুণিং॥
‘‘ততো ভিক্খুসহস্সানি, অনুসাসিমহং তদা।
মমানুসাসনকরা, তেপি আসুং অনাসৰা॥
‘‘জিনো তস্মিং গুণে তুট্ঠো, এতদগ্গে ঠপেসি মং।
ভিক্খুওৰাদকানগ্গো, কপ্পিনোতি মহাজনে॥
‘‘সতসহস্সে কতং কম্মং, ফলং দস্সেসি মে ইধ।
পমুত্তো সরৰেগোৰ, কিলেসে ঝাপযিং মম॥
‘‘কিলেসা ঝাপিতা ময্হং…পে॰… কতং বুদ্ধস্স সাসন’’ন্তি॥
অরহত্তং
৫৪৭.
‘‘অনাগতং যো পটিকচ্চ পস্সতি, হিতঞ্চ অত্থং অহিতঞ্চ তং দ্ৰযং।
ৰিদ্দেসিনো তস্স হিতেসিনো ৰা, রন্ধং ন পস্সন্তি সমেক্খমানা॥
৫৪৮.
‘‘আনাপানসতী যস্স, পরিপুণ্ণা সুভাৰিতা।
অনুপুব্বং পরিচিতা, যথা বুদ্ধেন দেসিতা।
সোমং লোকং পভাসেতি, অব্ভা মুত্তোৰ চন্দিমা॥
৫৪৯.
‘‘ওদাতং ৰত মে চিত্তং, অপ্পমাণং সুভাৰিতং।
নিব্বিদ্ধং পগ্গহীতঞ্চ, সব্বা ওভাসতে দিসা॥
৫৫০.
‘‘জীৰতে ৰাপি সপ্পঞ্ঞো, অপি ৰিত্তপরিক্খযো।
পঞ্ঞায চ অলাভেন, ৰিত্তৰাপি ন জীৰতি॥
৫৫১.
‘‘পঞ্ঞা সুতৰিনিচ্ছিনী, পঞ্ঞা কিত্তিসিলোকৰদ্ধনী।
পঞ্ঞাসহিতো নরো ইধ, অপি দুক্খেসু সুখানি ৰিন্দতি॥
৫৫২.
‘‘নাযং
যত্থ জাযেথ মীযেথ, তত্থ কিং ৰিয অব্ভুতং॥
৫৫৩.
‘‘অনন্তরঞ্হি জাতস্স, জীৰিতা মরণং ধুৰং।
জাতা জাতা মরন্তীধ, এৰং ধম্মা হি পাণিনো॥
৫৫৪.
‘‘ন হেতদত্থায মতস্স হোতি, যং জীৰিতত্থং পরপোরিসানং।
মতম্হি রুণ্ণং ন যসো ন লোক্যং, ন ৰণ্ণিতং সমণব্রাহ্মণেহি॥
৫৫৫.
‘‘চক্খুং সরীরং উপহন্তি তেন, নিহীযতি ৰণ্ণবলং মতী চ।
আনন্দিনো তস্স দিসা ভৰন্তি, হিতেসিনো নাস্স সুখী ভৰন্তি॥
৫৫৬.
‘‘তস্মা হি ইচ্ছেয্য কুলে ৰসন্তে, মেধাৰিনো চেৰ বহুস্সুতে চ।
যেসঞ্হি পঞ্ঞাৰিভৰেন কিচ্চং, তরন্তি নাৰায নদিংৰ পুণ্ণ’’ন্তি॥ –
ইমা গাথা অভাসি।
তত্থ অনাগতন্তি ন আগতং, অৰিন্দন্তি, অত্থো। পটিকচ্চাতি পুতেতরংযেৰ। পস্সতীতি ওলোকেতি। অত্থন্তি কিচ্চং। তং দ্ৰযন্তি হিতাহিতং। ৰিদ্দেসিনোতি অমিত্তা। হিতেসিনোতি মিত্তা। রন্ধন্তি ছিদ্দং। সমেক্খমানাতি গৰেসন্তা। ইদং ৰুত্তং হোতি – যো পুগ্গলো অত্তনো হিতাৰহং অহিতাৰহং তদুভযঞ্চ অত্থং কিচ্চং অনাগতং অসম্পত্তং পুরেতরংযেৰ পঞ্ঞাচক্খুনা অহং ৰিয পস্সতি ৰীমংসতি ৰিচারেতি, তস্স অমিত্তা ৰা অহিতজ্ঝাসযেন মিত্তা ৰা হিতজ্ঝাসযেন রন্ধং গৰেসন্তা ন পস্সন্তি, তাদিসো পঞ্ঞৰা পুগ্গলো অচ্ছিদ্দৰুত্তি, তস্মা তুম্হেহি তথারূপেহি ভৰিতব্বন্তি।
ইদানি আনাপানসতিভাৰনায গুণং দস্সেন্তো তত্থ তানি যোজেতুং ‘‘আনাপানসতী যস্সা’’তি দুতিযং গাথমাহ। তত্থ আনন্তি অপানন্তি পস্সাসো। অস্সাসপস্সাসনিমিত্তারম্মণা সতি আনাপানসতি। সতিসীসেন চেত্থ তংসম্পযুত্তসমাধিভাৰনা অধিপ্পেতা। যস্সাতি, যস্স যোগিনো। পরিপুণ্ণা সুভাৰিতাতি চতুন্নং সতিপট্ঠানানং সোল়সন্নঞ্চ আকারানং পারিপূরিযা সব্বসো পুণ্ণা সত্তন্নং বোজ্ঝঙ্গানং ৰিজ্জাৰিমুত্তীনঞ্চ পারিপূরিযা সুট্ঠু ভাৰিতা ৰড্ঢিতা। অনুপুব্বং পরিচিতা, যথা বুদ্ধেন দেসিতাতি ‘‘সো সতোৰ অস্সসতী’’তিআদিনা (দী॰ নি॰ ২.৩৭৪; ম॰ নি॰ ১.১০৭) যথা ভগৰতা দেসিতা, তথা অনুপুব্বং অনুক্কমেন পরিচিতা আসেৰিতা ভাৰিতা। সোমং লোকং পভাসেতি, অব্ভা মুত্তোৰ চন্দিমাতি সো যোগাৰচরো যথা অব্ভাদিউপক্কিলেসা ৰিমুত্তো চন্দো চন্দালোকেন ইমং ওকাসলোকং পভাসেতি, এৰং অৰিজ্জাদিউপক্কিলেসৰিমুত্তো ঞাণালোকেন অত্তসন্তানপতিতং পরসন্তানপতিতঞ্চ সঙ্খারলোকং পভাসেতি পকাসেতি। তস্মা তুম্হেহি আনাপানসতিভাৰনা ভাৰেতব্বাতি অধিপ্পাযো।
ইদানি অত্তানং নিদস্সনং কত্ৰা ভাৰনাভিযোগস্স সফলতং দস্সেন্তো ‘‘ওদাতং ৰত মে চিত্ত’’ন্তি ততিযং গাথমাহ। তস্সত্থো – নীৰরণমলৰিগমতো ওদাতং সুদ্ধং ৰত মম চিত্তং। যথা পমাণকরা রাগাদযো পহীনা, অপ্পমাণঞ্চ নিব্বানং পচ্চক্খং কতং অহোসি, তথা ভাৰিতত্তা অপ্পমাণং সুভাৰিতং, ততো এৰ চতুসচ্চং নিব্বিদ্ধং পটিৰিজ্ঝিতং, সকলসংকিলেসপক্খতো পগ্গহিতঞ্চ হুত্ৰা দুক্খাদিকা পুব্বন্তাদিকা চ দিসা ওভাসতে তত্থ ৰিতিণ্ণকঙ্খত্তা সব্বধম্মেসু ৰিগতসম্মোহত্তা চ। তস্মা তুম্হেহিপি এৰং চিত্তং ভাৰেতব্বন্তি দস্সেতি।
যথা ভাৰনামযা পঞ্ঞা চিত্তমলৰিসোধনাদিনা পুরিসস্স বহুপকারা, এৰং ইতরাপীতি দস্সেন্তো ‘‘জীৰতে ৰাপি সপ্পঞ্ঞো’’তি চতুত্থগাথমাহ। তস্সত্থো – পরিক্খীণধনোপি সপ্পঞ্ঞজাতিকো ইতরীতরসন্তোসেন সন্তুট্ঠো অনৰজ্জায জীৰিকায জীৰতিযেৰ। তস্স হি জীৰিতং জীৰিতং নাম। তেনাহ ভগৰা – ‘‘পঞ্ঞাজীৰিং জীৰিতমাহু সেট্ঠ’’ন্তি (সং॰ নি॰ ১.৭৩, ২৪৬; সু॰ নি॰ ১৮৪)। দুম্মেধপুগ্গলো পন পঞ্ঞায অলাভেন
ইদানি পঞ্ঞায আনিসংসে দস্সেতুং ‘‘পঞ্ঞা সুতৰিনিচ্ছিনী’’তি পঞ্চমং গাথমাহ। তত্থ পঞ্ঞা সুতৰিনিচ্ছিনীতি পঞ্ঞা নামেসা সুতস্স ৰিনিচ্ছযিনী, যথাসুতে সোতপথমাগতে অত্থে ‘‘অযং অকুসলো, অযং কুসলো, অযং সাৰজ্জো, অযং অনৰজ্জো’’তিআদিনা ৰিনিচ্ছযজননী। কিত্তিসিলোকৰদ্ধনীতি কিত্তিযা সম্মুখা পসংসায সিলোকস্স পত্থটযসভাৰস্স ৰদ্ধনী, পঞ্ঞৰতোযেৰ হি কিত্তিআদযো ৰিঞ্ঞূনং পাসংসভাৰতো। পঞ্ঞাসহিতোতি পারিহারিযপঞ্ঞায, ৰিপস্সনাপঞ্ঞায চ যুত্তো। অপি দুক্খেসু সুখানি ৰিন্দতীতি একন্তদুক্খসভাৰেসু খন্ধাযতনাদীসু সম্মাপটিপত্তিযা যথাভূতসভাৰাৰবোধেন নিরামিসানিপি সুখানি পটিলভতি।
ইদানি তাসং ভিক্খুনীনং অনিচ্চতাপটিসংযুত্তং ধীরভাৰাৰহং ধম্মং কথেন্তো ‘‘নাযং অজ্জতনো ধম্মো’’তিআদিনা সেসগাথা অভাসি। তত্রাযং সঙ্খেপত্থো – য্ৰাযং সত্তানং জাযনমীযনসভাৰো, অযং ধম্মো অজ্জতনো অধুনাগতো ন হোতি, অভিণ্হপৰত্তিকতায ন অচ্ছরিযো, অব্ভুতপুব্বতাভাৰতো নাপি অব্ভুতো। তস্মা যত্থ জাযেথ মীযেথ, যস্মিং লোকে সত্তো জাযেয্য, সো একংসেন মীযেথ, তত্থ কিং ৰিয? কিং নাম অব্ভুতং সিযা? সভাৰিকত্তা মরণস্স – ন হি খণিকমরণস্স কিঞ্চি কারণং অত্থি। যতো অনন্তরঞ্হি জাতস্স, জীৰিতা মরণং ধুৰং জাতস্স জাতিসমনন্তরং জীৰিততো মরণং একন্তিকং উপ্পন্নানং খন্ধানং একংসেন ভিজ্জনতো। যো পনেত্থ জীৰতীতি লোকৰোহারো, সো তদুপাদানস্স অনেকপচ্চযাযত্ততায অনেকন্তিকো, যস্মা এতদেৰং, তস্মা জাতা মরন্তীধ, এৰংধম্মা হি পাণিনোতি অযং সত্তানং পকতি, যদিদং জাতানং মরণন্তি জাতিযা মরণানুবন্ধনতং আহ।
ইদানি ‘‘ন হেতদত্থাযাতিআদি ৰুত্তং। তত্থ ন হেতদত্থায মতস্স হোতীতি যং মতস্স জীৰিতত্থং জীৰিতনিমিত্তং পরপোরিসানং পরপুগ্গলানং রুণ্ণং, এতং তস্স মতস্স সত্তস্স জীৰিতত্থং তাৰ তিট্ঠতু, কস্সচিপি অত্থায ন হোতি, যে পন রুদন্তি, তেসম্পি মতম্হি মতপুগ্গলনিমিত্তং রুণ্ণং, ন যসো ন লোক্যং যসাৰহং ৰিসুদ্ধাৰহঞ্চ ন হোতি ন ৰণ্ণিতং সমণব্রাহ্মণেহীতি ৰিঞ্ঞুপ্পসট্ঠম্পি ন হোতি, অথ খো ৰিঞ্ঞুগরহিতমেৰাতি অত্থো।
ন কেৰলমেতেৰ যে রুদতো আদীনৰা, অথ খো ইমেপীতি দস্সেন্তো ‘‘চক্খুং সরীরং উপহন্তী’’তি গাথং ৰত্ৰা ততো পরং সোকাদিঅনত্থপটিবাহনত্থং কল্যাণমিত্তপযিরুপাসনাযং তা নিযোজেন্তো ‘‘তস্মা’’তিআদিনা ওসানগাথমাহ। তত্থ তস্মাতি যস্মা রুণ্ণং রুদন্তস্স পুগ্গলস্স চক্খুং সরীরঞ্চ উপহন্তি ৰিবাধতি, তেন রুণ্ণেন ৰণ্ণো বলং মতি চ নিহীযতি পরিহাযতি, তস্স রুদন্তস্স পুগ্গলস্স দিসা সপত্তা আনন্দিনো পমোদৰন্তো পীতিৰন্তো ভৰন্তি। হিতেসিনো মিত্তা দুক্খী দুক্খিতা ভৰন্তি তস্মা ধম্মোজপঞ্ঞায সমন্নাগতত্তা মেধাৰিনো দিট্ঠধম্মিকাদিঅত্থসন্নিস্সিতস্স বাহুসচ্চস্স পারিপূরিযা বহুস্সুতে, অত্তনো কুলে ৰসন্তে ইচ্ছেয্য পাটিকঙ্খেয্য কুলূপকে করেয্য। যেসন্তি যেসং মেধাৰীনং বহুস্সুতানং পণ্ডিতানং পঞ্ঞাৰিভৰেন পঞ্ঞাবলেন যথা মহোঘস্স পুণ্ণং নদিং নাৰায তরন্তি, এৰং কুলপুত্তা অত্তনো অত্থকিচ্চং তরন্তি পারং পাপুণন্তি। তে ইচ্ছেয্য কুলে ৰসন্তেতি যোজনা।
এৰং থেরো তাসং ভিক্খুনীনং ধম্মং কথেত্ৰা ৰিস্সজ্জেসি। তা থেরস্স ওৰাদে ঠত্ৰা সোকং ৰিনোদেত্ৰা যোনিসো পটিপজ্জন্তিযো সদত্থং পরিপূরেসুং।
মহাকপ্পিনত্থেরগাথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৪. চূল়পন্থকত্থেরগাথাৰণ্ণনা
দন্ধা ময্হং গতীতিআদিকা আযস্মতো চূল়পন্থকত্থেরস্স গাথা। কা উপ্পত্তি? যদেত্থ অট্ঠুপ্পত্তিৰসেন ৰত্তব্বং, তং অট্ঠকনিপাতে মহাপন্থকৰত্থুস্মিং (থেরগা॰ অট্ঠ॰ ২.মহাপন্থকত্থেরগাথাৰণ্ণনা) ৰুত্তমেৰ। অযং পন ৰিসেসো – মহাপন্থকত্থেরো অরহত্তং পত্ৰা অগ্গফলসুখেন ৰীতিনামেন্তো চিন্তেসি – ‘‘কথং নু খো সক্কা চূল়পন্থকম্পি ইমস্মিং সুখে পতিট্ঠপেতু’’ন্তি? সো অত্তনো অয্যকং ধনসেট্ঠিং উপসঙ্কমিত্ৰা আহ – ‘‘সচে, মহাসেট্ঠি, অনুজানাথ
‘‘পদুমং যথা কোকনদং সুগন্ধং, পাতো সিযা ফুল্লমৰীতগন্ধং।
অঙ্গীরসং পস্স ৰিরোচমানং, তপন্তমাদিচ্চমিৰন্তলিক্খে’’তি॥ (সং॰ নি॰ ১.১২৩; অ॰ নি॰ ৫.১৯৫) –
গাথং
তেন চ সমযেন সত্থা জীৰকম্বৰনে ৰিহরতি। অথ জীৰকো পুরিসং পেসেসি, ‘‘পঞ্চহি ভিক্খুসতেহি সদ্ধিং সত্থারং নিমন্তেহী’’তি। তেন চ সমযেন আযস্মা মহাপন্থকো ভত্তুদ্দেসকো হোতি। সো ‘‘পঞ্চন্নং ভিক্খুসতানং ভিক্খং পটিচ্ছথ, ভন্তে’’তি ৰুত্তো ‘‘চূল়পন্থকং ঠপেত্ৰা সেসানং পটিচ্ছামী’’তি আহ। তং সুত্ৰা চূল়পন্থকো ভিয্যোসোমত্তায দোমনস্সপ্পত্তো অহোসি। সত্থা তস্স চিত্তক্খেদং ঞত্ৰা, ‘‘চূল়পন্থকো মযা কতেন উপাযেন বুজ্ঝিস্সতী’’তি তস্স অৰিদূরে ঠানে অত্তানং দস্সেত্ৰা ‘‘কিং, পন্থক, রোদসী’’তি পুচ্ছি। ‘‘ভাতা মং, ভন্তে, পণামেতী’’তি আহ। ‘‘পন্থক, মা চিন্তযি, মম সাসনে তুয্হং পব্বজ্জা, এহি, ইমং গহেত্ৰা ‘রজোহরণং, রজোহরণ’ন্তি মনসি করোহী’’তি ইদ্ধিযা সুদ্ধং চোল়ক্খণ্ডং অভিসঙ্খরিত্ৰা অদাসি। সো সত্থারা অপদানে (অপ॰ থের ১.২.৩৫-৫৪) –
‘‘পদুমুত্তরো নাম জিনো, আহুতীনং পটিগ্গহো।
গণম্হা ৰূপকট্ঠো সো, হিমৰন্তে ৰসী তদা॥
‘‘অহম্পি
অচিরাগতং মহাৰীরং, উপেসিং লোকনাযকং॥
‘‘পুপ্ফচ্ছত্তং গহেত্ৰান, উপগচ্ছিং নরাসভং।
সমাধিং সমাপজ্জন্তং, অন্তরাযমকাসহং॥
‘‘উভো হত্থেহি পগ্গয্হ, পুপ্ফচ্ছত্তং অদাসহং।
পটিগ্গহেসি ভগৰা, পদুমুত্তরো মহামুনি॥
‘‘সব্বে দেৰা অত্তমনা, হিমৰন্তং উপেন্তি তে।
সাধুকারং পৰত্তেসুং, অনুমোদিস্সতি চক্খুমা॥
‘‘ইদং ৰত্ৰান তে দেৰা, উপগচ্ছুং নরুত্তমং।
আকাসে ধারযন্তস্স, পদুমচ্ছত্তমুত্তমং॥
‘‘সতপত্তছত্তং পগ্গয্হ, অদাসি তাপসো মম।
তমহং কিত্তযিস্সামি, সুণাথ মম ভাসতো॥
‘‘পঞ্চৰীসতিকপ্পানি, দেৰরজ্জং করিস্সতি।
চতুত্তিংসতিক্খত্তুঞ্চ, চক্কৰত্তী ভৰিস্সতি॥
‘‘যং যং যোনিং সংসরতি, দেৰত্তং অথ মানুসং।
অব্ভোকাসে পতিট্ঠন্তং, পদুমং ধারযিস্সতি॥
‘‘কপ্পসতসহস্সম্হি
গোতমো নাম গোত্তেন, সত্থা লোকে ভৰিস্সতি॥
‘‘পকাসিতে পাৰচনে, মনুস্সত্তং লভিস্সতি।
মনোমযম্হি কাযম্হি, উত্তমো সো ভৰিস্সতি॥
‘‘দ্ৰে ভাতরো ভৰিস্সন্তি, উভোপি পন্থকৰ্হযা।
অনুভোত্ৰা উত্তমত্থং, জোতযিস্সন্তি সাসনং॥
‘‘সোহং অট্ঠারসৰস্সো, পব্বজিং অনগারিযং।
ৰিসেসাহং ন ৰিন্দামি, সক্যপুত্তস্স সাসনে॥
‘‘দন্ধা ময্হং গতী আসি, পরিভূতো পুরে অহুং।
ভাতা চ মং পণামেসি, গচ্ছ দানি সকং ঘরং॥
‘‘সোহং পণামিতো সন্তো, সঙ্ঘারামস্স কোট্ঠকে।
দুম্মনো তত্থ অট্ঠাসিং, সামঞ্ঞস্মিং অপেক্খৰা॥
‘‘ভগৰা তত্থ আগচ্ছি, সীসং ময্হং পরামসি।
বাহায মং গহেত্ৰান, সঙ্ঘারামং পৰেসযি॥
‘‘অনুকম্পায মে সত্থা, অদাসি পাদপুঞ্ছনিং।
এৰং সুদ্ধং অধিট্ঠেহি, একমন্তমধিট্ঠহং॥
‘‘হত্থেহি
তত্থ চিত্তং ৰিমুচ্চি মে, অরহত্তং অপাপুণিং॥
‘‘মনোমযেসু কাযেসু, সব্বত্থ পারমিং গতো।
সব্বাসৰে পরিঞ্ঞায, ৰিহরামি অনাসৰো॥
‘‘পটিসম্ভিদা চতস্সো…পে॰… কতং বুদ্ধস্স সাসন’’ন্তি॥
অরহত্তমগ্গেনেৰস্স তেপিটকং পঞ্চাভিঞ্ঞা চ আগমিংসু। সত্থা একেন ঊনেহি পঞ্চহি ভিক্খুসতেহি সদ্ধিং গন্ত্ৰা জীৰকস্স নিৰেসনে পঞ্ঞত্তে আসনে নিসীদি। চূল়পন্থকো পন অত্তনো ভিক্খায অপ্পটিচ্ছিতত্তা এৰ ন গতো। জীৰকো যাগুং দাতুং আরভি, সত্থা পত্তং হত্থেন পিদহি। ‘‘কস্মা, ভন্তে, ন গণ্হথা’’তি ৰুত্তে – ‘‘ৰিহারে একো ভিক্খু অত্থি, জীৰকা’’তি। সো পুরিসং পহিণি, ‘‘গচ্ছ, ভণে, ৰিহারে নিসিন্নং অয্যং গহেত্ৰা
সত্থা তস্মিং খণে যাগুঞ্চ খজ্জকাদিভেদঞ্চ পটিগ্গণ্হি। দসবলে ভত্তকিচ্চং কত্ৰা ৰিহারং গতে ধম্মসভাযং কথা উদপাদি – ‘‘অহো বুদ্ধানং আনুভাৰো, যত্র হি নাম চত্তারো মাসে একগাথং গহেতুং অসক্কোন্তম্পি লহুকেন খণেনেৰ এৰং মহিদ্ধিকং অকংসূ’’তি। সত্থা তেসং ভিক্খূনং কথাসল্লাপং সুত্ৰা আগন্ত্ৰা বুদ্ধাসনে নিসজ্জ, ‘‘কিং ৰদেথ, ভিক্খৰে’’তি পুচ্ছিত্ৰা, ‘‘ইমং নাম, ভন্তে’’তি ৰুত্তে, ‘‘ভিক্খৰে, চূল়পন্থকেন ইদানি ময্হং ওৰাদে ঠত্ৰা লোকুত্তরদাযজ্জং লদ্ধং, পুব্বে পন লোকিযদাযজ্জ’’ন্তি ৰত্ৰা তেহি যাচিতো চূল়সেট্ঠিজাতকং (জা॰ ১.১.৪) কথেসি। অপরভাগে তং সত্থা অরিযগণপরিৰুতো ধম্মাসনে নিসিন্নো মনোমযং কাযং
৫৫৭.
‘‘দন্ধা ময্হং গতী আসি, পরিভূতো পুরে অহং।
ভাতা চ মং পণামেসি, গচ্ছ দানি তুৰং ঘরং॥
৫৫৮.
‘‘সোহং
দুম্মনো তত্থ অট্ঠাসিং, সাসনস্মিং অপেক্খৰা॥
৫৫৯.
‘‘ভগৰা
বাহায মং গহেত্ৰান, সঙ্ঘারামং পৰেসযি॥
৫৬০.
‘‘অনুকম্পায মে সত্থা, পাদাসি পাদপুঞ্ছনিং।
এতং সুদ্ধং অধিট্ঠেহি, একমন্তং স্ৰধিট্ঠিতং॥
৫৬১.
‘‘তস্সাহং ৰচনং সুত্ৰা, ৰিহাসিং সাসনে রতো।
সমাধিং পটিপাদেসিং, উত্তমত্থস্স পত্তিযা॥
৫৬২.
‘‘পুব্বেনিৰাসং জানামি, দিব্বচক্খু ৰিসোধিতং।
তিস্সো ৰিজ্জা অনুপ্পত্তা, কতং বুদ্ধস্স সাসনং॥
৫৬৩.
‘‘সহস্সক্খত্তুমত্তানং, নিম্মিনিত্ৰান পন্থকো।
নিসীদম্বৰনে রম্মে, যাৰ কালপ্পৰেদনা॥
৫৬৪.
‘‘ততো মে সত্থা পাহেসি, দূতং কালপ্পৰেদকং।
পৰেদিতম্হি কালম্হি, ৰেহাসাদুপসঙ্কমিং॥
৫৬৫.
‘‘ৰন্দিত্ৰা সত্থুনো পাদে, একমন্তং নিসীদহং।
নিসিন্নং মং ৰিদিত্ৰান, অত্থ সত্থা পটিগ্গহি॥
৫৬৬.
‘‘আযাগো সব্বলোকস্স, আহুতীনং পটিগ্গহো।
পুঞ্ঞক্খেত্তং মনুস্সানং, পটিগ্গণ্হিত্থ দক্খিণ’’ন্তি॥ –
ইমা গাথা অভাসি।
তত্থ দন্ধাতি, মন্দা, চতুপ্পদিকং গাথং চতূহি মাসেহি গহেতুং অসমত্থভাৰেন দুব্বলা। গতীতি ঞাণগতি। আসীতি, অহোসি। পরিভূতোতি, ততো এৰ ‘‘মুট্ঠস্সতি অসম্পজানো’’তি হীল়িতো। পুরেতি, পুব্বে পুথুজ্জনকালে। ভাতা চাতি সমুচ্চযত্থো চ-সদ্দো, ন কেৰলং পরিভূতোৰ, অথ খো ভাতাপি মং পণামেসি, ‘‘পন্থক, ত্ৰং দুপ্পঞ্ঞো অহেতুকো মঞ্ঞে, তস্মা পব্বজিতকিচ্চং ভাতাতি, ভাতরা।
কোট্ঠকেতি, দ্ৰারকোট্ঠকসমীপে। দুম্মনোতি, দোমনস্সিতো। সাসনস্মিং অপেক্খৰাতি, সম্মাসম্বুদ্ধস্স সাসনে সাপেক্খো অৰিব্ভমিতুকামো।
ভগৰা তত্থ আগচ্ছীতি, মহাকরুণাসঞ্চোদিতমানসো মং অনুগ্গণ্হন্তো ভগৰা যত্থাহং ঠিতো, তত্থ আগচ্ছি। আগন্ত্ৰা চ, ‘‘পন্থক, অহং তে সত্থা, ন মহাপন্থকো, মং উদ্দিস্স তৰ পব্বজ্জা’’তি সমস্সাসেন্তো সীসং ময্হং পরামসি জালাবন্ধনমুদুতলুনপীণৰরাযতঙ্গুলিসমুপসোভিতেন ৰিকসিতপদুমসস্সিরীকেন চক্কঙ্কিতেন হত্থতলেন ‘‘ইদানিযেৰ মম পুত্তো ভৰিস্সতী’’তি দীপেন্তো ময্হং সীসং পরামসি। বাহায মং গহেত্ৰানাতি, ‘‘কস্মা ত্ৰং, ইধ তিট্ঠসী’’তি চন্দনগন্ধগন্ধিনা অত্তনো হত্থেন মং ভুজে গহেত্ৰা অন্তোসঙ্ঘারামং পৰেসেসি। পাদাসি পাদপুঞ্ছনিন্তি পাদপুঞ্ছনিং কত্ৰা পাদাসি ‘‘রজোহরণন্তি মনসি করোহী’’তি অদাসীতি অত্থো। ‘‘অদাসী’’তি ‘‘পাদপুঞ্ছনি’’ন্তি চ পঠন্তি। কেচি পন ‘‘পাদপুঞ্ছনি’’ন্তি পাদপুঞ্ছনচোল়ক্খণ্ডং পাদাসী’’তি ৰদন্তি। তদযুত্তং ইদ্ধিযা অভিসঙ্খরিত্ৰা চোল়ক্খণ্ডস্স দিন্নত্তা। এতং সুদ্ধং অধিট্ঠেহি, একমন্তং স্ৰধিট্ঠিতন্তি, এতং সুদ্ধং চোল়ক্খণ্ডং ‘‘রজোহরণং, রজোহরণ’’ন্তি মনসিকারেন স্ৰধিট্ঠিতং কত্ৰা একমন্তং একমন্তে ৰিৰিত্তে গন্ধকুটিপমুখে নিসিন্নো অধিট্ঠেহি তথা চিত্তং সমাহিতং কত্ৰা পৰত্তেহি।
তস্সাহং ৰচনং সুত্ৰাতি, তস্স ভগৰতো ৰচনং ওৰাদং অহং সুত্ৰা তস্মিং সাসনে ওৰাদে রতো অভিরতো হুত্ৰা ৰিহাসিং যথানুসিট্ঠং পটিপজ্জিং। পটিপজ্জন্তো চ সমাধিং পটিপাদেসিং, উত্তমত্থস্স পত্তিযাতি, উত্তমত্থো নাম অরহত্তং, তস্স অধিগমায কসিণপরিকম্মৰসেন রূপজ্ঝানানি নিব্বত্তেত্ৰা ঝানপাদকং ৰিপস্সনং পট্ঠপেত্ৰা মগ্গপটিপাটিযা অগ্গমগ্গসমাধিং সম্পাদেসিন্তি অত্থো। এত্থ হি সমাধীতি উপচারসমাধিতো পট্ঠায যাৰ চতুত্থমগ্গসমাধি, তাৰ সমাধিসামঞ্ঞেন গহিতো, অগ্গফলসমাধি পন উত্তমত্থগ্গহণেন, সাতিসযং চেৰাযং সমাধিকুসলো, তস্মা ‘‘সমাধিং পটিপাদেসি’’ন্তি আহ। সমাধিকুসলতায
ইদানি ‘‘পুব্বেনিৰাসং জানামী’’তিআদিমাহ। কামঞ্চাযং থেরো ছল়ভিঞ্ঞো, যা পন অভিঞ্ঞা আসৰক্খযঞাণাধিগমস্স বহূপকারা, তং দস্সনত্থং ‘‘পুব্বেনিৰাসং জানামি, দিব্বচক্খু ৰিসোধিত’’ন্তি ৰত্ৰা ‘‘তিস্সো ৰিজ্জা অনুপ্পত্তা’’তি ৰুত্তং। পুব্বেনিৰাসযথাকম্মুপগঅনাগতংসঞাণানি হি ৰিপস্সনাচারস্স বহূপকারানি, ন তথা ইতরঞাণানি।
সহস্সক্খত্তুন্তি সহস্সং। ‘‘সহস্সৰার’’ন্তি কেচি ৰদন্তি। একাৰজ্জনেন পন থেরো সহস্সে মনোমযে কাযে নিম্মিনি, ন ৰারেন। তে চ খো অঞ্ঞমঞ্ঞমসদিসে ৰিৰিধঞ্চ কম্মং করোন্তে। ‘‘কিং পন সাৰকানম্পি এৰরূপং ইদ্ধিনিম্মানং সম্ভৰতী’’তি? ন সম্ভৰতি সব্বেসং, অভিনীহারসম্পত্তিযা পন অযমেৰ থেরো এৰমকাসি, তথা হেস ইমিনা অঙ্গেন এতদগ্গে ঠপিতো। পন্থকো নিসীদীতি অত্তানমেৰ পরং ৰিয ৰদতি। অম্বৰনেতি, অম্বৰনে জীৰকেন ৰেহাসাদুপসঙ্কমিন্তি ৰেহাসাতি করণে নিস্সক্কৰচনং, ৰেহাসেনাতি অত্থো, দ-কারো পদসন্ধিকরো। অথাতি, মম নিসজ্জায পচ্ছা। পটিগ্গহীতি দক্খিণোদকং পটিগ্গণ্হি। আযাগো সব্বলোকস্সাতি, সব্বস্স সদেৰকস্স লোকস্স অগ্গদক্খিণেয্যতায দেয্যধম্মং আনেত্ৰা যজিতব্বট্ঠানভূতো। আহুতীনং পটিগ্গহোতি, মহাফলভাৰকরণেন দক্খিণাহুতীনং পটিগ্গণ্হকো। পটিগ্গণ্হিত্থ দক্খিণন্তি জীৰকেন উপনীতং যাগুখজ্জাদিভেদং দক্খিণং পটিগ্গহেসি।
অথ খো ভগৰা কতভত্তকিচ্চো আযস্মন্তং চূল়পন্থকং আণাপেসি – ‘‘অনুমোদনং করোহী’’তি। সো সিনেরুং গহেত্ৰা মহাসমুদ্দং মন্থেন্তো ৰিয পভিন্নপটিসম্ভিদাপ্পত্ততায তেপিটকং বুদ্ধৰচনং সঙ্খোভেন্তো সত্থু অজ্ঝাসযং গণ্হন্তো অনুমোদনং অকাসি। তথা উপনিস্সযসম্পন্নোপি
‘‘রাগো রজো ন চ পন রেণু ৰুচ্চতি, রাগস্সেতং অধিৰচনং রজোতি।
এতং
‘‘দোসো রজো…পে॰… সাসনে॥
‘‘মোহো রজো…পে॰… ৰীতরজস্স সাসনে’’তি॥ –
ইমা তিস্সো ওভাসগাথা অভাসি। গাথাপরিযোসানে চূল়পন্থকো অভিঞ্ঞাপটিসম্ভিদাপরিৰারং অরহত্তং পাপুণীতি।
চূল়পন্থকত্থেরগাথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৫. কপ্পত্থেরগাথাৰণ্ণনা
নানাকুলমলসম্পুণ্ণোতিআদিকা
৫৬৭.
‘‘নানাকুলমলসম্পুণ্ণো
চন্দনিকংৰ পরিপক্কং, মহাগণ্ডো মহাৰণো॥
৫৬৮.
‘‘পুব্বরুহিরসম্পুণ্ণো, গূথকূপেন গাল়্হিতো।
আপোপগ্ঘরণো কাযো, সদা সন্দতি পূতিকং॥
৫৬৯.
‘‘সট্ঠিকণ্ডরসম্বন্ধো, মংসলেপনলেপিতো।
চম্মকঞ্চুকসন্নদ্ধো, পূতিকাযো নিরত্থকো॥
৫৭০.
‘‘অট্ঠিসঙ্ঘাতঘটিতো, ন্হারুসুত্তনিবন্ধনো।
নেকেসং সংগতীভাৰা, কপ্পেতি ইরিযাপথং॥
৫৭১.
‘‘ধুৰপ্পযাতো মরণায, মচ্চুরাজস্স সন্তিকে।
ইধেৰ ছড্ডযিত্ৰান, যেনকামঙ্গমো নরো॥
৫৭২.
‘‘অৰিজ্জায
ওঘসংসীদনো কাযো, অনুসযাজালমোত্থতো॥
৫৭৩.
‘‘পঞ্চনীৰরণে যুত্তো, ৰিতক্কেন সমপ্পিতো।
তণ্হামূলেনানুগতো, মোহচ্ছাদনছাদিতো॥
৫৭৪.
‘‘এৰাযং
সম্পত্তি চ ৰিপত্যন্তা, নানাভাৰো ৰিপজ্জতি॥
৫৭৫.
‘‘যেমং কাযং মমাযন্তি, অন্ধবালা পুথুজ্জনা।
ৰড্ঢেন্তি কটসিং ঘোরং, আদিযন্তি পুনব্ভৰং॥
৫৭৬.
‘‘যেমং কাযং ৰিৰজ্জেন্তি, গূথলিত্তংৰ পন্নগং।
ভৰমূলং ৰমিত্ৰান, পরিনিব্বিস্সন্তিনাসৰা’’তি॥ –
ইমাহি গাথাহি তস্স অসুভকথং কথেসি। সো সত্থু সম্মুখা অনেকাকারৰোকারং যাথাৰতো সরীরসভাৰৰিভাৰনং অসুভকথং সুত্ৰা সকেন কাযেন অট্টীযমানো হরাযমানো জিগুচ্ছমানো সংৰিগ্গহদযো সত্থারং ৰন্দিত্ৰা, ‘‘লভেয্যাহং, ভন্তে, ভগৰতো সন্তিকে পব্বজ্জ’’ন্তি পব্বজ্জং যাচি। সত্থা সমীপে ঠিতমঞ্ঞতরং ভিক্খুং আণাপেসি – ‘‘গচ্ছ, ভিক্খু, ইমং পব্বাজেত্ৰা উপসম্পাদেত্ৰা আনেহী’’তি। সো তং তচপঞ্চককম্মট্ঠানং দত্ৰা পব্বাজেসি। সো খুরগ্গেযেৰ সহ পটিসম্ভিদাহি অরহত্তং পাপুণি। তেন ৰুত্তং অপদানে (অপ॰ তের ১.৪.১০২-১০৭) –
‘‘সিদ্ধত্থস্স ভগৰতো, থূপসেট্ঠস্স সম্মুখা।
ৰিচিত্তদুস্সে লগেত্ৰা, কপ্পরুক্খং ঠপেসহং॥
‘‘যং
সোভযন্তো মম দ্ৰারং, কপ্পরুক্খো পতিট্ঠতি॥
‘‘অহঞ্চ পরিসা চেৰ, যে কেচি মমৰস্সিতা।
তম্হা দুস্সং গহেত্ৰান, নিৰাসেম মযং সদা॥
‘‘চতুন্নৰুতিতো কপ্পে, যং রুক্খং ঠপযিং অহং।
দুগ্গতিং নাভিজানামি, কপ্পরুক্খস্সিদং ফলং॥
‘‘ইতো চ সত্তমে কপ্পে, সুচেল়া অট্ঠ খত্তিযা।
সত্তরতনসম্পন্না, চক্কৰত্তী মহব্বলা॥
‘‘পটিসম্ভিদা চতস্সো…পে॰… কতং বুদ্ধস্স সাসন’’ন্তি॥
অরহত্তং
তত্থ নানাকুলমলসম্পুণ্ণোতি, নানাকুলেহি নানাভাগেহি মলেহি সম্পুণ্ণো, কেসলোমাদিনানাৰিধঅসুচিকোট্ঠাসভরিতোতি অত্থো। মহাউক্কারসম্ভৰোতি, উক্কারো ৰুচ্চতি ৰচ্চকূপং। যত্তকৰযা মাতা, তত্তকং কালং কারপরিসেদিতৰচ্চকূপসদিসতায মাতু কুচ্ছি ইধ ‘‘মহাউক্কারো’’তি অধিপ্পেতো। সো কুচ্ছি সম্ভৰো উপ্পত্তিট্ঠানং এতস্সাতি মহাউক্কারসম্ভৰো। চন্দনিকংৰাতি চন্দনিকং নাম উচ্ছিট্ঠোদকগব্ভমলাদীনং ছড্ডনট্ঠানং, যং জণ্ণুমত্তং অসুচিভরিতম্পি হোতি, তাদিসন্তি অত্থো। পরিপক্কন্তি, পরিণতং পুরাণং। তেন যথা চণ্ডালগামদ্ৰারে নিদাঘসমযে থুল্লফুসিতকে দেৰে ৰস্সন্তে উদকেন সমুপব্যূল়্হমুত্তকরীসঅট্ঠিচম্মন্হারুখণ্ডখেল়সিঙ্ঘাণিকাদিনানাকুণপভরিতং কদ্দমোদকালুল়িতং মহাগণ্ডো। সব্বত্থকমেৰ দুক্খৰেদনানুবদ্ধত্তা গণ্ডানং সহনতো অসুচিৰিস্সন্দনতো চ মহন্তো ৰণো ৰিযাতি মহাৰণো গূথকূপেন গাল়িতোতি, ৰচ্চকূপেন ৰচ্চেনেৰ ৰা ভরিতো। ‘‘গূথকূপনিগাল়্হিতো’’তিপি পাল়ি, ৰচ্চকূপতো নিক্খন্তোতি অত্থো। আপোপগ্ঘরণো কাযো, সদা সন্দতি পূতিকন্তি, অযং কাযো আপোধাতুযা সদা পগ্ঘরণসীলো, তঞ্চ খো পিত্তসেম্হসেদমুত্তাদিকং পূতিকং অসুচিংযেৰ সন্দতি, ন কদাচি সুচিন্তি অত্থো।
সট্ঠিকণ্ডরসম্বন্ধোতি মংসলেপনলেপিতোতি, মংসসঙ্খাতেন লেপনেন লিত্তো, নৰমংসপেসিসতানুলিত্তোতি অত্থো। চম্মকঞ্চুকসন্নদ্ধোতি, চম্মসঙ্খাতেন কঞ্চুকেন সব্বসো ওনদ্ধো পরিযোনদ্ধো পরিচ্ছিন্নো। পূতিকাযোতি, সব্বসো পূতিগন্ধিকো কাযো। নিরত্থকোতি, নিপ্পযোজনো। অঞ্ঞেসঞ্হি পাণীনং কাযো চম্মাদিৰিনিযোগেন সিযা সপ্পযোজনো, ন তথা মনুস্সকাযোতি। অট্ঠিসঙ্ঘাতঘটিতোতি, অতিরেকতিসতানং অট্ঠীনং সঙ্ঘাতেন ঘটিতো সম্বন্ধো। ন্হারুসুত্তনিবন্ধনোতি, সুত্তসদিসেহি নৰহি ন্হারুসতেহি নিবন্ধিতো। নেকেসং সংগতীভাৰাতি, চতুমহাভূতজীৰিতিন্দ্রিযঅস্সাসপস্সাসৰিঞ্ঞাণাদীনং সমৰাযসম্বন্ধেন সুত্তমেরকসমৰাযেন যন্তং ৰিয ঠানাদিইরিযাপথং কপ্পেতি।
ধুৰপ্পযাতো মরণাযাতি, মরণস্স অত্থায একন্তগমনো, নিব্বত্তিতো পট্ঠায মরণং পতি পৰত্তো। ততো এৰ মচ্চুরাজস্স মরণস্স ইধেৰ ছড্ডযিত্ৰানাতি, ইমস্মিংযেৰ লোকে কাযং ছড্ডেত্ৰা, যথারুচিতট্ঠানগামী অযং সত্তো, তস্মা ‘‘পহায গমনীযো অযং কাযো’’তি এৰম্পি সঙ্গো ন কাতব্বোতি দস্সেতি।
অৰিজ্জায নিৰুতোতি, অৰিজ্জানীৰরণেন নিৰুতো পটিচ্ছাদিতাদীনৰো, অঞ্ঞথা কো এত্থ সঙ্গং জনেয্যাতি অধিপ্পাযো। চতুগন্থেনাতি, অভিজ্ঝাকাযগন্থাদিনা চতুব্বিধেন গন্থেন গন্থিতো, গন্থনিযভাৰেন ৰিনদ্ধিতো। ওঘসংসীদনোতি, ওঘনিযভাৰেন কামোঘাদীসু চতূসু ওঘেসু সংসীদনকো। অপ্পহীনভাৰেন সন্তানে অনু অনু সেন্তীতি অনুসযা, কামরাগাদযো অনুসযা। তেসং জালেন ওত্থতো অভিভূতোতি অনুসযাজালমোত্থতো। মকারো পদসন্ধিকরো, গাথাসুখত্থং দীঘং কত্ৰা ৰুত্তং। কামচ্ছন্দাদিনা পঞ্চৰিধেন নীৰরণেন যুত্তো অধিমুত্তোতি পঞ্চনীৰরণে যুত্তো, করণত্থে ভুম্মৰচনং।
কামৰিতক্কাদিনা ৰিতক্কেন সমপ্পিতো। তণ্হামূলেনানুগতোতি, তণ্হাসঙ্খাতেন ভৰমূলেন অনুবদ্ধো। মোহচ্ছাদনছাদিতোতি, সম্মোহসঙ্খাতেন আৰরণেন পলিগুণ্ঠিতো। সব্বমেতং সৰিঞ্ঞাণকং করজকাযং সন্ধায ৰদতি। সৰিঞ্ঞাণকো হি অত্তভাৰো ‘‘উচ্ছিন্নভৰনেত্তিকো, ভিক্খৰে, তথাগতস্স কাযো তিট্ঠতি, অযঞ্চেৰ কাযো বহিদ্ধা চ নামরূপ’’ন্তিআদীসু (দী॰ নি॰ ১.১.১৪৭) কাযোতি ৰুচ্চতি, এৰাযং ৰত্ততে কাযোতি কম্মযন্তেন সুকতদুক্কটেন কম্মসঙ্খাতেন যন্তেন যন্তিতো সঙ্ঘটিতো। যথা ৰা খেমন্তং গন্তুং ন সক্কোতি, তথা সঙ্খোভিতো সুগতিদুগ্গতীসু ৰত্ততি পরিব্ভমতি। সম্পত্তি চ ৰিপত্যন্তাতি যা এত্থ সম্পত্তি, সা ৰিপত্তিপরিযোসানা। সব্বঞ্হি যোব্বনং জরাপরিযোসানং, সব্বং আরোগ্যং ব্যাধিপরিযোসানং, সব্বং জীৰিতং মরণপরিযোসানং, সব্বো সমাগমো ৰিযোগপরিযোসানো। তেনাহ ‘‘নানাভাৰো ৰিপজ্জতী’’তি। নানাভাৰোতি, ৰিনাভাৰো ৰিপ্পযোগো, সো কদাচি ৰিপ্পযুঞ্জকস্স ৰসেন, কদাচি ৰিপ্পযুঞ্জিতব্বস্স ৰসেনাতি ৰিৰিধং পজ্জতি পাপুণীযতি।
যেমং কাযং মমাযন্তীতি যে অন্ধবালা পুথুজ্জনা এৰং অসুভং অনিচ্চং অধুৰং দুক্খং অসারং ইমং কাযং ‘‘মম ইদ’’ন্তি গণ্হন্তা মমাযন্তি ছন্দরাগং উপ্পাদেন্তি, তে জাতিআদীহি নিরযাদীহি চ ঘোরং ভযানকং অপণ্ডিতেহি অভিরমিতব্বতো কটসিসঙ্খাতং সংসারং পুনপ্পুনং জননমরণাদীহি ৰড্ঢেন্তি, তেনাহ ‘‘আদিযন্তি পুনব্ভৰ’’ন্তি।
যেমং কাযং ৰিৰজ্জেন্তি, গূথলিত্তংৰ পন্নগন্তি যথা নাম
কপ্পত্থেরগাথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৬. ৰঙ্গন্তপুত্তউপসেনত্থেরগাথাৰণ্ণনা
ৰিৰিত্তং অপ্পনিগ্ঘোসন্তিআদিকা আযস্মতো উপসেনত্থেরস্স গাথা। কা উপ্পত্তি? অযং কির পদুমুত্তরস্স ভগৰতো কালে হংসৰতীনগরে কুলগেহে নিব্বত্তিত্ৰা ৰযপ্পত্তো সত্থু সন্তিকং গন্ত্ৰা ধম্মং সুণমানো সত্থারং একং ভিক্খুং সমন্তপাসাদিকানং অগ্গট্ঠানে ঠপেন্তং দিস্ৰা সত্থু অধিকারকম্মং কত্ৰা তং ঠানন্তরং পত্থেত্ৰা যাৰজীৰং কুসলং কত্ৰা দেৰমনুস্সেসু সংসরন্তো ইমস্মিং উপসেনোতিস্স নামং অহোসি। সো ৰযপ্পত্তো তযো ৰেদে উগ্গহেত্ৰা সত্থু সন্তিকে ধম্মং সুত্ৰা পটিলদ্ধসদ্ধো পব্বজিত্ৰা উপসম্পদায একৰস্সিকো ‘‘অরিযগব্ভং ৰড্ঢেমী’’তি একং কুলপুত্তং অত্তনো সন্তিকে উপসম্পাদেত্ৰা তেন সদ্ধিং সত্থু সন্তিকং গতো। সত্থারা চস্স তস্স অৰস্সিকস্স ভিক্খুনো সদ্ধিৰিহারিকভাৰং সুত্ৰা, ‘‘অতিলহুং খো ত্ৰং, মোঘপুরিস, বাহুল্লায আৰত্তো’’তি (মহাৰ॰ ৭৫) গরহিতো। ‘‘ইদানাহং যদিপি পরিসং নিস্সায সত্থারা গরহিতো, পরিসংযেৰ পন নিস্সায সত্থু পাসংসোপি ভৰিস্সামী’’তি ৰিপস্সনায কম্মং করোন্তো নচিরস্সেৰ অরহত্তং পাপুণি। তেন ৰুত্তং অপদানে (অপ॰ থের ১.২.৮৬-৯৬) –
‘‘পদুমুত্তরং ভগৰন্তং, লোকজেট্ঠং নরাসভং।
পব্ভারম্হি নিসীদন্তং, উপগচ্ছিং নরুত্তমং॥
‘‘কণিকারপুপ্ফং দিস্ৰা, ৰণ্টে ছেত্ৰানহং তদা।
অলঙ্করিত্ৰা ছত্তম্হি, বুদ্ধস্স অভিরোপযিং॥
‘‘পিণ্ডপাতঞ্চ পাদাসিং, পরমন্নং সুভোজনং।
বুদ্ধেন নৰমে তত্থ, সমণে অট্ঠ ভোজযিং॥
‘‘অনুমোদি মহাৰীরো, সযম্ভূ অগ্গপুগ্গলো।
ইমিনা ছত্তদানেন, পরমন্নপৰেচ্ছনা॥
‘‘তেন চিত্তপ্পসাদেন, সম্পত্তিমনুভোস্সসি।
ছত্তিংসক্খত্তুং দেৰিন্দো, দেৰরজ্জং করিস্সতি॥
‘‘একৰীসতিক্খত্তুঞ্চ, চক্কৰত্তী ভৰিস্সতি।
পদেসরজ্জং ৰিপুলং, গণনাতো অসঙ্খিযং॥
‘‘সতসহস্সিতো
গোতমো নাম গোত্তেন, সত্থা লোকে ভৰিস্সতি॥
‘‘সাসনে দিব্বমানম্হি, মনুস্সত্তং গমিস্সতি।
তস্স ধম্মেসু দাযাদো, ওরসো ধম্মনিম্মিতো॥
‘‘উপসেনোতি নামেন, হেস্সতি সত্থু সাৰকো।
সমন্তপাসাদিকত্তা, অগ্গট্ঠানে ঠপেস্সতি॥
‘‘চরিমং ৰত্ততে ময্হং, ভৰা সব্বে সমূহতা।
ধারেমি অন্তিমং দেহং, জেত্ৰা মারং সৰাহনং॥
‘‘পটিসম্ভিদা চতস্সো…পে॰… কতং বুদ্ধস্স সাসন’’ন্তি॥
অরহত্তং পন পত্ৰা সযম্পি সব্বে ধুতঙ্গধম্মে সমাদায ৰত্ততি, অঞ্ঞেপি তদত্থায সমাদপেতি
৫৭৭.
‘‘ৰিৰিত্তং অপ্পনিগ্ঘোসং, ৰাল়মিগনিসেৰিতং।
সেৰে সেনাসনং ভিক্খু, পটিসল্লানকারণা॥
৫৭৮.
‘‘সঙ্কারপুঞ্জা আহত্ৰা, সুসানা রথিযাহি চ।
ততো সঙ্ঘাটিকং কত্ৰা, লূখং ধারেয্য চীৰরং॥
৫৭৯.
‘‘নীচং মনং করিত্ৰান, সপদানং কুলা কুলং।
পিণ্ডিকায চরে ভিক্খু, গুত্তদ্ৰারো সুসংৰুতো॥
৫৮০.
‘‘লূখেনপি ৰা সন্তুস্সে, নাঞ্ঞং পত্থে রসং বহুং।
রসেসু অনুগিদ্ধস্স, ঝানে ন রমতী মনো॥
৫৮১.
‘‘অপ্পিচ্ছো চেৰ সন্তুট্ঠো, পৰিৰিত্তো ৰসে মুনি।
অসংসট্ঠো গহট্ঠেহি, অনাগারেহি চূভযং॥
৫৮২.
‘‘যথা
নাতিৰেলং সম্ভাসেয্য, সঙ্ঘমজ্ঝম্হি পণ্ডিতো॥
৫৮৩.
‘‘ন সো উপৰদে কঞ্চি, উপঘাতং ৰিৰজ্জযে।
সংৰুতো পাতিমোক্খস্মিং, মত্তঞ্ঞূ চস্স ভোজনে॥
৫৮৪. ‘‘সুগ্গহীতনিমিত্তস্স, চিত্তস্সুপ্পাদকোৰিদো।
সমথং অনুযুঞ্জেয্য, কালেন চ ৰিপস্সনং॥
৫৮৫.
‘‘ৰীরিযসাতচ্চসম্পন্নো, যুত্তযোগো সদা সিযা।
ন চ অপ্পত্ৰা দুক্খন্তং, ৰিস্সাসং এয্য পণ্ডিতো॥
৫৮৬.
‘‘এৰং ৰিহরমানস্স, সুদ্ধিকামস্স ভিক্খুনো।
খীযন্তি আসৰা সব্বে, নিব্বুতিঞ্চাধিগচ্ছতী’’তি॥ –
ইমা গাথা অভাসি।
তত্থ ৰিৰিত্তন্তি, জনৰিৰিত্তং সুঞ্ঞং অরঞ্ঞাদিং। অপ্পনিগ্ঘোসন্তি, নিস্সদ্দং সদ্দসঙ্ঘট্টনরহিতং। ৰাল়মিগনিসেৰিতন্তি, সীহব্যগ্ঘদীপিৰাল়মিগেহি চরিতং। ইমিনাপি জনৰিৰেকংযেৰ দস্সেতি পন্তসেনাসনভাৰদীপনতো। সেনাসনন্তি, সযিতুং আসযিতুঞ্চ যুত্তভাৰেন পটিসল্লানকারণাতি, পটিসল্লাননিমিত্তং, নানারম্মণতো নিৰত্তেত্ৰা কম্মট্ঠানেযেৰ চিত্তস্স পটি পটি সম্মদেৰ অল্লীযনত্থং।
এৰং ভাৰনানুরূপং সেনাসনং নিদ্দিসন্তো সেনাসনে সন্তোসং দস্সেত্ৰা ইদানি চীৰরাদীসুপি তং দস্সেতুং ‘‘সংকারপুঞ্জা’’তিআদি ৰুত্তং। তত্থ সংকারপুঞ্জাতি সংকারানং পুঞ্জং সংকারপুঞ্জং, ততো কচৰরট্ঠানা। আহত্ৰাতি আহরিত্ৰা। ততোতি তথা আহটচোল়ক্খণ্ডেহি। করণে হি ইদং নিস্সক্কৰচনং লূখন্তি সত্থলূখরজনলূখাদিনা লূখং অৰণ্ণামট্ঠং। ধারেয্যাতি নিৰাসনাদিৰসেন পরিহরেয্য, এতেন চীৰরসন্তোসং ৰদতি।
নীচ মনং করিত্ৰানাতি ‘‘অন্তমিদং, ভিক্খৰে, জীৰিকান’’ন্তিআদিকং (ইতিৰু॰ ৯১; সং॰ নি॰ ৩.৮০) সুগতোৰাদং অনুস্সরিত্ৰা নিহতমানদপ্পং চিত্তং কত্ৰা। সপদানন্তি ঘরেসু ‘‘কুলা কুল’’ন্তি। কুলা কুলন্তি কুলতো কুলং, কুলানুপুব্বিযা ঘরপটিপাটিযাতি অত্থো। পিণ্ডিকাযাতি মিস্সকভিক্খায, ইমিনা পিণ্ডপাতসন্তোসং ৰদতি। গুত্তদ্ৰারোতি সুপিহিতচক্খাদিদ্ৰারো। সুসংৰুতোতি হত্থকুক্কুচ্চাদীনং অভাৰেন সুট্ঠু সংৰুতো।
লূখেনপি ৰাতি অপিসদ্দো সমুচ্চযে, ৰা-সদ্দো ৰিকপ্পে। উভযেনপি লূখেনপি অপ্পেনপি যেন কেনচি সুলভেন ইতরীতরেন সন্তুস্সে সমং সম্মা তুস্সেয্য। তেনাহ ‘‘নাঞ্ঞং পত্থে রসং বহু’’ন্তি। নাঞ্ঞং পত্থে রসং বহুন্তি অত্তনা যথালদ্ধতো অঞ্ঞং মধুরাদিরসং বহুং পণীতঞ্চ ন পত্থেয্য ন পিহেয্য, ইমিনা গিলানপচ্চযেপি সন্তোসো দস্সিতো হোতি। রসেসু গেধৰারণত্থং পন কারণং ৰদন্তো রসেসু অনুগিদ্ধস্স, ঝানে ন রমতী মনো’’তি আহ। ইন্দ্রিযসংৰরম্পি অপরিপূরেন্তস্স কুতো ৰিক্খিত্তচিত্তসমাধানন্তি অধিপ্পাযো।
এৰং চতূসু পচ্চযেসু সল্লেখপটিপত্তিং দস্সেত্ৰা ইদানি অৰসিট্ঠকথাৰত্থূনি দস্সেতুং ‘‘অপ্পিচ্ছো চেৰা’’তিআদি ৰুত্তং। তত্থ অপ্পিচ্ছোতি, অনিচ্ছো চতূসু পচ্চযেসু ইচ্ছারহিতো, তেন চতুব্বিধপচ্চযেসু তণ্হুপ্পাদৰিক্খম্ভনমাহ। সন্তুট্ঠোতি, চতূসু পচ্চযেসু যথালাভসন্তোসাদিনা সন্তুট্ঠো। যো হি –
‘‘অতীতং নানুসোচেয্য, নপ্পজপ্পেয্যনাগতং।
পচ্চুপ্পন্নেন যাপেয্য, সো ‘সন্তুট্ঠো’তি পৰুচ্চতী’’তি॥
পৰিৰিত্তোতি ৰসেতি সব্বত্থ যোজেতব্বং। মোনেয্যধম্মসমন্নাগমেন মুনি। অসংসট্ঠোতি দস্সনসৰনসমুল্লপনসম্ভোগকাযসংসগ্গানং অভাৰেন উভযন্তি, গহট্ঠেহি অনাগারেহি চাতি উভযেহিপি অসংসট্ঠো। করণে হি ইদং পচ্চত্তৰচনং।
অত্তানং দস্সযে তথাতি অজল়ো অমূগোপি সমানো যথা জল়ো ৰা মূগো ৰা, তথা অত্তানং দস্সেয্য, এতেন পাগব্বিযপ্পহানমাহ। জল়ো ৰ মূগো ৰাতি চ গাথাসুখত্থং রস্সত্তং কতং, সমুচ্চযত্থো চ নাতিৰেলং সম্ভাসেয্যাতি অতিৰেলং অতিক্কন্তপমাণং ন ভাসেয্য, মত্তভাণী অস্সাতি অত্থো। সঙ্ঘমজ্ঝম্হীতি ভিক্খুসঙ্ঘে, জনসমূহে ৰা।
ন সো উপৰদে কঞ্চীতি সো যথাৰুত্তপটিপত্তিকো ভিক্খু হীনং ৰা মজ্ঝিমং ৰা উক্কট্ঠং ৰা যংকিঞ্চি ন ৰাচায উপৰদেয্য। উপঘাতং ৰিৰজ্জযেতি কাযেন উপঘাতং পরিৰিহেঠনং ৰজ্জেয্য। সংৰুতো পাতিমোক্খস্মিন্তি পাতিমোক্খম্হি পাতিমোক্খসংৰরসীলে সংৰুতো অস্স, পাতিমোক্খসংৰরেন পিহিতকাযৰাচো সিযাতি অত্থো। মত্তঞ্ঞূ চস্স ভোজনেতি পরিযেসনপটিগ্গহণপরিভোগৰিস্সজ্জনেসু ভোজনে পমাণঞ্ঞূ সিযা।
সুগ্গহীতনিমিত্তস্সাতি ‘‘এৰং মে মনসি করোতো চিত্তং সমাহিতং অহোসী’’তি তদাকারং সল্লক্খেন্তো সুট্ঠু গহিতসমাধিনিমিত্তো অস্স। ‘‘সুগ্গহীতনিমিত্তো সো’’তিপি পাঠো, সো যোগীতি অত্থো। চিত্তস্সুপ্পাদকোৰিদোতি এৰং ভাৰযতো চিত্তং লীনং হোতি, ‘‘এৰং উদ্ধত’’ন্তি লীনস্স উদ্ধতস্স চ চিত্তস্স উপ্পত্তিকারণে কুসলো অস্স। লীনে হি চিত্তে ধম্মৰিচযৰীরিযপীতিসম্বোজ্ঝঙ্গা ভাৰেতব্বা, উদ্ধতে পস্সদ্ধিসমাধিউপেক্খাসম্বোজ্ঝঙ্গা। সতিসম্বোজ্ঝঙ্গো পন সব্বত্থ ইচ্ছিতব্বো। তেনাহ ভগৰা – ‘‘যস্মিঞ্চ খো, ভিক্খৰে, সমযে লীনং চিত্তং হোতি, কালো তস্মিং সমযে ধম্মৰিচযসম্বোজ্ঝঙ্গস্স ভাৰনাযা’’তিআদি (সং॰ নি॰ ৫.২৩৪)। সমথং অনুযুঞ্জেয্যাতি সমথভাৰনং ভাৰেয্য, অনুপ্পন্নং সমাধিং উপ্পাদেয্য, উপ্পন্নঞ্চ যাৰ ৰসীভাৰপ্পত্তি, তাৰ ৰড্ঢেয্য ব্যূহেয্যাতি অত্থো। কালেন চ ৰিপস্সনন্তি যথালদ্ধং সমাধিং নিকন্তিযা অপরিযাদানেন হানভাগিযং ঠিতিভাগিযং ৰা অকত্ৰা নিব্বেধভাগিযংৰ কত্ৰা কালেন ৰিপস্সনঞ্চ অনুযুঞ্জেয্য। অথ ৰা কালেন চ ৰিপস্সনন্তি সমথং অনুযুঞ্জন্তো তস্স থিরীভূতকালে সঙ্কোচং অনাপজ্জিত্ৰা অরিযমগ্গাধিগমায ৰিপস্সনং অনুযুঞ্জেয্য। যথাহ –
‘‘অথ
ভিক্খু ৰিস্সাসমাপাদি, অপ্পত্তো আসৰক্খয’’ন্তি॥ (ধ॰ প॰ ২৭১-২৭২)।
তেন ‘‘ৰীরিযসাতচ্চসম্পন্নো’’তিআদি। সততভাৰো সাতচ্চং, ৰীরিযস্স সাতচ্চং, তেন সম্পন্নো সমন্নাগতো, সততপৰত্তৰীরিযো, নিচ্চপগ্গহিতৰীরিযোতি অত্থো। যুত্তযোগো সদা সিযাতি সব্বকালং ভাৰনানুযুত্তো সিযা। দুক্খন্তন্তি ৰট্টদুক্খস্স অন্তং পরিযোসানং নিরোধং নিব্বানং অপ্পত্ৰা ৰিস্সাসং ন এয্য ন গচ্ছেয্য। ‘‘অহং পরিসুদ্ধসীলো ঝানলাভী অভিঞ্ঞালাভী ৰিপস্সনং মত্থকং পাপেত্ৰা ঠিতো’’তি ৰা ৰিস্সট্ঠো ন ভৰেয্যাতি অত্থো।
এৰং ৰিহরমানস্সাতি, এৰং ৰিৰিত্তসেনাসনসেৰনাদিনা ৰিপস্সনাৰসেন যুত্তযোগতাপরিযোসানেন ৰিধিনা ৰিহরন্তস্স। সুদ্ধিকামস্সাতি, ঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিং অচ্চন্তৰিসুদ্ধিং নিব্বানং অরহত্তঞ্চ ইচ্ছন্তস্স। সংসারে ভযস্স ইক্খতো ভিক্খুনো, কামাসৰাদযো সব্বে আসৰা খীযন্তি খযং অব্ভত্থং গচ্ছন্তি, তেসং খযগমনেনেৰ সউপাদিসেসঅনুপাদিসেসপভেদং দুৰিধম্পি নিব্বানং অধিগচ্ছতি পাপুণাতি।
এৰং থেরো তস্স ভিক্খুনো ওৰাদদানাপদেসেন অত্তনা তথাপটিপন্নভাৰং দীপেন্তো অঞ্ঞং ব্যাকাসি।
ৰঙ্গন্তপুত্তউপসেনত্থেরগাথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
৭. (অপর)-গোতমত্থেরগাথাৰণ্ণনা
ৰিজানেয্য সকং অত্থন্তিআদিকা আযস্মতো অপরস্স গোতমত্থেরস্স গাথা। কা উপ্পত্তি? অযম্পি পুরিমবুদ্ধেসু কতাধিকারো তত্থ তত্থ ভৰে ৰিৰট্টূপনিস্সযং কুসলং উপচিনিত্ৰা অম্হাকং ভগৰতো উপ্পত্তিতো পুরেতরমেৰ সাৰত্থিযং উদিচ্চব্রাহ্মণকুলে নিব্বত্তিত্ৰা ৰযপ্পত্তো তিণ্ণং ৰেদানং পারগূ হুত্ৰা, ৰাদমগ্গং উগ্গহেত্ৰা অত্তনো ৰাদস্স উপরি উত্তরিং ৰদন্তং অলভন্তো তেহি তেহি ৰিগ্গাহিককথং অনুযুত্তো ৰিচরতি। অথ অম্হাকং ভগৰা লোকে উপ্পজ্জিত্ৰা
৫৮৭.
‘‘ৰিজানেয্য সকং অত্থং, অৰলোকেয্যাথ পাৰচনং।
যঞ্চেত্থ অস্স পতিরূপং, সামঞ্ঞং অজ্ঝূপগতস্স॥
৫৮৮.
‘‘মিত্তং ইধ চ কল্যাণং, সিক্খা ৰিপুলং সমাদানং।
সুস্সূসা চ গরূনং, এতং সমণস্স পতিরূপং॥
৫৮৯.
‘‘বুদ্ধেসু সগারৰতা, ধম্মে অপচিতি যথাভূতং।
সঙ্ঘে চ চিত্তীকারো, এতং সমণস্স পতিরূপং॥
৫৯০.
‘‘আচারগোচরে যুত্তো, আজীৰো সোধিতো অগারয্হো।
চিত্তস্স চ সণ্ঠপনং, এতং সমণস্স পতিরূপং॥
৫৯১.
‘‘চারিত্তং অথ ৰারিত্তং, ইরিযাপথিযং পসাদনিযং।
অধিচিত্তে চ আযোগো, এতং সমণস্স পতিরূপং॥
৫৯২.
‘‘আরঞ্ঞকানি সেনাসনানি, পন্তানি অপ্পসদ্দানি।
ভজিতব্বানি মুনিনা, এতং সমণস্স পতিরূপং॥
৫৯৩.
‘‘সীলঞ্চ বাহুসচ্চঞ্চ, ধম্মানং পৰিচযো যথাভূতং।
সচ্চানং অভিসমযো, এতং সমণস্স পতিরূপং॥
৫৯৪.
‘‘ভাৰেয্য চ অনিচ্চন্তি, অনত্তসঞ্ঞং অসুভসঞ্ঞঞ্চ।
লোকম্হি চ অনভিরতিং, এতং সমণস্স পতিরূপং॥
৫৯৫.
‘‘ভাৰেয্য
অট্ঠঙ্গমগ্গমরিযং, এতং সমণস্স পতিরূপং॥
৫৯৬.
‘‘তণ্হং পজহেয্য মুনি, সমূলকে আসৰে পদালেয্য।
ৰিহরেয্য ৰিপ্পমুত্তো, এতং সমণস্স পতিরূপ’’ন্তি॥ –
ইমা গাথা অভাসি।
তত্থ ৰিজানেয্য সকং অত্থন্তি, ৰিঞ্ঞূজাতিকো পুরিসো অত্তনো অত্থং যাথাৰতো ৰিচারেত্ৰা জানেয্য। ৰিচারেন্তো চ অৰলোকেয্যাথ পাৰচনং ইধ লোকে পুথুসমণব্রাহ্মণেহি সম্মাসম্বুদ্ধেন চ পৰুত্তং পাৰচনং, সমযো। তত্থ যং নিয্যানিকং, তং ওলোকেয্য পঞ্ঞাচক্খুনা পস্সেয্য। ইমে হি নানাতিত্থিযা সমণব্রাহ্মণা অনিচ্চে ‘‘নিচ্চ’’ন্তি, অনত্তনি ‘‘অত্তা’’তি, অসুদ্ধিমগ্গঞ্চ ‘‘সুদ্ধিমগ্গো’’তি মিচ্ছাভিনিৰেসিনো অঞ্ঞমঞ্ঞঞ্চ ৰিরুদ্ধৰাদা, তস্মা নেসং ৰাদো অনিয্যানিকো। সম্মাসম্বুদ্ধো পন ‘‘সব্বে সঙ্খারা অনিচ্চা, সব্বে ধম্মা অনত্তা, সন্তং নিব্বান’’ন্তি সযম্ভূঞাণেন যথাভূতং অব্ভঞ্ঞায পৰেদেতি, তস্মা ‘‘তস্স যঞ্চেত্থ অস্স পতিরূপং, সামঞ্ঞং অজ্ঝূপগতস্সাতি, সামঞ্ঞং সমণভাৰং পব্বজ্জং উপগতস্স কুলপুত্তস্স যং এত্থ সাসনে পব্বজিতভাৰে ৰা পতিরূপং যুত্তরূপং সারুপ্পং অস্স সিযা, তম্পি অপলোকেয্য।
কিং পন তন্তি আহ ‘‘মিত্তং ইধ চ কল্যাণ’’ন্তিআদি। ইমস্মিং সাসনে কল্যাণমিত্তং সেৰিযমানং সমণস্স পতিরূপন্তি যোজনা। এস নযো ইতরেসুপি। কল্যাণমিত্তঞ্হি নিস্সায অকুসলং পজহতি, কুসলং ভাৰেতি, সুদ্ধমত্তানং পরিহরতি। সিক্খা ৰিপুলং সমাদানন্তি ৰিপুলং সিক্খাসমাদানং, মহতিযা নিব্বানাৰহায অধিসীলাদিসিক্খায অনুট্ঠানন্তি অত্থো। সুস্সূসা চ গরূনন্তি গরূনং আচরিযুপজ্ঝাযাদীনং কল্যাণমিত্তানং ওৰাদস্স সোতুকম্যতা পারিচরিযা চ। এতন্তি কল্যাণমিত্তসেৰনাদি।
বুদ্ধেসু সগারৰতাতি সব্বঞ্ঞুবুদ্ধেসু ‘‘সম্মাসম্বুদ্ধো ভগৰা’’তি গারৰযোগো গরুচিত্তীকারো। ধম্মে অপচিতি যথাভূতন্তি অরিযধম্মে যাথাৰতো সঙ্ঘেতি অরিযসঙ্ঘে। চিত্তীকারোতি সক্কারো সম্মাননং। এতন্তি রতনত্তযগরুকরণং।
আচারগোচরে যুত্তোতি কাযিকৰাচসিকৰীতিক্কমনসঙ্খাতং অনাচারং, পিণ্ডপাতাদীনং অত্থায উপসঙ্কমিতুং অযুত্তট্ঠানভূতং ৰেসিযাদিঅগোচরঞ্চ পহায কাযিকৰাচসিকঅৰীতিক্কমনসঙ্খাতেন আচারেন পিণ্ডপাতাদীনং অত্থায উপসঙ্কমিতুং যুত্তট্ঠানভূতেন গোচরেন চ যুত্তো সম্পন্নো, সম্পন্নআচারগোচরোতি অত্থো। আজীৰো সোধিতোতি ৰেল়ুদানাদিং বুদ্ধপটিকুট্ঠং অনেসনং পহায অনৰজ্জুপ্পাদে পচ্চযে সেৰন্তস্স আজীৰো সোধিতো হোতি সুৰিসুদ্ধো, সোধিতত্তা এৰ অগারয্হো ৰিঞ্ঞূহি। চিত্তস্স চ সণ্ঠপনন্তি যথা চক্খাদিদ্ৰারেহি রূপাদিআরম্মণেসু অভিজ্ঝাদযো নপ্পৰত্তন্তি, এৰং দিট্ঠে দিট্ঠমত্তাদিৰসেন চিত্তস্স এতন্তি আচারগোচরসম্পত্তি আজীৰপারিসুদ্ধি ইন্দ্রিযেসু গুত্তদ্ৰারতাতি এতং তযং।
চারিত্তন্তি চরিত্ৰা পরিপূরেতব্বসীলং। ৰারিত্তন্তি ৰিরতিযা অকরণেন পরিপূরেতব্বসীলং। ইরিযাপথিযং পসাদনিযন্তি পরেসং পসাদাৰহং আকপ্পসম্পত্তিনিমিত্তং ইরিযাপথনিস্সিতং সম্পজঞ্ঞং। অধিচিত্তে চ আযোগোতি সমথৰিপস্সনাসু অনুযোগো ভাৰনা।
আরঞ্ঞকানীতি অরঞ্ঞে পরিযাপন্নানি। পন্তানীতি ৰিৰিত্তানি।
সীলন্তি চতুপারিসুদ্ধিসীলং। হেট্ঠা হি ভিন্দিত্ৰা ৰুত্তং, ইধ অভিন্দিত্ৰা বাহুসচ্চন্তি বহুস্সুতভাৰো। সো হি ভাৰনানুযোগস্স বহুকারো, বোজ্ঝঙ্গকোসল্লঅনুত্তরসীতিভাৰঅধিচিত্তযুত্ততাদীসু সম্মা পৰিচযবহুলস্স সমথৰিপস্সনানুযোগো সম্পজ্জতি। ধম্মানং পৰিচযো যথাভূতন্তি রূপারূপধম্মানং অৰিপরীতসলক্খণতো সামঞ্ঞলক্খণতো চ পরিৰীমংসা। ইমিনা অধিপঞ্ঞাধম্মৰিপস্সনমাহ। সচ্চানং অভিসমযোতি দুক্খাদীনং অরিযসচ্চানং পরিঞ্ঞাভিসমযাদিৰসেন পটিৰেধো।
স্ৰাযং সচ্চাভিসমযো যথা হোতি, তং দস্সেতুং ‘‘ভাৰেয্যা’’তিআদি ৰুত্তং। তত্থ ভাৰেয্য চ অনিচ্চন্তি ‘‘সব্বে সঙ্খারা অনিচ্চা’’তিআদিনা (ধ॰ প॰ ২৭৭) অৰিভাগতো অনত্তসঞ্ঞন্তি, ‘‘সব্বে ধম্মা অনত্তা’’তি পৰত্তং অনত্তসঞ্ঞঞ্চ ভাৰেয্যাতি যোজনা। এৰং সেসেসুপি। অসুভসঞ্ঞন্তি, করজকাযে সব্বস্মিম্পি ৰা তেভূমকসঙ্খারে কিলেসাসুচিপগ্ঘরণতো ‘‘অসুভা’’তি পৰত্তসঞ্ঞং। দুক্খসঞ্ঞাপরিৰারা হি অযং, এতেনেৰ চেত্থ দুক্খসঞ্ঞাপি গহিতাতি ৰেদিতব্বং। লোকম্হি চ অনভিরতিন্তি সব্বলোকে তেভূমকেসু সঙ্খারেসু অনাভিরতিসঞ্ঞং। এতেন আদীনৰানুপস্সনং নিব্বিদানুপস্সনঞ্চ ৰদতি।
এৰং পন ৰিপস্সনাভাৰনং অনুযুত্তো তং উস্সুক্কাপেন্তো ইমে ধম্মে ৰড্ঢেয্যাতি দস্সেন্তো ‘‘ভাৰেয্য চ বোজ্ঝঙ্গে’’তি গাথমাহ। তস্সত্থো – বোধিযা সতিআদিসত্তৰিধধম্মসামগ্গিযা, বোধিস্স ৰা তংসমঙ্গিনো পুগ্গলস্স অঙ্গাতি বোজ্ঝঙ্গা, সতিআদযো ধম্মা। তে সতিআদিকে সত্তবোজ্ঝঙ্গে, ছন্দআদীনি চত্তারি ইদ্ধিপাদানি, সদ্ধাদীনি পঞ্চিন্দ্রিযানি, সদ্ধাদীনিযেৰ পঞ্চ সমণস্স ভিক্খুনো সারুপ্পন্তি।
এৰং বোধিপক্খিযসত্ততিংসধম্মে ভাৰেন্তো যথা মগ্গসচ্চং ভাৰনাভিসমযৰসেন অভিসমেতি, এৰং সমুদযসচ্চং পহানাভিসমযৰসেন, নিরোধসচ্চং সচ্ছিকিরিযাভিসমযৰসেন অভিসমেতীতি দস্সেন্তো ‘‘তণ্হং পজহেয্যা’’তি ওসানগাথমাহ। তত্থ তণ্হং পজহেয্যাতি, কামতণ্হাদিপভেদং সব্বং তণ্হং অরিযমগ্গেন অনৰসেসতো সমুচ্ছিন্দেয্য, মোনং ৰুচ্চতি ঞাণং, তেন মুনি। সমূলকে আসৰে পদালেয্যাতি কামরাগানুসযাদিসমূলকে কামাসৰাদিকে সব্বেপি আসৰে ভিন্দেয্য সমুচ্ছিন্দেয্য। ৰিহরেয্য ৰিপ্পমুত্তোতি এৰং সব্বসো কিলেসানং পহীনত্তা সব্বধি ৰিমুত্তো সব্বূপধিপটিনিস্সগ্গং এতন্তি যদেতং ৰিহরণং, এতং সমণস্স সমিতপাপস্স ভিক্খুনো পতিরূপং সারুপ্পন্তি অত্থো।
এৰং থেরো সমণসারুপ্পপটিপত্তিকিত্তনমুখেন সাসনস্স নিয্যানিকভাৰং তব্বিলোমতো বাহিরকসমযস্স অনিয্যানিকতঞ্চ ৰিভাৰেসি। তং সুত্ৰা তে ব্রাহ্মণমহাসালা সাসনে অভিপ্পসন্না সরণাদীসু পতিট্ঠহিংসু।
(অপর)-গোতমত্থেরগাথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।
দসকনিপাতৰণ্ণনা নিট্ঠিতা।