३. कोसलसंयुत्तं
१. पठमवग्गो
१. दहरसुत्तं
११२. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे। अथ खो राजा पसेनदि कोसलो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो राजा पसेनदि कोसलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘भवम्पि नो गोतमो अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति पटिजानाती’’ति? ‘‘यञ्हि तं, महाराज, सम्मा वदमानो वदेय्य ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति, ममेव ममं (सब्बत्थ) तं सम्मा वदमानो वदेय्य। अहञ्हि, महाराज, अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’’ति।
‘‘येपि ते, भो गोतम, समणब्राह्मणा सङ्घिनो गणिनो गणाचरिया ञाता यसस्सिनो तित्थकरा साधुसम्मता बहुजनस्स, सेय्यथिदं – पूरणो कस्सपो, मक्खलि गोसालो, निगण्ठो नाटपुत्तो, सञ्चयो बेलट्ठपुत्तो, पकुधो कच्चायनो, अजितो केसकम्बलो; तेपि मया ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति पटिजानाथा’ति पुट्ठा समाना अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धोति न पटिजानन्ति। किं पन भवं गोतमो दहरो चेव जातिया नवो च पब्बज्जाया’’ति?
‘‘चत्तारो खो मे, महाराज, दहराति न उञ्ञातब्बा, दहराति न परिभोतब्बा। कतमे चत्तारो? खत्तियो खो, महाराज, दहरोति न उञ्ञातब्बो, दहरोति न परिभोतब्बो। उरगो खो, महाराज, दहरोति न उञ्ञातब्बो, दहरोति न परिभोतब्बो। अग्गि खो, महाराज, दहरोति न उञ्ञातब्बो, दहरोति न परिभोतब्बो। भिक्खु, खो, महाराज, दहरोति न उञ्ञातब्बो, दहरोति न परिभोतब्बो। इमे खो, महाराज, चत्तारो दहराति न उञ्ञातब्बा, दहराति न परिभोतब्बा’’ति।
इदमवोच भगवा। इदं वत्वान सुगतो अथापरं एतदवोच सत्था –
‘‘खत्तियं जातिसम्पन्नं, अभिजातं यसस्सिनं।
दहरोति नावजानेय्य, न नं परिभवे नरो॥
‘‘ठानञ्हि सो मनुजिन्दो, रज्जं लद्धान खत्तियो।
सो कुद्धो राजदण्डेन, तस्मिं पक्कमते भुसं।
तस्मा तं परिवज्जेय्य, रक्खं जीवितमत्तनो॥
‘‘गामे वा यदि वा रञ्ञे, यत्थ पस्से भुजङ्गमं।
दहरोति नावजानेय्य, न नं परिभवे नरो॥
‘‘उच्चावचेहि वण्णेहि, उरगो चरति तेजसी तेजसा (सी॰ क॰), तेजसि (पी॰ क॰)।
सो आसज्ज डंसे बालं, नरं नारिञ्च एकदा।
तस्मा तं परिवज्जेय्य, रक्खं जीवितमत्तनो॥
‘‘पहूतभक्खं जालिनं, पावकं कण्हवत्तनिं।
दहरोति नावजानेय्य, न नं परिभवे नरो॥
‘‘लद्धा हि सो उपादानं, महा हुत्वान पावको।
सो आसज्ज डहे दहे बालं, नरं नारिञ्च एकदा।
तस्मा तं परिवज्जेय्य, रक्खं जीवितमत्तनो॥
‘‘वनं यदग्गि डहति दहति (क॰), पावको कण्हवत्तनी।
जायन्ति तत्थ पारोहा, अहोरत्तानमच्चये॥
‘‘यञ्च खो सीलसम्पन्नो, भिक्खु डहति तेजसा।
न तस्स पुत्ता पसवो, दायादा विन्दरे धनं।
अनपच्चा अदायादा, तालावत्थू भवन्ति ते॥
‘‘तस्मा हि पण्डितो पोसो, सम्पस्सं अत्थमत्तनो।
भुजङ्गमं पावकञ्च, खत्तियञ्च यसस्सिनं।
भिक्खुञ्च सीलसम्पन्नं, सम्मदेव समाचरे’’ति॥
एवं वुत्ते, राजा पसेनदि कोसलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते, अभिक्कन्तं, भन्ते! सेय्यथापि भन्ते, निक्कुज्जितं निकुज्जितं (?) वा उक्कुज्जेय्य , पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य , अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य – ‘चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्ती’ति; एवमेवं भगवता अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो। एसाहं, भन्ते, भगवन्तं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च। उपासकं मं, भन्ते, भगवा धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति।
२. पुरिससुत्तं
११३. सावत्थिनिदानं। अथ खो राजा पसेनदि कोसलो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो राजा पसेनदि कोसलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कति नु खो, भन्ते, पुरिसस्स धम्मा अज्झत्तं उप्पज्जमाना उप्पज्जन्ति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराया’’ति?
‘‘तयो खो, महाराज, पुरिसस्स धम्मा अज्झत्तं उप्पज्जमाना उप्पज्जन्ति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय। कतमे तयो? लोभो खो, महाराज, पुरिसस्स धम्मो अज्झत्तं उप्पज्जमानो उप्पज्जति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय। दोसो खो, महाराज, पुरिसस्स धम्मो अज्झत्तं उप्पज्जमानो उप्पज्जति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय। मोहो खो, महाराज, पुरिसस्स धम्मो अज्झत्तं उप्पज्जमानो उप्पज्जति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय । इमे खो, महाराज, तयो पुरिसस्स धम्मा अज्झत्तं उप्पज्जमाना उप्पज्जन्ति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराया’’ति। इदमवोच…पे॰…
‘‘लोभो दोसो च मोहो च, पुरिसं पापचेतसं।
हिंसन्ति अत्तसम्भूता, तचसारंव सम्फल’’न्ति सप्फलन्ति (स्या॰ कं॰)॥
३. जरामरणसुत्तं
११४. सावत्थिनिदानं । एकमन्तं निसिन्नो खो राजा पसेनदि कोसलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अत्थि नु खो, भन्ते, जातस्स अञ्ञत्र जरामरणा’’ति? ‘‘नत्थि खो, महाराज, जातस्स अञ्ञत्र जरामरणा। येपि ते, महाराज, खत्तियमहासाला अड्ढा महद्धना महाभोगा पहूतजातरूपरजता पहूतवित्तूपकरणा पहूतधनधञ्ञा, तेसम्पि जातानं नत्थि अञ्ञत्र जरामरणा। येपि ते, महाराज, ब्राह्मणमहासाला…पे॰… गहपतिमहासाला अड्ढा महद्धना महाभोगा पहूतजातरूपरजता पहूतवित्तूपकरणा पहूतधनधञ्ञा, तेसम्पि जातानं नत्थि अञ्ञत्र जरामरणा। येपि ते, महाराज, भिक्खू अरहन्तो खीणासवा वुसितवन्तो कतकरणीया ओहितभारा अनुप्पत्तसदत्था परिक्खीणभवसंयोजना सम्मदञ्ञाविमुत्ता, तेसं पायं कायो भेदनधम्मो निक्खेपनधम्मो’’ति। इदमवोच…पे॰…
‘‘जीरन्ति वे राजरथा सुचित्ता,
अथो सरीरम्पि जरं उपेति।
सतञ्च धम्मो न जरं उपेति,
सन्तो हवे सब्भि पवेदयन्ती’’ति॥
४. पियसुत्तं
११५. सावत्थिनिदानं । एकमन्तं निसिन्नो खो राजा पसेनदि कोसलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इध मय्हं, भन्ते, रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘केसं नु खो पियो अत्ता, केसं अप्पियो अत्ता’ति? तस्स मय्हं, भन्ते, एतदहोसि – ‘ये च खो केचि कायेन दुच्चरितं चरन्ति, वाचाय दुच्चरितं चरन्ति, मनसा दुच्चरितं चरन्ति; तेसं अप्पियो अत्ता’। किञ्चापि ते एवं वदेय्युं – ‘पियो नो अत्ता’ति, अथ खो तेसं अप्पियो अत्ता। तं किस्स हेतु? यञ्हि अप्पियो अप्पियस्स करेय्य, तं ते अत्तनाव अत्तनो करोन्ति; तस्मा तेसं अप्पियो अत्ता। ये च खो केचि कायेन सुचरितं चरन्ति, वाचाय सुचरितं चरन्ति, मनसा सुचरितं चरन्ति; तेसं पियो अत्ता। किञ्चापि ते एवं वदेय्युं – ‘अप्पियो नो अत्ता’ति; अथ खो तेसं पियो अत्ता। तं किस्स हेतु? यञ्हि पियो पियस्स करेय्य, तं ते अत्तनाव अत्तनो करोन्ति; तस्मा तेसं पियो अत्ता’’ति।
‘‘एवमेतं, महाराज, एवमेतं, महाराज! ये हि केचि, महाराज, कायेन दुच्चरितं चरन्ति, वाचाय दुच्चरितं चरन्ति, मनसा दुच्चरितं चरन्ति; तेसं अप्पियो अत्ता। किञ्चापि ते एवं वदेय्युं – ‘पियो नो अत्ता’ति, अथ खो तेसं अप्पियो अत्ता। तं किस्स हेतु? यञ्हि, महाराज, अप्पियो अप्पियस्स करेय्य, तं ते अत्तनाव अत्तनो करोन्ति; तस्मा तेसं अप्पियो अत्ता। ये च खो केचि, महाराज , कायेन सुचरितं चरन्ति, वाचाय सुचरितं चरन्ति, मनसा सुचरितं चरन्ति; तेसं पियो अत्ता। किञ्चापि ते एवं वदेय्युं – ‘अप्पियो नो अत्ता’ति; अथ खो तेसं पियो अत्ता। तं किस्स हेतु? यञ्हि महाराज, पियो पियस्स करेय्य, तं ते अत्तनाव अत्तनो करोन्ति; तस्मा तेसं पियो अत्ता’’ति। इदमवोच…पे॰…
‘‘अत्तानञ्चे पियं जञ्ञा, न नं पापेन संयुजे।
न हि तं सुलभं होति, सुखं दुक्कटकारिना॥
‘‘अन्तकेनाधिपन्नस्स, जहतो मानुसं भवं।
किञ्हि तस्स सकं होति, किञ्च आदाय गच्छति।
किञ्चस्स अनुगं होति, छायाव अनपायिनी अनुपायिनी (स्या॰ कं॰ क॰)॥
‘‘उभो पुञ्ञञ्च पापञ्च, यं मच्चो कुरुते इध।
तञ्हि तस्स सकं होति, तञ्च तंव (?) आदाय गच्छति।
तञ्चस्स तंवस्स (?) अनुगं होति, छायाव अनपायिनी॥
‘‘तस्मा करेय्य कल्याणं, निचयं सम्परायिकं।
पुञ्ञानि परलोकस्मिं, पतिट्ठा होन्ति पाणिन’’न्ति॥
५. अत्तरक्खितसुत्तं
११६. सावत्थिनिदानं। एकमन्तं निसिन्नो खो राजा पसेनदि कोसलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इध मय्हं, भन्ते, रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘केसं नु खो रक्खितो अत्ता, केसं अरक्खितो अत्ता’ति? तस्स मय्हं, भन्ते, एतदहोसि – ‘ये खो केचि कायेन दुच्चरितं चरन्ति, वाचाय दुच्चरितं चरन्ति, मनसा दुच्चरितं चरन्ति; तेसं अरक्खितो अत्ता। किञ्चापि ते हत्थिकायो वा रक्खेय्य, अस्सकायो वा रक्खेय्य, रथकायो वा रक्खेय्य, पत्तिकायो वा रक्खेय्य; अथ खो तेसं अरक्खितो अत्ता। तं किस्स हेतु? बाहिरा हेसा रक्खा, नेसा रक्खा अज्झत्तिका; तस्मा तेसं अरक्खितो अत्ता। ये च खो केचि कायेन सुचरितं चरन्ति, वाचाय सुचरितं चरन्ति, मनसा सुचरितं चरन्ति; तेसं रक्खितो अत्ता। किञ्चापि ते नेव हत्थिकायो रक्खेय्य, न अस्सकायो रक्खेय्य, न रथकायो रक्खेय्य , न पत्तिकायो रक्खेय्य; अथ खो तेसं रक्खितो अत्ता। तं किस्स हेतु? अज्झत्तिका हेसा रक्खा, नेसा रक्खा बाहिरा; तस्मा तेसं रक्खितो अत्ता’’’ति।
‘‘एवमेतं, महाराज, एवमेतं, महाराज! ये हि केचि, महाराज, कायेन दुच्चरितं चरन्ति…पे॰… तेसं अरक्खितो अत्ता। तं किस्स हेतु? बाहिरा हेसा, महाराज, रक्खा, नेसा रक्खा अज्झत्तिका; तस्मा तेसं अरक्खितो अत्ता। ये च खो केचि, महाराज, कायेन सुचरितं चरन्ति, वाचाय सुचरितं चरन्ति, मनसा सुचरितं चरन्ति; तेसं रक्खितो अत्ता। किञ्चापि ते नेव हत्थिकायो रक्खेय्य, न अस्सकायो रक्खेय्य, न रथकायो रक्खेय्य, न पत्तिकायो रक्खेय्य; अथ खो तेसं रक्खितो अत्ता। तं किस्स हेतु? अज्झत्तिका हेसा, महाराज, रक्खा, नेसा रक्खा बाहिरा; तस्मा तेसं रक्खितो अत्ता’’ति। इदमवोच…पे॰…
‘‘कायेन संवरो साधु, साधु वाचाय संवरो।
मनसा संवरो साधु, साधु सब्बत्थ संवरो।
सब्बत्थ संवुतो लज्जी, रक्खितोति पवुच्चती’’ति॥
६. अप्पकसुत्तं
११७. सावत्थिनिदानं। एकमन्तं निसिन्नो खो राजा पसेनदि कोसलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इध मय्हं, भन्ते, रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘अप्पका ते सत्ता लोकस्मिं ये उळारे उळारे भोगे लभित्वा न चेव मज्जन्ति, न च पमज्जन्ति, न च कामेसु गेधं आपज्जन्ति, न च सत्तेसु विप्पटिपज्जन्ति। अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता लोकस्मिं ये उळारे उळारे भोगे लभित्वा मज्जन्ति चेव पमज्जन्ति , च कामेसु च गेधं आपज्जन्ति, सत्तेसु च विप्पटिपज्जन्ती’’’ति।
‘‘एवमेतं, महाराज, एवमेतं, महाराज! अप्पका ते, महाराज, सत्ता लोकस्मिं, ये उळारे उळारे भोगे लभित्वा न चेव मज्जन्ति, न च पमज्जन्ति, न च कामेसु गेधं आपज्जन्ति, न च सत्तेसु विप्पटिपज्जन्ति। अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता लोकस्मिं, ये उळारे उळारे भोगे लभित्वा मज्जन्ति चेव पमज्जन्ति च कामेसु च गेधं आपज्जन्ति, सत्तेसु च विप्पटिपज्जन्ती’’ति। इदमवोच…पे॰…
‘‘सारत्ता कामभोगेसु, गिद्धा कामेसु मुच्छिता।
अतिसारं न बुज्झन्ति, मिगा कूटंव ओड्डितं।
पच्छासं कटुकं होति, विपाको हिस्स पापको’’ति॥
७. अड्डकरणसुत्तं
११८. सावत्थिनिदानं । एकमन्तं निसिन्नो खो राजा पसेनदि कोसलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इधाहं, भन्ते, अड्डकरणे अत्थकरणे (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰) निसिन्नो पस्सामि खत्तियमहासालेपि ब्राह्मणमहासालेपि गहपतिमहासालेपि अड्ढे महद्धने महाभोगे पहूतजातरूपरजते पहूतवित्तूपकरणे पहूतधनधञ्ञे कामहेतु कामनिदानं कामाधिकरणं सम्पजानमुसा भासन्ते। तस्स मय्हं, भन्ते, एतदहोसि – ‘अलं दानि मे अड्डकरणेन, भद्रमुखो दानि अड्डकरणेन पञ्ञायिस्सती’’’ति।
‘‘(एवमेतं, महाराज, एवमेतं महाराज!) ( ) सी॰ पी॰ पोत्थकेसु नत्थि येपि ते, महाराज, खत्तियमहासाला ब्राह्मणमहासाला गहपतिमहासाला अड्ढा महद्धना महाभोगा पहूतजातरूपरजता पहूतवित्तूपकरणा पहूतधनधञ्ञा कामहेतु कामनिदानं कामाधिकरणं सम्पजानमुसा भासन्ति; तेसं तं भविस्सति दीघरत्तं अहिताय दुक्खाया’’ति। इदमवोच…पे॰…
‘‘सारत्ता कामभोगेसु, गिद्धा कामेसु मुच्छिता।
अतिसारं न बुज्झन्ति, मच्छा खिप्पंव ओड्डितं।
पच्छासं कटुकं होति, विपाको हिस्स पापको’’ति॥
८. मल्लिकासुत्तं
११९. सावत्थिनिदानं । तेन खो पन समयेन राजा पसेनदि कोसलो मल्लिकाय देविया सद्धिं उपरिपासादवरगतो होति। अथ खो राजा पसेनदि कोसलो मल्लिकं देविं एतदवोच – ‘‘अत्थि नु खो ते, मल्लिके, कोचञ्ञो अत्तना पियतरो’’ति? ‘‘नत्थि खो मे, महाराज, कोचञ्ञो अत्तना पियतरो। तुय्हं पन, महाराज, अत्थञ्ञो कोचि अत्तना पियतरो’’ति? ‘‘मय्हम्पि खो, मल्लिके, नत्थञ्ञो कोचि अत्तना पियतरो’’ति।
अथ खो राजा पसेनदि कोसलो पासादा ओरोहित्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो राजा पसेनदि कोसलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इधाहं, भन्ते, मल्लिकाय देविया सद्धिं उपरिपासादवरगतो मल्लिकं देविं एतदवोचं – ‘अत्थि नु खो ते, मल्लिके, कोचञ्ञो अत्तना पियतरो’ति? एवं वुत्ते, भन्ते, मल्लिका देवी मं एतदवोच – ‘नत्थि खो मे, महाराज, कोचञ्ञो अत्तना पियतरो। तुय्हं पन, महाराज, अत्थञ्ञो कोचि अत्तना पियतरो’ति? एवं वुत्ताहं, भन्ते, मल्लिकं देविं एतदवोचं – ‘मय्हम्पि खो, मल्लिके, नत्थञ्ञो कोचि अत्तना पियतरो’’ति।
अथ खो भगवा एतमत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमं गाथं अभासि –
‘‘सब्बा दिसा अनुपरिगम्म चेतसा,
नेवज्झगा पियतरमत्तना क्वचि।
एवं पियो पुथु अत्ता परेसं,
तस्मा न हिंसे परमत्तकामो’’ति॥
९. यञ्ञसुत्तं
१२०. सावत्थिनिदानं। तेन खो पन समयेन रञ्ञो पसेनदिस्स कोसलस्स महायञ्ञो पच्चुपट्ठितो होति, पञ्च च उसभसतानि पञ्च च वच्छतरसतानि पञ्च च वच्छतरिसतानि पञ्च च अजसतानि पञ्च च उरब्भसतानि थूणूपनीतानि होन्ति यञ्ञत्थाय। येपिस्स ते होन्ति दासाति वा पेस्साति वा कम्मकराति वा, तेपि दण्डतज्जिता भयतज्जिता अस्सुमुखा रुदमाना परिकम्मानि करोन्ति।
अथ खो सम्बहुला भिक्खू पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थिं पिण्डाय पविसिंसु। सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्ता येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्नो खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘इध, भन्ते, रञ्ञो पसेनदिस्स कोसलस्स महायञ्ञो पच्चुपट्ठितो होति, पञ्च च उसभसतानि पञ्च च वच्छतरसतानि पञ्च च वच्छतरिसतानि पञ्च च अजसतानि पञ्च च उरब्भसतानि थूणूपनीतानि होन्ति यञ्ञत्थाय । येपिस्स ते होन्ति दासाति वा पेस्साति वा कम्मकराति वा, तेपि दण्डतज्जिता भयतज्जिता अस्सुमुखा रुदमाना परिकम्मानि करोन्ती’’ति।
अथ खो भगवा एतमत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमा गाथायो अभासि –
‘‘अस्समेधं पुरिसमेधं, सम्मापासं वाजपेय्यं निरग्गळ्हं।
महायञ्ञा महारम्भा वाजपेय्युं। निरग्गळं महारम्भा (क॰), न ते होन्ति महप्फला॥
‘‘अजेळका च गावो च, विविधा यत्थ हञ्ञरे।
न तं सम्मग्गता यञ्ञं, उपयन्ति महेसिनो॥
‘‘ये च यञ्ञा निरारम्भा, यजन्ति अनुकुलं सदा।
अजेळका च गावो च, विविधा नेत्थ हञ्ञरे।
एतं सम्मग्गता यञ्ञं, उपयन्ति महेसिनो॥
‘‘एतं यजेथ मेधावी, एसो यञ्ञो महप्फलो।
एतञ्हि यजमानस्स, सेय्यो होति न पापियो।
यञ्ञो च विपुलो होति, पसीदन्ति च देवता’’ति॥
१०. बन्धनसुत्तं
१२१. तेन खो पन समयेन रञ्ञा पसेनदिना कोसलेन महाजनकायो बन्धापितो होति, अप्पेकच्चे रज्जूहि अप्पेकच्चे अन्दूहि अप्पेकच्चे सङ्खलिकाहि।
अथ खो सम्बहुला भिक्खू पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थिं पिण्डाय पविसिंसु। सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्ता येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘इध, भन्ते, रञ्ञा पसेनदिना कोसलेन महाजनकायो बन्धापितो, अप्पेकच्चे रज्जूहि अप्पेकच्चे अन्दूहि अप्पेकच्चे सङ्खलिकाही’’ति।
अथ खो भगवा एतमत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमा गाथायो अभासि –
‘‘न तं दळ्हं बन्धनमाहु धीरा,
यदायसं दारुजं पब्बजञ्च।
सारत्तरत्ता मणिकुण्डलेसु,
पुत्तेसु दारेसु च या अपेक्खा॥
‘‘एतं दळ्हं बन्धनमाहु धीरा,
ओहारिनं सिथिलं दुप्पमुञ्चं।
एतम्पि छेत्वान परिब्बजन्ति,
अनपेक्खिनो कामसुखं पहाया’’ति॥
पठमो वग्गो।
तस्सुद्दानं –
दहरो पुरिसो जरा, पियं अत्तानरक्खितो।
अप्पका अड्डकरणं, मल्लिका यञ्ञबन्धनन्ति॥
२. दुतियवग्गो
१. सत्तजटिलसुत्तं
१२२. एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति पुब्बारामे मिगारमातुपासादे। तेन खो पन समयेन भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो बहिद्वारकोट्ठके निसिन्नो होति। अथ खो राजा पसेनदि कोसलो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि।
तेन खो पन समयेन सत्त च जटिला सत्त च निगण्ठा सत्त च अचेलका सत्त च एकसाटका सत्त च परिब्बाजका परूळ्हकच्छनखलोमा खारिविविधमादाय खारिविधं आदाय (पी॰) दी॰ नि॰ १.२८० तदट्ठकथापि ओलोकेतब्बा भगवतो अविदूरे अतिक्कमन्ति। अथ खो राजा पसेनदि कोसलो उट्ठायासना एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा दक्खिणजाणुमण्डलं पथवियं निहन्त्वा येन ते सत्त च जटिला सत्त च निगण्ठा सत्त च अचेलका सत्त च एकसाटका सत्त च परिब्बाजका तेनञ्जलिं पणामेत्वा तिक्खत्तुं नामं सावेसि – ‘‘राजाहं, भन्ते, पसेनदि कोसलो…पे॰… राजाहं, भन्ते, पसेनदि कोसलो’’ति।
अथ खो राजा पसेनदि कोसलो अचिरपक्कन्तेसु तेसु सत्तसु च जटिलेसु सत्तसु च निगण्ठेसु सत्तसु च अचेलकेसु सत्तसु च एकसाटकेसु सत्तसु च परिब्बाजकेसु येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो राजा पसेनदि कोसलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘ये ते, भन्ते, लोके अरहन्तो वा अरहत्तमग्गं वा समापन्ना एते तेसं अञ्ञतरा’’ति।
‘‘दुज्जानं खो एतं, महाराज, तया गिहिना कामभोगिना पुत्तसम्बाधसयनं अज्झावसन्तेन कासिकचन्दनं पच्चनुभोन्तेन मालागन्धविलेपनं धारयन्तेन जातरूपरजतं सादियन्तेन – ‘इमे वा अरहन्तो, इमे वा अरहत्तमग्गं समापन्ना’’’ति।
‘‘संवासेन खो, महाराज, सीलं वेदितब्बं। तञ्च खो दीघेन अद्धुना, न इत्तरं; मनसिकरोता, नो अमनसिकरोता; पञ्ञवता, नो दुप्पञ्ञेन। संवोहारेन खो, महाराज, सोचेय्यं वेदितब्बं। तञ्च खो दीघेन अद्धुना, न इत्तरं; मनसिकरोता, नो अमनसिकरोता; पञ्ञवता, नो दुप्पञ्ञेन। आपदासु खो, महाराज, थामो वेदितब्बो। सो च खो दीघेन अद्धुना, न इत्तरं; मनसिकरोता, नो अमनसिकरोता; पञ्ञवता, नो दुप्पञ्ञेन। साकच्छाय , खो, महाराज, पञ्ञा वेदितब्बा। सा च खो दीघेन अद्धुना, न इत्तरं; मनसिकरोता, नो अमनसिकरोता; पञ्ञवता, नो दुप्पञ्ञेना’’ति।
‘‘अच्छरियं , भन्ते, अब्भुतं भन्ते! याव सुभासितमिदं, भन्ते, भगवता – ‘दुज्जानं खो एतं, महाराज, तया गिहिना कामभोगिना पुत्तसम्बाधसयनं अज्झावसन्तेन कासिकचन्दनं पच्चनुभोन्तेन मालागन्धविलेपनं धारयन्तेन जातरूपरजतं सादियन्तेन – इमे वा अरहन्तो, इमे वा अरहत्तमग्गं समापन्ना’ति। संवासेन खो, महाराज, सीलं वेदितब्बं। तञ्च खो दीघेन अद्धुना, न इत्तरं; मनसिकरोता, नो अमनसिकरोता; पञ्ञवता, नो दुप्पञ्ञेन। संवोहारेन खो महाराज , सोचेय्यं वेदितब्बं। तञ्च खो दीघेन अद्धुना, न इत्तरं; मनसिकरोता, नो अमनसिकरोता; पञ्ञवता, नो दुप्पञ्ञेन। आपदासु खो, महाराज, थामो वेदितब्बो। सो च खो दीघेन अद्धुना, न इत्तरं; मनसिकरोता, नो अमनसिकरोता; पञ्ञवता, नो दुप्पञ्ञेन। साकच्छाय खो, महाराज, पञ्ञा वेदितब्बा। सा च खो दीघेन अद्धुना, न इत्तरं; मनसिकरोता, नो अमनसिकरोता; पञ्ञवता, नो दुप्पञ्ञेना’’ति।
‘‘एते, भन्ते, मम पुरिसा चरा ओचरका जनपदं ओचरित्वा आगच्छन्ति। तेहि पठमं ओचिण्णं अहं पच्छा ओसापयिस्सामि ओयायिस्सामि (सी॰), ओहयिस्सामि (स्या॰ कं॰)। इदानि ते, भन्ते, तं रजोजल्लं पवाहेत्वा सुन्हाता सुविलित्ता कप्पितकेसमस्सू ओदातवत्था ओदातवत्थवसना (सी॰) पञ्चहि कामगुणेहि समप्पिता समङ्गीभूता परिचारेस्सन्ती’’ति।
अथ खो भगवा एतमत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमा गाथायो अभासि –
‘‘न वण्णरूपेन नरो सुजानो,
न विस्ससे इत्तरदस्सनेन।
सुसञ्ञतानञ्हि वियञ्जनेन,
असञ्ञता लोकमिमं चरन्ति॥
‘‘पतिरूपको मत्तिकाकुण्डलोव,
लोहड्ढमासोव सुवण्णछन्नो।
चरन्ति लोके एके (सी॰ पी॰) परिवारछन्ना,
अन्तो असुद्धा बहि सोभमाना’’ति॥
२. पञ्चराजसुत्तं
१२३. सावत्थिनिदानं । तेन खो पन समयेन पञ्चन्नं राजूनं पसेनदिपमुखानं पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितानं समङ्गीभूतानं परिचारयमानानं अयमन्तराकथा उदपादि – ‘‘किं नु खो कामानं अग्ग’’न्ति? तत्रेकच्चे तत्रेके (सी॰ पी॰) एवमाहंसु – ‘‘रूपा कामानं अग्ग’’न्ति। एकच्चे एवमाहंसु – ‘‘सद्दा कामानं अग्ग’’न्ति। एकच्चे एवमाहंसु – ‘‘गन्धा कामानं अग्ग’’न्ति। एकच्चे एवमाहंसु – ‘‘रसा कामानं अग्ग’’न्ति। एकच्चे एवमाहंसु – ‘‘फोट्ठब्बा कामानं अग्ग’’न्ति। यतो खो ते राजानो नासक्खिंसु अञ्ञमञ्ञं सञ्ञापेतुं।
अथ खो राजा पसेनदि कोसलो ते राजानो एतदवोच – ‘‘आयाम, मारिसा, येन भगवा तेनुपसङ्कमिस्साम; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं एतमत्थं पटिपुच्छिस्साम। यथा नो भगवा ब्याकरिस्सति तथा नं धारेस्सामा’’ति धारेय्यामाति (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)। ‘‘एवं, मारिसा’’ति खो ते राजानो रञ्ञो पसेनदिस्स कोसलस्स पच्चस्सोसुं।
अथ खो ते पञ्च राजानो पसेनदिपमुखा येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्नो खो राजा पसेनदि कोसलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इध, भन्ते, अम्हाकं पञ्चन्नं राजूनं पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितानं समङ्गीभूतानं परिचारयमानानं अयमन्तराकथा उदपादि – ‘किं नु खो कामानं अग्ग’न्ति? एकच्चे एवमाहंसु – ‘रूपा कामानं अग्ग’न्ति। एकच्चे एवमाहंसु – ‘सद्दा कामानं अग्ग’न्ति। एकच्चे एवमाहंसु – ‘गन्धा कामानं अग्ग’न्ति। एकच्चे एवमाहंसु – ‘रसा कामानं अग्ग’न्ति। एकच्चे एवमाहंसु – ‘फोट्ठब्बा कामानं अग्ग’न्ति। किं नु खो, भन्ते, कामानं अग्ग’’न्ति?
‘‘मनापपरियन्तं ख्वाहं, महाराज, पञ्चसु कामगुणेसु अग्गन्ति वदामि। तेव ते च (सी॰ पी॰ क॰), ये च (स्या॰ कं॰), महाराज, रूपा एकच्चस्स मनापा होन्ति, तेव ते च (सी॰ पी॰ क॰) रूपा एकच्चस्स अमनापा होन्ति। येहि च यो रूपेहि अत्तमनो होति परिपुण्णसङ्कप्पो, सो तेहि रूपेहि अञ्ञं रूपं उत्तरितरं वा पणीततरं वा न पत्थेति। ते तस्स रूपा परमा होन्ति। ते तस्स रूपा अनुत्तरा होन्ति।
‘‘तेव , महाराज, सद्दा एकच्चस्स मनापा होन्ति, तेव सद्दा एकच्चस्स अमनापा होन्ति। येहि च यो सद्देहि अत्तमनो होति परिपुण्णसङ्कप्पो, सो तेहि सद्देहि अञ्ञं सद्दं उत्तरितरं वा पणीततरं वा न पत्थेति। ते तस्स सद्दा परमा होन्ति। ते तस्स सद्दा अनुत्तरा होन्ति।
‘‘तेव, महाराज, गन्धा एकच्चस्स मनापा होन्ति, तेव गन्धा एकच्चस्स अमनापा होन्ति। येहि च यो गन्धेहि अत्तमनो होति परिपुण्णसङ्कप्पो, सो तेहि गन्धेहि अञ्ञं गन्धं उत्तरितरं वा पणीततरं वा न पत्थेति। ते तस्स गन्धा परमा होन्ति। ते तस्स गन्धा अनुत्तरा होन्ति।
‘‘तेव, महाराज, रसा एकच्चस्स मनापा होन्ति, तेव रसा एकच्चस्स अमनापा होन्ति। येहि च यो रसेहि अत्तमनो होति परिपुण्णसङ्कप्पो, सो तेहि रसेहि अञ्ञं रसं उत्तरितरं वा पणीततरं वा न पत्थेति। ते तस्स रसा परमा होन्ति। ते तस्स रसा अनुत्तरा होन्ति।
‘‘तेव, महाराज, फोट्ठब्बा एकच्चस्स मनापा होन्ति, तेव फोट्ठब्बा एकच्चस्स अमनापा होन्ति। येहि च यो फोट्ठब्बेहि अत्तमनो होति परिपुण्णसङ्कप्पो, सो तेहि फोट्ठब्बेहि अञ्ञं फोट्ठब्बं उत्तरितरं वा पणीततरं वा न पत्थेति। ते तस्स फोट्ठब्बा परमा होन्ति। ते तस्स फोट्ठब्बा अनुत्तरा होन्ती’’ति।
तेन खो पन समयेन चन्दनङ्गलिको उपासको तस्सं परिसायं निसिन्नो होति। अथ खो चन्दनङ्गलिको उपासको उट्ठायासना एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा येन भगवा तेनञ्जलिं पणामेत्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘पटिभाति मं भगवा, पटिभाति मं सुगता’’ति। ‘‘पटिभातु तं चन्दनङ्गलिका’’ति भगवा अवोच।
अथ खो चन्दनङ्गलिको उपासको भगवतो सम्मुखा तदनुरूपाय गाथाय अभित्थवि –
‘‘पदुमं यथा कोकनदं सुगन्धं,
पातो सिया फुल्लमवीतगन्धं।
अङ्गीरसं पस्स विरोचमानं,
तपन्तमादिच्चमिवन्तलिक्खे’’ति॥
अथ खो ते पञ्च राजानो चन्दनङ्गलिकं उपासकं पञ्चहि उत्तरासङ्गेहि अच्छादेसुं। अथ खो चन्दनङ्गलिको उपासको तेहि पञ्चहि उत्तरासङ्गेहि भगवन्तं अच्छादेसीति।
३. दोणपाकसुत्तं
१२४ . सावत्थिनिदानं। तेन खो पन समयेन राजा पसेनदि कोसलो दोणपाककुरं दोणपाकसुदं (सी॰), दोणपाकं सुदं (पी॰) भुञ्जति। अथ खो राजा पसेनदि कोसलो भुत्तावी महस्सासी येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि।
अथ खो भगवा राजानं पसेनदिं कोसलं भुत्ताविं महस्सासिं विदित्वा तायं वेलायं इमं गाथं अभासि –
‘‘मनुजस्स सदा सतीमतो,
मत्तं जानतो लद्धभोजने।
तनुकस्स तनु तस्स (सी॰ पी॰) भवन्ति वेदना,
सणिकं जीरति आयुपालय’’न्ति॥
तेन खो पन समयेन सुदस्सनो माणवो रञ्ञो पसेनदिस्स कोसलस्स पिट्ठितो ठितो होति। अथ खो राजा पसेनदि कोसलो सुदस्सनं माणवं आमन्तेसि – ‘‘एहि त्वं, तात सुदस्सन, भगवतो सन्तिके इमं गाथं परियापुणित्वा मम भत्ताभिहारे (भत्ताभिहारे) ( ) सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰ पोत्थकेसु नत्थि भास। अहञ्च ते देवसिकं कहापणसतं (कहापणसतं) ( ) सी॰ स्या॰ कं॰ पोत्थकेसु नत्थि निच्चं भिक्खं पवत्तयिस्सामी’’ति। ‘‘एवं देवा’’ति खो सुदस्सनो माणवो रञ्ञो पसेनदिस्स कोसलस्स पटिस्सुत्वा भगवतो सन्तिके इमं गाथं परियापुणित्वा रञ्ञो पसेनदिस्स कोसलस्स भत्ताभिहारे सुदं भासति –
‘‘मनुजस्स सदा सतीमतो,
मत्तं जानतो लद्धभोजने।
तनुकस्स भवन्ति वेदना,
सणिकं जीरति आयुपालय’’न्ति॥
अथ खो राजा पसेनदि कोसलो अनुपुब्बेन नाळिकोदनपरमताय नाळिकोदनमत्ताय (क॰) सण्ठासि। अथ खो राजा पसेनदि कोसलो अपरेन समयेन सुसल्लिखितगत्तो पाणिना गत्तानि अनुमज्जन्तो तायं वेलायं इमं उदानं उदानेसि – ‘‘उभयेन वत मं सो भगवा अत्थेन अनुकम्पि – दिट्ठधम्मिकेन चेव अत्थेन सम्परायिकेन चा’’ति।
४. पठमसङ्गामसुत्तं
१२५. सावत्थिनिदानं। अथ खो राजा मागधो अजातसत्तु वेदेहिपुत्तो चतुरङ्गिनिं सेनं सन्नय्हित्वा राजानं पसेनदिं कोसलं अब्भुय्यासि येन कासि। अस्सोसि खो राजा पसेनदि कोसलो – ‘‘राजा किर मागधो अजातसत्तु वेदेहिपुत्तो चतुरङ्गिनिं सेनं सन्नय्हित्वा ममं अब्भुय्यातो येन कासी’’ति। अथ खो राजा पसेनदि कोसलो चतुरङ्गिनिं सेनं सन्नय्हित्वा राजानं मागधं अजातसत्तुं वेदेहिपुत्तं पच्चुय्यासि येन कासि। अथ खो राजा च मागधो अजातसत्तु वेदेहिपुत्तो राजा च पसेनदि कोसलो सङ्गामेसुं। तस्मिं खो पन सङ्गामे राजा मागधो अजातसत्तु वेदेहिपुत्तो राजानं पसेनदिं कोसलं पराजेसि। पराजितो च राजा पसेनदि कोसलो सकमेव सङ्गामा (क॰) राजधानिं सावत्थिं पच्चुय्यासि पायासि (सी॰ पी॰)।
अथ खो सम्बहुला भिक्खू पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थिं पिण्डाय पविसिंसु। सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्ता येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं –
‘‘इध, भन्ते, राजा मागधो अजातसत्तु वेदेहिपुत्तो चतुरङ्गिनिं सेनं सन्नय्हित्वा राजानं पसेनदिं कोसलं अब्भुय्यासि येन कासि। अस्सोसि खो, भन्ते, राजा पसेनदि कोसलो – ‘राजा किर मागधो अजातसत्तु वेदेहिपुत्तो चतुरङ्गिनिं सेनं सन्नय्हित्वा ममं अब्भुय्यातो येन कासी’ति। अथ खो, भन्ते, राजा पसेनदि कोसलो चतुरङ्गिनिं सेनं सन्नय्हित्वा राजानं मागधं अजातसत्तुं वेदेहिपुत्तं पच्चुय्यासि येन कासि। अथ खो, भन्ते, राजा च मागधो अजातसत्तु वेदेहिपुत्तो राजा च पसेनदि कोसलो सङ्गामेसुं। तस्मिं खो पन, भन्ते, सङ्गामे राजा मागधो अजातसत्तु वेदेहिपुत्तो राजानं पसेनदिं कोसलं पराजेसि। पराजितो च, भन्ते, राजा पसेनदि कोसलो सकमेव राजधानिं सावत्थिं पच्चुय्यासी’’ति।
‘‘राजा, भिक्खवे, मागधो अजातसत्तु वेदेहिपुत्तो पापमित्तो पापसहायो पापसम्पवङ्को; राजा च खो, भिक्खवे, पसेनदि कोसलो कल्याणमित्तो कल्याणसहायो कल्याणसम्पवङ्को। अज्जेव अज्जतञ्च (सी॰ पी॰), अज्जेवं (स्या॰ कं॰), भिक्खवे , राजा पसेनदि कोसलो इमं रत्तिं दुक्खं सेति पराजितो’’ति। इदमवोच…पे॰…
‘‘जयं वेरं पसवति, दुक्खं सेति पराजितो।
उपसन्तो सुखं सेति, हित्वा जयपराजय’’न्ति॥
५. दुतियसङ्गामसुत्तं
१२६. एत्थ ‘‘अथ खो राजा पसेनदि कोसलो चतुरङ्गिनिं सेनं सन्नय्हित्वा राजानं मागधं अजातसत्तुं वेदेहिपुत्तं अब्भुय्यासी’’ति आदिना पाठेन भवितब्बं। अट्ठकथायं हि ‘‘अब्भुय्यासीति पराजये गरहप्पत्तो…पे॰… वुत्तजयकारणं सुत्वा अभिउय्यासी’’ति वुत्तं अथ खो राजा मागधो अजातसत्तु वेदेहिपुत्तो चतुरङ्गिनिं सेनं सन्नय्हित्वा राजानं पसेनदिं कोसलं अब्भुय्यासि येन कासि। अस्सोसि खो राजा पसेनदि कोसलो – ‘‘राजा किर मागधो अजातसत्तु वेदेहिपुत्तो चतुरङ्गिनिं सेनं सन्नय्हित्वा ममं अब्भुय्यातो येन कासी’’ति। अथ खो राजा पसेनदि कोसलो चतुरङ्गिनिं सेनं सन्नय्हित्वा राजानं मागधं अजातसत्तुं वेदेहिपुत्तं पच्चुय्यासि येन कासि। अथ खो राजा च मागधो अजातसत्तु वेदेहिपुत्तो राजा च पसेनदि कोसलो सङ्गामेसुं। तस्मिं खो पन सङ्गामे राजा पसेनदि कोसलो राजानं मागधं अजातसत्तुं वेदेहिपुत्तं पराजेसि, जीवग्गाहञ्च नं अग्गहेसि। अथ खो रञ्ञो पसेनदिस्स कोसलस्स एतदहोसि – ‘‘किञ्चापि खो म्यायं राजा मागधो अजातसत्तु वेदेहिपुत्तो अदुब्भन्तस्स दुब्भति, अथ च पन मे भागिनेय्यो होति। यंनूनाहं रञ्ञो मागधस्स अजातसत्तुनो वेदेहिपुत्तस्स सब्बं हत्थिकायं परियादियित्वा सब्बं अस्सकायं परियादियित्वा सब्बं रथकायं परियादियित्वा सब्बं पत्तिकायं परियादियित्वा जीवन्तमेव नं ओसज्जेय्य’’न्ति ओस्सज्जेय्यन्ति (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)।
अथ खो राजा पसेनदि कोसलो रञ्ञो मागधस्स अजातसत्तुनो वेदेहिपुत्तस्स सब्बं हत्थिकायं परियादियित्वा सब्बं अस्सकायं परियादियित्वा सब्बं रथकायं परियादियित्वा सब्बं पत्तिकायं परियादियित्वा जीवन्तमेव नं ओसज्जि ओस्सजि (सी॰), ओस्सज्जि (स्या॰ कं॰ पी॰)।
अथ खो सम्बहुला भिक्खू पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थिं पिण्डाय पविसिंसु। सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्ता येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं –
‘‘इध , भन्ते, राजा मागधो अजातसत्तु वेदेहिपुत्तो चतुरङ्गिनिं सेनं सन्नय्हित्वा राजानं पसेनदिं कोसलं अब्भुय्यासि येन कासि। अस्सोसि खो, भन्ते, राजा पसेनदि कोसलो – ‘राजा किर मागधो अजातसत्तु वेदेहिपुत्तो चतुरङ्गिनिं सेनं सन्नय्हित्वा ममं अब्भुय्यातो येन कासी’ति। अथ खो, भन्ते, राजा पसेनदि कोसलो चतुरङ्गिनिं सेनं सन्नय्हित्वा राजानं मागधं अजातसत्तुं वेदेहिपुत्तं पच्चुय्यासि येन कासि। अथ खो, भन्ते, राजा च मागधो अजातसत्तु वेदेहिपुत्तो राजा च पसेनदि कोसलो सङ्गामेसुं। तस्मिं खो पन, भन्ते, सङ्गामे राजा पसेनदि कोसलो राजानं मागधं अजातसत्तुं वेदेहिपुत्तं पराजेसि, जीवग्गाहञ्च नं अग्गहेसि। अथ खो, भन्ते, रञ्ञो पसेनदिस्स कोसलस्स एतदहोसि – ‘किञ्चापि खो म्यायं राजा मागधो अजातसत्तु वेदेहिपुत्तो अदुब्भन्तस्स दुब्भति, अथ च पन मे भागिनेय्यो होति। यंनूनाहं रञ्ञो मागधस्स अजातसत्तुनो वेदेहिपुत्तस्स सब्बं हत्थिकायं परियादियित्वा सब्बं अस्सकायं सब्बं रथकायं सब्बं पत्तिकायं परियादियित्वा जीवन्तमेव नं ओसज्जेय्य’’’न्ति।
‘‘अथ खो, भन्ते, राजा पसेनदि कोसलो रञ्ञो मागधस्स अजातसत्तुनो वेदेहिपुत्तस्स सब्बं हत्थिकायं परियादियित्वा सब्बं अस्सकायं परियादियित्वा सब्बं रथकायं परियादियित्वा सब्बं पत्तिकायं परियादियित्वा जीवन्तमेव नं ओसज्जी’’ति। अथ खो भगवा एतमत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमा गाथायो अभासि –
‘‘विलुम्पतेव पुरिसो, यावस्स उपकप्पति।
यदा चञ्ञे विलुम्पन्ति, सो विलुत्तो विलुप्पति विलुम्पति (सी॰ पी॰ क॰)॥
‘‘ठानञ्हि मञ्ञति बालो, याव पापं न पच्चति।
यदा च पच्चति पापं, अथ दुक्खं निगच्छति॥
‘‘हन्ता लभति लभति हन्ता (सी॰ स्या॰ कं॰) हन्तारं, जेतारं लभते जयं।
अक्कोसको च अक्कोसं, रोसेतारञ्च रोसको।
अथ कम्मविवट्टेन, सो विलुत्तो विलुप्पती’’ति॥
६. मल्लिकासुत्तं
१२७. सावत्थिनिदानं । अथ खो राजा पसेनदि कोसलो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। अथ खो अञ्ञतरो पुरिसो येन राजा पसेनदि कोसलो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा रञ्ञो पसेनदिस्स कोसलस्स उपकण्णके आरोचेसि – ‘‘मल्लिका, देव, देवी धीतरं विजाता’’ति। एवं वुत्ते, राजा पसेनदि कोसलो अनत्तमनो अहोसि।
अथ खो भगवा राजानं पसेनदिं कोसलं अनत्तमनतं विदित्वा तायं वेलायं इमा गाथायो अभासि –
‘‘इत्थीपि हि एकच्चिया, सेय्या पोस जनाधिप।
मेधाविनी सीलवती, सस्सुदेवा पतिब्बता॥
‘‘तस्सा यो जायति पोसो, सूरो होति दिसम्पति।
तादिसा सुभगिया सुभरियापुत्तो (क॰) पुत्तो, रज्जम्पि अनुसासती’’ति॥
७. अप्पमादसुत्तं
१२८. सावत्थिनिदानं । एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो राजा पसेनदि कोसलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अत्थि नु खो, भन्ते, एको धम्मो यो उभो अत्थे समधिग्गय्ह तिट्ठति – दिट्ठधम्मिकञ्चेव अत्थं सम्परायिकञ्चा’’ति?
‘‘अत्थि खो, महाराज, एको धम्मो यो उभो अत्थे समधिग्गय्ह तिट्ठति – दिट्ठधम्मिकञ्चेव अत्थं सम्परायिकञ्चा’’ति।
‘‘कतमो पन, भन्ते, एको धम्मो, यो उभो अत्थे समधिग्गय्ह तिट्ठति – दिट्ठधम्मिकञ्चेव अत्थं सम्परायिकञ्चा’’ति?
‘‘अप्पमादो खो, महाराज, एको धम्मो, यो उभो अत्थे समधिग्गय्ह तिट्ठति – दिट्ठधम्मिकञ्चेव अत्थं सम्परायिकञ्चाति। सेय्यथापि, महाराज, यानि कानिचि जङ्गलानं जङ्गमानं (सी॰ पी॰) पाणानं पदजातानि, सब्बानि तानि हत्थिपदे समोधानं गच्छन्ति, हत्थिपदं तेसं अग्गमक्खायति – यदिदं महन्तत्तेन; एवमेव खो, महाराज, अप्पमादो एको धम्मो, यो उभो अत्थे समधिग्गय्ह तिट्ठति – दिट्ठधम्मिकञ्चेव अत्थं सम्परायिकञ्चा’’ति। इदमवोच…पे॰…
‘‘आयुं अरोगियं वण्णं, सग्गं उच्चाकुलीनतं।
रतियो पत्थयन्तेन, उळारा अपरापरा॥
‘‘अप्पमादं पसंसन्ति, पुञ्ञकिरियासु पण्डिता।
अप्पमत्तो उभो अत्थे, अधिग्गण्हाति पण्डितो॥
‘‘दिट्ठे धम्मे च यो अत्थो, यो चत्थो सम्परायिको।
अत्थाभिसमया धीरो, पण्डितोति पवुच्चती’’ति॥
८. कल्याणमित्तसुत्तं
१२९. सावत्थिनिदानं। एकमन्तं निसिन्नो खो राजा पसेनदि कोसलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इध मय्हं , भन्ते, रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘स्वाक्खातो भगवता धम्मो, सो च खो कल्याणमित्तस्स कल्याणसहायस्स कल्याणसम्पवङ्कस्स, नो पापमित्तस्स नो पापसहायस्स नो पापसम्पवङ्कस्सा’’’ति।
‘‘एवमेतं, महाराज, एवमेतं, महाराज! स्वाक्खातो , महाराज, मया धम्मो। सो च खो कल्याणमित्तस्स कल्याणसहायस्स कल्याणसम्पवङ्कस्स, नो पापमित्तस्स नो पापसहायस्स नो पापसम्पवङ्कस्साति।
‘‘एकमिदाहं, महाराज, समयं सक्केसु विहरामि नगरकं नाम सक्यानं निगमो। अथ खो, महाराज, आनन्दो भिक्खु येनाहं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा मं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो, महाराज, आनन्दो भिक्खु मं एतदवोच – ‘उपड्ढमिदं, भन्ते, ब्रह्मचरियस्स – यदिदं कल्याणमित्तता कल्याणसहायता कल्याणसम्पवङ्कता’’’ति।
‘‘एवं वुत्ताहं, महाराज, आनन्दं भिक्खुं एतदवोचं – ‘मा हेवं, आनन्द, मा हेवं, आनन्द! सकलमेव हिदं, आनन्द, ब्रह्मचरियं – यदिदं कल्याणमित्तता कल्याणसहायता कल्याणसम्पवङ्कता। कल्याणमित्तस्सेतं, आनन्द, भिक्खुनो पाटिकङ्खं कल्याणसहायस्स कल्याणसम्पवङ्कस्स अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेस्सति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरिस्सति’’’।
‘‘कथञ्च, आनन्द, भिक्खु कल्याणमित्तो कल्याणसहायो कल्याणसम्पवङ्को अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इधानन्द, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं, सम्मासङ्कप्पं भावेति…पे॰… सम्मावाचं भावेति…पे॰… सम्माकम्मन्तं भावेति…पे॰… सम्माआजीवं भावेति…पे॰… सम्मावायामं भावेति…पे॰… सम्मासतिं भावेति…पे॰… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं। एवं खो, आनन्द, भिक्खु कल्याणमित्तो कल्याणसहायो कल्याणसम्पवङ्को अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति। तदमिनापेतं, आनन्द, परियायेन वेदितब्बं यथा सकलमेविदं ब्रह्मचरियं – यदिदं कल्याणमित्तता कल्याणसहायता कल्याणसम्पवङ्कता’’ति।
‘‘ममञ्हि, आनन्द, कल्याणमित्तं आगम्म जातिधम्मा सत्ता जातिया परिमुच्चन्ति, जराधम्मा सत्ता जराय परिमुच्चन्ति, ब्याधिधम्मा सत्ता ब्याधितो परिमुच्चन्ति, मरणधम्मा सत्ता मरणेन परिमुच्चन्ति, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासधम्मा सत्ता सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासेहि परिमुच्चन्ति। इमिना खो एतं, आनन्द, परियायेन वेदितब्बं यथा सकलमेविदं ब्रह्मचरियं – यदिदं कल्याणमित्तता कल्याणसहायता कल्याणसम्पवङ्कता’’ति।
‘‘तस्मातिह ते, महाराज, एवं सिक्खितब्बं – ‘कल्याणमित्तो भविस्सामि कल्याणसहायो कल्याणसम्पवङ्को’ति। एवञ्हि ते , महाराज, सिक्खितब्बं।
‘‘कल्याणमित्तस्स ते, महाराज, कल्याणसहायस्स कल्याणसम्पवङ्कस्स अयं एको धम्मो उपनिस्साय विहातब्बो – अप्पमादो कुसलेसु धम्मेसु।
‘‘अप्पमत्तस्स ते, महाराज, विहरतो अप्पमादं उपनिस्साय, इत्थागारस्स अनुयन्तस्स एवं भविस्सति – ‘राजा खो अप्पमत्तो विहरति, अप्पमादं उपनिस्साय। हन्द, मयम्पि अप्पमत्ता विहराम, अप्पमादं उपनिस्साया’’’ति।
‘‘अप्पमत्तस्स ते, महाराज, विहरतो अप्पमादं उपनिस्साय, खत्तियानम्पि अनुयन्तानं एवं भविस्सति – ‘राजा खो अप्पमत्तो विहरति अप्पमादं उपनिस्साय। हन्द, मयम्पि अप्पमत्ता विहराम, अप्पमादं उपनिस्साया’’’ति।
‘‘अप्पमत्तस्स ते, महाराज, विहरतो अप्पमादं उपनिस्साय, बलकायस्सपि एवं भविस्सति – ‘राजा खो अप्पमत्तो विहरति अप्पमादं उपनिस्साय। हन्द, मयम्पि अप्पमत्ता विहराम, अप्पमादं उपनिस्साया’’’ति।
‘‘अप्पमत्तस्स ते, महाराज, विहरतो अप्पमादं उपनिस्साय, नेगमजानपदस्सपि एवं भविस्सति – ‘राजा खो अप्पमत्तो विहरति, अप्पमादं उपनिस्साय। हन्द, मयम्पि अप्पमत्ता विहराम, अप्पमादं उपनिस्साया’’’ति?
‘‘अप्पमत्तस्स ते, महाराज, विहरतो अप्पमादं उपनिस्साय, अत्तापि गुत्तो रक्खितो भविस्सति – इत्थागारम्पि गुत्तं रक्खितं भविस्सति, कोसकोट्ठागारम्पि गुत्तं रक्खितं भविस्सती’’ति। इदमवोच…पे॰…
‘‘भोगे पत्थयमानेन, उळारे अपरापरे।
अप्पमादं पसंसन्ति, पुञ्ञकिरियासु पण्डिता॥
‘‘अप्पमत्तो उभो अत्थे, अधिग्गण्हाति पण्डितो।
दिट्ठे धम्मे च यो अत्थो, यो चत्थो सम्परायिको।
अत्थाभिसमया धीरो, पण्डितोति पवुच्चती’’ति॥
९. पठमअपुत्तकसुत्तं
१३०. सावत्थिनिदानं। अथ खो राजा पसेनदि कोसलो दिवा दिवस्स येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो राजानं पसेनदिं कोसलं भगवा एतदवोच – ‘‘हन्द, कुतो नु त्वं, महाराज, आगच्छसि दिवा दिवस्सा’’ति?
‘‘इध, भन्ते, सावत्थियं सेट्ठि गहपति कालङ्कतो। तमहं अपुत्तकं सापतेय्यं राजन्तेपुरं अतिहरित्वा आगच्छामि। असीति, भन्ते, सतसहस्सानि हिरञ्ञस्सेव, को पन वादो रूपियस्स ! तस्स खो पन, भन्ते, सेट्ठिस्स गहपतिस्स एवरूपो भत्तभोगो अहोसि – कणाजकं भुञ्जति बिलङ्गदुतियं। एवरूपो वत्थभोगो अहोसि – साणं धारेति तिपक्खवसनं। एवरूपो यानभोगो अहोसि – जज्जररथकेन याति पण्णछत्तकेन धारियमानेना’’ति।
‘‘एवमेतं, महाराज, एवमेतं, महाराज! असप्पुरिसो खो, महाराज, उळारे भोगे लभित्वा नेवत्तानं सुखेति पीणेति, न मातापितरो सुखेति पीणेति, न पुत्तदारं सुखेति पीणेति, न दासकम्मकरपोरिसे सुखेति पीणेति, न मित्तामच्चे सुखेति पीणेति, न समणब्राह्मणेसु उद्धग्गिकं दक्खिणं पतिट्ठापेति सोवग्गिकं सुखविपाकं सग्गसंवत्तनिकं। तस्स ते भोगे एवं सम्मा अपरिभुञ्जियमाने अपरिभुञ्जमानो (सब्बत्थ) राजानो वा हरन्ति चोरा वा हरन्ति अग्गि वा डहति उदकं वा वहति अप्पिया वा दायादा हरन्ति। एवंस ते एवं सन्ते (सी॰ पी॰), महाराज, भोगा सम्मा अपरिभुञ्जियमाना परिक्खयं गच्छन्ति, नो परिभोगं।
‘‘सेय्यथापि, महाराज, अमनुस्सट्ठाने पोक्खरणी अच्छोदका सीतोदका सातोदका सेतोदका सुपतित्था रमणीया। तं जनो नेव हरेय्य न पिवेय्य न नहायेय्य न यथापच्चयं वा करेय्य। एवञ्हि तं, महाराज, उदकं सम्मा अपरिभुञ्जियमानं अपरिभुञ्जमानं (स्या॰ कं॰) परिक्खयं गच्छेय्य , नो परिभोगं। एवमेव खो, महाराज, असप्पुरिसो उळारे भोगे लभित्वा नेवत्तानं सुखेति पीणेति, न मातापितरो सुखेति पीणेति, न पुत्तदारं सुखेति पीणेति, न दासकम्मकरपोरिसे सुखेति पीणेति, न मित्तामच्चे सुखेति पीणेति, न समणब्राह्मणेसु उद्धग्गिकं दक्खिणं पतिट्ठापेति सोवग्गिकं सुखविपाकं सग्गसंवत्तनिकं। तस्स ते भोगे एवं सम्मा अपरिभुञ्जियमाने राजानो वा हरन्ति चोरा वा हरन्ति अग्गि वा डहति उदकं वा वहति अप्पिया वा दायादा हरन्ति। एवंस ते एवं सन्ते (सी॰ पी॰), महाराज, भोगा सम्मा अपरिभुञ्जियमाना परिक्खयं गच्छन्ति, नो परिभोगं।
‘‘सप्पुरिसो च खो, महाराज, उळारे भोगे लभित्वा अत्तानं सुखेति पीणेति, मातापितरो सुखेति पीणेति, पुत्तदारं सुखेति पीणेति, दासकम्मकरपोरिसे सुखेति पीणेति, मित्तामच्चे सुखेति पीणेति, समणब्राह्मणेसु उद्धग्गिकं दक्खिणं पतिट्ठापेति सोवग्गिकं सुखविपाकं सग्गसंवत्तनिकं। तस्स ते भोगे एवं सम्मा परिभुञ्जियमाने नेव राजानो हरन्ति , न चोरा हरन्ति, न अग्गि डहति, न उदकं वहति, न अप्पिया दायादा हरन्ति। एवंस ते, महाराज, भोगा सम्मा परिभुञ्जियमाना परिभोगं गच्छन्ति, नो परिक्खयं।
‘‘सेय्यथापि, महाराज, गामस्स वा निगमस्स वा अविदूरे पोक्खरणी अच्छोदका सीतोदका सातोदका सेतोदका सुपतित्था रमणीया। तञ्च उदकं जनो हरेय्यपि पिवेय्यपि नहायेय्यपि यथापच्चयम्पि करेय्य। एवञ्हि तं, महाराज, उदकं सम्मा परिभुञ्जियमानं परिभोगं गच्छेय्य, नो परिक्खयं। एवमेव खो, महाराज, सप्पुरिसो उळारे भोगे लभित्वा अत्तानं सुखेति पीणेति, मातापितरो सुखेति पीणेति, पुत्तदारं सुखेति पीणेति, दासकम्मकरपोरिसे सुखेति पीणेति, मित्तामच्चे सुखेति पीणेति, समणब्राह्मणेसु उद्धग्गिकं दक्खिणं पतिट्ठापेति सोवग्गिकं सुखविपाकं सग्गसंवत्तनिकं। तस्स ते भोगे एवं सम्मा परिभुञ्जियमाने नेव राजानो हरन्ति, न चोरा हरन्ति, न अग्गि डहति, न उदकं वहति, न अप्पिया दायादा हरन्ति। एवंस ते, महाराज, भोगा सम्मा परिभुञ्जियमाना परिभोगं गच्छन्ति, नो परिक्खय’’न्ति।
‘‘अमनुस्सट्ठाने उदकंव सीतं,
तदपेय्यमानं परिसोसमेति।
एवं धनं कापुरिसो लभित्वा,
नेवत्तना भुञ्जति नो ददाति॥
धीरो च विञ्ञू अधिगम्म भोगे,
सो भुञ्जति किच्चकरो च होति।
सो ञातिसङ्घं निसभो भरित्वा,
अनिन्दितो सग्गमुपेति ठान’’न्ति॥
१०. दुतियअपुत्तकसुत्तं
१३१. अथ खो राजा पसेनदि कोसलो दिवा दिवस्स येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसिन्नं खो राजानं पसेनदिं कोसलं भगवा एतदवोच – ‘‘हन्द, कुतो नु त्वं, महाराज, आगच्छसि दिवा दिवस्सा’’ति?
‘‘इध, भन्ते, सावत्थियं सेट्ठि गहपति कालङ्कतो। तमहं अपुत्तकं सापतेय्यं राजन्तेपुरं अतिहरित्वा आगच्छामि। सतं, भन्ते, सतसहस्सानि हिरञ्ञस्सेव, को पन वादो रूपियस्स! तस्स खो पन, भन्ते, सेट्ठिस्स गहपतिस्स एवरूपो भत्तभोगो अहोसि – कणाजकं भुञ्जति बिलङ्गदुतियं। एवरूपो वत्थभोगो अहोसि – साणं धारेति तिपक्खवसनं । एवरूपो यानभोगो अहोसि – जज्जररथकेन याति पण्णछत्तकेन धारियमानेना’’ति।
‘‘एवमेतं, महाराज, एवमेतं, महाराज! भूतपुब्बं सो, महाराज, सेट्ठि गहपति तग्गरसिखिं नाम पच्चेकसम्बुद्धं पिण्डपातेन पटिपादेसि। ‘देथ समणस्स पिण्ड’न्ति वत्वा उट्ठायासना पक्कामि। दत्वा च पन पच्छा विप्पटिसारी अहोसि – ‘वरमेतं पिण्डपातं दासा वा कम्मकरा वा भुञ्जेय्यु’न्ति। भातु च पन एकपुत्तकं सापतेय्यस्स कारणा जीविता वोरोपेसि।
‘‘यं खो सो, महाराज, सेट्ठि गहपति तग्गरसिखिं पच्चेकसम्बुद्धं पिण्डपातेन पटिपादेसि, तस्स कम्मस्स विपाकेन सत्तक्खत्तुं सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जि। तस्सेव कम्मस्स विपाकावसेसेन इमिस्सायेव सावत्थिया सत्तक्खत्तुं सेट्ठित्तं कारेसि। यं खो सो, महाराज, सेट्ठि गहपति दत्वा पच्छा विप्पटिसारी अहोसि – ‘वरमेतं पिण्डपातं दासा वा कम्मकरा वा भुञ्जेय्यु’न्ति, तस्स कम्मस्स विपाकेन नास्सुळाराय भत्तभोगाय चित्तं नमति, नास्सुळाराय वत्थभोगाय चित्तं नमति, नास्सुळाराय यानभोगाय चित्तं नमति, नास्सुळारानं पञ्चन्नं कामगुणानं भोगाय चित्तं नमति। यं खो सो, महाराज, सेट्ठि गहपति भातु च पन एकपुत्तकं सापतेय्यस्स कारणा जीविता वोरोपेसि, तस्स कम्मस्स विपाकेन बहूनि वस्सानि बहूनि वस्ससतानि बहूनि वस्ससहस्सानि बहूनि वस्ससतसहस्सानि निरये पच्चित्थ। तस्सेव कम्मस्स विपाकावसेसेन इदं सत्तमं अपुत्तकं सापतेय्यं राजकोसं पवेसेति। तस्स खो, महाराज, सेट्ठिस्स गहपतिस्स पुराणञ्च पुञ्ञं परिक्खीणं, नवञ्च पुञ्ञं अनुपचितं। अज्ज पन, महाराज, सेट्ठि गहपति महारोरुवे निरये पच्चती’’ति । ‘‘एवं, भन्ते, सेट्ठि गहपति महारोरुवं निरयं उपपन्नो’’ति। ‘‘एवं , महाराज, सेट्ठि गहपति महारोरुवं निरयं उपपन्नो’’ति। इदमवोच…पे॰…।
‘‘धञ्ञं धनं रजतं जातरूपं, परिग्गहं वापि यदत्थि किञ्चि।
दासा कम्मकरा पेस्सा, ये चस्स अनुजीविनो॥
‘‘सब्बं नादाय गन्तब्बं, सब्बं निक्खिप्पगामिनं निक्खीपगामिनं (स्या॰ कं॰ क॰)।
यञ्च करोति कायेन, वाचाय उद चेतसा॥
‘‘तञ्हि तस्स सकं होति, तञ्च आदाय गच्छति।
तञ्चस्स अनुगं होति, छायाव अनपायिनी॥
‘‘तस्मा करेय्य कल्याणं, निचयं सम्परायिकं।
पुञ्ञानि परलोकस्मिं, पतिट्ठा होन्ति पाणिन’’न्ति॥
दुतियो वग्गो।
तस्सुद्दानं –
जटिला पञ्च राजानो, दोणपाककुरेन च।
सङ्गामेन द्वे वुत्तानि, मल्लिका धीतरा (बहूसु) द्वे अप्पमादेन च।
अपुत्तकेन द्वे वुत्ता, वग्गो तेन पवुच्चतीति॥
३. ततियवग्गो
१. पुग्गलसुत्तं
१३२. सावत्थिनिदानं । अथ खो राजा पसेनदि कोसलो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो राजानं पसेनदिं कोसलं भगवा एतदवोच – ‘‘चत्तारोमे, महाराज, पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं। कतमे चत्तारो? तमोतमपरायनो, तमोजोतिपरायनो, जोतितमपरायनो, जोतिजोतिपरायनो’’।
‘‘कथञ्च, महाराज पुग्गलो तमोतमपरायनो होति? इध, महाराज, एकच्चो पुग्गलो नीचे कुले पच्चाजातो होति, चण्डालकुले वा वेनकुले वेणकुले (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰) वा नेसादकुले वा रथकारकुले वा पुक्कुसकुले वा दलिद्दे अप्पन्नपानभोजने कसिरवुत्तिके , यत्थ कसिरेन घासच्छादो लब्भति। सो च होति दुब्बण्णो दुद्दसिको ओकोटिमको बव्हाबाधो बह्वाबाधो (क॰) काणो वा कुणी वा खञ्जो वा पक्खहतो वा, न लाभी अन्नस्स पानस्स वत्थस्स यानस्स मालागन्धविलेपनस्स सेय्यावसथपदीपेय्यस्स। सो कायेन दुच्चरितं चरति, वाचाय दुच्चरितं चरति, मनसा दुच्चरितं चरति। सो कायेन दुच्चरितं चरित्वा वाचाय दुच्चरितं चरित्वा मनसा दुच्चरितं चरित्वा, कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति।
‘‘सेय्यथापि, महाराज , पुरिसो अन्धकारा वा अन्धकारं गच्छेय्य, तमा वा तमं गच्छेय्य, लोहितमला वा लोहितमलं गच्छेय्य। तथूपमाहं, महाराज, इमं पुग्गलं वदामि। एवं खो, महाराज, पुग्गलो तमोतमपरायनो होति।
‘‘कथञ्च, महाराज, पुग्गलो तमोजोतिपरायनो होति? इध, महाराज, एकच्चो पुग्गलो नीचे कुले पच्चाजातो होति, चण्डालकुले वा वेनकुले वा नेसादकुले वा रथकारकुले वा पुक्कुसकुले वा दलिद्दे अप्पन्नपानभोजने कसिरवुत्तिके, यत्थ कसिरेन घासच्छादो लब्भति। सो च खो होति दुब्बण्णो दुद्दसिको ओकोटिमको बव्हाबाधो, काणो वा कुणी वा खञ्जो वा पक्खहतो वा, न लाभी अन्नस्स पानस्स वत्थस्स यानस्स मालागन्धविलेपनस्स सेय्यावसथपदीपेय्यस्स। सो कायेन सुचरितं चरति, वाचाय सुचरितं चरति, मनसा सुचरितं चरति। सो कायेन सुचरितं चरित्वा वाचाय सुचरितं चरित्वा मनसा सुचरितं चरित्वा, कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति।
‘‘सेय्यथापि, महाराज, पुरिसो पथविया वा पल्लङ्कं आरोहेय्य, पल्लङ्का वा अस्सपिट्ठिं आरोहेय्य, अस्सपिट्ठिया वा हत्थिक्खन्धं आरोहेय्य, हत्थिक्खन्धा वा पासादं आरोहेय्य। तथूपमाहं, महाराज, इमं पुग्गलं वदामि। एवं खो, महाराज, पुग्गलो तमोजोतिपरायनो होति।
‘‘कथञ्च, महाराज, पुग्गलो जोतितमपरायनो होति? इध , महाराज, एकच्चो पुग्गलो उच्चे कुले पच्चाजातो होति, खत्तियमहासालकुले वा ब्राह्मणमहासालकुले वा गहपतिमहासालकुले वा, अड्ढे महद्धने महाभोगे पहूतजातरूपरजते पहूतवित्तूपकरणे पहूतधनधञ्ञे। सो च होति अभिरूपो दस्सनीयो पासादिको, परमाय वण्णपोक्खरताय समन्नागतो, लाभी अन्नस्स पानस्स वत्थस्स यानस्स मालागन्धविलेपनस्स सेय्यावसथपदीपेय्यस्स। सो कायेन दुच्चरितं चरति, वाचाय दुच्चरितं चरति, मनसा दुच्चरितं चरति। सो कायेन दुच्चरितं चरित्वा वाचाय दुच्चरितं चरित्वा मनसा दुच्चरितं चरित्वा, कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति।
‘‘सेय्यथापि, महाराज, पुरिसो पासादा वा हत्थिक्खन्धं ओरोहेय्य, हत्थिक्खन्धा वा अस्सपिट्ठिं ओरोहेय्य, अस्सपिट्ठिया वा पल्लङ्कं ओरोहेय्य, पल्लङ्का वा पथविं ओरोहेय्य, पथविया वा अन्धकारं पविसेय्य। तथूपमाहं, महाराज, इमं पुग्गलं वदामि। एवं खो, महाराज, पुग्गलो जोतितमपरायनो होति।
‘‘कथञ्च, महाराज, पुग्गलो जोतिजोतिपरायनो होति? इध, महाराज, एकच्चो पुग्गलो उच्चे कुले पच्चाजातो होति, खत्तियमहासालकुले वा ब्राह्मणमहासालकुले वा गहपतिमहासालकुले वा, अड्ढे महद्धने महाभोगे पहूतजातरूपरजते पहूतवित्तूपकरणे पहूतधनधञ्ञे। सो च होति अभिरूपो दस्सनीयो पासादिको, परमाय वण्णपोक्खरताय समन्नागतो , लाभी अन्नस्स पानस्स वत्थस्स यानस्स मालागन्धविलेपनस्स सेय्यावसथपदीपेय्यस्स। सो कायेन सुचरितं चरति, वाचाय सुचरितं चरति, मनसा सुचरितं चरति। सो कायेन सुचरितं चरित्वा वाचाय सुचरितं चरित्वा मनसा सुचरितं चरित्वा, कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति।
‘‘सेय्यथापि, महाराज, पुरिसो पल्लङ्का वा पल्लङ्कं सङ्कमेय्य, अस्सपिट्ठिया वा अस्सपिट्ठिं सङ्कमेय्य, हत्थिक्खन्धा वा हत्थिक्खन्धं सङ्कमेय्य, पासादा वा पासादं सङ्कमेय्य। तथूपमाहं, महाराज, इमं पुग्गलं वदामि। एवं खो, महाराज, पुग्गलो जोतिजोतिपरायनो होति। इमे खो, महाराज, चत्तारो पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मि’’न्ति। इदमवोच…पे॰…
‘‘दलिद्दो पुरिसो राज, अस्सद्धो होति मच्छरी।
कदरियो पापसङ्कप्पो, मिच्छादिट्ठि अनादरो॥
‘‘समणे ब्राह्मणे वापि, अञ्ञे वापि वनिब्बके।
अक्कोसति परिभासति, नत्थिको होति रोसको॥
‘‘ददमानं निवारेति, याचमानान भोजनं।
तादिसो पुरिसो राज, मीयमानो जनाधिप।
उपेति निरयं घोरं, तमोतमपरायनो॥
‘‘दलिद्दो पुरिसो राज, सद्धो होति अमच्छरी।
ददाति सेट्ठसङ्कप्पो, अब्यग्गमनसो नरो॥
‘‘समणे ब्राह्मणे वापि, अञ्ञे वापि वनिब्बके।
उट्ठाय अभिवादेति, समचरियाय सिक्खति॥
‘‘ददमानं न वारेति न निवारेति (सी॰), याचमानान भोजनं।
तादिसो पुरिसो राज, मीयमानो जनाधिप।
उपेति तिदिवं ठानं, तमोजोतिपरायनो॥
‘‘अड्ढो चे अड्ढो वे (पी॰ क॰) पुरिसो राज, अस्सद्धो होति मच्छरी।
कदरियो पापसङ्कप्पो, मिच्छादिट्ठि अनादरो॥
‘‘समणे ब्राह्मणे वापि, अञ्ञे वापि वनिब्बके।
अक्कोसति परिभासति, नत्थिको होति रोसको॥
‘‘ददमानं निवारेति, याचमानान भोजनं।
तादिसो पुरिसो राज, मीयमानो जनाधिप।
उपेति निरयं घोरं, जोतितमपरायनो॥
‘‘अड्ढो चे पुरिसो राज, सद्धो होति अमच्छरी।
ददाति सेट्ठसङ्कप्पो, अब्यग्गमनसो नरो॥
‘‘समणे ब्राह्मणे वापि, अञ्ञे वापि वनिब्बके।
उट्ठाय अभिवादेति, समचरियाय सिक्खति॥
‘‘ददमानं न वारेति, याचमानान भोजनं।
तादिसो पुरिसो राज, मीयमानो जनाधिप।
उपेति तिदिवं ठानं, जोतिजोतिपरायनो’’ति॥
२. अय्यिकासुत्तं
१३३. सावत्थिनिदानं । एकमन्तं निसिन्नं खो राजानं पसेनदिं कोसलं भगवा एतदवोच – ‘‘हन्द, कुतो नु त्वं, महाराज, आगच्छसि दिवादिवस्सा’’ति?
‘‘अय्यिका मे, भन्ते, कालङ्कता जिण्णा वुड्ढा महल्लिका अद्धगता वयोअनुप्पत्ता वीसवस्ससतिका जातिया। अय्यिका खो पन मे, भन्ते, पिया होति मनापा। हत्थिरतनेन चेपाहं, भन्ते, लभेय्यं ‘मा मे अय्यिका कालमकासी’ति, हत्थिरतनम्पाहं ददेय्यं – ‘मा मे अय्यिका कालमकासी’ति। अस्सरतनेन चेपाहं, भन्ते, लभेय्यं ‘मा मे अय्यिका कालमकासी’ति, अस्सरतनम्पाहं ददेय्यं – ‘मा मे अय्यिका कालमकासी’ति। गामवरेन चेपाहं भन्ते, लभेय्यं ‘मा मे अय्यिका कालमकासी’ति, गामवरम्पाहं ददेय्यं – ‘मा मे अय्यिका कालमकासी’ति। जनपदपदेसेन जनपदेन (सी॰ स्या॰ पी॰) चेपाहं, भन्ते, लभेय्यं ‘मा मे अय्यिका कालमकासी’ति, जनपदपदेसम्पाहं ददेय्यं – ‘मा मे अय्यिका कालमकासी’ति। ‘सब्बे सत्ता, महाराज, मरणधम्मा मरणपरियोसाना मरणं अनतीता’ति। ‘अच्छरियं, भन्ते, अब्भुतं, भन्ते! यावसुभासितमिदं, भन्ते, भगवता – सब्बे सत्ता मरणधम्मा मरणपरियोसाना मरणं अनतीता’’’ति।
‘‘एवमेतं, महाराज, एवमेतं, महाराज! सब्बे सत्ता मरणधम्मा मरणपरियोसाना मरणं अनतीता। सेय्यथापि, महाराज, यानि कानिचि कुम्भकारभाजनानि आमकानि चेव पक्कानि च सब्बानि तानि भेदनधम्मानि भेदनपरियोसानानि भेदनं अनतीतानि; एवमेव खो, महाराज, सब्बे सत्ता मरणधम्मा मरणपरियोसाना मरणं अनतीता’’ति। इदमवोच…पे॰…
‘‘सब्बे सत्ता मरिस्सन्ति, मरणन्तञ्हि जीवितं।
यथाकम्मं गमिस्सन्ति, पुञ्ञपापफलूपगा।
निरयं पापकम्मन्ता, पुञ्ञकम्मा च सुग्गतिं॥
‘‘तस्मा करेय्य कल्याणं, निचयं सम्परायिकं।
पुञ्ञानि परलोकस्मिं, पतिट्ठा होन्ति पाणिन’’न्ति॥
३. लोकसुत्तं
१३४. सावत्थिनिदानं । एकमन्तं निसिन्नो खो राजा पसेनदि कोसलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कति नु खो, भन्ते, लोकस्स धम्मा उप्पज्जमाना उप्पज्जन्ति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराया’’ति? ‘‘तयो खो, महाराज, लोकस्स धम्मा उप्पज्जमाना उप्पज्जन्ति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय। कतमे तयो? लोभो खो, महाराज, लोकस्स धम्मो, उप्पज्जमानो उप्पज्जति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय। दोसो खो, महाराज, लोकस्स धम्मो, उप्पज्जमानो उप्पज्जति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय। मोहो खो, महाराज, लोकस्स धम्मो, उप्पज्जमानो उप्पज्जति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराय। इमे खो, महाराज, तयो लोकस्स धम्मा उप्पज्जमाना उप्पज्जन्ति अहिताय दुक्खाय अफासुविहाराया’’ति। इदमवोच…पे॰…
‘‘लोभो दोसो च मोहो च, पुरिसं पापचेतसं।
हिंसन्ति अत्तसम्भूता, तचसारंव सम्फल’’न्ति॥
४. इस्सत्तसुत्तं
१३५. सावत्थिनिदानं। एकमन्तं निसिन्नो खो राजा पसेनदि कोसलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कत्थ नु खो, भन्ते, दानं दातब्ब’’न्ति? ‘‘यत्थ खो, महाराज, चित्तं पसीदती’’ति। ‘‘कत्थ पन, भन्ते, दिन्नं महप्फल’’न्ति? ‘‘अञ्ञं खो एतं, महाराज, कत्थ दानं दातब्बं, अञ्ञं पनेतं कत्थ दिन्नं महप्फलन्ति? सीलवतो खो, महाराज, दिन्नं महप्फलं, नो तथा दुस्सीले। तेन हि, महाराज, तञ्ञेवेत्थ पटिपुच्छिस्सामि। यथा, ते खमेय्य, तथा नं ब्याकरेय्यासि। तं किं मञ्ञसि, महाराज, इध त्यस्स युद्धं पच्चुपट्ठितं सङ्गामो समुपब्यूळ्हो समूपब्बूळ्हो (सी॰), समुपब्बुळ्हो (पी॰)। अथ आगच्छेय्य खत्तियकुमारो असिक्खितो अकतहत्थो अकतयोग्गो अकतूपासनो भीरु छम्भी उत्रासी पलायी। भरेय्यासि तं पुरिसं, अत्थो च ते तादिसेन पुरिसेना’’ति? ‘‘नाहं, भन्ते, भरेय्यं तं पुरिसं, न च मे अत्थो तादिसेन पुरिसेना’’ति। ‘‘अथ आगच्छेय्य ब्राह्मणकुमारो असिक्खितो…पे॰… अथ आगच्छेय्य वेस्सकुमारो असिक्खितो…पे॰… अथ आगच्छेय्य सुद्दकुमारो असिक्खितो…पे॰… न च मे अत्थो तादिसेन पुरिसेना’’ति।
‘‘तं किं मञ्ञसि, महाराज, इध त्यस्स युद्धं पच्चुपट्ठितं सङ्गामो समुपब्यूळ्हो। अथ आगच्छेय्य खत्तियकुमारो सुसिक्खितो कतहत्थो कतयोग्गो कतूपासनो अभीरु अच्छम्भी अनुत्रासी अपलायी। भरेय्यासि तं पुरिसं, अत्थो च ते तादिसेन पुरिसेना’’ति? ‘‘भरेय्याहं, भन्ते , तं पुरिसं, अत्थो च मे तादिसेन पुरिसेना’’ति। ‘‘अथ आगच्छेय्य ब्राह्मणकुमारो…पे॰… अथ आगच्छेय्य वेस्सकुमारो…पे॰… अथ आगच्छेय्य सुद्दकुमारो सुसिक्खितो कतहत्थो कतयोग्गो कतूपासनो अभीरु अच्छम्भी अनुत्रासी अपलायी। भरेय्यासि तं पुरिसं, अत्थो च ते तादिसेन पुरिसेना’’ति? ‘‘भरेय्याहं, भन्ते, तं पुरिसं, अत्थो च मे तादिसेन पुरिसेना’’ति।
‘‘एवमेव खो, महाराज, यस्मा कस्मा चेपि यस्मा चेपि (सी॰ स्या॰ कं॰ क॰) कुला अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो होति, सो च होति पञ्चङ्गविप्पहीनो पञ्चङ्गसमन्नागतो, तस्मिं दिन्नं महप्फलं होति। कतमानि पञ्चङ्गानि पहीनानि होन्ति? कामच्छन्दो पहीनो होति, ब्यापादो पहीनो होति, थिनमिद्धं पहीनं होति, उद्धच्चकुक्कुच्चं पहीनं होति, विचिकिच्छा पहीना होति। इमानि पञ्चङ्गानि पहीनानि होन्ति। कतमेहि पञ्चहङ्गेहि समन्नागतो होति? असेक्खेन सीलक्खन्धेन समन्नागतो होति, असेक्खेन समाधिक्खन्धेन समन्नागतो होति, असेक्खेन पञ्ञाक्खन्धेन समन्नागतो होति, असेक्खेन विमुत्तिक्खन्धेन समन्नागतो होति, असेक्खेन विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धेन समन्नागतो होति। इमेहि पञ्चहङ्गेहि समन्नागतो होति। इति पञ्चङ्गविप्पहीने पञ्चङ्गसमन्नागते दिन्नं महप्फल’’न्ति। इदमवोच भगवा…पे॰… सत्था –
‘‘इस्सत्तं इस्सत्थं (सी॰ स्या॰ कं॰) बलवीरियञ्च बलविरियञ्च (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰), यस्मिं विज्जेथ माणवे।
तं युद्धत्थो भरे राजा, नासूरं जातिपच्चया॥
‘‘तथेव खन्तिसोरच्चं, धम्मा यस्मिं पतिट्ठिता।
अरियवुत्तिं मेधाविं, हीनजच्चम्पि पूजये॥
‘‘कारये अस्समे रम्मे, वासयेत्थ बहुस्सुते।
पपञ्च विवने कयिरा, दुग्गे सङ्कमनानि च॥
‘‘अन्नं पानं खादनीयं, वत्थसेनासनानि च।
ददेय्य उजुभूतेसु, विप्पसन्नेन चेतसा॥
‘‘यथा हि मेघो थनयं, विज्जुमाली सतक्ककु।
थलं निन्नञ्च पूरेति, अभिवस्सं वसुन्धरं॥
‘‘तथेव सद्धो सुतवा, अभिसङ्खच्च भोजनं।
वनिब्बके तप्पयति, अन्नपानेन पण्डितो॥
‘‘आमोदमानो पकिरेति, देथ देथाति भासति।
तं हिस्स गज्जितं होति, देवस्सेव पवस्सतो।
सा पुञ्ञधारा विपुला, दातारं अभिवस्सती’’ति॥
५. पब्बतूपमसुत्तं
१३६. सावत्थिनिदानं । एकमन्तं निसिन्नं खो राजानं पसेनदिं कोसलं भगवा एतदवोच – ‘‘हन्द, कुतो नु त्वं, महाराज, आगच्छसि दिवा दिवस्सा’’ति? ‘‘यानि तानि, भन्ते, रञ्ञं खत्तियानं मुद्धावसित्तानं इस्सरियमदमत्तानं कामगेधपरियुट्ठितानं जनपदत्थावरियप्पत्तानं महन्तं पथविमण्डलं अभिविजिय अज्झावसन्तानं राजकरणीयानि भवन्ति, तेसु ख्वाहं, एतरहि उस्सुक्कमापन्नो’’ति।
‘‘तं किं मञ्ञसि, महाराज, इध ते पुरिसो आगच्छेय्य पुरत्थिमाय दिसाय सद्धायिको पच्चयिको। सो तं उपसङ्कमित्वा एवं वदेय्य – ‘यग्घे, महाराज, जानेय्यासि, अहं आगच्छामि पुरत्थिमाय दिसाय। तत्थद्दसं महन्तं पब्बतं अब्भसमं सब्बे पाणे निप्पोथेन्तो आगच्छति। यं ते, महाराज, करणीयं, तं करोही’ति। अथ दुतियो पुरिसो आगच्छेय्य पच्छिमाय दिसाय…पे॰… अथ ततियो पुरिसो आगच्छेय्य उत्तराय दिसाय…पे॰… अथ चतुत्थो पुरिसो आगच्छेय्य दक्खिणाय दिसाय सद्धायिको पच्चयिको। सो तं उपसङ्कमित्वा एवं वदेय्य – ‘यग्घे महाराज, जानेय्यासि, अहं आगच्छामि दक्खिणाय दिसाय। तत्थद्दसं महन्तं पब्बतं अब्भसमं सब्बे पाणे निप्पोथेन्तो आगच्छति। यं ते, महाराज, करणीयं तं करोही’ति। एवरूपे ते, महाराज, महति महब्भये समुप्पन्ने दारुणे मनुस्सक्खये मनुस्सकाये (क॰) दुल्लभे मनुस्सत्ते किमस्स करणीय’’न्ति?
‘‘एवरूपे मे, भन्ते, महति महब्भये समुप्पन्ने दारुणे मनुस्सक्खये दुल्लभे मनुस्सत्ते किमस्स करणीयं अञ्ञत्र धम्मचरियाय अञ्ञत्र समचरियाय अञ्ञत्र कुसलकिरियाय अञ्ञत्र पुञ्ञकिरियाया’’ति?
‘‘आरोचेमि खो ते, महाराज, पटिवेदेमि खो ते, महाराज, अधिवत्तति खो तं, महाराज, जरामरणं। अधिवत्तमाने चे ते, महाराज, जरामरणे किमस्स करणीय’’न्ति? ‘‘अधिवत्तमाने च मे, भन्ते, जरामरणे किमस्स करणीयं अञ्ञत्र धम्मचरियाय समचरियाय कुसलकिरियाय पुञ्ञकिरियाय? यानि तानि, भन्ते, रञ्ञं खत्तियानं मुद्धावसित्तानं इस्सरियमदमत्तानं कामगेधपरियुट्ठितानं जनपदत्थावरियप्पत्तानं महन्तं पथविमण्डलं अभिविजिय अज्झावसन्तानं हत्थियुद्धानि भवन्ति; तेसम्पि, भन्ते, हत्थियुद्धानं नत्थि गति नत्थि विसयो अधिवत्तमाने जरामरणे। यानिपि तानि, भन्ते, रञ्ञं खत्तियानं मुद्धावसित्तानं…पे॰… अज्झावसन्तानं अस्सयुद्धानि भवन्ति…पे॰… रथयुद्धानि भवन्ति …पे॰… पत्तियुद्धानि भवन्ति; तेसम्पि , भन्ते, पत्तियुद्धानं नत्थि गति नत्थि विसयो अधिवत्तमाने जरामरणे। सन्ति खो पन, भन्ते, इमस्मिं राजकुले मन्तिनो महामत्ता, ये पहोन्ति येसं होन्ति (क॰) आगते पच्चत्थिके मन्तेहि भेदयितुं। तेसम्पि, भन्ते, मन्तयुद्धानं नत्थि गति नत्थि विसयो अधिवत्तमाने जरामरणे। संविज्जति खो पन, भन्ते, इमस्मिं राजकुले पहूतं हिरञ्ञसुवण्णं भूमिगतञ्चेव वेहासट्ठञ्च, येन मयं पहोम आगते पच्चत्थिके धनेन उपलापेतुं। तेसम्पि, भन्ते, धनयुद्धानं नत्थि गति नत्थि विसयो अधिवत्तमाने जरामरणे। अधिवत्तमाने च मे, भन्ते, जरामरणे किमस्स करणीयं अञ्ञत्र धम्मचरियाय समचरियाय कुसलकिरियाय पुञ्ञकिरियाया’’ति?
‘‘एवमेतं, महाराज, एवमेतं, महाराज! अधिवत्तमाने जरामरणे किमस्स करणीयं अञ्ञत्र धम्मचरियाय समचरियाय कुसलकिरियाय पुञ्ञकिरियाया’’ति? इदमवोच भगवा…पे॰… सत्था –
‘‘यथापि सेला विपुला, नभं आहच्च पब्बता।
समन्तानुपरियायेय्युं, निप्पोथेन्तो चतुद्दिसा॥
‘‘एवं जरा च मच्चु च, अधिवत्तन्ति पाणिने पाणिनो (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)।
खत्तिये ब्राह्मणे वेस्से, सुद्दे चण्डालपुक्कुसे।
न किञ्चि न कञ्चि (?) परिवज्जेति, सब्बमेवाभिमद्दति॥
‘‘न तत्थ हत्थीनं भूमि, न रथानं न पत्तिया।
न चापि मन्तयुद्धेन, सक्का जेतुं धनेन वा॥
‘‘तस्मा हि पण्डितो पोसो, सम्पस्सं अत्थमत्तनो।
बुद्धे धम्मे च सङ्घे च, धीरो सद्धं निवेसये॥
‘‘यो धम्मं चरि धम्मचारी (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰) कायेन, वाचाय उद चेतसा।
इधेव नं पसंसन्ति, पेच्च सग्गे पमोदती’’ति॥
ततियो वग्गो।
तस्सुद्दानं –
पुग्गलो अय्यिका लोको, इस्सत्तं इस्सत्थं (सी॰ स्या॰ कं॰) पब्बतूपमा।
देसितं बुद्धसेट्ठेन, इमं कोसलपञ्चकन्ति॥
कोसलसंयुत्तं समत्तं।