१३. एकपुग्गलवग्गवण्णना
१७०. एकपुग्गलवग्गस्स एकपुग्गलोति एको पुग्गलो। एत्थ एकोति दुतियादिपटिक्खेपत्थो गणनपरिच्छेदो। पुग्गलोति सम्मुतिकथा, न परमत्थकथा। बुद्धस्स हि भगवतो दुविधा देसना – सम्मुतिदेसना, परमत्थदेसना चाति। तत्थ ‘‘पुग्गलो सत्तो इत्थी पुरिसो खत्तियो ब्राह्मणो देवो मारो’’ति सम्मुतिदेसना, ‘‘अनिच्चं दुक्खं अनत्ता खन्धा धातू आयतनानि सतिपट्ठाना’’ति एवरूपा परमत्थदेसना। तत्थ भगवा ये सम्मुतिवसेन देसनं सुत्वा अत्थं पटिविज्झित्वा मोहं पहाय विसेसं अधिगन्तुं समत्था, तेसं सम्मुतिदेसनं देसेति। ये पन परमत्थवसेन देसनं सुत्वा अत्थं पटिविज्झित्वा मोहं पहाय विसेसमधिगन्तुं समत्था, तेसं परमत्थदेसनं देसेति।
तत्रायं उपमा – यथा हि देसभासाकुसलो तिण्णं वेदानं अत्थसंवण्णनको आचरियो ये दमिळभासाय वुत्ते अत्थं जानन्ति, तेसं दमिळभासाय आचिक्खति। ये अन्धभासादीसु अञ्ञतराय भासाय
‘‘दुवे सच्चानि अक्खासि, सम्बुद्धो वदतं वरो।
सम्मुतिं परमत्थञ्च, ततियं नुपलब्भति॥
‘‘सङ्केतवचनं सच्चं, लोकसम्मुतिकारणा।
परमत्थवचनं सच्चं, धम्मानं भूतकारणा॥
‘‘तस्मा
सम्मुतिं वोहरन्तस्स, मुसावादो न जायती’’ति॥
अपिच अट्ठहि कारणेहि भगवा पुग्गलकथं कथेति – हिरोत्तप्पदीपनत्थं, कम्मस्सकतादीपनत्थं, पच्चत्तपुरिसकारदीपनत्थं, आनन्तरियदीपनत्थं, ब्रह्मविहारदीपनत्थं, पुब्बेनिवासदीपनत्थं, दक्खिणाविसुद्धिदीपनत्थं, लोकसम्मुतिया अप्पहानत्थञ्चाति। ‘‘खन्धधातुआयतनानि हिरोत्तप्पदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति।
‘‘खन्धा कम्मस्सका, धातुयो आयतनानी’’ति वुत्तेपि एसेव नयो। तस्मा भगवा कम्मस्सकतादीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति।
‘‘वेळुवनादयो महाविहारा खन्धेहि कारापिता, धातूहि आयतनेही’’ति वुत्तेपि एसेव नयो। तस्मा भगवा पच्चत्तपुरिसकारदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति।
‘‘खन्धा आनन्तरियदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति।
‘‘खन्धा मेत्तायन्ति, धातुयो आयतनानी’’ति वुत्तेपि एसेव नयो। तस्मा भगवा ब्रह्मविहारदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति।
‘‘खन्धा पुब्बेनिवासमनुस्सरन्ति, धातुयो आयतनानी’’ति वुत्तेपि एसेव नयो। तस्मा भगवा पुब्बेनिवासदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति।
‘‘खन्धा दक्खिणाविसुद्धिदीपनत्थं पुग्गलकथं कथेति।
लोकसम्मुतिञ्च लोकसम्मुतिया अप्पहानत्थम्पि पुग्गलकथं कथेति।
इति एको च सो पुग्गलो चाति एकपुग्गलो। केनट्ठेन एकपुग्गलो? असदिसट्ठेन गुणविसिट्ठट्ठेन असमसमट्ठेनाति। सो हि दसन्नं पारमीनं पटिपाटिया आवज्जनं आदिं कत्वा बोधिसम्भारगुणेहि चेव बुद्धगुणेहि च सेसमहाजनेन असदिसोति असदिसट्ठेनपि एकपुग्गलो। ये चस्स ते गुणा, ते सेससत्तानं गुणेहि विसिट्ठाति गुणविसिट्ठट्ठेनपि एकपुग्गलो। पुरिमका सम्मासम्बुद्धा सब्बसत्तेहि असमा, तेहि सद्धिं अयमेव एको रूपकायगुणेहि चेव नामकायगुणेहि च समोति असमसमट्ठेनपि एकपुग्गलो।
लोकेति तयो लोका – सत्तलोको, ओकासलोको, सङ्खारलोकोति। तेसं वित्थारकथा विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.१३५-१३६) वुत्ता। तेसु इध सत्तलोको अधिप्पेतो। सत्तलोके उप्पज्जमानोपि चेस न देवलोके, न ब्रह्मलोके, मनुस्सलोकेयेव उप्पज्जति। मनुस्सलोकेपि
‘‘पुरत्थिमाय दिसाय गजङ्गलं नाम निगमो, तस्स परेन महासाला, ततो परा पच्चन्तिमा जनपदा, ओरतो मज्झे। पुरत्थिमदक्खिणाय दिसाय सल्लवती नाम नदी, ततो परा पच्चन्तिमा जनपदा, ओरतो मज्झे। दक्खिणाय दिसाय सेतकण्णिकं नाम निगमो, ततो परा पच्चन्तिमा जनपदा, ओरतो मज्झे। पच्छिमाय
उप्पज्जमानो उप्पज्जतीति इदं पन उभयम्पि विप्पकतवचनमेव। उप्पज्जमानो बहुजनहिताय उप्पज्जति, न अञ्ञेन कारणेनाति एवं पनेत्थ अत्थो वेदितब्बो। एवरूपञ्चेत्थ लक्खणं न सक्का एतं अञ्ञेन सद्दलक्खणेन पटिबाहितुं।
अपिच उप्पज्जमानो नाम, उप्पज्जति नाम, उप्पन्नो नामाति अयमेत्थ भेदो वेदितब्बो। एस हि दीपङ्करपादमूलतो पट्ठाय लद्धब्याकरणो बुद्धकारके धम्मे परियेसन्तो दस पारमियो दिस्वा ‘‘इमे धम्मा मया पूरेतब्बा’’ति कतसन्निट्ठानो दानपारमिं पूरेन्तोपि उप्पज्जमानो नाम। सीलपारमी…पे॰… उपेक्खापारमीति इमा दस पारमियो पूरेन्तोपि, दस उपपारमियो पूरेन्तोपि उप्पज्जमानो नाम। दस परमत्थपारमियो पूरेन्तोपि उप्पज्जमानोव नाम। पञ्च महापरिच्चागे परिच्चजन्तोपि उप्पज्जमानो नाम। अत्तत्थचरियं ञातत्थचरियं लोकत्थचरियं पूरयमानोपि उप्पज्जमानो नाम। कप्पसतसहस्साधिकानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि बुद्धकारके धम्मे मत्थकं पापेन्तोपि उप्पज्जमानो नाम। वेस्सन्तरत्तभावं पहाय उप्पज्जति नाम। अरहत्तफलक्खणे उप्पन्नो नाम। बुद्धानं हि सावकानं विय न पटिपाटिया इद्धिविधञाणादीनि उप्पज्जन्ति, सहेव पन अरहत्तमग्गेन सकलोपि सब्बञ्ञुतञ्ञाणादि गुणरासि आगतोव नाम होति। तस्मा ते निप्फत्तसब्बकिच्चत्ता अरहत्तफलक्खणे उप्पन्ना नाम होन्ति। इमस्मिम्पि सुत्ते अरहत्तफलक्खणंयेव सन्धाय ‘‘उप्पज्जती’’ति वेदितब्बो, उप्पन्नो होतीति अयञ्हेत्थ अत्थो।
बहुजनहितायाति बहुजनसुखायाति महाजनस्स सुखत्थाय उप्पज्जति। लोकानुकम्पायाति सत्तलोकस्स अनुकम्पं पटिच्च उप्पज्जति। कतरसत्तलोकस्साति? यो तथागतस्स धम्मदेसनं सुत्वा अमतपानं पिवित्वा धम्मं पटिविज्झि, तस्स। भगवता हि महाबोधिमण्डे सत्तसत्ताहं वीतिनामेत्वा बोधिमण्डा इसिपतनं आगम्म ‘‘द्वेमे, भिक्खवे, अन्ता पब्बजितेन न सेवितब्बा’’ति
देवमनुस्सानन्ति न केवलं देवमनुस्सानंयेव, अवसेसानं नागसुपण्णादीनम्पि अत्थाय हिताय सुखायेव उप्पन्नो। सहेतुकपटिसन्धिके पन
कतमो एकपुग्गलोति अयं पुच्छा। पुच्छा च नामेसा पञ्चविधा होति – अदिट्ठजोतना पुच्छा, दिट्ठसंसन्दना पुच्छा, विमतिच्छेदना पुच्छा, अनुमतिपुच्छा, कथेतुकम्यतापुच्छाति।
तासं इदं नानत्तं – कतमा अदिट्ठजोतना पुच्छा? पकतिया लक्खणं अञ्ञातं होति अदिट्ठं अतुलितं अतीरितं अविभूतं अभावितं। तस्स ञाणाय दस्सनाय तुलनाय
कतमा दिट्ठसंसन्दना पुच्छा? पकतिया लक्खणं ञातं होति दिट्ठं तुलितं तीरितं विभूतं विभावितं। सो अञ्ञेहि पण्डितेहि सद्धिं संसन्दनत्थाय पञ्हं पुच्छति, अयं दिट्ठसंसन्दना पुच्छा।
कतमा विमतिच्छेदना पुच्छा? पकतिया संसयपक्खन्तो होति विमतिपक्खन्तो द्वेळ्हकजातो ‘‘एवं नु खो, न नु खो, किं नु खो, कथं नु खो’’ति। सो विमतिच्छेदनत्थाय पञ्हं पुच्छति, अयं विमतिच्छेदना पुच्छा।
कतमा अनुमतिपुच्छा? भगवा हि भिक्खूनं अनुमतिया पञ्हं पुच्छति – ‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, रूपं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं, दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं
कतमा कथेतुकम्यतापुच्छा? भगवा भिक्खूनं कथेतुकम्यताय पञ्हं पुच्छति – ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, सतिपट्ठाना। कतमे चत्तारो’’ति? अयं कथेतुकम्यतापुच्छाति।
तत्थ बुद्धानं पुरिमा तिस्सो पुच्छा नत्थि। कस्मा? बुद्धानं हि तीसु अद्धासु किञ्चि सङ्खतं अद्धाविमुत्तं वा असङ्खतं अदिट्ठं अजानितं अतुलितं अतीरितं अविभूतं अविभावितं नाम नत्थि, तस्मा तेसं अदिट्ठजोतनापुच्छा नत्थि। यं पन भगवता अत्तनो ञाणेन पटिविद्धं, तस्स अञ्ञेन समणेन वा ब्राह्मणेन
इदानि ताय पुच्छाय पुट्ठं एकपुग्गलं विभावेन्तो तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धोति आह। तत्थ तथागतोति अट्ठहि कारणेहि भगवा तथागतो – तथा आगतोति तथागतो, तथा गतोति तथागतो, तथलक्खणं आगतोति तथागतो, तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो, तथदस्सिताय तथागतो, तथवादिताय तथागतो, तथाकारिताय तथागतो, अभिभवनट्ठेन तथागतोति।
कथं भगवा तथा आगतोति तथागतो? यथा सब्बलोकहिताय उस्सुक्कमापन्ना पुरिमका सम्मासम्बुद्धा आगता, यथा विपस्सी भगवा आगतो, यथा सिखी भगवा, यथा वेस्सभू भगवा, यथा ककुसन्धो भगवा, यथा कोणागमनो भगवा, यथा कस्सपो भगवा आगतोति। किं वुत्तं होति? येन अभिनीहारेन एते भगवन्तो आगता, तेनेव अम्हाकम्पि भगवा आगतो। अथ वा यथा विपस्सी भगवा…पे॰… यथा कस्सपो भगवा दानपारमिं पूरेत्वा, सीलनेक्खम्मपञ्ञावीरियखन्तिसच्चाधिट्ठानमेत्ताउपेक्खापारमिं पूरेत्वा इमा दस पारमियो, दस उपपारमियो, दस परमत्थपारमियोति समतिंस पारमियो पूरेत्वा, अङ्गपरिच्चागं नयनधनरज्जपुत्तदारपरिच्चागन्ति इमे पञ्च महापरिच्चागे परिच्चजित्वा, पुब्बयोगपुब्बचरियधम्मक्खानञातत्थचरियादयो
‘‘यथेव
सब्बञ्ञुभावं मुनयो इधागता।
तथा अयं सक्यमुनीपि आगतो,
तथागतो वुच्चति तेन चक्खुमा’’ति॥
एवं तथा आगतोति तथागतो।
कथं तथा गतोति तथागतो? यथा सम्पतिजातो विपस्सी भगवा गतो…पे॰… कस्सपो भगवा गतो। कथञ्च सो गतोति? सो हि सम्पतिजातोव समेहि पादेहि पथवियं पतिट्ठाय उत्तराभिमुखो सत्तपदवीतिहारेन गतो। यथाह – ‘‘सम्पतिजातो, आनन्द, बोधिसत्तो समेहि पादेहि पथवियं पतिट्ठहित्वा उत्तराभिमुखो सत्तपदवीतिहारेन गच्छति सेतम्हि छत्ते अनुधारियमाने, सब्बा च दिसा अनुविलोकेति, आसभिञ्च वाचं भासति ‘अग्गोहमस्मि लोकस्स, जेट्ठोहमस्मि लोकस्स, सेट्ठोहमस्मि लोकस्स, अयमन्तिमा जाति, नत्थि दानि पुनब्भवो’’’ति (म॰ नि॰ ३.२०७)। तञ्चस्स गमनं तथं अहोसि अवितथं अनेकेसं विसेसाधिगमानं पुब्बनिमित्तभावेन। यञ्हि सो सम्पतिजातोव समेहि पादेहि पतिट्ठहि, इदमस्स चतुरिद्धिपादपटिलाभस्स पुब्बनिमित्तं, उत्तराभिमुखभावो पन सब्बलोकुत्तरभावस्स पुब्बनिमित्तं, सत्तपदवीतिहारो सत्तबोज्झङ्गरतनपटिलाभस्स, ‘‘सुवण्णदण्डा वीतिपतन्ति चामरा’’ति (सु॰ नि॰ ६९३) एत्थ वुत्तचामरुक्खेपो पन सब्बतित्थियनिम्मथनस्स
‘‘मुहुत्तजातोव गवम्पती यथा,
समेहि पादेहि फुसी वसुन्धरं।
सो विक्कमी सत्त पदानि गोतमो,
सेतञ्च छत्तं अनुधारयुं मरू॥
‘‘गन्त्वान
दिसा विलोकेसि समा समन्ततो।
अट्ठङ्गुपेतं गिरमब्भुदीरयि,
सीहो यथा पब्बतमुद्धनिट्ठितो’’ति॥
एवं तथा गतोति तथागतो।
अथ वा यथा विपस्सी भगवा…पे॰… यथा कस्सपो भगवा, अयम्पि भगवा तथेव नेक्खम्मेन कामच्छन्दं पहाय गतो, अब्यापादेन ब्यापादं, आलोकसञ्ञाय थिनमिद्धं, अविक्खेपेन उद्धच्चकुक्कुच्चं, धम्मववत्थानेन विचिकिच्छं पहाय गतो, ञाणेन अविज्जं पदालेत्वा गतो, पामोज्जेन अरतिं विनोदेत्वा, पठमज्झानेन नीवरणकवाटं उग्घाटेत्वा, दुतियज्झानेन वितक्कविचारं वूपसमेत्वा, ततियज्झानेन पीतिं विराजेत्वा, चतुत्थज्झानेन सुखदुक्खं पहाय, आकासानञ्चायतनसमापत्तिया रूपसञ्ञापटिघसञ्ञानानत्तसञ्ञायो समतिक्कमित्वा, विञ्ञाणञ्चायतनसमापत्तिया आकासानञ्चायतनसञ्ञं, आकिञ्चञ्ञायतनसमापत्तिया
अनिच्चानुपस्सनाय निच्चसञ्ञं पहाय, दुक्खानुपस्सनाय सुखसञ्ञं, अनत्तानुपस्सनाय अत्तसञ्ञं, निब्बिदानुपस्सनाय नन्दिं, विरागानुपस्सनाय रागं, निरोधानुपस्सनाय समुदयं, पटिनिस्सग्गानुपस्सनाय आदानं, खयानुपस्सनाय घनसञ्ञं, वयानुपस्सनाय
कथं तथलक्खणं आगतोति तथागतो? पथवीधातुया कक्खळत्तलक्खणं तथं अवितथं, आपोधातुया पग्घरणलक्खणं, तेजोधातुया उण्हत्तलक्खणं, वायोधातुया वित्थम्भनलक्खणं, आकासधातुया असम्फुट्ठलक्खणं, विञ्ञाणधातुया विजाननलक्खणं।
रूपस्स रुप्पनलक्खणं, वेदनाय वेदयितलक्खणं, सञ्ञाय सञ्जाननलक्खणं, सङ्खारानं अभिसङ्खरणलक्खणं, विञ्ञाणस्स विजाननलक्खणं।
वितक्कस्स अभिनिरोपनलक्खणं, विचारस्स अनुमज्जनलक्खणं, पीतिया फरणलक्खणं, सुखस्स सातलक्खणं, चित्तेकग्गताय अविक्खेपलक्खणं, फस्सस्स फुसनलक्खणं।
सद्धिन्द्रियस्स अधिमोक्खलक्खणं, वीरियिन्द्रियस्स पग्गहलक्खणं, सतिन्द्रियस्स
सद्धाबलस्स अस्सद्धिये अकम्पियलक्खणं, वीरियबलस्स कोसज्जे, सतिबलस्स मुट्ठस्सच्चे, समाधिबलस्स उद्धच्चे, पञ्ञाबलस्स अविज्जाय अकम्पियलक्खणं।
सतिसम्बोज्झङ्गस्स उपट्ठानलक्खणं, धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स पविचयलक्खणं, वीरियसम्बोज्झङ्गस्स पग्गहलक्खणं, पीतिसम्बोज्झङ्गस्स फरणलक्खणं, पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स वूपसमलक्खणं
सम्मादिट्ठिया दस्सनलक्खणं, सम्मासङ्कप्पस्स अभिनिरोपनलक्खणं, सम्मावाचाय परिग्गहलक्खणं, सम्माकम्मन्तस्स समुट्ठानलक्खणं, सम्माआजीवस्स वोदानलक्खणं, सम्मावायामस्स पग्गहलक्खणं, सम्मासतिया उपट्ठानलक्खणं, सम्मासमाधिस्स अविक्खेपलक्खणं।
अविज्जाय अञ्ञाणलक्खणं, सङ्खारानं चेतनालक्खणं, विञ्ञाणस्स विजाननलक्खणं, नामस्स नमनलक्खणं, रूपस्स रुप्पनलक्खणं, सळायतनस्स आयतनलक्खणं, फस्सस्स फुसनलक्खणं, वेदनाय वेदयितलक्खणं, तण्हाय हेतुलक्खणं, उपादानस्स गहणलक्खणं, भवस्स आयूहनलक्खणं, जातिया निब्बत्तिलक्खणं, जराय जीरणलक्खणं, मरणस्स चुतिलक्खणं।
धातूनं
सच्चानं तथलक्खणं, समथस्स अविक्खेपलक्खणं, विपस्सनाय अनुपस्सनालक्खणं, समथविपस्सनानं एकरसलक्खणं, युगनद्धानं अनतिवत्तनलक्खणं।
सीलविसुद्धिया
खये ञाणस्स समुच्छेदलक्खणं, अनुप्पादे ञाणस्स पस्सद्धिलक्खणं।
छन्दस्स मूललक्खणं, मनसिकारस्स समुट्ठानलक्खणं, फस्सस्स समोधानलक्खणं, वेदनाय समोसरणलक्खणं, समाधिस्स पमुखलक्खणं, सतिया आधिपतेय्यलक्खणं, पञ्ञाय ततुत्तरियलक्खणं
कथं तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो? तथधम्मा नाम चत्तारि अरियसच्चानि। यथाह – ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि। कतमानि चत्तारि? ‘इदं दुक्ख’न्ति, भिक्खवे, तथमेतं अवितथमेतं अनञ्ञथमेत’’न्ति (सं॰ नि॰ ५.१०९०) वित्थारो। तानि च भगवा अभिसम्बुद्धो, तस्मा तथानं अभिसम्बुद्धत्ता तथागतोति वुच्चति। अभिसम्बोधत्थो हि एत्थ गतसद्दो।
अपिच जरामरणस्स जातिपच्चयसम्भूतसमुदागतट्ठो तथो अवितथो अनञ्ञथो…पे॰… सङ्खारानं अविज्जापच्चयसम्भूतसमुदागतट्ठो तथो अवितथो अनञ्ञथो। तथा अविज्जाय सङ्खारानं पच्चयट्ठो, सङ्खारानं विञ्ञाणस्स पच्चयट्ठो…पे॰… जातिया जरामरणस्स पच्चयट्ठो तथो अवितथो अनञ्ञथो। तं सब्बं भगवा अभिसम्बुद्धो। तस्मापि
कथं तथदस्सिताय तथागतो? भगवा
कथं तथवादिताय तथागतो? यं रत्तिं भगवा बोधिमण्डे अपराजितपल्लङ्के निसिन्नो तिण्णं मारानं मत्थकं मद्दित्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो, यञ्च रत्तिं यमकसालानं अन्तरे अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायि, एत्थन्तरे पञ्चचत्तालीसवस्सपरिमाणे काले पठमबोधियापि मज्झिमबोधियापि पच्छिमबोधियापि यं भगवता भासितं सुत्तं गेय्यं…पे॰… वेदल्लं, सब्बं
अपिच आगदनं आगदो, वचनन्ति अत्थो। तथो अविपरीतो आगदो अस्साति दकारस्स तकारं कत्वा तथागतोति एवम्पेतस्मिं अत्थे पदसिद्धि वेदितब्बा।
कथं तथाकारिताय तथागतो? भगवतो हि वाचाय कायो अनुलोमेति कायस्सपि वाचा, तस्मा यथावादी तथाकारी यथाकारी तथावादी च होति। एवं भूतस्स चस्स यथा वाचा, कायोपि तथा गतो, पवत्तोति अत्थो। यथा च कायो, वाचापि तथा गताति तथागतो। तेनेवाह – ‘‘यथावादी, भिक्खवे, तथागतो तथाकारी, यथाकारी तथावादी। इति यथावादी तथाकारी, यथाकारी तथावादी। तस्मा ‘तथागतो’ति वुच्चती’’ति (अ॰ नि॰ ४.२३)। एवं तथाकारिताय तथागतो।
कथं अभिभवनट्ठेन तथागतो? उपरि भवग्गं हेट्ठा अवीचिं परियन्तं कत्वा तिरियं
तत्रेवं पदसिद्धि वेदितब्बा – अगदो विय अगदो। को पनेस? देसनाविलासो चेव पुञ्ञुस्सयो च। तेन हेस महानुभावो भिसक्को दिब्बागदेन सप्पे विय सब्बपरप्पवादिनो सदेवकञ्च लोकं अभिभवति। इति सब्बलोकाभिभवने तथो अविपरीतो देसनाविलासो चेव पुञ्ञुस्सयो च अगदो अस्साति दकारस्स तकारं कत्वा तथागतोति वेदितब्बो। एवं अभिभवनट्ठेन तथागतो।
अपिच
‘‘लोको, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धो, लोकस्मा तथागतो
तस्सपि एवं अत्थो वेदितब्बो। इदम्पि च तथागतस्स तथागतभावदीपने मुखमत्तमेव। सब्बाकारेन पन तथागतोव तथागतस्स तथागतभावं वण्णेय्य।
अरहं सम्मासम्बुद्धोति पदद्वये पन आरकत्ता, अरीनं अरानञ्च हतत्ता, पच्चयादीनं अरहत्ता, पापकरणे रहाभावाति इमेहि ताव कारणेहि अरहन्ति वेदितब्बो। सम्मा सामञ्च सब्बधम्मानं सम्मासम्बुद्धोति अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पनेतं पदद्वयं विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.१२३ आदयो) बुद्धानुस्सतिवण्णनायं पकासितन्ति।
१७१. दुतिये पातुभावोति उप्पत्ति निप्फत्ति। दुल्लभो लोकस्मिन्ति इमस्मिं सत्तलोके दुल्लभो सुदुल्लभो परमदुल्लभो। कस्मा दुल्लभोति? एकवारं दानपारमिं पूरेत्वा बुद्धेन भवितुं न सक्का, द्वे वारे दस वारे वीसति वारे पञ्ञास वारे वारसतं वारसहस्सं वारसतसहस्सं वारकोटिसतसहस्सम्पि दानपारमिं पूरेत्वा बुद्धेन भवितुं
१७२. ततिये अच्छरियमनुस्सोति अच्छरियो मनुस्सो। अच्छरियोति अन्धस्स पब्बतारोहणं विय निच्चं न होतीति अत्थो। अयं ताव सद्दनयो। अयं पन अट्ठकथानयो – अच्छरायोग्गोति अच्छरियो, अच्छरं पहरित्वा पस्सितब्बोति अत्थो। अपिच ‘‘तथागतस्स, भिक्खवे, अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पातुभावा चत्तारो अच्छरिया अब्भुता धम्मा पातुभवन्ती’’ति (अ॰ नि॰ ४.१२७) एवमादीहि अनेकेहि अच्छरियब्भुतधम्मेहि समन्नागतत्तापि अच्छरियमनुस्सो। आचिण्णमनुस्सोतिपि अच्छरियमनुस्सो।
अभिनीहारस्स हि सम्पादके अट्ठ धम्मे समोधानेत्वा एकबुद्धस्स सम्मुखे महाबोधिमण्डे मानसं बन्धित्वा निसज्जनं नाम न अञ्ञस्स कस्सचि आचिण्णं, सब्बञ्ञुबोधिसत्तस्सेव आचिण्णं। तथा बुद्धानं सन्तिके ब्याकरणं लभित्वा अनिवत्तकेन हुत्वा वीरियाधिट्ठानं अधिट्ठाय बुद्धकारकधम्मानं पूरणम्पि न अञ्ञस्स कस्सचि आचिण्णं, सब्बञ्ञुबोधिसत्तस्सेव आचिण्णं। तथा पारमियो गब्भं गण्हापेत्वा
१७३. चतुत्थे कालकिरियाति एकस्मिं काले पाकटा किरियाति कालकिरिया। तथागतो हि पञ्चचत्तालीस वस्सानि ठत्वा तीणि पिटकानि पञ्च निकाये नवङ्गं सत्थुसासनं चतुरासीति धम्मक्खन्धसहस्सानि पकासेत्वा महाजनं निब्बाननिन्नं निब्बानपोणं कत्वा यमकसालानमन्तरे निपन्नो भिक्खुसङ्घं आमन्तेत्वा अप्पमादेन ओवदित्वा सतो सम्पजानो अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायि। अयमस्स किरिया यावज्जतना पाकटाति एकस्मिं काले पाकटा किरियाति कालकिरिया। अनुतप्पा होतीति अनुतापकरा होति। तत्थ चक्कवत्तिरञ्ञो कालकिरिया एकचक्कवाळे देवमनुस्सानं अनुतापकरा होति। बुद्धानं कालकिरिया दससहस्सचक्कवाळेसु देवमनुस्सानं अनुतापकरा होति। तेन वुत्तं – ‘‘बहुनो जनस्स अनुतप्पा होती’’ति।
१७४. पञ्चमे अदुतियोति दुतियस्स बुद्धस्स अभावा अदुतियो। चत्तारो हि बुद्धा सुतबुद्धो, चतुसच्चबुद्धो, पच्चेकबुद्धो, सब्बञ्ञुबुद्धोति। तत्थ बहुस्सुतो भिक्खु सुतबुद्धो नाम चतुसच्चबुद्धो नाम पच्चेकबुद्धो नाम। कप्पसतसहस्साधिकानि चत्तारि वा अट्ठ वा सोळस वा असङ्ख्येय्यानि पारमियो पूरेत्वा तिण्णं मारानं मत्थकं मद्दित्वा पटिविद्धसब्बञ्ञुतञ्ञाणो सब्बञ्ञुबुद्धो नाम। इमेसु चतूसु बुद्धेसु सब्बञ्ञुबुद्धोव अदुतियो नाम। न हि तेन सद्धिं अञ्ञो सब्बञ्ञुबुद्धो नाम उप्पज्जति।
असहायोति अत्तभावेन वा पटिविद्धधम्मेहि वा सदिसो सहायो नाम अस्स नत्थीति असहायो। ‘‘लद्धसहायो खो पन सो भगवा सेखानञ्चेव पटिपदान’’न्ति इमिना पन परियायेन सेखासेखा बुद्धानं सहाया नाम होन्ति। अप्पटिमोति पटिमा
अप्पटिसमोति अत्तभावेनेवस्स पटिसमो नाम कोचि नत्थीति अप्पटिसमो। अप्पटिभागोति ये तथागतेन ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना’’तिआदिना नयेन धम्मा देसिता, तेसु ‘‘न चत्तारो सतिपट्ठाना, तयो वा पञ्च वा’’तिआदिना नयेन पटिभागं कातुं समत्थो नाम नत्थीति अप्पटिभागो। अप्पटिपुग्गलोति अञ्ञो कोचि ‘‘अहं बुद्धो’’ति एवं पटिञ्ञं कातुं समत्थो पुग्गलो नत्थीति अप्पटिपुग्गलो। असमोति अप्पटिपुग्गलत्ताव सब्बसत्तेहि असमो। असमसमोति असमा वुच्चन्ति अतीतानागता सब्बञ्ञुबुद्धा, तेहि असमेहि समोति असमसमो।
द्विपदानं अग्गोति सम्मासम्बुद्धो अपदानं द्विपदानं चतुप्पदानं बहुप्पदानं रूपीनं अरूपीनं सञ्ञीनं असञ्ञीनं नेवसञ्ञीनासञ्ञीनं सत्तानं अग्गोव। कस्मा इध द्विपदानं अग्गोति वुत्तो? सेट्ठतरवसेन। इमस्मिञ्हि लोके सेट्ठो नाम उप्पज्जमानो अपदचतुप्पदबहुप्पदेसु न उप्पज्जति, द्विपदेसुयेव उप्पज्जति। कतरद्विपद्वेसूति? मनुस्सेसु चेव देवेसु च। मनुस्सेसु उप्पज्जमानो तिसहस्सिमहासहस्सिलोकधातुं वसे वत्तेतुं समत्थो
१७५-१८६. छट्ठादीसु एकपुग्गलस्स, भिक्खवे, पातुभावा महतो चक्खुस्स पातुभावो होतीति, भिक्खवे, एकपुग्गलस्स तथागतस्स अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पातुभावेन महन्तस्स चक्खुस्स पातुभावो होति। तस्मिं पुग्गले पातुभूते तं पातुभूतमेव होति, न विना तस्स पातुभावेन पातुभवति। पातुभावोति उप्पत्ति निप्फत्ति। कतमस्स चक्खुस्साति? पञ्ञाचक्खुस्स। कीवरूपस्साति? सारिपुत्तत्थेरस्स विपस्सनापञ्ञासदिसस्स महामोग्गल्लानत्थेरस्स समाधिपञ्ञासदिसस्साति। आलोकादीसुपि एसेव नयो। उभिन्नं अग्गसावकानं पञ्ञाआलोकसदिसोयेव हि एत्थ आलोको, पञ्ञाओभाससदिसोयेव ओभासो अधिप्पेतो। ‘‘महतो चक्खुस्स, महतो आलोकस्स, महतो ओभासस्सा’’ति इमानि च पन तीणिपि लोकियलोकुत्तरमिस्सकानि कथितानीति वेदितब्बानि।
छन्नं अनुत्तरियानन्ति उत्तरितरविरहितानं छन्नं उत्तमधम्मानं। तत्थ दस्सनानुत्तरियं, सवनानुत्तरियं, लाभानुत्तरियं, सिक्खानुत्तरियं, पारिचरियानुत्तरियं, अनुस्सतानुत्तरियन्ति इमानि छ अनुत्तरियानि। इमेसं पातुभावो होतीति अत्थो। आयस्मा हि आनन्दत्थेरो सायंपातं तथागतं चक्खुविञ्ञाणेन दट्ठुं लभति, इदं दस्सनानुत्तरियं। अञ्ञोपि सोतापन्नो वा सकदागामी वा अनागामी वा आनन्दत्थेरो विय तथागतं दस्सनाय लभति, इदम्पि दस्सनानुत्तरियं
आनन्दत्थेरोयेव च अभिक्खणं दसबलस्स वचनं सोतविञ्ञाणेन सोतुं लभति, इदं सवनानुत्तरियं। अञ्ञेपि सोतापन्नादयो आनन्दत्थेरो विय तथागतस्स वचनं सवनाय लभन्ति, इदम्पि सवनानुत्तरियं। अपरो पन पुथुज्जनकल्याणको आनन्दत्थेरो विय तथागतस्स
आनन्दत्थेरोयेव लाभानुत्तरियं। अञ्ञेपि सोतापन्नादयो आनन्दत्थेरो विय दसबले सद्धापटिलाभं लभन्ति, इदम्पि लाभानुत्तरियं। अपरो पन पुथुज्जनकल्याणको आनन्दत्थेरो विय दसबले सद्धापटिलाभं लभित्वा तं लाभं वड्ढेत्वा सोतापत्तिमग्गं पापेति, अयं लाभोयेव नाम, मूललाभो पन लाभानुत्तरियं नाम।
आनन्दत्थेरोयेव च दसबलस्स सासने तिस्सो सिक्खा सिक्खति, इदं सिक्खानुत्तरियं। अञ्ञेपि सोतापन्नादयो आनन्दत्थेरो विय दसबलस्स सासने तिस्सो सिक्खा सिक्खन्ति, इदम्पि सिक्खानुत्तरियं। अपरो पन पुथुज्जनकल्याणको आनन्दत्थेरो विय दसबलस्स सासने तिस्सो सिक्खा सिक्खित्वा ता सिक्खा वड्ढेत्वा सोतापत्तिमग्गं पापेति। अयं सिक्खायेव नाम, मूलसिक्खा पन सिक्खानुत्तरियं नाम।
आनन्दत्थेरोयेव च अभिण्हं दसबलं परिचरति, इदं पारिचरियानुत्तरियं। अञ्ञेपि सोतापन्नादयो आनन्दत्थेरो विय अभिण्हं दसबलं परिचरन्ति, इदम्पि पारिचरियानुत्तरियं। अपरो पन पुथुज्जनकल्याणको आनन्दत्थेरो
आनन्दत्थेरोयेव च दसबलस्स लोकियलोकुत्तरे गुणे अनुस्सरति, इदं अनुस्सतानुत्तरियं। अञ्ञेपि सोतापन्नादयो आनन्दत्थेरो विय दसबलस्स लोकियलोकुत्तरे गुणे अनुस्सरन्ति, इदम्पि अनुस्सतानुत्तरियं। अपरो पन पुथुज्जनकल्याणको आनन्दत्थेरो विय दसबलस्स लोकियलोकुत्तरे गुणे अनुस्सरित्वा तं अनुस्सतिं वड्ढेत्वा सोतापत्तिमग्गं पापेति, अयं अनुस्सतियेव नाम, मूलानुस्सति पन अनुस्सतानुत्तरियं नाम। इमानि छ अनुत्तरियानि, इमेसं पातुभावो होति। इमानि च पन छ अनुत्तरियानि लोकियलोकुत्तरमिस्सकानि कथितानीति वेदितब्बानि।
चतुन्नं पटिसम्भिदानं सच्छिकिरिया होतीति चतस्सो हि पटिसम्भिदायो अत्थपटिसम्भिदा, धम्मपटिसम्भिदा, निरुत्तिपटिसम्भिदा, पटिभानपटिसम्भिदाति। तत्थ अत्थेसु ञाणं अत्थपटिसम्भिदा, धम्मेसु ञाणं धम्मपटिसम्भिदा, अत्थधम्मनिरुत्ताभिलापे ञाणं निरुत्तिपटिसम्भिदा
अनेकधातुपटिवेधोति ‘‘चक्खुधातु रूपधातू’’तिआदीनं अट्ठारसन्नं धातूनं बुद्धुप्पादेयेव पटिवेधो होति, न विना बुद्धुप्पादेनाति अत्थो। नानाधातुपटिवेधोति एत्थ विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियाति एत्थ विज्जाति फले ञाणं, विमुत्तीति तदवसेसा फलसम्पयुत्ता धम्मा। सोतापत्तिफलसच्छिकिरियाति सोतोति पठममग्गो, तेन सोतेन पत्तब्बं फलन्ति सोतापत्तिफलं। सकदागामिफलादीनि पाकटानेव।
१८७. अनुत्तरन्ति निरुत्तरं। धम्मचक्कन्ति सेट्ठचक्कं। चक्कसद्दो हेस –
‘‘चतुब्भि अट्ठज्झगमा, अट्ठाहिपि च सोळस।
सोळसाहि च बात्तिंस, अत्रिच्छं चक्कमासदो।
इच्छाहतस्स पोसस्स, चक्कं भमति मत्थके’’ति॥ (जा॰ १.१.१०४; १.५.१०३) –
एत्थ उरचक्के आगतो। ‘‘चक्कसमारुळ्हा जानपदा परियायन्ती’’ति (अ॰ नि॰ ३.६३; ५.५४) एत्थ इरियापथचक्के। ‘‘अथ खो सो, भिक्खवे, रथकारो यं तं चक्कं छहि मासेहि निट्ठितं, तं पवत्तेसी’’ति (अ॰ नि॰ ३.१५) एत्थ दारुचक्के। ‘‘अद्दसा खो दोणो ब्राह्मणो भगवतो पादेसु चक्कानि सहस्सारानी’’ति (अ॰ नि॰ ४.३६) एत्थ लक्खणचक्के। ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, चक्कानि, येहि समन्नागतानं देवमनुस्सानं
पवत्तितन्ति अभिनीहरति नामाति? यदा सुमेधब्राह्मणो हुत्वा कामेसु आदीनवं नेक्खम्मे च आनिसंसं दिस्वा सत्तसतकमहादानं दत्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा पञ्च अभिञ्ञा अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेति, ततो पट्ठाय धम्मचक्कं अभिनीहरति नाम।
कुतो पट्ठाय अभिनीहटं नामाति? यदा अट्ठ धम्मे समोधानेत्वा दीपङ्करपादमूले महाबोधिमण्डत्थाय मानसं बन्धित्वा ‘‘ब्याकरणं अलद्धा न वुट्ठहिस्सामी’’ति वीरियाधिट्ठानं अधिट्ठाय निपन्नो दसबलस्स सन्तिका ब्याकरणं लभि, ततो पट्ठाय धम्मचक्कं अभिनीहटं नाम।
कुतो पट्ठाय उप्पादेति नामाति? ततो पट्ठाय दानपारमिं पूरेन्तोपि धम्मचक्कं उप्पादेति नाम। सीलपारमिं पूरेन्तोपि…पे॰… उपेक्खापारमिं पूरेन्तोपि धम्मचक्कं उप्पादेति नाम। दस पारमियो दस उपपारमियो दस परमत्थपारमियो पूरेन्तोपि, पञ्च महापरिच्चागे परिच्चजन्तोपि, ञातत्थचरियं पूरेन्तोपि धम्मचक्कं उप्पादेति नाम। वेस्सन्तरत्तभावे ठत्वा सत्तसतकमहादानं दत्वा पुत्तदारं दानमुखे निय्यातेत्वा पारमिकूटं गहेत्वा तुसितपुरे निब्बत्तित्वा तत्थ यावतायुकं ठत्वा देवताहि आयाचितो पटिञ्ञं दत्वा पञ्चमहाविलोकनं विलोकेन्तोपि
अरहत्तफलक्खणे उप्पादितं नाम। बुद्धानञ्हि सकललोकियलोकुत्तरगुणरासि अरहत्तफलेनेव सद्धिं इज्झति। तस्मा तेन तस्मिं खणे धम्मचक्कं उप्पादितं नाम होति।
कदा पवत्तेति नाम? बोधिमण्डे सत्तसत्ताहं वीतिनामेत्वा इसिपतने मिगदाये अञ्ञाकोण्डञ्ञत्थेरं कायसक्खिं कत्वा धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तन्तं देसेन्तो धम्मचक्कं पवत्तेति नाम।
यदा पन अञ्ञाकोण्डञ्ञत्थेरेन दसबलस्स देसनाञाणानुभावनिब्बत्तं सवनं लभित्वा सब्बपठमं धम्मो अधिगतो, ततो पट्ठाय धम्मचक्कं पवत्तितं नाम होतीति वेदितब्बं। धम्मचक्कन्ति
सम्मदेवाति हेतुना नयेन कारणेनेव। अनुप्पवत्तेतीति यथा पुरतो गच्छन्तस्स पच्छतो गच्छन्तो तं अनुगच्छति नाम, एवं पठमतरं सत्थारा पवत्तितं थेरो अनुप्पवत्तेति नाम। कथं? सत्था हि ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, सतिपट्ठाना। कतमे चत्तारो’’ति कथेन्तो धम्मचक्कं पवत्तेति नाम, धम्मसेनापति सारिपुत्तत्थेरोपि ‘‘चत्तारोमे, आवुसो, सतिपट्ठाना’’ति कथेन्तो धम्मचक्कं अनुप्पवत्तेति नाम। सम्मप्पधानादीसुपि एसेव नयो। न केवलञ्च बोधिपक्खियधम्मेसु, ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, अरियसच्चानि। चत्तारोमे, भिक्खवे, अरियवंसा’’तिआदीसुपि अयं नयो नेतब्बोव। एवं सम्मासम्बुद्धो धम्मचक्कं पवत्तेति नाम, थेरो दसबलेन पवत्तितं धम्मचक्कं अनुप्पवत्तेति नाम।
एवं धम्मचक्कं अनुप्पवत्तेन्तेन पन थेरेन धम्मो देसितोपि पकासितोपि सत्थाराव देसितो पकासितो होति। यो हि कोचि भिक्खु वा भिक्खुनी वा उपासको वा उपासिका वा देवो वा सक्को वा मारो
एकपुग्गलवग्गवण्णना।