१९. कायगतासतिवग्गवण्णना
५६३. चेतसा फुटोति एत्थ दुविधं फरणं आपोफरणञ्च दिब्बचक्खुफरणञ्च। तत्थ आपोकसिणं समापज्जित्वा आपेन फरणं आपोफरणं नाम। एवं फुटेपि महासमुद्दे सब्बा समुद्दङ्गमा अन्तोगधा तस्साति तस्स भिक्खुनो भावनाय अब्भन्तरगताव होन्ति। विज्जाभागियाति एत्थ सम्पयोगवसेन विज्जं भजन्तीति विज्जाभागिया, विज्जाभागे विज्जाकोट्ठासे वत्तन्तीतिपि विज्जाभागिया। तत्थ विपस्सनाञाणं मनोमयिद्धि छ अभिञ्ञाति अट्ठ विज्जा, पुरिमेन अत्थेन ताहि सम्पयुत्तधम्मापि विज्जाभागिया। पच्छिमेन अत्थेन तासु या काचि एका विज्जा विज्जा, सेसा विज्जाभागियाति एवं विज्जापि विज्जासम्पयुत्तधम्मापि विज्जाभागियातेव वेदितब्बा।
५६४. महतो संवेगायाति महन्तस्स संवेगस्स अत्थाय। उपरिपदद्वयेपि एसेव नयो। एत्थ च महासंवेगो नाम विपस्सना, महाअत्थो नाम चत्तारो मग्गा, महायोगक्खेमो नाम चत्तारि सामञ्ञफलानि। अथ वा महासंवेगो नाम सह विपस्सनाय मग्गो, महाअत्थो नाम चत्तारि सामञ्ञफलानि, महायोगक्खेमो नाम निब्बानं। सतिसम्पजञ्ञायाति सतिया च ञाणस्स च अत्थाय। ञाणदस्सनपटिलाभायाति दिब्बचक्खुञाणाय। दिट्ठधम्मसुखविहारायाति इमस्मिंयेव पच्चक्खे अत्तभावे सुखविहारत्थाय। विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियायाति विज्जाविमुत्तीनं फलस्स पच्चवेक्खकरणत्थाय। एत्थ च विज्जाति मग्गपञ्ञा, विमुत्तीति तंसम्पयुत्ता सेसधम्मा। तेसं फलं नाम अरहत्तफलं, तस्स सच्छिकिरियायाति अत्थो।
५७१. कायोपि पस्सम्भतीति नामकायोपि करजकायोपि पस्सम्भति, वूपसन्तदरथो होति। वितक्कविचारापीति केवलाति विज्जाभागियाति विज्जाकोट्ठासिया, ते हेट्ठा विभजित्वा दस्सिताव।
५७४. अविज्जा पहीयतीति अट्ठसु ठानेसु वट्टमूलकं बहलन्धकारं महातमं अञ्ञाणं पहीयति। विज्जा उप्पज्जतीति अरहत्तमग्गविज्जा उप्पज्जति। अस्मिमानो पहीयतीति अस्मीति नवविधो मानो पहीयति। अनुसयाति सत्त अनुसया। संयोजनानीति दस संयोजनानि।
५७५. पञ्ञापभेदायाति पञ्ञाय पभेदगमनत्थं। अनुपादापरिनिब्बानायाति अपच्चयपरिनिब्बानस्स सच्छिकिरियत्थाय।
५७६. अनेकधातुपटिवेधो होतीति अट्ठारसन्नं धातूनं लक्खणपटिवेधो होति। नानाधातुपटिवेधो होतीति तासंयेव अट्ठारसन्नं धातूनं नानाभावेन लक्खणपटिवेधो होति। अनेकधातुपटिसम्भिदा होतीति इमिना धातुभेदञाणं कथितं। धातुपभेदञाणं नाम ‘‘इमाय धातुया उस्सन्नाय इदं नाम होती’’ति जाननपञ्ञा। तं पनेतं धातुभेदञाणं न सब्बेसं होति, बुद्धानमेव निप्पदेसं होति। तं सम्मासम्बुद्धेन सब्बसो न कथितं। कस्मा? तस्मिं कथिते अत्थो नत्थीति।
५८४. पञ्ञापटिलाभायातिआदीनि सोळस पदानि पटिसम्भिदामग्गे ‘‘सप्पुरिससंसेवो, सद्धम्मसवनं, योनिसोमनसिकारो, धम्मानुधम्मपटिपत्ति। इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो धम्मा भाविता बहुलीकता पञ्ञापटिलाभाय संवत्तन्ति
पञ्ञापटिलाभाय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमो पञ्ञापटिलाभो? चतुन्नं मग्गञाणानं, चतुन्नं फलञाणानं, चतुन्नं पटिसम्भिदाञाणानं, छन्नं अभिञ्ञाञाणानं, तेसत्ततीनं ञाणानं, सत्तसत्ततीनं ञाणानं लाभो पटिलाभो पत्तिसम्पत्ति फस्सना सच्छिकिरिया उपसम्पदा, पञ्ञापटिलाभाय संवत्तन्तीति अयं पञ्ञापटिलाभो।
पञ्ञावुद्धिया संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा पञ्ञावुद्धि? सत्तन्नञ्च सेक्खानं पुथुज्जनकल्याणकस्स च पञ्ञा वड्ढति, अरहतो पञ्ञा वड्ढितवड्ढना, पञ्ञावुद्धिया संवत्तन्तीति अयं पञ्ञावुद्धि।
पञ्ञावेपुल्लाय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमं पञ्ञावेपुल्लं? सत्तन्नञ्च सेक्खानं पुथुज्जनकल्याणकस्स च पञ्ञा वेपुल्लं गच्छति, अरहतो पञ्ञा वेपुल्लं गता, पञ्ञावेपुल्लाय संवत्तन्तीति इदं पञ्ञावेपुल्लं।
महापञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा महापञ्ञा? महन्ते अत्थे परिग्गण्हातीति महापञ्ञा, महन्ते धम्मे…पे॰… महन्ता निरुत्तियो, महन्तानि पटिभानानि, महन्ते सीलक्खन्धे, महन्ते समाधिपञ्ञाविमुत्तिविमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धे, महन्तानि ठानाट्ठानानि, महन्ता विहारसमापत्तियो, महन्तानि अरियसच्चानि, महन्ते सतिपट्ठाने, सम्मप्पधाने, इद्धिपादे, महन्तानि इन्द्रियानि, महन्तानि बलानि, महन्ते बोज्झङ्गे, महन्ते अरियमग्गे, महन्तानि सामञ्ञफलानि, महाभिञ्ञायो
पुथुपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा पुथुपञ्ञा? पुथु नानाक्खन्धेसु ञाणं पवत्ततीति पुथुपञ्ञा। पुथु नानाधातूसु, पुथु नानाआयतनेसु, पुथु नानापटिच्चसमुप्पादेसु, पुथु नानासुञ्ञतमनुपलब्भेसु, पुथु नानाअत्थेसु, धम्मेसु, निरुत्तीसु, पटिभानेसु, पुथु नानासीलक्खन्धेसु, समाधिपञ्ञाविमुत्तिविमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धेसु, पुथु नानाठानाट्ठानेसु, पुथु नानाविहारसमापत्तीसु, पुथु नानाअरियसच्चेसु, पुथु नानासतिपट्ठानेसु, सम्मप्पधानेसु, इद्धिपादेसु, इन्द्रियेसु, बलेसु, बोज्झङ्गेसु, पुथु नानाअरियमग्गेसु, पुथु नानासामञ्ञफलेसु, पुथु नानाअभिञ्ञासु ञाणं पवत्ततीति पुथुपञ्ञा। पुथु नानाजनसाधारणे धम्मे समतिक्कम्म परमत्थे निब्बाने ञाणं पवत्ततीति पुथुपञ्ञा। पुथुपञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं पुथुपञ्ञा।
विपुलपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा विपुलपञ्ञा? विपुले अत्थे परिगण्हातीति विपुलपञ्ञा…पे॰… विपुलं परमत्थं निब्बानं परिगण्हातीति विपुलपञ्ञा, विपुलपञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं विपुलपञ्ञा।
गम्भीरपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा गम्भीरपञ्ञा? गम्भीरेसु खन्धेसु ञाणं पवत्ततीति गम्भीरपञ्ञा। पुथुपञ्ञासदिसो वित्थारो। गम्भीरे परमत्थे निब्बाने ञाणं पवत्ततीति गम्भीरपञ्ञा, गम्भीरपञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं गम्भीरपञ्ञा।
असामन्तपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा असामन्तपञ्ञा? यस्स पुग्गलस्स अत्थववत्थानतो अत्थपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय। धम्मनिरुत्तिपटिभानववत्थानतो पटिभानपटिसम्भिदा अधिगता
पुथुज्जनकल्याणकस्स पञ्ञा अट्ठमकस्स पञ्ञाय दूरे विदूरे सुविदूरे न सन्तिके न सामन्ता, पुथुज्जनकल्याणकं उपादाय अट्ठमको असामन्तपञ्ञो। अट्ठमकस्स पञ्ञा सोतापन्नस्स पञ्ञाय दूरे…पे॰… अट्ठमकं उपादाय सोतापन्नो असामन्तपञ्ञो। सोतापन्नस्स पञ्ञा सकदागामिस्स पञ्ञाय। सकदागामिस्स पञ्ञा अनागामिस्स पञ्ञाय। अनागामिस्स पञ्ञा अरहतो पञ्ञाय। अरहतो पञ्ञा पच्चेकबुद्धस्स पञ्ञाय दूरे विदूरे सुविदूरे न सन्तिके न सामन्ता, अरहन्तं उपादाय पच्चेकबुद्धो असामन्तपञ्ञो। पच्चेकबुद्धञ्च सदेवकञ्च लोकं उपादाय तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो अग्गो असामन्तपञ्ञो।
पञ्ञापभेदकुसलो पभिन्नञाणो…पे॰… ते पञ्हं अभिसङ्खरित्वा अभिसङ्खरित्वा तथागतं उपसङ्कमित्वा पुच्छन्ति गूळ्हानि च पटिच्छन्नानि च, कथिता विसज्जिता च ते पञ्हा भगवता होन्ति निद्दिट्ठकारणा, उपक्खित्तका च ते भगवता सम्पज्जन्ति। अथ खो भगवा तत्थ अतिरोचति यदिदं पञ्ञायाति अग्गो असामन्तपञ्ञो, असामन्तपञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं असामन्तपञ्ञा।
भूरिपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा भूरिपञ्ञा? रागं अभिभुय्यतीति भूरिपञ्ञा, अभिभविताति भूरिपञ्ञा। दोसं, मोहं, कोधं, उपनाहं, मक्खं, पलासं, इस्सं, मच्छरियं, मायं, साठेय्यं, थम्भं, सारम्भं, मानं, अतिमानं, मदं, पमादं, सब्बे किलेसे, सब्बे दुच्चरिते, सब्बे अभिसङ्खारे, सब्बे भवगामिकम्मे अभिभुय्यतीति भूरिपञ्ञा, अभिभविताति भूरिपञ्ञा
पञ्ञाबाहुल्लाय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमं पञ्ञाबाहुल्लं? इधेकच्चो पञ्ञागरुको होति पञ्ञाचरितो पञ्ञासयो पञ्ञाधिमुत्तो पञ्ञाधजो पञ्ञाकेतु पञ्ञाधिपतेय्यो विचयबहुलो पविचयबहुलो ओक्खायनबहुलो समोक्खायनबहुलो सम्पेक्खायनधम्मो विभूतविहारी तच्चरितो तग्गरुको तब्बहुलो तन्निन्नो तप्पोणो तप्पब्भारो तदधिमुत्तो तदाधिपतेय्यो, यथा गणगरुको वुच्चति गणबाहुलिकोति, चीवरगरुको पत्तगरुको सेनासनगरुको वुच्चति सेनासनबाहुलिकोति, एवमेवं इधेकच्चो पञ्ञागरुको होति पञ्ञाचरितो…पे॰… तदाधिपतेय्यो, पञ्ञाबाहुल्लाय संवत्तन्तीति इदं पञ्ञाबाहुल्लं।
सीघपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा सीघपञ्ञा? सीघं सीघं सीलानि परिपूरेतीति सीघपञ्ञा। सीघं सीघं इन्द्रियसंवरं, भोजने मत्तञ्ञुतं, जागरियानुयोगं, सीलक्खन्धं, समाधि-पञ्ञा-विमुत्ति-विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धं परिपूरेतीति सीघपञ्ञा। सीघं सीघं ठानाट्ठानानि पटिविज्झति। विहारसमापत्तियो परिपूरेति। अरियसच्चानि पटिविज्झति। सतिपट्ठाने भावेति। सम्मप्पधाने इद्धिपादे इन्द्रियानि बलानि बोज्झङ्गे अरियमग्गं भावेतीति सीघपञ्ञा। सीघं सीघं सामञ्ञफलानि सच्छिकरोतीति सीघपञ्ञा। सीघं सीघं अभिञ्ञायो पटिविज्झतीति सीघपञ्ञा। सीघं सीघं परमत्थं निब्बानं सच्छिकरोतीति
लहुपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा लहुपञ्ञा? लहुं लहुं सीलानि परिपूरेतीति लहुपञ्ञा…पे॰… लहुपञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं लहुपञ्ञा।
हासपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा हासपञ्ञा? इधेकच्चो वेदबहुलो तुट्ठिबहुलो हासबहुलो पामोज्जबहुलो सीलानि परिपूरेतीति हासपञ्ञा…पे॰… परमत्थं निब्बानं सच्छिकरोतीति हासपञ्ञा, हासपञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं हासपञ्ञा।
जवनपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा जवनपञ्ञा? यं किञ्चि रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं
तिक्खपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा तिक्खपञ्ञा? खिप्पं किलेसे छिन्दतीति तिक्खपञ्ञा। उप्पन्नं कामवितक्कं, व्यापादवितक्कं, विहिंसावितक्कं उप्पन्नुप्पन्ने पापके
निब्बेधिकपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा निब्बेधिकपञ्ञा? इधेकच्चो सब्बसङ्खारेसु उब्बेगबहुलो होति उत्तासबहुलो उक्कण्ठनबहुलो अरतिबहुलो अनभिरतिबहुलो बहिमुखो न रमति सब्बसङ्खारेसु, अनिब्बिद्धपुब्बं अप्पदालितपुब्बं लोभक्खन्धं निब्बिज्झति पदालेतीति निब्बेधिकपञ्ञा, अनिब्बिद्धपुब्बं अप्पदालितपुब्बं दोसक्खन्धं, मोहक्खन्धं, कोधं, उपनाहं…पे॰… सब्बे भवगामिकम्मे निब्बिज्झति पदालेतीति निब्बेधिकपञ्ञा, निब्बेधिकपञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं निब्बेधिकपञ्ञा’’।
एवं
कायगतासतिवग्गवण्णना।