२. अधिकरणवग्गो
११. ‘‘द्वेमानि , भिक्खवे, बलानि। कतमानि द्वे? पटिसङ्खानबलञ्च भावनाबलञ्च। कतमञ्च, भिक्खवे, पटिसङ्खानबलं? इध, भिक्खवे, एकच्चो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘कायदुच्चरितस्स खो पापको विपाको दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्च, वचीदुच्चरितस्स पापको विपाको दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्च, मनोदुच्चरितस्स पापको विपाको दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चा’ति। सो इति पटिसङ्खाय कायदुच्चरितं पहाय कायसुचरितं भावेति, वचीदुच्चरितं पहाय वचीसुचरितं भावेति, मनोदुच्चरितं पहाय मनोसुचरितं भावेति, सुद्धं अत्तानं परिहरति। इदं वुच्चति, भिक्खवे, पटिसङ्खानबलं।
‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, भावनाबलं। तत्र, भिक्खवे, यमिदं यदिदं (सी॰) भावनाबलं सेखानमेतं सेखमेतं (सी॰ स्या॰ कं॰) बलं। सेखञ्हि सो, भिक्खवे, बलं आगम्म रागं पजहति, दोसं पजहति, मोहं पजहति। रागं पहाय, दोसं पहाय, मोहं पहाय यं अकुसलं न तं करोति, यं पापं न तं सेवति। इदं वुच्चति, भिक्खवे, भावनाबलं। इमानि खो, भिक्खवे, द्वे बलानी’’ति।
१२. ‘‘द्वेमानि, भिक्खवे, बलानि। कतमानि द्वे? पटिसङ्खानबलञ्च भावनाबलञ्च। कतमञ्च, भिक्खवे, पटिसङ्खानबलं? इध, भिक्खवे, एकच्चो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘कायदुच्चरितस्स खो पापको विपाको दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्च, वचीदुच्चरितस्स पापको विपाको दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्च, मनोदुच्चरितस्स पापको विपाको दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चा’ति। सो इति पटिसङ्खाय कायदुच्चरितं पहाय कायसुचरितं भावेति, वचीदुच्चरितं पहाय वचीसुचरितं भावेति, मनोदुच्चरितं पहाय मनोसुचरितं भावेति, सुद्धं अत्तानं परिहरति। इदं वुच्चति, भिक्खवे, पटिसङ्खानबलं।
‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, भावनाबलं? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोसग्गपरिणामिं, धम्मविचयसम्बोज्झङ्गं भावेति… वीरियसम्बोज्झङ्गं भावेति… पीतिसम्बोज्झङ्गं भावेति… पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गं भावेति… समाधिसम्बोज्झङ्गं भावेति… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोसग्गपरिणामिं । इदं वुच्चति, भिक्खवे, भावनाबलं। इमानि खो, भिक्खवे, द्वे बलानी’’ति।
१३. ‘‘द्वेमानि, भिक्खवे, बलानि। कतमानि द्वे? पटिसङ्खानबलञ्च भावनाबलञ्च। कतमञ्च, भिक्खवे, पटिसङ्खानबलं? इध, भिक्खवे , एकच्चो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘कायदुच्चरितस्स खो पापको विपाको दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्च, वचीदुच्चरितस्स खो पापको विपाको दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्च, मनोदुच्चरितस्स खो पापको विपाको दिट्ठे चेव धम्मे अभिसम्परायञ्चा’ति। सो इति पटिसङ्खाय कायदुच्चरितं पहाय कायसुचरितं भावेति, वचीदुच्चरितं पहाय वचीसुचरितं भावेति, मनोदुच्चरितं पहाय मनोसुचरितं भावेति, सुद्धं अत्तानं परिहरति। इदं वुच्चति, भिक्खवे, पटिसङ्खानबलं।
‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, भावनाबलं? इध, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि, विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति। वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति। पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो, सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति, यं तं अरिया आचिक्खन्ति – ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति। सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति। इदं वुच्चति, भिक्खवे, भावनाबलं। इमानि खो, भिक्खवे, द्वे बलानी’’ति।
१४. ‘‘द्वेमा, भिक्खवे, तथागतस्स धम्मदेसना। कतमा द्वे? संखित्तेन च वित्थारेन च। इमा खो, भिक्खवे, द्वे तथागतस्स धम्मदेसना’’ति।
१५. ‘‘यस्मिं , भिक्खवे, अधिकरणे आपन्नो आपत्तापन्नो (क॰) च भिक्खु चोदको च भिक्खु न साधुकं अत्तनाव अत्तानं पच्चवेक्खति तस्मेतं, भिक्खवे, अधिकरणे पाटिकङ्खं दीघत्ताय खरत्ताय वाळत्ताय संवत्तिस्सति, भिक्खू च न फासुं न फासु (क॰) विहरिस्सन्तीति विहरिस्सन्ति (सी॰ स्या॰ कं॰ क॰)। यस्मिञ्च खो, भिक्खवे, अधिकरणे आपन्नो च भिक्खु चोदको च भिक्खु साधुकं अत्तनाव अत्तानं पच्चवेक्खति तस्मेतं, भिक्खवे, अधिकरणे पाटिकङ्खं न दीघत्ताय खरत्ताय वाळत्ताय संवत्तिस्सति, भिक्खू च फासुं विहरिस्सन्तीति।
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, आपन्नो भिक्खु साधुकं अत्तनाव अत्तानं पच्चवेक्खति? इध, भिक्खवे, आपन्नो भिक्खु इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अहं खो अकुसलं आपन्नो कञ्चिदेव किञ्चिदेव (क॰) देसं कायेन। मं सो तस्मा मं सो (सी॰ स्या॰) भिक्खु अद्दस अकुसलं आपज्जमानं किञ्चिदेव देसं कायेन। नो चे अहं अकुसलं आपज्जेय्यं किञ्चिदेव देसं कायेन, न मं सो भिक्खु पस्सेय्य अकुसलं आपज्जमानं किञ्चिदेव देसं कायेन। यस्मा च खो, अहं अकुसलं आपन्नो किञ्चिदेव देसं कायेन, तस्मा मं सो भिक्खु अद्दस अकुसलं आपज्जमानं किञ्चिदेव देसं कायेन। दिस्वा च पन मं सो भिक्खु अकुसलं आपज्जमानं किञ्चिदेव देसं कायेन अनत्तमनो अहोसि। अनत्तमनो समानो अनत्तमनवचनं अनत्तमनवाचं (क॰) मं सो भिक्खु अवच। अनत्तमनवचनाहं अनत्तमनवाचं नाहं (क॰) तेन भिक्खुना वुत्तो समानो अनत्तमनो अत्तमनो (क॰) अहोसिं। अनत्तमनो समानो परेसं आरोचेसिं। इति ममेव तत्थ अच्चयो अच्चगमा सुङ्कदायकंव भण्डस्मिन्ति। एवं खो, भिक्खवे, आपन्नो भिक्खु साधुकं अत्तनाव अत्तानं पच्चवेक्खति।
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, चोदको भिक्खु साधुकं अत्तनाव अत्तानं पच्चवेक्खति? इध, भिक्खवे, चोदको भिक्खु इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अयं खो भिक्खु अकुसलं आपन्नो किञ्चिदेव देसं कायेन। अहं इमं भिक्खुं अद्दसं अकुसलं आपज्जमानं किञ्चिदेव देसं कायेन। नो चे अयं भिक्खु अकुसलं आपज्जेय्य किञ्चिदेव देसं कायेन, नाहं इमं भिक्खुं पस्सेय्यं अकुसलं आपज्जमानं किञ्चिदेव देसं कायेन। यस्मा च खो, अयं भिक्खु अकुसलं आपन्नो किञ्चिदेव देसं कायेन, तस्मा अहं इमं भिक्खुं अद्दसं अकुसलं आपज्जमानं किञ्चिदेव देसं कायेन। दिस्वा च पनाहं इमं भिक्खुं अकुसलं आपज्जमानं किञ्चिदेव देसं कायेन अनत्तमनो अहोसिं। अनत्तमनो समानो अनत्तमनवचनाहं इमं भिक्खुं अवचं। अनत्तमनवचनायं भिक्खु मया वुत्तो समानो अनत्तमनो अहोसि। अनत्तमनो समानो परेसं आरोचेसि। इति ममेव तत्थ अच्चयो अच्चगमा सुङ्कदायकंव भण्डस्मिन्ति। एवं खो, भिक्खवे, चोदको भिक्खु साधुकं अत्तनाव अत्तानं पच्चवेक्खति।
‘‘यस्मिं, भिक्खवे, अधिकरणे आपन्नो च भिक्खु चोदको च भिक्खु न साधुकं अत्तनाव अत्तानं पच्चवेक्खति तस्मेतं, भिक्खवे, अधिकरणे पाटिकङ्खं दीघत्ताय खरत्ताय वाळत्ताय संवत्तिस्सति, भिक्खू च न फासुं विहरिस्सन्तीति। यस्मिञ्च खो, भिक्खवे, अधिकरणे आपन्नो च भिक्खु चोदको च भिक्खु साधुकं अत्तनाव अत्तानं पच्चवेक्खति तस्मेतं, भिक्खवे, अधिकरणे पाटिकङ्खं न दीघत्ताय खरत्ताय वाळत्ताय संवत्तिस्सति, भिक्खू च फासु विहरिस्सन्ती’’ति।
१६. अथ खो अञ्ञतरो ब्राह्मणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो सो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भो गोतम, हेतु को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जन्ती’’ति? ‘‘अधम्मचरियाविसमचरियाहेतु खो, ब्राह्मण, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जन्ती’’ति।
‘‘को नु खो, भो गोतम, हेतु को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ती’’ति? ‘‘धम्मचरियासमचरियाहेतु खो, ब्राह्मण , एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ती’’ति।
‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम! अभिक्कन्तं, भो गोतम! सेय्यथापि, भो गोतम, निक्कुज्जितं निकुज्जितं (क॰) वा उक्कुज्जेय्य, पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य – ‘चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्ती’ति, एवमेवं भोता गोतमेन अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो। एसाहं भवन्तं गोतमं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च । उपासकं मं भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति।
१७. अथ खो जाणुस्सोणि जाणुसोणि (क॰) ब्राह्मणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो जाणुस्सोणि ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भो गोतम, हेतु को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जन्ती’’ति? ‘‘कतत्ता च, ब्राह्मण, अकतत्ता च। एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जन्ती’’ति। ‘‘को पन, भो गोतम, हेतु को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ती’’ति? ‘‘कतत्ता च, ब्राह्मण, अकतत्ता च। एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ती’’ति। ‘‘न खो अहं इमस्स भोतो गोतमस्स संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं आजानामि। साधु मे भवं गोतमो तथा धम्मं देसेतु यथा अहं इमस्स भोतो गोतमस्स संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं आजानेय्य’’न्ति। ‘‘तेन हि, ब्राह्मण, सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति। ‘‘एवं भो’’ति खो जाणुस्सोणि ब्राह्मणो भगवतो पच्चस्सोसि। भगवा एतदवोच –
‘‘इध, ब्राह्मण, एकच्चस्स कायदुच्चरितं कतं होति, अकतं होति कायसुचरितं; वचीदुच्चरितं कतं होति, अकतं होति वचीसुचरितं; मनोदुच्चरितं कतं होति, अकतं होति मनोसुचरितं। एवं खो, ब्राह्मण, कतत्ता च अकतत्ता च एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जन्ति। इध पन, ब्राह्मण, एकच्चस्स कायसुचरितं कतं होति, अकतं होति कायदुच्चरितं; वचीसुचरितं कतं होति, अकतं होति वचीदुच्चरितं; मनोसुचरितं कतं होति, अकतं होति मनोदुच्चरितं। एवं खो, ब्राह्मण, कतत्ता च अकतत्ता च एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जन्ती’’ति।
‘‘अभिक्कन्तं , भो गोतम…पे॰… उपासकं मं भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति।
१८. अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं आनन्दं भगवा एतदवोच – ‘‘एकंसेनाहं, आनन्द, अकरणीयं वदामि कायदुच्चरितं वचीदुच्चरितं मनोदुच्चरित’’न्ति। ‘‘यमिदं, भन्ते, भगवता एकंसेन अकरणीयं अक्खातं कायदुच्चरितं वचीदुच्चरितं मनोदुच्चरितं तस्मिं अकरणीये कयिरमाने को आदीनवो पाटिकङ्खो’’ति? ‘‘यमिदं, आनन्द, मया एकंसेन अकरणीयं अक्खातं कायदुच्चरितं वचीदुच्चरितं मनोदुच्चरितं तस्मिं अकरणीये कयिरमाने अयं आदीनवो पाटिकङ्खो – अत्तापि अत्तानं उपवदति, अनुविच्च विञ्ञू गरहन्ति, पापको कित्तिसद्दो अब्भुग्गच्छति, सम्मूळ्हो कालं करोति, कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति। यमिदं, आनन्द, मया एकंसेन अकरणीयं अक्खातं कायदुच्चरितं वचीदुच्चरितं मनोदुच्चरितं तस्मिं अकरणीये कयिरमाने अयं आदीनवो पाटिकङ्खो’’ति।
‘‘एकंसेनाहं, आनन्द, करणीयं वदामि कायसुचरितं वचीसुचरितं मनोसुचरित’’न्ति। ‘‘यमिदं, भन्ते, भगवता एकंसेन करणीयं अक्खातं कायसुचरितं वचीसुचरितं मनोसुचरितं तस्मिं करणीये कयिरमाने को आनिसंसो पाटिकङ्खो’’ति? ‘‘यमिदं, आनन्द, मया एकंसेन करणीयं अक्खातं कायसुचरितं वचीसुचरितं मनोसुचरितं तस्मिं करणीये कयिरमाने अयं आनिसंसो पाटिकङ्खो – अत्तापि अत्तानं न उपवदति, अनुविच्च विञ्ञू पसंसन्ति, कल्याणो कित्तिसद्दो अब्भुग्गच्छति, असम्मूळ्हो कालं करोति, कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति। यमिदं, आनन्द, मया एकंसेन करणीयं अक्खातं कायसुचरितं वचीसुचरितं मनोसुचरितं तस्मिं करणीये कयिरमाने अयं आनिसंसो पाटिकङ्खो’’ति।
१९. ‘‘अकुसलं, भिक्खवे, पजहथ। सक्का, भिक्खवे, अकुसलं पजहितुं। नो चेदं नो चेतं (स्या॰ कं॰ पी॰ क॰) सं॰ नि॰ ३.२८ पस्सितब्बं, भिक्खवे, सक्का अभविस्स अकुसलं पजहितुं, नाहं एवं वदेय्यं – ‘अकुसलं, भिक्खवे, पजहथा’ति। यस्मा च खो, भिक्खवे, सक्का अकुसलं पजहितुं तस्माहं एवं वदामि – ‘अकुसलं, भिक्खवे, पजहथा’ति। अकुसलञ्च हिदं, भिक्खवे अकुसलं भिक्खवे (क॰), पहीनं अहिताय दुक्खाय संवत्तेय्य नाहं एवं वदेय्यं – ‘अकुसलं, भिक्खवे, पजहथा’ति। यस्मा च खो, भिक्खवे, अकुसलं पहीनं हिताय सुखाय संवत्तति तस्माहं एवं वदामि – ‘अकुसलं , भिक्खवे, पजहथा’’’ति।
‘‘कुसलं , भिक्खवे, भावेथ। सक्का, भिक्खवे, कुसलं भावेतुं। नो चेदं, भिक्खवे, सक्का अभविस्स कुसलं भावेतुं, नाहं एवं वदेय्यं – ‘कुसलं, भिक्खवे, भावेथा’ति। यस्मा च खो, भिक्खवे, सक्का कुसलं भावेतुं तस्माहं एवं वदामि – ‘कुसलं, भिक्खवे, भावेथा’ति। कुसलञ्च हिदं, भिक्खवे, भावितं अहिताय दुक्खाय संवत्तेय्य, नाहं एवं वदेय्यं – ‘कुसलं, भिक्खवे, भावेथा’ति। यस्मा च खो, भिक्खवे, कुसलं भावितं हिताय सुखाय संवत्तति तस्माहं एवं वदामि – ‘कुसलं, भिक्खवे, भावेथा’’’ति।
२०. ‘‘द्वेमे, भिक्खवे, धम्मा सद्धम्मस्स सम्मोसाय अन्तरधानाय संवत्तन्ति। कतमे द्वे? दुन्निक्खित्तञ्च पदब्यञ्जनं अत्थो च दुन्नीतो। दुन्निक्खित्तस्स , भिक्खवे, पदब्यञ्जनस्स अत्थोपि दुन्नयो होति। इमे खो, भिक्खवे, द्वे धम्मा सद्धम्मस्स सम्मोसाय अन्तरधानाय संवत्तन्ती’’ति।
२१. ‘‘द्वेमे, भिक्खवे, धम्मा सद्धम्मस्स ठितिया असम्मोसाय अनन्तरधानाय संवत्तन्ति। कतमे द्वे? सुनिक्खित्तञ्च पदब्यञ्जनं अत्थो च सुनीतो। सुनिक्खित्तस्स, भिक्खवे, पदब्यञ्जनस्स अत्थोपि सुनयो होति। इमे खो, भिक्खवे, द्वे धम्मा सद्धम्मस्स ठितिया असम्मोसाय अनन्तरधानाय संवत्तन्ती’’ति।
अधिकरणवग्गो दुतियो।