(१०) ५. ककुधवग्गो
१. पठमसम्पदासुत्तं
९१. ‘‘पञ्चिमा , भिक्खवे, सम्पदा। कतमा पञ्च? सद्धासम्पदा, सीलसम्पदा, सुतसम्पदा, चागसम्पदा, पञ्ञासम्पदा – इमा खो, भिक्खवे, पञ्च सम्पदा’’ति। पठमं।
२. दुतियसम्पदासुत्तं
९२. ‘‘पञ्चिमा , भिक्खवे, सम्पदा। कतमा पञ्च? सीलसम्पदा, समाधिसम्पदा, पञ्ञासम्पदा, विमुत्तिसम्पदा, विमुत्तिञाणदस्सनसम्पदा – इमा खो, भिक्खवे, पञ्च सम्पदा’’ति। दुतियं।
३. ब्याकरणसुत्तं
९३. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, अञ्ञाब्याकरणानि। कतमानि पञ्च? मन्दत्ता मोमूहत्ता अञ्ञं ब्याकरोति; पापिच्छो इच्छापकतो अञ्ञं ब्याकरोति; उम्मादा चित्तक्खेपा अञ्ञं ब्याकरोति; अधिमानेन अञ्ञं ब्याकरोति; सम्मदेव अञ्ञं ब्याकरोति। इमानि खो, भिक्खवे, पञ्च अञ्ञाब्याकरणानी’’ति। ततियं।
४. फासुविहारसुत्तं
९४. ‘‘पञ्चिमे , भिक्खवे, फासुविहारा। कतमे पञ्च? इध, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति; वितक्कविचारानं वूपसमा…पे॰… दुतियं झानं… ततियं झानं… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति; आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति। इमे खो, भिक्खवे, पञ्च फासुविहारा’’ति। चतुत्थं।
५. अकुप्पसुत्तं
९५. ‘‘पञ्चहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु नचिरस्सेव अकुप्पं पटिविज्झति। कतमेहि पञ्चहि? इध , भिक्खवे, भिक्खु अत्थपटिसम्भिदापत्तो होति, धम्मपटिसम्भिदापत्तो होति, निरुत्तिपटिसम्भिदापत्तो होति, पटिभानपटिसम्भिदापत्तो होति, यथाविमुत्तं चित्तं पच्चवेक्खति। इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु नचिरस्सेव अकुप्पं पटिविज्झती’’ति। पञ्चमं।
६. सुतधरसुत्तं
९६. ‘‘पञ्चहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु आनापानस्सतिं आसेवन्तो नचिरस्सेव अकुप्पं पटिविज्झति। कतमेहि पञ्चहि? इध, भिक्खवे, भिक्खु अप्पट्ठो होति अप्पकिच्चो सुभरो सुसन्तोसो जीवितपरिक्खारेसु; अप्पाहारो होति अनोदरिकत्तं अनुयुत्तो; अप्पमिद्धो होति जागरियं अनुयुत्तो; बहुस्सुतो होति सुतधरो सुतसन्निचयो, ये ते धम्मा आदिकल्याणा मज्झेकल्याणा परियोसानकल्याणा सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं अभिवदन्ति, तथारूपास्स धम्मा बहुस्सुता होन्ति धाता वचसा परिचिता मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा; यथाविमुत्तं चित्तं पच्चवेक्खति। इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु आनापानस्सतिं आसेवन्तो नचिरस्सेव अकुप्पं पटिविज्झती’’ति। छट्ठं।
७. कथासुत्तं
९७. ‘‘पञ्चहि , भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु आनापानस्सतिं भावेन्तो नचिरस्सेव अकुप्पं पटिविज्झति। कतमेहि पञ्चहि? इध, भिक्खवे, भिक्खु अप्पट्ठो होति अप्पकिच्चो सुभरो सुसन्तोसो जीवितपरिक्खारेसु; अप्पाहारो होति अनोदरिकत्तं अनुयुत्तो; अप्पमिद्धो होति जागरियं अनुयुत्तो; यायं कथा आभिसल्लेखिका चेतोविवरणसप्पाया, सेय्यथिदं – अप्पिच्छकथा…पे॰… विमुत्तिञाणदस्सनकथा, एवरूपिया कथाय निकामलाभी होति अकिच्छलाभी अकसिरलाभी; यथाविमुत्तं चित्तं पच्चवेक्खति। इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु आनापानस्सतिं भावेन्तो नचिरस्सेव अकुप्पं पटिविज्झती’’ति। सत्तमं।
८. आरञ्ञकसुत्तं
९८. ‘‘पञ्चहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु आनापानस्सतिं बहुलीकरोन्तो नचिरस्सेव अकुप्पं पटिविज्झति। कतमेहि पञ्चहि? इध, भिक्खवे, भिक्खु अप्पट्ठो होति अप्पकिच्चो सुभरो सुसन्तोसो जीवितपरिक्खारेसु; अप्पाहारो होति अनोदरिकत्तं अनुयुत्तो; अप्पमिद्धो होति जागरियं अनुयुत्तो; आरञ्ञको होति पन्तसेनासनो; यथाविमुत्तं चित्तं पच्चवेक्खति। इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहि धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु आनापानस्सतिं बहुलीकरोन्तो नचिरस्सेव अकुप्पं पटिविज्झती’’ति। अट्ठमं।
९. सीहसुत्तं
९९. ‘‘सीहो, भिक्खवे, मिगराजा सायन्हसमयं आसया निक्खमति; आसया निक्खमित्वा विजम्भति; विजम्भित्वा समन्ता चतुद्दिसं चतुद्दिसा (स्या॰ कं॰ पी॰ क॰) अ॰ नि॰ ४.३३; सं॰ नि॰ ३.७८ पस्सितब्बं अनुविलोकेति; समन्ता चतुद्दिसं चतुद्दिसा (स्या॰ कं॰ पी॰ क॰) अ॰ नि॰ ४.३३; सं॰ नि॰ ३.७८ पस्सितब्बं अनुविलोकेत्वा तिक्खत्तुं सीहनादं नदति; तिक्खत्तुं सीहनादं नदित्वा गोचराय पक्कमति। सो हत्थिस्स चेपि पहारं देति, सक्कच्चञ्ञेव पहारं देति, नो असक्कच्चं; महिंसस्स महिसस्स (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰) चेपि पहारं देति, सक्कच्चञ्ञेव पहारं देति, नो असक्कच्चं; गवस्स चेपि पहारं देति, सक्कच्चञ्ञेव पहारं देति, नो असक्कच्चं; दीपिस्स चेपि पहारं देति, सक्कच्चञ्ञेव पहारं देति , नो असक्कच्चं; खुद्दकानञ्चेपि पाणानं पहारं देति अन्तमसो ससबिळारानम्पि ससबिळारानं (क॰), सक्कच्चञ्ञेव पहारं देति, नो असक्कच्चं। तं किस्स हेतु? ‘मा मे योग्गपथो नस्सा’ति।
‘‘सीहोति खो, भिक्खवे, तथागतस्सेतं अधिवचनं अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स। यं खो, भिक्खवे, तथागतो परिसाय धम्मं देसेति, इदमस्स होति सीहनादस्मिं। भिक्खूनञ्चेपि, भिक्खवे, तथागतो धम्मं देसेति, सक्कच्चञ्ञेव तथागतो धम्मं देसेति, नो असक्कच्चं; भिक्खुनीनञ्चेपि, भिक्खवे, तथागतो धम्मं देसेति, सक्कच्चञ्ञेव तथागतो धम्मं देसेति, नो असक्कच्चं; उपासकानञ्चेपि, भिक्खवे, तथागतो धम्मं देसेति, सक्कच्चञ्ञेव तथागतो धम्मं देसेति, नो असक्कच्चं; उपासिकानञ्चेपि, भिक्खवे, तथागतो धम्मं देसेति, सक्कच्चञ्ञेव तथागतो धम्मं देसेति, नो असक्कच्चं; पुथुज्जनानञ्चेपि, भिक्खवे, तथागतो धम्मं देसेति अन्तमसो अन्नभारनेसादानम्पि अन्नभारनेसादानं (क॰), सक्कच्चञ्ञेव तथागतो धम्मं देसेति, नो असक्कच्चं। तं किस्स हेतु? धम्मगरु, भिक्खवे, तथागतो धम्मगारवो’’ति। नवमं।
१०. ककुधथेरसुत्तं
१००. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा कोसम्बियं विहरति घोसितारामे। चूळव॰ ३३३, ३४१ तेन खो पन समयेन ककुधो नाम कोलियपुत्तो कोळीयपुत्तो (सी॰ स्या॰ क॰) आयस्मतो महामोग्गल्लानस्स उपट्ठाको अधुनाकालङ्कतो अञ्ञतरं मनोमयं कायं उपपन्नो। तस्स एवरूपो अत्तभावपटिलाभो होति – सेय्यथापि नाम द्वे वा तीणि वा मागधकानि मागधिकानि (सी॰ पी॰ क॰) गामक्खेत्तानि। सो तेन अत्तभावपटिलाभेन नेव अत्तानं नेवत्तानं ब्याबाधेति (सी॰) नो परं ब्याबाधेति।
अथ खो ककुधो देवपुत्तो येनायस्मा महामोग्गल्लानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि। एकमन्तं ठितो खो ककुधो देवपुत्तो आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं एतदवोच – ‘‘देवदत्तस्स, भन्ते, एवरूपं इच्छागतं उप्पज्जि – ‘अहं भिक्खुसङ्घं परिहरिस्सामी’ति। सहचित्तुप्पादा च, भन्ते, देवदत्तो तस्सा इद्धिया परिहीनो’’ति। इदमवोच ककुधो देवपुत्तो। इदं वत्वा आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा तत्थेवन्तरधायि।
अथ खो आयस्मा महामोग्गल्लानो येन भगवा तेनुपसङ्कमि ; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा महामोग्गल्लानो भगवन्तं एतदवोच –
‘‘ककुधो नाम, भन्ते, कोलियपुत्तो ममं उपट्ठाको अधुनाकालङ्कतो अञ्ञतरं मनोमयं कायं उपपन्नो होति। तस्स एवरूपो अत्तभावपटिलाभो – सेय्यथापि नाम द्वे वा तीणि वा मागधकानि गामक्खेत्तानि। सो तेन अत्तभावपटिलाभेन नेव अत्तानं नो परं ब्याबाधेति। अथ खो, भन्ते, ककुधो देवपुत्तो येनाहं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा मं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि। एकमन्तं ठितो खो, भन्ते, ककुधो देवपुत्तो मं एतदवोच – ‘देवदत्तस्स, भन्ते, एवरूपं इच्छागतं उप्पज्जि – अहं भिक्खुसङ्घं परिहरिस्सामीति। सहचित्तुप्पादा च, भन्ते, देवदत्तो तस्सा इद्धिया परिहीनो’ति। इदमवोच, भन्ते, ककुधो देवपुत्तो। इदं वत्वा मं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा तत्थेवन्तरधायी’’ति।
‘‘किं पन ते, मोग्गल्लान, ककुधो देवपुत्तो चेतसा चेतो परिच्च विदितो – ‘यं किञ्चि ककुधो देवपुत्तो भासति सब्बं तं तथेव होति, नो अञ्ञथा’’’ति? ‘‘चेतसा चेतो परिच्च विदितो मे, भन्ते, ककुधो देवपुत्तो – ‘यं किञ्चि ककुधो देवपुत्तो भासति सब्बं तं तथेव होति, नो अञ्ञथा’’’ति। ‘‘रक्खस्सेतं, मोग्गल्लान, वाचं! (रक्खस्सेतं, मोग्गल्लान, वाचं) ( ) सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰ पोत्थकेसु नत्थि चूळव॰ ३३३ पन सब्बत्थपि दिस्सतियेव! इदानि सो मोघपुरिसो अत्तनाव अत्तानं पातुकरिस्सति ।
‘‘पञ्चिमे, मोग्गल्लान, सत्थारो सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं। कतमे पञ्च? इध , मोग्गल्लान, एकच्चो सत्था अपरिसुद्धसीलो समानो ‘परिसुद्धसीलोम्ही’ति पटिजानाति ‘परिसुद्धं मे सीलं परियोदातं असंकिलिट्ठ’न्ति। तमेनं सावका एवं जानन्ति – ‘अयं खो भवं सत्था अपरिसुद्धसीलो समानो परिसुद्धसीलोम्ही’ति पटिजानाति ‘परिसुद्धं मे सीलं परियोदातं असंकिलिट्ठ’न्ति। मयञ्चेव खो पन गिहीनं आरोचेय्याम, नास्सस्स मनापं। यं खो पनस्स अमनापं, कथं नं कथं नु तं (सी॰), कथं नु (स्या॰ कं॰ पी॰ क॰), कथं तं (कत्थचि) मयं तेन समुदाचरेय्याम – ‘सम्मन्नति खो पन चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारेन; यं तुमो करिस्सति तुमोव तेन पञ्ञायिस्सती’ति । एवरूपं खो, मोग्गल्लान, सत्थारं सावका सीलतो रक्खन्ति; एवरूपो च पन सत्था सावकेहि सीलतो रक्खं पच्चासीसति पच्चासिंसति (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)।
‘‘पुन चपरं, मोग्गल्लान, इधेकच्चो सत्था अपरिसुद्धाजीवो समानो ‘परिसुद्धाजीवोम्ही’ति पटिजानाति ‘परिसुद्धो मे आजीवो परियोदातो असंकिलिट्ठो’ति। तमेनं सावका एवं जानन्ति – ‘अयं खो भवं सत्था अपरिसुद्धाजीवो समानो परिसुद्धाजीवोम्ही’ति पटिजानाति ‘परिसुद्धो मे आजीवो परियोदातो असंकिलिट्ठो’ति। मयञ्चेव खो पन गिहीनं आरोचेय्याम, नास्सस्स मनापं। यं खो पनस्स अमनापं, कथं नं मयं तेन समुदाचरेय्याम – ‘सम्मन्नति खो पन चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारेन; यं तुमो करिस्सति तुमोव तेन पञ्ञायिस्सती’ति। एवरूपं खो, मोग्गल्लान, सत्थारं सावका आजीवतो रक्खन्ति; एवरूपो च पन सत्था सावकेहि आजीवतो रक्खं पच्चासीसति।
‘‘पुन चपरं, मोग्गल्लान, इधेकच्चो सत्था अपरिसुद्धधम्मदेसनो समानो ‘परिसुद्धधम्मदेसनोम्ही’ति पटिजानाति ‘परिसुद्धा मे धम्मदेसना परियोदाता असंकिलिट्ठा’ति। तमेनं सावका एवं जानन्ति – ‘अयं खो भवं सत्था अपरिसुद्धधम्मदेसनो समानो परिसुद्धधम्मदेसनोम्ही’ति पटिजानाति ‘परिसुद्धा मे धम्मदेसना परियोदाता असंकिलिट्ठा’ति। मयञ्चेव खो पन गिहीनं आरोचेय्याम, नास्सस्स मनापं। यं खो पनस्स अमनापं, कथं नं मयं तेन समुदाचरेय्याम – ‘सम्मन्नति खो पन चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारेन; यं तुमो करिस्सति तुमोव तेन पञ्ञायिस्सती’ति। एवरूपं खो, मोग्गल्लान, सत्थारं सावका धम्मदेसनतो रक्खन्ति ; एवरूपो च पन सत्था सावकेहि धम्मदेसनतो रक्खं पच्चासीसति।
‘‘पुन चपरं, मोग्गल्लान, इधेकच्चो सत्था अपरिसुद्धवेय्याकरणो समानो ‘परिसुद्धवेय्याकरणोम्ही’ति पटिजानाति ‘परिसुद्धं मे वेय्याकरणं परियोदातं असंकिलिट्ठ’न्ति। तमेनं सावका एवं जानन्ति – ‘अयं खो भवं सत्था अपरिसुद्धवेय्याकरणो समानो परिसुद्धवेय्याकरणोम्ही’ति पटिजानाति ‘परिसुद्धं मे वेय्याकरणं परियोदातं असंकिलिट्ठ’न्ति। मयञ्चेव खो पन गिहीनं आरोचेय्याम, नास्सस्स मनापं । यं खो पनस्स अमनापं, कथं नं मयं तेन समुदाचरेय्याम – ‘सम्मन्नति खो पन चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारेन; यं तुमो करिस्सति तुमोव तेन पञ्ञायिस्सती’ति। एवरूपं खो, मोग्गल्लान, सत्थारं सावका वेय्याकरणतो रक्खन्ति; एवरूपो च पन सत्था सावकेहि वेय्याकरणतो रक्खं पच्चासीसति।
‘‘पुन चपरं, मोग्गल्लान, इधेकच्चो सत्था अपरिसुद्धञाणदस्सनो समानो ‘परिसुद्धञाणदस्सनोम्ही’ति पटिजानाति ‘परिसुद्धं मे ञाणदस्सनं परियोदातं असंकिलिट्ठ’न्ति। तमेनं सावका एवं जानन्ति – ‘अयं खो भवं सत्था अपरिसुद्धञाणदस्सनो समानो परिसुद्धञाणदस्सनोम्ही’ति पटिजानाति ‘परिसुद्धं मे ञाणदस्सनं परियोदातं असंकिलिट्ठ’न्ति। मयञ्चेव खो पन गिहीनं आरोचेय्याम, नास्सस्स मनापं। यं खो पनस्स अमनापं, कथं नं मयं तेन समुदाचरेय्याम – ‘सम्मन्नति खो पन चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारेन; यं तुमो करिस्सति तुमोव तेन पञ्ञायिस्सती’ति। एवरूपं खो, मोग्गल्लान, सत्थारं सावका ञाणदस्सनतो रक्खन्ति; एवरूपो च पन सत्था सावकेहि ञाणदस्सनतो रक्खं पच्चासीसति। इमे खो, मोग्गल्लान, पञ्च सत्थारो सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं।
‘‘अहं खो पन, मोग्गल्लान, परिसुद्धसीलो समानो ‘परिसुद्धसीलोम्ही’ति पटिजानामि ‘परिसुद्धं मे सीलं परियोदातं असंकिलिट्ठ’न्ति। न च मं सावका सीलतो रक्खन्ति, न चाहं सावकेहि सीलतो रक्खं पच्चासीसामि। परिसुद्धाजीवो समानो ‘परिसुद्धाजीवोम्ही’ति पटिजानामि ‘परिसुद्धो मे आजीवो परियोदातो असंकिलिट्ठो’ति। न च मं सावका आजीवतो रक्खन्ति, न चाहं सावकेहि आजीवतो रक्खं पच्चासीसामि। परिसुद्धधम्मदेसनो समानो ‘परिसुद्धधम्मदेसनोम्ही’ति पटिजानामि ‘परिसुद्धा मे धम्मदेसना परियोदाता असंकिलिट्ठा’ति। न च मं सावका धम्मदेसनतो रक्खन्ति, न चाहं सावकेहि धम्मदेसनतो रक्खं पच्चासीसामि। परिसुद्धवेय्याकरणो समानो ‘परिसुद्धवेय्याकरणोम्ही’ति पटिजानामि ‘परिसुद्धं मे वेय्याकरणं परियोदातं असंकिलिट्ठ’न्ति। न च मं सावका वेय्याकरणतो रक्खन्ति, न चाहं सावकेहि वेय्याकरणतो रक्खं पच्चासीसामि। परिसुद्धञाणदस्सनो समानो ‘परिसुद्धञाणदस्सनोम्ही’ति पटिजानामि ‘परिसुद्धं मे ञाणदस्सनं परियोदातं असंकिलिट्ठ’न्ति। न च मं सावका ञाणदस्सनतो रक्खन्ति, न चाहं सावकेहि ञाणदस्सनतो रक्खं पच्चासीसामी’’ति। दसमं।
ककुधवग्गो पञ्चमो।
तस्सुद्दानं –
द्वे सम्पदा ब्याकरणं, फासु अकुप्पपञ्चमं।
सुतं कथा आरञ्ञको, सीहो च ककुधो दसाति॥
दुतियपण्णासकं समत्तं।
३. ततियपण्णासकं