११. जरावग्गो
१. विसाखाय सहायिकानं वत्थु
को नु हासो किमानन्दोति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो विसाखाय सहायिकायो आरब्भ कथेसि।
सावत्थियं किर पञ्चसता कुलपुत्ता ‘‘एवं इमा अप्पमादविहारिनियो भविस्सन्ती’’ति अत्तनो अत्तनो भरियायो विसाखं महाउपासिकं सम्पटिच्छापेसुं। ता उय्यानं वा विहारं वा गच्छन्तियो ताय सद्धिंयेव गच्छन्ति। ता एकस्मिं काले ‘‘सत्ताहं सुराछणो भविस्सती’’ति छणे सङ्घुट्ठे अत्तनो अत्तनो सामिकानं सुरं पटियादेसुं। ते सत्ताहं सुराछणं कीळित्वा अट्ठमे दिवसे कम्मन्तभेरिया निक्खन्ताय कम्मन्ते अगमंसु। तापि इत्थियो ‘‘मयं सामिकानं सम्मुखा सुरं पातुं न लभिम्हा, अवसेसा सुरा च अत्थि, इदं यथा ते न जानन्ति, तथा पिविस्सामा’’ति विसाखाय सन्तिकं गन्त्वा ‘‘इच्छाम, अय्ये, उय्यानं दट्ठु’’न्ति वत्वा ‘‘साधु, अम्मा, तेन हि कत्तब्बकिच्चानि कत्वा निक्खमथा’’ति वुत्ते ताय सद्धिं गन्त्वा पटिच्छन्नाकारेन
विसाखा ‘‘इमासं, भन्ते, धम्मं कथेथा’’ति आह। तापि मदवेगेन कम्पमानसरीरा ‘‘इच्चाम, गायामा’’ति चित्तं उप्पादेसुं। अथेका मारकायिका देवता ‘‘इमासं सरीरे अधिमुच्चित्वा समणस्स गोतमस्स पुरतो विप्पकारं दस्सेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा तासं सरीरे अधिमुच्चि। तासु एकच्चा सत्थु पुरतो पाणिं पहरित्वा हसितुं, एकच्चा नच्चितुं आरभिंसु। सत्था ‘‘किं इद’’न्ति आवज्जेन्तो तं कारणं ञत्वा ‘‘न इदानि मारकायिकानं ओतारं लभितुं दस्सामि। न हि मया एत्तकं कालं पारमियो पूरेन्तेन मारकायिकानं ओतारलाभत्थाय पूरिता’’ति ता संवेजेतुं भमुकलोमतो रस्मियो विस्सज्जेसि, तावदेव अन्धकारतिमिसा अहोसि। ता भीता अहेसुं मरणभयतज्जिता। तेन तासं कुच्छियं सुरा जीरि। सत्था निसिन्नपल्लङ्के अन्तरहितो सिनेरुमुद्धनि ठत्वा उण्णालोमतो रस्मिं विस्सज्जेसि, तङ्खणंयेव चन्दसहस्सुग्गमनं विय अहोसि। अथ सत्था ता इत्थियो आमन्तेत्वा ‘‘तुम्हेहि मम सन्तिकं आगच्छमानाहि पमत्ताहि आगन्तुं न वट्टति। तुम्हाकञ्हि पमादेनेव मारकायिका देवता ओतारं लभित्वा तुम्हे हसादीनं अकरणट्ठाने हसादीनि कारापेसि, इदानि तुम्हेहि रागादीनं
१४६.
‘‘को नु हासो किमानन्दो, निच्चं पज्जलिते सति।
अन्धकारेन ओनद्धा, पदीपं न गवेसथा’’ति॥
तत्थ आनन्दोति तुट्ठि। इदं वुत्तं होति – इमस्मिं लोकसन्निवासे रागादीहि एकादसहि अग्गीहि निच्चं पज्जलिते सति को नु तुम्हाकं हासो वा ओनद्धा तुम्हे तस्सेव अन्धकारस्स विधमनत्थाय किं कारणा ञाणप्पदीपं न गवेसथ न करोथाति।
देसनावसाने पञ्चसतापि ता इत्थियो सोतापत्तिफले पतिट्ठहिंसु।
सत्था तासं अचलसद्धाय पतिट्ठितभावं ञत्वा सिनेरुमत्थका ओतरित्वा बुद्धासने निसीदि। अथ नं विसाखा आह – ‘‘भन्ते, सुरा नामेसा पापिका। एवरूपा हि नाम इमा कुम्भजातकं (जा॰ १.१६.३३ आदयो) कथेसीति।
विसाखाय सहायिकानं वत्थु पठमं।
२. सिरिमावत्थु
पस्स चित्तकतन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो सिरिमं आरब्भ कथेसि।
सा किर राजगहे अभिरूपा गणिका। एकस्मिं पन अन्तोवस्से सुमनसेट्ठिपुत्तस्स भरियाय पुण्णकसेट्ठिस्स धीताय उत्तराय नाम उपासिकाय अपरज्झित्वा तं पसादेतुकामा तस्सा गेहे भिक्खुसङ्घेन सद्धिं कतभत्तकिच्चं सत्थारं खमापेत्वा तं दिवसं दसबलस्स भत्तानुमोदनं सुत्वा –
‘‘अक्कोधेन जिने कोधं, असाधुं साधुना जिने।
जिने कदरियं दानेन, सच्चेनालिकवादिन’’न्ति॥ (जा॰ १.२.२; ध॰ प॰ २२३) –
गाथापरियोसाने
अथेको भिक्खु तस्सा गुणकथं सुत्वा अदस्सनेनेव सिनेहं उप्पादेत्वा ‘‘मया गन्त्वा तं दट्ठुं वट्टती’’ति अत्तनो वस्सग्गं कथेत्वा तं भिक्खुं ठितिकं पुच्छित्वा ‘‘स्वे, आवुसो, तस्मिं गेहे त्वं सङ्घत्थेरो हुत्वा अट्ठकभत्तं लभिस्ससी’’ति सुत्वा तङ्खणञ्ञेव पत्तचीवरं आदाय पक्कन्तोपि पातोव अरुणे उग्गते सलाकग्गं पविसित्वा ठितो सङ्घत्थेरो हुत्वा तस्सा गेहे अट्ठकभत्तं लभि। यो पन भिक्खु हिय्यो भुञ्जित्वा पक्कामि, तस्स गतवेलायमेव अस्सा सरीरे रोगो उप्पज्जि। तस्मा सा आभरणानि ओमुञ्चित्वा निपज्जि। अथस्सा दासियो अट्ठकभत्तं लभित्वा आगते भिक्खू दिस्वा आरोचेसुं। सा सहत्था पत्ते गहेत्वा निसीदापेतुं वा परिविसितुं वा असक्कोन्ती दासियो आणापेसि – ‘‘अम्मा पत्ते गहेत्वा, अय्ये, निसीदापेत्वा यागुं पायेत्वा खज्जकं दत्वा भत्तवेलाय
अथ नं एको सहायको भिक्खु याचन्तोपि भोजेतुं नासक्खि। सो छिन्नभत्तो अहोसि। तं दिवसमेव सायन्हसमये सिरिमा कालमकासि। राजा सत्थु सासनं पेसेसि – ‘‘भन्ते, जीवकस्स कनिट्ठभगिनी, सिरिमा, कालमकासी’’ति। सत्था तं सुत्वा रञ्ञो सासनं पहिणि ‘‘सिरिमाय झापनकिच्चं नत्थि, आमकसुसाने तं यथा काकसुनखादयो न खादन्ति, तथा निपज्जापेत्वा रक्खापेथा’’ति। राजापि तथा अकासि। पटिपाटिया तयो दिवसा अतिक्कन्ता, चतुत्थे दिवसे सरीरं उद्धुमायि, नवहि वणमुखेहि पुळवा पग्घरिंसु
सत्था राजानं पुच्छि – ‘‘का एसा, महाराजो’’ति। भन्ते, जीवकस्स भगिनी, सिरिमा, नामाति। सिरिमा, एसाति। आम, भन्तेति। तेन
१४७.
‘‘पस्स चित्तकतं बिम्बं, अरुकायं समुस्सितं।
आतुरं बहुसङ्कप्पं, यस्स नत्थि धुवं ठिती’’ति॥
तत्थ चित्तकतन्ति कतचित्तं, वत्थाभरणमालालत्तकादीहि विचित्तन्ति अत्थो। बिम्बन्ति दीघादियुत्तट्ठानेसु दीघादीहि अङ्गपच्चङ्गेहि सण्ठितं अत्तभावं। अरुकायन्ति नवन्नं वणमुखानं वसेन अरुभूतं कायं। समुस्सितन्ति तीहि अट्ठिसतेहि समुस्सितं। आतुरन्ति सब्बकालं इरियापथादीहि परिहरितब्बताय निच्चगिलानं। बहुसङ्कप्पन्ति महाजनेन बहुधा सङ्कप्पितं। यस्स नत्थि धुवं ठितीति यस्स धुवभावो वा ठितिभावो वा नत्थि, एकन्तेन भेदनविकिरणविद्धंसनधम्ममेवेतं, इमं पस्सथाति अत्थो।
देसनावसाने
सिरिमावत्थु दुतियं।
३. उत्तराथेरीवत्थु
परिजिण्णमिदन्ति
थेरी किर वीसवस्ससतिका जातिया पिण्डाय चरित्वा लद्धपिण्डपाता अन्तरवीथियं एकं भिक्खुं दिस्वा पिण्डपातेन आपुच्छित्वा तस्स अपटिक्खिपित्वा गण्हन्तस्स सब्बं दत्वा निराहारा अहोसि। एवं दुतियेपि ततियेपि दिवसे तस्सेव भिक्खुनो तस्मिंयेव ठाने भत्तं दत्वा निराहारा अहोसि, चतुत्थे दिवसे पन पिण्डाय चरन्ती एकस्मिं सम्बाधट्ठाने सत्थारं दिस्वा पटिक्कमन्ती ओलम्बन्तं अत्तनो चीवरकण्णं अक्कमित्वा सण्ठातुं असक्कोन्ती परिवत्तित्वा पति। सत्था तस्सा सन्तिकं गन्त्वा, ‘‘भगिनि, परिजिण्णो ते अत्तभावो न चिरस्सेव भिज्जिस्सती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
१४८.
‘‘परिजिण्णमिदं रूपं, रोगनीळं पभङ्गुरं।
भिज्जति पूतिसन्देहो, मरणन्तञ्हि जीवित’’न्ति॥
तस्सत्थो – भगिनि इदं तव सरीरसङ्खातं रूपं महल्लकभावेन परिजिण्णं, तञ्च खो सब्बरोगानं निवासट्ठानट्ठेन रोगनीळं, यथा खो पन तरुणोपि सिङ्गालो ‘‘जरसिङ्गालो’’ति वुच्चति, तरुणापि गळोचीलता ‘‘पूतिलता’’ति पभङ्गुरं, सो एस पूतिको समानो तव देहो भिज्जति, न चिरस्सेव भिज्जिस्सतीति वेदितब्बो। किं कारणा? मरणन्तञ्हि जीवितं यस्मा सब्बसत्तानं जीवितं मरणपरियोसानमेवाति वुत्तं होति।
देसनावसाने सा थेरी सोतापत्तिफलं पत्ता, महाजनस्सापि सात्थिका धम्मदेसना अहोसीति।
उत्तराथेरीवत्थु ततियं।
४. सम्बहुलअधिमानिकभिक्खुवत्थु
यानिमानीति
पञ्चसता किर भिक्खू सत्थु सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा अरञ्ञं पविसित्वा घटेन्ता वायमन्ता झानं निब्बत्तेत्वा ‘‘किलेसानं असमुदाचारेन पब्बजितकिच्चं नो निप्फन्नं, अत्तना पटिलद्धगुणं सत्थु आरोचेस्सामा’’ति आगमिंसु। सत्था तेसं बहिद्वारकोट्ठकं पत्तकालेयेव आनन्दत्थेरं आह – ‘‘आनन्द, एतेसं भिक्खूनं पविसित्वा मया दिट्ठेन कम्मं नत्थि, आमकसुसानं
१४९.
‘‘यानिमानि अपत्थानि, अलाबूनेव सारदे।
कापोतकानि अट्ठीनि, तानि दिस्वान का रती’’ति॥
तत्थ अपत्थानीति छड्डितानि। सारदेति सरदकाले वातातपपहतानि तत्थ तत्थ विप्पकिण्णअलाबूनि विय। कापोतकानीति कपोतकवण्णानि। तानि दिस्वानाति तानि एवरूपानि अट्ठीनि दिस्वा तुम्हाकं का रति, ननु अप्पमत्तकम्पि कामरतिं कातुं न वट्टतियेवाति अत्थो।
देसनावसाने ते भिक्खू यथाठिताव अरहत्तं पत्वा भगवन्तं अभित्थवमाना आगन्त्वा वन्दिंसूति।
सम्बहुलअधिमानिकभिक्खुवत्थु चतुत्थं।
५. जनपदकल्याणी रूपनन्दाथेरीवत्थु
अट्ठीनं नगरं कतन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो जनपदकल्याणिं रूपनन्दाथेरिं आरब्भ कथेसि।
सा किर एकदिवसं चिन्तेसि – ‘‘मय्हं जेट्ठभातिको रज्जसिरिं पहाय पब्बजित्वा लोके अग्गपुग्गलो बुद्धो जातो, पुत्तोपिस्स राहुलकुमारो पब्बजितो, भत्तापि मे पब्बजितो, मातापि मे पब्बजिता, अहम्पि एत्तके ञातिजने पब्बजिते गेहे किं करिस्सामि, पब्बजिस्सामा’’ति। सा भिक्खुनुपस्सयं गन्त्वा पब्बजि ञातिसिनेहेनेव, नो सद्धाय, अभिरूपताय पन रूपनन्दाति पञ्ञायि। ‘‘सत्था किर ‘रूपं अनिच्चं दुक्खं अनत्ता, वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं अनिच्चं दुक्खं अनत्ता’ति वदेती’’ति सुत्वा सा एवं दस्सनीये पासादिके ममपि रूपे दोसं कथेय्याति सत्थु सम्मुखीभावं न गच्छति। सावत्थिवासिनो पातोव दानं दत्वा समादिन्नुपोसथा सुद्धुत्तरासङ्गा गन्धमालादिहत्था सायन्हसमये जेतवने सन्निपतित्वा धम्मं सुणन्ति। भिक्खुनिसङ्घोपि सत्थु धम्मदेसनाय उप्पन्नच्छन्दो विहारं गन्त्वा धम्मं सुणाति। धम्मं सुत्वा नगरं पविसन्तो सत्थु गुणकथं कथेन्तोव पविसति।
चतुप्पमाणिके हि लोकसन्निवासे अप्पकाव ते सत्ता, येसं तथागतं पस्सन्तानं पसादो न उप्पज्जति। रूपप्पमाणिकापि हि तथागतस्स लक्खणानुब्यञ्जनपटिमण्डितं सुवण्णवण्णं सरीरं दिस्वा पसीदन्ति, घोसप्पमाणिकापि
भिक्खुनियो
सत्था तस्सा तत्थ अभिरतिं ञत्वा धम्मं देसेन्तोव तं रूपं सोळसवस्सुद्देसिकभावं अतिक्कमित्वा वीसतिवस्सुद्देसिकं कत्वा दस्सेसि। रूपनन्दा ओलोकेत्वा ‘‘न वतिदं रूपं पुरिमसदिस’’न्ति थोकं विरत्तचित्ता अहोसि। सत्था अनुक्कमेनेव तस्सा इत्थिया सकिं विजातवण्णं मज्झिमित्थिवण्णं जराजिण्णमहल्लिकित्थिवण्णञ्च दस्सेसि। सापि अनुपुब्बेनेव ‘‘इदम्पि अन्तरहितं, इदम्पि अन्तरहित’’न्ति जराजिण्णकाले तं विरज्जमाना खण्डदन्तिं पलितसिरं ओभग्गं गोपानसिवङ्कं दण्डपरायणं पवेधमानं दिस्वा अतिविय विरज्जि। अथ सत्था तं ब्याधिना अभिभूतं कत्वा दस्सेसि। सा तङ्खणञ्ञेव दण्डञ्च तालवण्टञ्च छड्डेत्वा महाविरवं
‘‘आतुरं असुचिं पूतिं, पस्स नन्दे समुस्सयं।
उग्घरन्तं पग्घरन्तं, बालानं अभिपत्थितं॥
‘‘यथा इदं तथा एतं, यथा एतं तथा इदं।
धातुतो सुञ्ञतो पस्स, मा लोकं पुनरागमि।
भवे छन्दं विराजेत्वा, उपसन्तो चरिस्सती’’ति॥ –
इत्थं
१५०.
‘‘अट्ठीनं नगरं कतं, मंसलोहितलेपनं।
यत्थ जरा च मच्चु च, मानो मक्खो च ओहितो’’ति॥
तस्सत्थो – यथेव हि पुब्बण्णापरण्णादीनं ओदहनत्थाय कट्ठानि उस्सापेत्वा वल्लीहि बन्धित्वा मत्तिकाय विलिम्पेत्वा नगरसङ्खातं बहिद्धा गेहं नगरं कतं। एवरूपो एव हि एत्थ कायिकचेतसिको आबाधो ओहितो, इतो उद्धं किञ्चि गय्हूपगं नत्थीति।
देसनावसाने सा थेरी अरहत्तं पापुणि, महाजनस्सापि सात्थिका धम्मदेसना अहोसीति।
जनपदकल्याणी रूपनन्दाथेरीवत्थु पञ्चमं।
६. मल्लिकादेवीवत्थु
जीरन्ति वेति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो मल्लिकं देविं आरब्भ कथेसि।
सा किर एकदिवसं न्हानकोट्ठकं पविट्ठा मुखं धोवित्वा ओनतसरीरा जङ्घं धोवितुं आरभि। ताय च सद्धिंयेव पविट्ठो एको वल्लभसुनखो अत्थि। सो तं तथा ओनतं दिस्वा असद्धम्मसन्थवं कातुं आरभि। सा फस्सं सादियन्ती अट्ठासि। राजापि उपरिपासादे वातपानेन ओलोकेन्तो तं दिस्वा ततो आगतकाले ‘‘नस्स, वसलि, कस्मा एवरूपमकासी’’ति आह। किं मया कतं, देवाति। सुनखेन सद्धिं सन्थवोति। नत्थेतं, देवाति। मया सामं दिट्ठं, नाहं तव सद्दहिस्सामि, नस्स, वसलीति। ‘‘महाराज, यो कोचि इमं कोट्ठकं पविट्ठो इमिना वातपानेन ओलोकेन्तस्स एकोव द्विधा पञ्ञायती’’ति अभूतं कथेसि। देव, सचे मे सद्दहसि, एतं कोट्ठकं पविस, अहं तं इमिना वातपानेन
तं
राजा ‘‘सत्था आगतो’’ति सुत्वा निक्खमित्वा पत्तं आदाय पासादं अभिरुहितुं आरभि। सत्था पन रथसालाय निसीदितुं आकारं दस्सेसि। राजा सत्थारं तत्थेव निसीदापेत्वा यागुखज्जकेन पटिमानेत्वा वन्दित्वा निसिन्नोव अहं, भन्ते, मल्लिकाय देविया निब्बत्तट्ठानं पुच्छिस्सामीति गन्त्वा पमुट्ठो, कत्थ नु खो सा, भन्ते, निब्बत्ताति। तुसितभवने, महाराजाति, भन्ते, ताय तुसितभवने अनिब्बत्तन्तिया को अञ्ञो निब्बत्तिस्सति
१५१.
‘‘जीरन्ति वे राजरथा सुचित्ता,
अथो सरीरम्पि जरं उपेति।
सतञ्च धम्मो न जरं उपेति,
सन्तो हवे सब्भि पवेदयन्ती’’ति॥
तत्थ वेति निपातो। सुचित्ताति सत्तहि रतनेहि अपरेहि च रथालङ्कारेहि सुट्ठु चित्तिता राजूनं रथापि जीरन्ति। सरीरम्पीति न केवलं रथा एव, इदं सुप्पटिजग्गितं जरं उपेति। सतञ्चाति बुद्धादीनं पन सन्तानं नवविधो लोकुत्तरधम्मो च किञ्चि उपघातं न उपेतीति न जरं उपेति नाम। पवेदयन्तीति एवं सन्तो बुद्धादयो सब्भि पण्डितेहि सद्धिं कथेन्तीति अत्थो।
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
मल्लिकादेवीवत्थु छट्ठं।
७. लाळुदायित्थेरवत्थु
अप्पस्सुतायन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो लाळुदायित्थेरं आरब्भ कथेसि।
सो
अतीते किर बाराणसियं अग्गिदत्तस्स नाम ब्राह्मणस्स पुत्तो सोमदत्तकुमारो नाम राजानं उपट्ठहि। सो रञ्ञा पियो अहोसि मनापो। ब्राह्मणो पन कसिकम्मं निस्साय जीवति। तस्स द्वेयेव गोणा अहेसुं। तेसु एको मतो। ब्राह्मणो पुत्तं आह – ‘‘तात, सोमदत्त, राजानं मे याचित्वा एकं गोणं आहरा’’ति। सोमदत्तो ‘‘सचाहं राजानं याचिस्सामि, लहुभावो मे पञ्ञायिस्सती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘तुम्हेयेव, तात, राजानं याचथा’’ति वत्वा ‘‘तेन हि, तात, मं गहेत्वा याही’’ति वुत्तो चिन्तेसि – ‘‘अयं ब्राह्मणो दन्धपञ्ञो अभिक्कमादिवचनमत्तम्पि न जानाति, अञ्ञस्मिं वत्तब्बे अञ्ञमेव वदति, सिक्खापेत्वा पन नं नेस्सामी’’ति। सो तं आदाय बीरणत्थम्भकं नाम सुसानं गन्त्वा तिणकलापे बन्धित्वा ‘‘अयं
‘‘द्वे मे गोणा महाराज, येहि खेत्तं कसामसे।
तेसु एको मतो देव, दुतियं देहि खत्तिया’’ति॥
सो हि संवच्छरमत्तेन तं गाथं पगुणं कत्वा पगुणभावं पुत्तस्स आरोचेत्वा ‘‘तेन हि, तात, कञ्चिदेव पण्णाकारं आदाय आगच्छथ, अहं
‘‘द्वे मे गोणा महाराज, येहि खेत्तं कसामसे।
तेसु एको मतो देव, दुतियं गण्ह खत्तिया’’ति॥
रञ्ञा ‘‘किं वदेसि, तात, पुन वदेही’’ति वुत्तेपि तमेव गाथं आह। राजा तेन विरज्झित्वा कथितभावं ञत्वा सितं कत्वा, ‘‘सोमदत्त, तुम्हाकं गेहे बहू मञ्ञे गोणा’’ति वत्वा ‘‘तुम्हेहि दिन्ना बहू भविस्सन्ति, देवा’’ति वुत्ते बोधिसत्तस्स तुस्सित्वा ब्राह्मणस्स सोळस गोणे अलङ्कारभण्डकं निवासगामञ्चस्स ब्रह्मदेय्यं दत्वा महन्तेन यसेन ब्राह्मणं उय्योजेसीति।
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘तदा राजा आनन्दो अहोसि, ब्राह्मणो लाळुदायी, सोमदत्तो पन अहमेवा’’ति जातकं
१५२.
‘‘अप्पस्सुतायं पुरिसो, बलिबद्दोव जीरति।
मंसानि तस्स वड्ढन्ति, पञ्ञा तस्स न वड्ढती’’ति॥
तत्थ अप्पस्सुतायन्ति एकस्स वा द्विन्नं वा पण्णासकानं। अथ वा पन वग्गानं सब्बन्तिमेन परिच्छेदेन एकस्स वा द्विन्नं वा सुत्तन्तानं वापि अभावेन अप्पस्सुतो अयं। कम्मट्ठानं पन उग्गहेत्वा अनुयुञ्जन्तो बहुस्सुतोव। बलिबद्दोव जीरतीति यथा हि बलिबद्दो जीरमानो वड्ढमानो नेव मातु, न पितु, न सेसञातकानं अत्थाय वड्ढति, अथ खो निरत्थकमेव जीरति, एवमेवं अयम्पि न उपज्झायवत्तं करोति, न आचरियवत्तं, न आगन्तुकवत्तादीनि, न भावनारामतं अनुयुञ्जति, निरत्थकमेव जीरति, मंसानि तस्स वड्ढन्तीति यथा बलिबद्दस्स ‘‘युगनङ्गलादीनि वहितुं असमत्थो एसो’’ति अरञ्ञे विस्सट्ठस्स तत्थेव विचरन्तस्स पञ्ञा तस्साति लोकियलोकुत्तरा पनस्स पञ्ञा एकङ्गुलमत्तापि न वड्ढति, अरञ्ञे पन गच्छलतादीनि विय छ द्वारानि निस्साय तण्हा चेव नवविधमानो च वड्ढतीति अत्थो।
देसनावसाने महाजनो सोतापत्तिफलादीनि पापुणीति।
लाळुदायित्थेरवत्थु सत्तमं।
८. उदानवत्थु
अनेकजातिसंसारन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था बोधिरुक्खमूले निसिन्नो उदानवसेन उदानेत्वा अपरभागे आनन्दत्थेरेन पुट्ठो कथेसि।
सो हि बोधिरुक्खमूले निसिन्नो सूरिये अनत्थङ्गतेयेव मारबलं विद्धंसेत्वा पठमयामे पुब्बेनिवासपटिच्छादकं तमं पदालेत्वा मज्झिमयामे दिब्बचक्खुं विसोधेत्वा पच्छिमयामे सत्तेसु कारुञ्ञतं पटिच्च पच्चयाकारे ञाणं ओतारेत्वा तं अनुलोमपटिलोमवसेन सम्मसन्तो अरुणुग्गमनवेलाय सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झित्वा अनेकेहि बुद्धसतसहस्सेहि अविजहितं उदानं उदानेन्तो इमा गाथा अभासि –
१५३.
‘‘अनेकजातिसंसारं, सन्धाविस्सं अनिब्बिसं।
गहकारं गवेसन्तो, दुक्खा जाति पुनप्पुनं॥
१५४.
‘‘गहकारक
सब्बा ते फासुका भग्गा, गहकूटं विसङ्खतं।
विसङ्खारगतं चित्तं, तण्हानं खयमज्झगा’’ति॥
तत्थ गहकारं गवेसन्तोति अहं इमस्स अत्तभावसङ्खातस्स गेहस्स कारकं तण्हावड्ढकिं गवेसन्तो येन ञाणेन सक्का तं दट्ठुं अनेकजातिसंसारं अनेकजातिसतसहस्ससङ्खातं इमं संसारवट्टं अनिब्बिसं तं ञाणं अविन्दन्तो अलभन्तोयेव सन्धाविस्सं संसरिं, अपरापरं अनुविचरिन्ति अत्थो। दुक्खा जाति पुनप्पुनन्ति इदं गहकारकगवेसनस्स कारणवचनं। यस्मा जराब्याधिमरणमिस्सिताय जाति नामेसा पुनप्पुनं उपगन्तुं दुक्खा, न च सा तस्मिं अदिट्ठे निवत्तति। तस्मा तं गवेसन्तो सन्धाविस्सन्ति अत्थो। दिट्ठोसीति सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पटिविज्झन्तेन मया इदानि दिट्ठोसि। पुन गेहन्ति पुन इमस्मिं संसारवट्टे अत्तभावसङ्खातं मम गेहं न काहसि। सब्बा ते फासुका भग्गाति तव सब्बा अवसेसा किलेसफासुका मया भग्गा। गहकूटं विसङ्खतन्ति इमस्स तया कतस्स अत्तभावगेहस्स अविज्जासङ्खातं विसङ्खारगतं चित्तन्ति इदानि मम चित्तं विसङ्खारं निब्बानं आरम्मणकरणवसेन गतं अनुपविट्ठं। तण्हानं खयमज्झगाति तण्हानं खयसङ्खातं अरहत्तं अधिगतोस्मीति।
उदानवत्थु अट्ठमं।
९. महाधनसेट्ठिपुत्तवत्थु
अचरित्वाति इमं धम्मदेसनं सत्था इसिपतने मिगदाये विहरन्तो महाधनसेट्ठिपुत्तं आरब्भ कथेसि।
सो किर बाराणसियं असीतिकोटिविभवे कुले निब्बत्ति। अथस्स मातापितरो चिन्तेसुं – ‘‘अम्हाकं कुले महाभोगक्खन्धो, पुत्तस्स नो हत्थे ठपेत्वा यथासुखं परिभोगं करिस्साम, अञ्ञेन कम्मेन किच्चं नत्थी’’ति। तं नच्चगीतवादितमत्तमेव सिक्खापेसुं। तस्मिंयेव नगरे अञ्ञस्मिं असीतिकोटिविभवे कुले एका धीतापि निब्बत्ति। तस्सापि मातापितरो तथेव चिन्तेत्वा तं नच्चगीतवादितमत्तमेव सिक्खापेसुं। तेसं वयप्पत्तानं आवाहविवाहो अहोसि। अथ नेसं अपरभागे मातापितरो कालमकंसु। द्वेअसीतिकोटिधनं एकस्मिंयेव
अथ नं एकदिवसं आसनसालाय द्वारे ठत्वा दहरसामणेरेहि दिय्यमानं उच्छिट्ठकभोजनं पटिग्गण्हन्तं दिस्वा सत्था सितं पात्वाकासि। अथ नं आनन्दत्थेरो सितकारणं पुच्छि। सत्था सितकारणं कथेन्तो ‘‘पस्सानन्द, इमं महाधनसेट्ठिपुत्तं इमस्मिं नगरे द्वेअसीतिकोटिधनं
१५५.
‘‘अचरित्वा ब्रह्मचरियं, अलद्धा योब्बने धनं।
जिण्णकोञ्चाव झायन्ति, खीणमच्छेव पल्लले॥
१५६.
‘‘अचरित्वा ब्रह्मचरियं, अलद्धा योब्बने धनं।
सेन्ति चापातिखीणाव, पुराणानि अनुत्थुन’’न्ति॥
तत्थ अचरित्वाति ब्रह्मचरियवासं अवसित्वा। योब्बनेति अनुप्पन्ने वा भोगे उप्पादेतुं उप्पन्ने वा भोगे रक्खितुं समत्थकाले धनम्पि अलभित्वा। खीणमच्छेति ते एवरूपा बाला उदकस्स अभावा खीणमच्छे पल्लले परिक्खीणपत्ता जिण्णकोञ्चा विय अवझायन्ति। इदं वुत्तं होति – पल्लले उदकस्स अभावो विय हि इमेसं वसनट्ठानस्स अभावो, मच्छानं खीणभावो विय इमेसं भोगानं अभावो, खीणपत्तानं कोञ्चानं उप्पतित्वा गमनाभावो विय इमेसं इदानि जलथलपथादीहि भोगे सण्ठापेतुं असमत्थभावो। तस्मा ते खीणपत्ता कोञ्चा विय एत्थेव बज्झित्वा अवझायन्तीति। चापातिखीणावाति चापतो अतिखीणा, चापा विनिमुत्ताति अत्थो। इदं वुत्तं होति – यथा चापा विनिमुत्ता सरा यथावेगं गन्त्वा पतिता, तं गहेत्वा उक्खिपन्ते पुराणानि अनुत्थुनन्ति ‘‘इति अम्हेहि खादितं इति पीत’’न्ति पुब्बे कतानि खादितपिवितनच्चगीतवादितादीनि अनुत्थुनन्ता सोचन्ता अनुसोचन्ता सेन्तीति।
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
महाधनसेट्ठिपुत्तवत्थु नवमं।
जरावग्गवण्णना निट्ठिता।
एकादसमो वग्गो।