२१. पकिण्णकवग्गो
१. अत्तनोपुब्बकम्मवत्थु
मत्तासुखपरिच्चागाति
एकस्मिञ्हि समये वेसाली इद्धा अहोसि फीता बहुजना आकिण्णमनुस्सा। तत्थ हि वारेन वारेन रज्जं कारेन्तानं खत्तियानंयेव सत्तसताधिकानि सत्तसहस्सानि सत्त च खत्तिया अहेसुं। तेसं वसनत्थाय तत्तकायेव पासादा तत्तकानेव कूटागारानि उय्याने विहारत्थाय तत्तकायेव आरामा च पोक्खरणियो च अहेसुं। सा अपरेन समयेन दुब्भिक्खा अहोसि दुस्सस्सा। तत्थ छातकभयेन पठमं दुग्गतमनुस्सा कालमकंसु। तेसं तेसं तत्थ तत्थ छड्डितानं कुणपानं गन्धेन अमनुस्सा नगरं पविसिंसु। अमनुस्सूपद्दवेन बहुतरा कालमकंसु। तेसं
नगरवासिनो सन्निपतित्वा राजानं आहंसु – ‘‘महाराज, इमस्मिं नगरे तीणि भयानि उप्पन्नानि, इतो पुब्बे याव सत्तमा राजपरिवट्टा एवरूपं भयं नाम न उप्पन्नपुब्बं। अधम्मिकराजूनञ्हि काले एवरूपं भयं उप्पज्जती’’ति। राजा सन्थागारे सब्बेसं सन्निपातं कारेत्वा ‘‘सचे मे अधम्मिकभावो अत्थि, तं विचिनथा’’ति आह। वेसालिवासिनो सब्बं पवेणि विचिनन्ता रञ्ञो कञ्चि दोसं अदिस्वा, ‘‘महाराज, नत्थि ते दोसो’’ति वत्वा ‘‘कथं नु खो इदं अम्हाकं भयं वूपसमं गच्छेय्या’’ति मन्तयिंसु। तत्थ एकच्चेहि ‘‘बलिकम्मेन आयाचनाय मङ्गलकिरियाया’’ति वुत्ते सब्बम्पि तं विधिं कत्वा पटिबाहितुं नासक्खिंसु। अथञ्ञे एवमाहंसु – ‘‘छ सत्थारो महानुभावा, तेसु इधागतमत्तेसु भयं वूपसमेय्या’’ति। अपरे ‘‘सम्मासम्बुद्धो लोके उप्पन्नो। सो हि भगवा सब्बसत्तहिताय धम्मं देसेति, महिद्धिको
वेसालिवासिनो महन्तं पण्णाकारं सज्जेत्वा राजानं बिम्बिसारं सञ्ञापेत्वा ‘‘सत्थारं इधानेथा’’ति महालिञ्चेव लिच्छविं पुरोहितपुत्तञ्च पहिणिंसु। ते गन्त्वा रञ्ञो पण्णाकारं दत्वा तं पवत्तिं निवेदेत्वा, ‘‘महाराज, सत्थारं अम्हाकं नगरं पेसेथा’’ति याचिंसु। राजा ‘‘तुम्हेव जानाथा’’ति न सम्पटिच्छि। ते भगवन्तं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा याचिंसु – ‘‘भन्ते, वेसालियं तीणि भयानि उप्पन्नानि, तानि तुम्हेसु आगतेसु वूपसमिस्सन्ति, एथ, भन्ते, गच्छामा’’ति। सत्था तेसं वचनं सुत्वा आवज्जेन्तो ‘‘वेसालियं रतनसुत्ते (खु॰ पा॰ ६.१ आदयो; सु॰ नि॰ २२४ आदयो) वुत्ते सा रक्खा चक्कवाळानं कोटिसतसहस्सं फरिस्सति, सुत्तपरियोसाने चतुरासीतिया पाणसहस्सानं धम्माभिसमयो
राजा बिम्बिसारो ‘‘सत्थारा किर वेसालिगमनं सम्पटिच्छित’’न्ति सुत्वा नगरे घोसनं कारेत्वा सत्थारं उपसङ्कमित्वा ‘‘किं, भन्ते, वेसालिगमनं सम्पटिच्छित’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘आम, महाराजा’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि, भन्ते, आगमेथ, ताव मग्गं पटियादेस्सामी’’ति वत्वा राजगहस्स च गङ्गाय च अन्तरे पञ्चयोजनभूमिं समं कारेत्वा योजने योजने विहारं पतिट्ठापेत्वा सत्थु गमनकालं आरोचेसि। सत्था पञ्चहि भिक्खुसतेहि सद्धिं मग्गं पटिपज्जि। राजा योजनन्तरे जण्णुमत्तेन ओधिना पञ्चवण्णानि पुप्फानि ओकिरापेत्वा धजपटाककदलीआदीनि उस्सापेत्वा भगवतो छत्तातिछत्तं कत्वा द्वे सेतच्छत्तानि एकमेकस्स भिक्खुनो एकमेकं सेतच्छत्तं उपरि धारेत्वा सपरिवारो पुप्फगन्धादीहि पूजं करोन्तो सत्थारं एकेकस्मिं विहारे वसापेत्वा महादानादीनि दत्वा पञ्चहि दिवसेहि गङ्गातीरं पापेत्वा तत्थ
लिच्छवीराजानो सत्थारं पच्चुग्गन्त्वा गलप्पमाणं उदकं ओतरित्वा नावं तीरं उपनेत्वा सत्थारं नावातो ओतारयिंसु। सत्थारा ओतरित्वा तीरे अक्कन्तमत्तेयेव महामेघो उट्ठहित्वा पोक्खरवस्सं वस्सि। सब्बत्थ जण्णुप्पमाणऊरुप्पमाणकटिप्पमाणादीनि उदकानि सन्दन्तानि सब्बकुणपानि गङ्गं पवेसयिंसु, परिसुद्धो भूमिभागो अहोसि। लिच्छवीराजानो सत्थारं योजने योजने वसापेत्वा महादानं दत्वा दिगुणं पूजं करोन्ता तीहि दिवसेहि
थेरो सत्थारा दिन्नं रतनसुत्तं उग्गण्हित्वा सत्थु सेलमयपत्तेन उदकं आदाय नगरद्वारे ठितो पणिधानतो पट्ठाय तथागतस्स दस पारमियो दस उपपारमियो दस परमत्थपारमियोति समतिंस पारमियो पञ्च महापरिच्चागे लोकत्थचरिया ञातत्थचरिया बुद्धत्थचरियाति तिस्सो चरियायो पच्छिमभवे गब्भवोक्कन्तिं जातिं अभिनिक्खमनं पधानचरियं बोधिपल्लङ्के मारविजयं सब्बञ्ञुतञ्ञाणपटिवेधं धम्मचक्कपवत्तनं
महाजनो नगरमज्झे सन्थागारं सब्बगन्धेहि उपलिम्पेत्वा उपरि सुवण्णतारकादिविचित्तं वितानं बन्धित्वा बुद्धासनं पञ्ञापेत्वा सत्थारं आनेसि। सत्था पञ्ञत्ते आसने निसीदि। भिक्खुसङ्घोपि लिच्छवीगणोपि सत्थारं परिवारेत्वा निसीदि। सक्को देवराजा देवगणपरिवुतो पतिरूपे ओकासे अट्ठासि। थेरोपि सकलनगरं अनुविचरित्वा वूपसन्तरोगेन महाजनेन सद्धिं
गङ्गाय निब्बत्तनागराजानो चिन्तेसुं – ‘‘मनुस्सा तथागतस्स
परतीरे बिम्बिसारोपि लिच्छवीहि कतसक्कारतो दिगुणं सक्कारं सज्जेत्वा
राजा
अतीते तक्कसिलायं सङ्खो नाम ब्राह्मणो अहोसि। तस्स पुत्तो सुसीमो नाम माणवो सोळसवस्सुद्देसिको एकदिवसं पितरं उपसङ्कमित्वा आह – ‘‘इच्छामहं, तात, बाराणसिं गन्त्वा मन्ते अज्झायितु’’न्ति। अथ नं पिता आह – ‘‘तेन हि, तात, असुको नाम ब्राह्मणो मम
सो आचरियं उपसङ्कमित्वा ‘‘अहं इमस्स सिप्पस्स आदिमज्झमेव पस्सामि, नो परियोसान’’न्ति वत्वा आचरियेन ‘‘अहम्पि, तात, न पस्सामी’’ति वुत्ते ‘‘अथ को, आचरिय, परियोसानं जानाती’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमे, तात, इसयो इसिपतने विहरन्ति, ते जानेय्युं, तेसं सन्तिकं उपसङ्कमित्वा पुच्छस्सू’’ति आचरियेन वुत्ते पच्चेकबुद्धे उपसङ्कमित्वा पुच्छि – ‘‘तुम्हे किर परियोसानं जानाथा’’ति? ‘‘आम, जानामा’’ति। ‘‘तेन हि मे आचिक्खथा’’ति? ‘‘न मयं अपब्बजितस्स आचिक्खाम। सचे ते परियोसानेनत्थो
सङ्खोपि ब्राह्मणो ‘‘पुत्तो मे चिरं गतो, पवत्तिमस्स जानिस्सामी’’ति तं दट्ठुकामो तक्कसिलातो निक्खमित्वा अनुपुब्बेन बाराणसिं पत्वा महाजनकायं सन्निपतितं दिस्वा ‘‘अद्धा इमेसु एकोपि मे पुत्तस्स पवत्तिं जानिस्सती’’ति उपसङ्कमित्वा पुच्छि – ‘‘सुसीमो नाम माणवो इधागमि, अपि नु खो तस्स पवत्तिं जानाथा’’ति? ‘‘आम, ब्राह्मण, जानाम, असुकस्स ब्राह्मणस्स सन्तिके तयो वेदे सज्झायित्वा पब्बजित्वा पच्चेकसम्बोधिं सच्छिकत्वा परिनिब्बुतो, अयमस्स थूपो पतिट्ठापितो’’ति। सो भूमिं हत्थेन पहरित्वा रोदित्वा कन्दित्वा
सत्था इदं अतीतं आहरित्वा ‘‘तदा, भिक्खवे, अहं सङ्खो ब्राह्मणो अहोसिं। मया सुसीमस्स पच्चेकबुद्धस्स चेतियङ्गणे तिणानि उद्धटानि, तस्स मे कम्मस्स निस्सन्देन अट्ठयोजनमग्गं विहतखाणुककण्टकं कत्वा सुद्धं समतलं करिंसु। मया तत्थ वालुका ओकिण्णा, तस्स मे निस्सन्देन अट्ठयोजनमग्गे वालुकं ओकिरिंसु। मया तत्थ वनकुसुमेहि पूजा कता, तस्स मे निस्सन्देन अट्ठयोजनमग्गे नानावण्णानि पुप्फानि ओकिण्णानि, एकयोजनट्ठाने गङ्गाय उदकं पञ्चवण्णेहि पदुमेहि सञ्छन्नं। मया तत्थ कमण्डलुउदकेन भूमि परिप्फोसिता, तस्स मे निस्सन्देन वेसालियं पोक्खरवस्सं वस्सि। मया तत्थ पटाका, आरोपिता, छत्तकञ्च बद्धं, तस्स मे निस्सन्देन याव अकनिट्ठभवना धजपटाकछत्तातिछत्तादीहि सकलचक्कवाळगब्भं एकुस्सवं विय
२९०.
‘‘मत्तासुखपरिच्चागा
चजे मत्तासुखं धीरो, सम्पस्सं विपुलं सुख’’न्ति॥
तत्थ मत्तासुखपरिच्चागाति मत्तासुखन्ति पमाणयुत्तकं परित्तसुखं वुच्चति, तस्स परिच्चागेन। विपुलं सुखन्ति उळारं सुखं निब्बानसुखं वुच्चति, तं चे पस्सेय्याति अत्थो। इदं वुत्तं होति – एकञ्हि भोजनपातिं सज्जापेत्वा भुञ्जन्तस्स मत्तासुखं नाम उप्पज्जति, तं पन परिच्चजित्वा उपोसथं वा करोन्तस्स दानं वा ददन्तस्स विपुलं उळारं निब्बानसुखं नाम निब्बत्तति। तस्मा सचे एवं तस्स मत्तासुखस्स परिच्चागा विपुलं सुखं पस्सति, अथेतं विपुलं सुखं सम्मा पस्सन्तो पण्डितो तं मत्तासुखं चजेय्याति।
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
अत्तनोपुब्बकम्मवत्थु पठमं।
२. कुक्कुटअण्डखादिकावत्थु
परदुक्खूपधानेनाति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं कुक्कुटअण्डखादिकं आरब्भ कथेसि।
सावत्थिया किर अविदूरे पण्डुरं नाम एको गामो, तत्थेको केवट्टो वसति। सो सावत्थिं गच्छन्तो अचिरवतियं कच्छपअण्डानि दिस्वा तानि आदाय सावत्थिं गन्त्वा एकस्मिं गेहे पचापेत्वा खादन्तो तस्मिं गेहे कुमारिकायपि
२९१.
‘‘परदुक्खूपधानेन, अत्तनो सुखमिच्छति।
वेरसंसग्गसंसट्ठो, वेरा सो न परिमुच्चती’’ति॥
तत्थ परदुक्खूपधानेनाति परस्मिं दुक्खूपधानेन, परस्स दुक्खुप्पादनेनाति अत्थो। वेरसंसग्गसंसट्ठोति यो पुग्गलो अक्कोसनपच्चक्कोसनपहरणपटिहरणादीनं वसेन अञ्ञमञ्ञं कतेन वेरसंसग्गेन संसट्ठो। वेरा सो न परिमुच्चतीति निच्चकालं वेरवसेन दुक्खमेव पापुणातीति अत्थो।
देसनावसाने यक्खिनी सरणेसु पतिट्ठाय पञ्च सीलानि समादियित्वा वेरतो मुच्चि, इतरापि सोतापत्तिफले पतिट्ठहि, सम्पत्तानम्पि सात्थिका धम्मदेसना अहोसीति।
कुक्कुटअण्डखादिकावत्थु दुतियं।
३. भद्दियभिक्खुवत्थु
यञ्हि किच्चन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था भद्दियं निस्साय जातियावने विहरन्तो भद्दिये भिक्खू आरब्भ कथेसि।
ते किर पादुकमण्डने उय्युत्ता अहेसुं। यथाह – ‘‘तेन खो पन समयेन भद्दिया भिक्खू अनेकविहितं पादुकमण्डनानुयोगमनुयुत्ता विहरन्ति, तिणपादुकं करोन्तिपि कारापेन्तिपि, मुञ्जपादुकं करोन्तिपि कारापेन्तिपि, पब्बजपादुकं हिन्तालपादुकं कमलपादुकं कम्बलपादुकं करोन्तिपि कारापेन्तिपि, रिञ्चन्ति उद्देसं परिपुच्छं अधिसीलं अधिचित्तं अधिपञ्ञ’’न्ति
२९२.
‘‘यञ्हि किच्चं अपविद्धं, अकिच्चं पन करीयति।
उन्नळानं पमत्तानं, तेसं वड्ढन्ति आसवा॥
२९३.
‘‘येसञ्च सुसमारद्धा, निच्चं कायगता सति।
अकिच्चं ते न सेवन्ति, किच्चे सातच्चकारिनो।
सतानं सम्पजानानं, अत्थं गच्छन्ति आसवा’’ति॥
तत्थ यञ्हि किच्चन्ति भिक्खुनो हि पब्बजितकालतो पट्ठाय अपरिमाणसीलक्खन्धगोपनं अरञ्ञावासो धुतङ्गपरिहरणं भावनारामताति एवमादीनि किच्चं नाम। इमेहि पन यं अत्तनो किच्चं, तं अपविद्धं छड्डितं। अकिच्चन्ति भिक्खुनो छत्तमण्डनं उपाहनमण्डनं पादुकपत्तथालकधम्मकरणकायबन्धनअंसबद्धकमण्डनं अकिच्चं नाम। येहि तं कयिरति, तेसं माननळं उक्खिपित्वा चरणेन उन्नळानं सतिवोस्सग्गेन पमत्तानं चत्तारो आसवा वड्ढन्तीति अत्थो। सुसमारद्धाति सुपग्गहिता। कायगता सतीति कायानुपस्सनाभावना। अकिच्चन्ति ते एतं छत्तमण्डनादिकं अकिच्चं न सेवन्ति न करोन्तीति अत्थो। किच्चेति पब्बजितकालतो पट्ठाय कत्तब्बे अपरिमाणसीलक्खन्धगोपनादिके करणीये। सातच्चकारिनोति सततकारिनो अट्ठितकारिनो। तेसं सतिया अविप्पवासेन सतानं
देसनावसाने ते भिक्खू अरहत्ते पतिट्ठहिंसु, सम्पत्तानम्पि सात्थिका धम्मदेसना अहोसीति।
भद्दियवत्थु ततियं।
४. लकुण्डकभद्दियत्थेरवत्थु
मातरन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो लकुण्डकभद्दियत्थेरं आरब्भ कथेसि।
एकदिवसञ्हि
२९४.
‘‘मातरं पितरं हन्त्वा, राजानो द्वे च खत्तिये।
रट्ठं सानुचरं हन्त्वा, अनीघो याति ब्राह्मणो’’ति॥
तत्थ सानुचरन्ति आयसाधकेन आयुत्तकेन सहितं। एत्थ हि ‘‘तण्हा जनेति पुरिस’’न्ति (सं॰ नि॰ १.५५-५७) वचनतो तीसु भवेसु सत्तानं जननतो तण्हा माता नाम। ‘‘अहं असुकस्स नाम रञ्ञो वा राजमहामत्तस्स वा पुत्तो’’ति पितरं निस्साय अस्मिमानस्स उप्पज्जनतो अस्मिमानो पिता नाम। लोको विय राजानं यस्मा सब्बदिट्ठिगतानि द्वे सस्सतुच्छेददिट्ठियो भजन्ति, तस्मा द्वे सस्सतुच्छेददिट्ठियो द्वे खत्तियराजानो नाम। द्वादसायतनानि वित्थतट्ठेन रट्ठदिसत्ता रट्ठं नाम। आयसाधको अनीघोति निद्दुक्खो। ब्राह्मणोति खीणासवो। एतेसं तण्हादीनं अरहत्तमग्गञाणासिना हतत्ता खीणासवो निद्दुक्खो हुत्वा यातीति अयमेत्थत्थो।
देसनावसाने ते भिक्खू अरहत्ते पतिट्ठहिंसु।
दुतियगाथायपि वत्थु पुरिमसदिसमेव। तदा हि सत्था लकुण्डकभद्दियत्थेरमेव आरब्भ कथेसि। तेसं धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –
२९५.
‘‘मातरं पितरं हन्त्वा, राजानो द्वे च सोत्थिये।
वेयग्घपञ्चमं हन्त्वा, अनीघो याति ब्राह्मणो’’ति॥
तत्थ द्वे च सोत्थियेति द्वे च ब्राह्मणे। इमिस्सा गाथाय सत्था अत्तनो धम्मिस्सरताय च देसनाविधिकुसलताय च सस्सतुच्छेददिट्ठियो द्वे ब्राह्मणराजानो वेयग्घपञ्चमन्ति एत्थ ब्यग्घानुचरितो सप्पटिभयो दुप्पटिपन्नो मग्गो वेयग्घो नाम, विचिकिच्छानीवरणम्पि
लकुण्डकभद्दियत्थेरवत्थु चतुत्थं।
५. दारुसाकटिकपुत्तवत्थु
सुप्पबुद्धन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो दारुसाकटिकस्स पुत्तं आरब्भ कथेसि।
राजगहस्मिञ्हि सम्मादिट्ठिकपुत्तो मिच्छादिट्ठिकपुत्तोति द्वे दारका अभिक्खणं गुळकीळं कीळन्ति। तेसु सम्मादिट्ठिकपुत्तो गुळं खिपमानो बुद्धानुस्सतिं आवज्जेत्वा ‘‘नमो बुद्धस्सा’’ति वत्वा वत्वा गुळं खिपति। इतरो तित्थियगुणे उद्दिसित्वा ‘‘नमो अरहन्तान’’न्ति वत्वा वत्वा खिपति। तेसु सम्मादिट्ठिकस्स
अथस्स पुत्तो एककोव रत्तिभागे सकटस्स हेट्ठा निपज्जित्वा निद्दं ओक्कमि। राजगहं पन पकतियापि अमनुस्सबहुलं। अयञ्च सुसानसन्तिके निपन्नो। तत्थ नं द्वे अमनुस्सा पस्सिंसु। एको सासनस्स पटिकण्डको मिच्छादिट्ठिको, एको सम्मादिट्ठिको। तेसु मिच्छादिट्ठिको आह – ‘‘अयं नो भक्खो, इमं खादिस्सामा’’ति। इतरो ‘‘अलं मा ते रुच्ची’’ति निवारेति। सो तेन निवारियमानोपि तस्स वचनं अनादियित्वा दारकं पादेसु गहेत्वा आकड्ढि। सो बुद्धानुस्सतिया परिचितत्ता
पुनदिवसे ‘‘राजकुलतो चोरेहि भोजनभण्डं अवहट’’न्ति कोलाहलं करोन्ता द्वारानि पिदहित्वा ओलोकेन्ता तत्थ अपस्सन्ता नगरा निक्खमित्वा इतो चितो च ओलोकेन्ता दारुसकटे सुवण्णपातिं दिस्वा ‘‘अयं चोरो’’ति तं दारकं गहेत्वा रञ्ञो दस्सेसुं। राजा अक्खरानि दिस्वा ‘‘किं एतं, ताता’’ति पुच्छित्वा ‘‘नाहं
२९६.
‘‘सुप्पबुद्धं पबुज्झन्ति, सदा गोतमसावका।
येसं दिवा च रत्तो च, निच्चं बुद्धगता सति॥
२९७.
‘‘सुप्पबुद्धं पबुज्झन्ति, सदा गोतमसावका।
येसं दिवा च रत्तो च, निच्चं धम्मगता सति॥
२९८.
‘‘सुप्पबुद्धं पबुज्झन्ति, सदा गोतमसावका।
येसं दिवा च रत्तो च, निच्चं सङ्घगता सति॥
२९९.
‘‘सुप्पबुद्धं पबुज्झन्ति, सदा गोतमसावका।
येसं दिवा च रत्तो च, निच्चं कायगता सति॥
३००.
‘‘सुप्पबुद्धं
येसं दिवा च रत्तो च, अहिंसाय रतो मनो॥
३०१.
‘‘सुप्पबुद्धं पबुज्झन्ति, सदा गोतमसावका।
येसं दिवा च रत्तो च, भावनाय रतो मनो’’ति॥
तत्थ सुप्पबुद्धं पबुज्झन्तीति बुद्धगतं सतिं गहेत्वा सुपन्ता, गहेत्वायेव च पबुज्झन्ता सुप्पबुद्धं पबुज्झन्ति नाम। सदा गोतमसावकाति गोतमगोत्तस्स बुद्धस्स सवनन्ते जातत्ता तस्सेव बुद्धगता सतीति येसं ‘‘इतिपि सो भगवा’’तिआदिप्पभेदे बुद्धगुणे आरब्भ उप्पज्जमाना सति निच्चकालं अत्थि, ते सदापि सुप्पबुद्धं पबुज्झन्तीति अत्थो। तथा असक्कोन्ता पन एकदिवसं धम्मगता सतीति ‘‘स्वाखातो भगवता धम्मो’’तिआदिप्पभेदे धम्मगुणे आरब्भ उप्पज्जमाना सति। सङ्घगता सतीति ‘‘सुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो’’तिआदिप्पभेदे सङ्घगुणे आरब्भ उप्पज्जमाना सति। कायगता सतीति द्वत्तिंसाकारवसेन वा नवसिवथिकावसेन वा चतुधातुववत्थानवसेन वा अज्झत्तनीलकसिणादिरूपज्झानवसेन वा उप्पज्जमाना सति। अहिंसाय रतोति ‘‘सो करुणासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरती’’ति (विभ॰ ६४२) एवं वुत्ताय करुणाभावनाय रतो। भावनायाति मेत्ताभावनाय। किञ्चापि हेट्ठा करुणाभावनाय वुत्तत्ता इध सब्बापि अवसेसा भावना नाम, इध पन मेत्ताभावनाव अधिप्पेता। सेसं पठमगाथाय वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
देसनावसाने दारको सद्धिं मातापितूहि सोतापत्तिफले
दारुसाकटिकपुत्तवत्थु पञ्चमं।
६. वज्जिपुत्तकभिक्खुवत्थु
दुप्पब्बज्जन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था वेसालिं निस्साय महावने विहरन्तो अञ्ञतरं वज्जिपुत्तकं भिक्खुं आरब्भ कथेसि। तं सन्धाय वुत्तं – अञ्ञतरो वज्जिपुत्तको भिक्खु वेसालियं
‘‘एकका मयं अरञ्ञे विहराम,
अपविद्धंव वनस्मिं दारुकं।
एतादिसिकाय रत्तिया,
कोसु नामम्हेहि पापियो’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.२२९)।
सो
‘‘एककोव त्वं अरञ्ञे विहरसि, अपविद्धंव वनस्मिं दारुकं।
तस्स ते बहुका पिहयन्ति, नेरयिका विय सग्गगामिन’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ १.२२९) –
वुत्तं इमं गाथं सुत्वा पुनदिवसे सत्थारं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा निसीदि। सत्था तं पवत्तिं ञत्वा घरावासस्स
३०२.
‘‘दुप्पब्बज्जं दुरभिरमं, दुरावासा घरा दुखा।
दुक्खोसमानसंवासो, दुक्खानुपतितद्धगू।
तस्मा न चद्धगू सिया, न च दुक्खानुपतितो सिया’’ति॥
तत्थ दुप्पब्बज्जन्ति अप्पं वा महन्तं वा भोगक्खन्धञ्चेव ञातिपरिवट्टञ्च पहाय इमस्मिं सासने उरं दत्वा पब्बज्जं नाम दुक्खं। दुरभिरमन्ति एवं पब्बजितेनापि भिक्खाचरियाय जीवितवुत्तिं घटेन्तेन अपरिमाणसीलक्खन्धगोपनधम्मानुधम्मप्पटिपत्तिपूरणवसेन अभिरमितुं दुक्खं। दुरावासाति यस्मा पन घरं आवसन्तेन राजूनं राजकिच्चं, इस्सरानं इस्सरकिच्चं वहितब्बं, परिजना चेव धम्मिका समणब्राह्मणा च सङ्गहितब्बा। एवं सन्तेपि घरावासो छिद्दघटो विय महासमुद्दो विय च दुप्पूरो। तस्मा घरावासा दुक्खो समानसंवासोति गिहिनो वा हि ये जातिगोत्तकुलभोगेहि दुक्खानुपतितद्धगूति ये वट्टसङ्खातं अद्धानं पटिपन्नत्ता अद्धगू, ते दुक्खे अनुपतिताव। तस्मा न चद्धगूति यस्मा दुक्खानुपतितभावोपि दुक्खो अद्धगूभावोपि, तस्मा वट्टसङ्खातं अद्धानं गमनताय अद्धगू न भवेय्य, वुत्तप्पकारेन दुक्खेन अनुपतितोपि न भवेय्याति अत्थो।
देसनावसाने सो भिक्खु पञ्चसु ठानेसु दस्सिते दुक्खे निब्बिन्दन्तो पञ्चोरम्भागियानि पञ्च उद्धम्भागियानि संयोजनानि पदालेत्वा अरहत्ते पतिट्ठहीति।
वज्जिपुत्तकभिक्खुवत्थु छट्ठं।
७. चित्तगहपतिवत्थु
सद्धोति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो चित्तगहपतिं आरब्भ कथेसि। वत्थु बालवग्गे ‘‘असन्तं भावनमिच्छेय्या’’ति
‘‘किं पन, भन्ते, एतस्स तुम्हाकं सन्तिकं आगच्छन्तस्सेवायं लाभसक्कारो उप्पज्जति, उदाहु अञ्ञत्थ गच्छन्तस्सापि उप्पज्जती’’ति। ‘‘आनन्द, मम सन्तिकं आगच्छन्तस्सापि अञ्ञत्थ गच्छन्तस्सापि तस्स उप्पज्जतेव। अयञ्हि उपासको सद्धो पसन्नो सम्पन्नसीलो, एवरूपो पुग्गलो यं यं पदेसं भजति, तत्थ तत्थेवस्स लाभसक्कारो निब्बत्तती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
३०३.
‘‘सद्धो
यं यं पदेसं भजति, तत्थ तत्थेव पूजितो’’ति॥ (ध॰ प॰ अट्ठ॰ १.७४)।
तत्थ सद्धोति लोकियलोकुत्तरसद्धाय समन्नागतो। सीलेनाति आगारियसीलं, अनागारियसीलन्ति दुविधं सीलं। तेसु इध आगारियसीलं अधिप्पेतं, तेन समन्नागतोति अत्थो। यसोभोगसमप्पितोति यादिसो अनाथपिण्डिकादीनं पञ्चउपासकसतपरिवारसङ्खातो आगारिययसो, तादिसेनेव यसेन धनधञ्ञादिको चेव सत्तविधअरियधनसङ्खातो चाति दुविधो भोगो, तेन समन्नागतोति अत्थो। यं यं पदेसन्ति पुरत्थिमादीसु
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
चित्तगहपतिवत्थु सत्तमं।
८. चूळसुभद्दावत्थु
दूरे सन्तोति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो अनाथपिण्डिकस्स धीतरं चूळसुभद्दं नाम आरब्भ कथेसि।
अनाथपिण्डिकस्स किर दहरकालतो पट्ठाय उग्गनगरवासी उग्गो नाम सेट्ठिपुत्तो सहायको अहोसि। ते एकाचरियकुले सिप्पं उग्गण्हन्ता अञ्ञमञ्ञं कतिकं करिंसु ‘‘अम्हाकं वयप्पत्तकाले पुत्तधीतासु जातासु यो पुत्तस्स धीतरं वारेति, तेन तस्स धीता दातब्बा’’ति। ते उभोपि वयप्पत्ता अत्तनो अत्तनो नगरे सेट्ठिट्ठाने पतिट्ठहिंसु। अथेकस्मिं समये उग्गसेट्ठि वणिज्जं पयोजेन्तो पञ्चहि सकटसतेहि सावत्थिं अगमासि। अनाथपिण्डिको अत्तनो धीतरं चूळसुभद्दं आमन्तेत्वा, ‘‘अम्म, पिता ते उग्गसेट्ठि नाम आगतो, तस्स कत्तब्बकिच्चं सब्बं तव भारो’’ति आणापेसि। सा ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा तस्स आगतदिवसतो पट्ठाय सहत्थेनेव सूपब्यञ्जनादीनि सम्पादेति, मालागन्धविलेपनादीनि अभिसङ्खरोति
उग्गसेट्ठि
सापि अत्तनो सिरिविभवं पाकटं कातुं विसाखा विय सकलनगरस्स अत्तानं दस्सेन्ती रथे ठत्वा नगरं पविसित्वा नागरेहि पेसिते पण्णाकारे गहेत्वा अनुरूपवसेन तेसं तेसं पेसेन्ती सकलनगरं अत्तनो गुणेहि एकाबद्धमकासि। मङ्गलदिवसादीसु पनस्सा ससुरो अचेलकानं सक्कारं करोन्तो ‘‘आगन्त्वा अम्हाकं समणे वन्दतू’’ति पेसेसि। सा लज्जाय नग्गे पस्सितुं असक्कोन्ती गन्तुं न इच्छति। सो पुनप्पुनं पेसेत्वापि ताय पटिक्खित्तो कुज्झित्वा ‘‘नीहरथ न’’न्ति आह। सा ‘‘न सक्का मम अकारणेन दोसं आरोपेतु’’न्ति कुटुम्बिके पक्कोसापेत्वा तमत्थं आरोचेसि। ते तस्सा निद्दोसभावं ञत्वा सेट्ठिं सञ्ञापेसुं। सो ‘‘अयं मम समणे अहिरिकाति न वन्दी’’ति भरियाय आरोचेसि। सा ‘‘कीदिसा नु खो इमिस्सा समणा, अतिविय तेसं पसंसती’’ति तं पक्कोसापेत्वा आह –
‘‘कीदिसा समणा तुय्हं, बाळ्हं खो ने पसंससि।
किंसीला किंसमाचारा, तं मे अक्खाहि पुच्छिता’’ति॥ (अ॰ नि॰ अट्ठ॰ २.४.२४)।
अथस्सा
‘‘सन्तिन्द्रिया
ओक्खित्तचक्खू मितभाणी, तादिसा समणा मम॥ (अ॰ नि॰ अट्ठ॰ २.४.२४)।
‘‘कायकम्मं सुचि नेसं, वाचाकम्मं अनाविलं।
मनोकम्मं सुविसुद्धं, तादिसा समणा मम॥
‘‘विमला
पुण्णा सुद्धेहि धम्मेहि, तादिसा समणा मम॥
‘‘लाभेन उन्नतो लोको, अलाभेन च ओनतो।
लाभालाभेन एकट्ठा, तादिसा समणा मम॥
‘‘यसेन उन्नतो लोको, अयसेन च ओनतो।
यसायसेन एकट्ठा, तादिसा समणा मम॥
‘‘पसंसायुन्नतो लोको, निन्दायापि च ओनतो।
समा निन्दापसंसासु, तादिसा समणा मम॥
‘‘सुखेन उन्नतो लोको, दुक्खेनापि च ओनतो।
अकम्पा सुखदुक्खेसु, तादिसा समणा ममा’’ति॥ –
एवमादीहि वचनेहि सस्सुं तोसेसि।
अथ नं ‘‘सक्का तव समणे अम्हाकम्पि दस्सेतु’’न्ति वत्वा ‘‘सक्का’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि यथा मयं ते पस्साम, तथा करोही’’ति वुत्ते सा ‘‘साधू’’ति बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं सज्जेत्वा उपरिपासादतले ठत्वा जेतवनाभिमुखी सक्कच्चं पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा बुद्धगुणे आवज्जेत्वा गन्धवासपुप्फधुमेहि पूजं कत्वा, ‘‘भन्ते, स्वातनाय बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं निमन्तेमि, इमिना मे सञ्ञाणेन सत्था निमन्तितभावं जानातू’’ति
३०४.
‘‘दूरे सन्तो पकासेन्ति, हिमवन्तोव पब्बतो।
असन्तेत्थ न दिस्सन्ति, रत्तिं खित्ता यथा सरा’’ति॥
तत्थ सन्तोति रागादीनं सन्तताय बुद्धादयो सन्ता नाम। इध पन पुब्बबुद्धेसु कताधिकारा उस्सन्नकुसलमूला भावितभावना सत्ता सन्तोति अधिप्पेता। पकासेन्तीति दूरे ठितापि बुद्धानं ञाणपथं आगच्छन्ता पाकटा होन्ति। हिमवन्तो वाति यथा हि तियोजनसहस्सवित्थतो पञ्चयोजनसतुब्बेधो चतुरासीतिया असन्तेत्थाति दिट्ठधम्मगरुका वितिण्णपरलोका आमिसचक्खुका जीविकत्थाय पब्बजिता बालपुग्गला असन्तो नाम, ते एत्थ बुद्धानं दक्खिणस्स जाणुमण्डलस्स सन्तिके निसिन्नापि न दिस्सन्ति न पञ्ञायन्ति। रत्तिं खित्ताति रत्तिं चतुरङ्गसमन्नागते अन्धकारे खित्तसरा विय तथारूपस्स उपनिस्सयभूतस्स पुब्बहेतुनो अभावेन न पञ्ञायन्तीति अत्थो।
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
सक्को देवराजा ‘‘सत्थारा सुभद्दाय निमन्तनं अधिवासित’’न्ति ञत्वा विस्सकम्मदेवपुत्तं आणापेसि – ‘‘पञ्च कूटागारसतानि निम्मिनित्वा स्वे बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं उग्गनगरं नेही’’ति। सो पुनदिवसे पञ्चसतानि कूटागारानि निम्मिनित्वा जेतवनद्वारे अट्ठासि। सत्था उच्चिनित्वा विसुद्धखीणासवानंयेव पञ्चसतानि आदाय सपरिवारो कूटागारेसु निसीदित्वा उग्गनगरं अगमासि। उग्गसेट्ठिपि सपरिवारो सुभद्दाय दिन्ननयेनेव तथागतस्स आगतमग्गं ओलोकेन्तो सत्थारं महन्तेन सिरिविभवेन
चूळसुभद्दावत्थु अट्ठमं।
९. एकविहारित्थेरवत्थु
एकासनन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो एकविहारित्थेरं नाम आरब्भ कथेसि।
सो किर थेरो एककोव सेय्यं कप्पेति, एककोव निसीदति, एककोव चङ्कमति, एककोव तिट्ठतीति चतुपरिसन्तरे पाकटो अहोसि। अथ नं भिक्खू, ‘‘भन्ते, एवरूपो नामायं थेरो’’ति तथागतस्सारोचेसुं। सत्था ‘‘साधु साधू’’ति
३०५.
‘‘एकासनं एकसेय्यं, एको चरमतन्दितो।
एको दमयमत्तानं, वनन्ते रमितो सिया’’ति॥
तत्थ एकासनं एकसेय्यन्ति भिक्खुसहस्समज्झेपि मूलकम्मट्ठानं अविजहित्वा तेनेव मनसिकारेन निसिन्नस्स आसनं एकासनं नाम। लोहपासादसदिसेपि च पासादे भिक्खुसहस्समज्झेपि पञ्ञत्ते विचित्रपच्चत्थरणूपधाने महारहे सयने सतिं उपट्ठपेत्वा दक्खिणेन पस्सेन मूलकम्मट्ठानमनसिकारेन निपन्नस्स भिक्खुनो सेय्या एकसेय्या नाम। एवरूपं एकासनञ्च एकसेय्यञ्च भजेथाति अत्थो। अतन्दितोति जङ्घबलं निस्साय जीवितकप्पनेन अकुसीतो हुत्वा सब्बीरियापथेसु एककोव चरन्तोति अत्थो। एको दमयन्ति रत्तिट्ठानादीसु वनन्ते रमितो सियाति एवं अत्तानं दमेन्तो इत्थिपुरिससद्दादीहि पविवित्ते वनन्तेयेव अभिरमितो भवेय्य। न हि सक्का आकिण्णविहारिना एवं अत्तानं दमेतुन्ति अत्थो।
देसनावसाने
एकविहारित्थेरवत्थु नवमं।
पकिण्णकवग्गवण्णना निट्ठिता।
एकवीसतिमो वग्गो।