२४. तण्हावग्गो
१. कपिलमच्छवत्थु
मनुजस्साति
अतीते किर कस्सपभगवतो परिनिब्बुतकाले द्वे कुलभातरो निक्खमित्वा सावकानं सन्तिके पब्बजिंसु। तेसु जेट्ठो सागतो नाम अहोसि, कनिट्ठो कपिलो नाम। माता पन नेसं साधिनी नाम, कनिट्ठभगिनी तापना नाम। तापि भिक्खुनीसु पब्बजिंसु। एवं तेसु पब्बजितेसु उभो भातरो आचरियुपज्झायानं वत्तपटिवत्तं कत्वा विहरन्ता एकदिवसं, ‘‘भन्ते, इमस्मिं सासने कति धुरानी’’ति पुच्छित्वा ‘‘गन्थधुरं विपस्सनाधुरञ्चाति द्वे धुरानी’’ति सुत्वा जेट्ठो ‘‘विपस्सनाधुरं
सो
तस्मिं पन काले पञ्चसता पुरिसा गामघातकादीनि कत्वा चोरिकाय जीवन्ता जनपदमनुस्सेहि अनुबद्धा पलायमाना अरञ्ञं पविसित्वा तत्थ किञ्चि पटिसरणं अपस्सन्ता अञ्ञतरं आरञ्ञिकं भिक्खुं दिस्वा वन्दित्वा ‘‘पटिसरणं नो, भन्ते, होथा’’ति वदिंसु। थेरो ‘‘तुम्हाकं सीलसदिसं पटिसरणं नाम
ते अनुलोमपटिलोमवसेन एकं बुद्धन्तरं देवलोके संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थिनगरद्वारे पञ्चसतकुलिके केवट्टगामे निब्बत्तिंसु। जेट्ठकदेवपुत्तो केवट्टजेट्ठकस्स गेहे पटिसन्धिं गण्हि, इतरे इतरेसु। एवं तेसं एकदिवसेयेव पटिसन्धिगहणञ्च मातुकुच्छितो निक्खमनञ्च अहोसि। केवट्टजेट्ठको ‘‘अत्थि नु खो इमस्मिं गामे अञ्ञेपि दारका अज्ज जाता’’ति परियेसापेत्वा तेसं जातभावं ञत्वा ‘‘एते मम पुत्तस्स सहायका भविस्सन्ती’’ति सब्बेसं पोसावनिकं
कपिलोपि
अयं, महाराज, कस्सपभगवतो पावचने कपिलो नाम भिक्खु अहोसि बहुस्सुतो महापरिवारो लाभतण्हाय अभिभूतो अत्तनो वचनं अगण्हन्तानं अक्कोसकपरिभासको, तस्स च भगवतो सासनं ओसक्कापेसि, सो तेन
अथ भगवा तस्मिं खणे सन्निपतिताय परिसाय चित्ताचारं ओलोकेत्वा तङ्खणानुरूपं धम्मं देसेतुं ‘‘धम्मचरियं ब्रह्मचरियं, एतदाहु वसुत्तम’’न्ति सुत्तनिपाते (सु॰ नि॰ २७६) कपिलसुत्तं कथेत्वा इमा गाथा अभासि –
३३४.
‘‘मनुजस्स
सो प्लवती हुरा हुरं, फलमिच्छंव वनस्मि वानरो॥
३३५.
‘‘यं
सोका तस्स पवड्ढन्ति, अभिवट्ठंव बीरणं॥
३३६.
‘‘यो चेतं सहते जम्मिं, तण्हं लोके दुरच्चयं।
सोका तम्हा पपतन्ति, उदबिन्दुव पोक्खरा॥
३३७.
‘‘तं वो वदामि भद्दं वो, यावन्तेत्थ समागता।
तण्हाय मूलं खणथ, उसीरत्थोव बीरणं।
मा वो नळंव सोतोव, मारो भञ्जि पुनप्पुन’’न्ति॥
तत्थ पमत्तचारिनोति सतिवोस्सग्गलक्खणेन पमादेन पमत्तचारिस्स पुग्गलस्स नेव झानं न विपस्सना न मग्गफलानि वड्ढन्ति। यथा पन रुक्खं संसिब्बन्ती परियोनन्धन्ती तस्स विनासाय मालुवालता वड्ढति सो प्लवती हुरा हुरन्ति सो तण्हावसिको पुग्गलो भवे भवे उप्लवति धावति। यथा किं वियाति? फलमिच्छंव वनस्मि वानरो, यथा रुक्खफलं इच्छन्तो वानरो वनस्मिं धावति, तस्स तस्स रुक्खस्स साखं गण्हाति, तं मुञ्चित्वा अञ्ञं गण्हाति, तम्पि मुञ्चित्वा अञ्ञं गण्हाति, ‘‘साखं अलभित्वा सन्निसिन्नो’’ति वत्तब्बतं नापज्जति, एवमेव तण्हावसिको पुग्गलो हुरा हुरं धावन्तो ‘‘आरम्मणं अलभित्वा तण्हाय अपवत्तं पत्तो’’ति वत्तब्बतं नापज्जति।
यन्ति
दुरच्चयन्ति यो पन पुग्गलो एवं वुत्तप्पकारं अतिक्कमितुं पजहितुं दुक्करताय दुरच्चयं तण्हं सहति अभिभवति, तम्हा पुग्गला वट्टमूलका सोका पपतन्ति। यथा नाम पोक्खरे पदुमपत्ते पतितं उदकबिन्दु न पतिट्ठाति, एवं न पतिट्ठहन्तीति अत्थो।
तं वो वदामीति तेन कारणेन अहं तुम्हे वदामि। भद्दं वोति भद्दं तुम्हाकं होतु, मा मूलन्ति इमिस्सा छद्वारिकतण्हाय अरहत्तमग्गञाणेन मूलं खणथ। किं वियाति? उसीरत्थोव बीरणं, यथा उसीरेन अत्थिको पुरिसो महन्तेन कुदालेन बीरणं खणति, एवमस्सा मूलं खणथाति अत्थो। मा वो नळंव सोतोव, मारो भञ्जि पुनप्पुनन्ति मा तुम्हे नदीसोते जातं नळं महावेगेन आगतो नदीसोतो विय किलेसमारो मरणमारो देवपुत्तमारो च पुनप्पुनं भञ्जतूति अत्थो।
देसनावसाने पञ्चसतापि केवट्टपुत्ता संवेगं आपज्जित्वा दुक्खस्सन्तकिरियं पत्थयमाना सत्थु सन्तिके
कपिलमच्छवत्थु पठमं।
२. सूकरपोतिकावत्थु
यथापि मूलेति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो गूथसूकरपोतिकं आरब्भ कथेसि।
एकस्मिं
३३८.
‘‘यथापि
छिन्नोपि रुक्खो पुनरेव रूहति।
एवम्पि तण्हानुसये अनूहते,
निब्बत्तती दुक्खमिदं पुनप्पुनं॥
३३९.
‘‘यस्स छत्तिंसति सोता, मनापसवना भुसा।
महावहन्ति दुद्दिट्ठिं, सङ्कप्पा रागनिस्सिता॥
३४०.
‘‘सवन्ति सब्बधि सोता, लता उप्पज्ज तिट्ठति।
तञ्च दिस्वा लतं जातं, मूलं पञ्ञाय छिन्दथ॥
३४१.
‘‘सरितानि सिनेहितानि च,
सोमनस्सानि होन्ति जन्तुनो।
ते सातसिता सुखेसिनो,
ते वे जातिजरूपगा नरा॥
३४२.
‘‘तसिणाय
परिसप्पन्ति ससोव बन्धितो।
संयोजनसङ्गसत्तका,
दुक्खमुपेन्ति पुनप्पुनं चिराय॥
३४३.
‘‘तसिणाय
परिसप्पन्ति ससोव बन्धितो।
तस्मा तसिणं विनोदये,
आकङ्खन्त विरागमत्तनो’’ति॥
तत्थ मूलेति यस्स रुक्खस्स चतूसु दिसासु चतुधा हेट्ठा च उजुकमेव गते पञ्चविधमूले छेदनफालनपाचनविज्झनादीनं केनचि उपद्दवेन अनुपद्दवे थिरपत्तताय दळ्हे सो रुक्खो उपरिच्छिन्नोपि साखानं वसेन पुनदेव रूहति, एवमेव छद्वारिकाय तण्हाय अनुसये
यस्साति यस्स पुग्गलस्स ‘‘इति अज्झत्तिकस्सूपादाय अट्ठारस तण्हाविचरितानि बाहिरस्सूपादाय अट्ठारस तण्हाविचरितानी’’ति इमेसं तण्हाविचरितानं वसेन छत्तिंसतिया सोतेहि समन्नागता मनापेसु रूपादीसु आसवति पवत्ततीति मनापसवना तण्हा भुसा बलवती होति, तं पुग्गलं विपन्नञाणताय दुद्दिट्ठिं पुनप्पुनं उप्पज्जनतो महन्तभावेन महा हुत्वा झानं वा विपस्सनं वा अनिस्साय रागनिस्सिता
सवन्ति सब्बधि सोताति इमे तण्हासोता चक्खुद्वारादीनं वसेन सब्बेसु रूपादीसु आरम्मणेसु सवनतो, सब्बापि रूपतण्हा…पे॰… धम्मतण्हाति सब्बभवेसु वा सवनतो सब्बधि सवन्ति नाम। लताति पलिवेठनट्ठेन संसिब्बनट्ठेन च लता वियाति लता। उप्पज्ज तिट्ठतीति छहि द्वारेहि उप्पज्जित्वा रूपादीसु आरम्मणेसु तिट्ठति। तञ्च दिस्वाति तं पन तण्हालतं ‘‘एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जती’’ति जातट्ठानवसेन दिस्वा। पञ्ञायाति सत्थेन वने जातं लतं विय मग्गपञ्ञाय मूले छिन्दथाति अत्थो।
सरितानीति सिनेहितानीति चीवरादीसु पवत्तसिनेहवसेन सिनेहितानि च, तण्हासिनेहमक्खितानीति अत्थो। सोमनस्सानीति तण्हावसिकस्स जन्तुनो एवरूपानि सोमनस्सानि भवन्ति। ते सातसिताति ते तण्हावसिका पुग्गला सातनिस्सिता सुखनिस्सिता च हुत्वा सुखेसिनो सुखपरियेसिनो भवन्ति। ते वेति ये एवरूपा नरा, ते जातिजराब्याधिमरणानि उपगच्छन्तियेवाति जातिजरूपगा नाम होन्ति। पजाति इमे सत्ता तासकरणेन तसिणाति सङ्ख्यं गताय तण्हाय पुरक्खता परिवारिता हुत्वा।
बन्धितोति लुद्देन अरञ्ञे बद्धो ससो विय परिसप्पन्ति भायन्ति। संयोजनसङ्गसत्तकाति चिरायाति चिरं दीघमद्धानं पुनप्पुनं जातिआदिकं दुक्खं उपगच्छन्तीति अत्थो। तस्माति यस्मा तसिणाय पुरक्खता पलिवेठिता सत्ता, तस्मा अत्तनो विरागं रागादिविगमं निब्बानं पत्थेन्तो आकङ्कमानो भिक्खु अरहत्तमग्गेनेतं तसिणं विनोदये पनुदित्वा नीहरित्वा छड्डेय्याति अत्थो।
देसनावसाने
सापि खो सूकरपोतिका ततो चवित्वा सुवण्णभूमियं राजकुले निब्बत्ति, ततो चुता बाराणसियं, ततो चुता सुप्पारकपट्टने अस्सवाणिजगेहे निब्बत्ति, ततो चुता कावीरपट्टने नाविकस्स गेहे निब्बत्ति, ततो चुता अनुराधपुरे इस्सरकुलगेहे निब्बत्ति, ततो चुता तस्सेव दक्खिणदिसाय भोक्कन्तगामे सुमनस्स नाम कुटुम्बिकस्स धीता नामेन सुमना एव हुत्वा निब्बत्ति। अथस्सा पिता तस्मिं गामे छड्डिते दीघवापिरट्ठं गन्त्वा महामुनिगामे नाम वसि। तत्थ नं दुट्ठगामणिरञ्ञो अमच्चो लकुण्डकअतिम्बरो नाम केनचिदेव करणीयेन गतो दिस्वा महन्तं मङ्गलं कत्वा आदाय महापुण्णगामं गतो। अथ नं कोटिपब्बतमहाविहारवासी महाअनुरुद्धत्थेरो नाम तत्थ पिण्डाय चरित्वा तस्सा गेहद्वारे ठितो दिस्वा भिक्खूहि सद्धिं कथेसि, ‘‘आवुसो, सूकरपोतिका नाम लकुण्डकअतिम्बरमहामत्तस्स
सा परिनिब्बानदिवसे भिक्खुभिक्खुनीहि पुच्छिता भिक्खुनिसङ्घस्स सब्बं इमं पवत्तिं निरन्तरं कथेत्वा सन्निपतितस्स भिक्खुसङ्घस्स मज्झे मण्डलारामवासिना धम्मपदभाणकमहातिस्सत्थेरेन सद्धिं संसन्दित्वा ‘‘अहं पुब्बे मनुस्सयोनियं निब्बत्तित्वा ततो चुता कुक्कुटी हुत्वा तत्थ सेनस्स सन्तिका सीसच्छेदं पत्वा राजगहे निब्बत्ता, परिब्बाजिकासु पब्बजित्वा पठमज्झानभूमियं निब्बत्तित्वा ततो चुता सेट्ठिकुले निब्बत्ता नचिरस्सेव चवित्वा सूकरयोनिं गन्त्वा ततो चुता सुवण्णभूमिं, ततो चुता बाराणसिं, ततो चुता सुप्पारकपट्टनं, ततो चुता कावीरपट्टनं, ततो चुता अनुराधपुरं, ततो चुता भोक्कन्तगाम’’न्ति एवं समविसमे तेरस अत्तभावे पत्वा ‘‘इदानि उक्कण्ठित्वा पब्बजित्वा अरहत्तं पत्ता, सब्बेपि अप्पमादेन सम्पादेथा’’ति वत्वा चतस्सो परिसा संवेजेत्वा परिनिब्बायीति।
सूकरपोतिकावत्थु दुतियं।
३. विब्भन्तभिक्खुवत्थु
यो निब्बनथोति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो एकं विब्भन्तकं भिक्खुं आरब्भ कथेसि।
एको किर महाकस्सपत्थेरस्स सद्धिविहारिको हुत्वा चत्तारि झानानि उप्पादेत्वापि अत्तनो मातुलस्स सुवण्णकारस्स गेहे विसभागारम्मणं दिस्वा तत्थ पटिबद्धचित्तो विब्भमि। अथ नं मनुस्सा अलसभावेन कम्मं कातुं अनिच्छन्तं गेहा नीहरिंसु। सो पापमित्तसंसग्गेन चोरकम्मेन जीविकं कप्पेन्तो विचरि। अथ नं एकदिवसं गहेत्वा
३४४.
‘‘यो निब्बनथो वनाधिमुत्तो,
वनमुत्तो वनमेव धावति।
तं पुग्गलमेथ पस्सथ,
मुत्तो बन्धनमेव धावती’’ति॥
तस्सत्थो – यो पुग्गलो गिहिभावे आलयसङ्खातं वनथं छड्डेत्वा पब्बजितताय निब्बनथो दिब्बविहारसङ्खाते तपोवने अधिमुत्तो घरावासबन्धनसङ्खाता तण्हावना मुत्तो हुत्वा पुन घरावासबन्धनसङ्खातं तण्हावनमेव धावति, एथ तं पुग्गलं पस्सथ, एसो घरावासबन्धनतो मुत्तो घरावासबन्धनमेव धावतीति।
इमं
विब्भन्तभिक्खुवत्थु ततियं।
४. बन्धनागारवत्थु
न तं दळ्हन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो बन्धनागारं आरब्भ कथेसि।
एकस्मिं किर काले बहू सन्धिच्छेदकपन्थघातकमनुस्सघातके चोरे
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो एकस्मिं दुग्गतगहपतिकुले निब्बत्ति। तस्स वयप्पत्तस्स पिता कालमकासि। सो भतिं कत्वा मातरं पोसेसि। अथस्स माता अनिच्छमानस्सेव एकं कुलधीतरं गेहे कत्वा अपरभागे कालमकासि। भरियायपिस्स कुच्छियं गब्भो पतिट्ठहि। सो गब्भस्स पतिट्ठितभावं अजानन्तोव, ‘‘भद्दे, त्वं भतिं कत्वा जीव, अहं पब्बजिस्सामी’’ति आह। ‘‘सामि, ननु गब्भो
सत्था इमं अतीतं आहरित्वा तेन उदानितं उदानं पकासेन्तो इमा गाथा अभासि –
३४५.
‘‘न तं दळ्हं बन्धनमाहु धीरा,
यदायसं दारुजपब्बजञ्च।
सारत्तरत्ता मणिकुण्डलेसु,
पुत्तेसु दारेसु च या अपेक्खा॥
३४६.
‘‘एतं दळ्हं बन्धनमाहु धीरा,
ओहारिनं सिथिलं दुप्पमुञ्चं।
एतम्पि छेत्वान परिब्बजन्ति,
अनपेक्खिनो कामसुखं पहाया’’ति॥
तत्थ धीराति बुद्धादयो पण्डितपुरिसा यं सङ्खलिकसङ्खातं अयसा निब्बत्तं आयसं, अन्दुबन्धनसङ्खातं दारुजं, यञ्च पब्बजतिणेहि वा अञ्ञेहि वा वाकादीहि रज्जुं कत्वा कतं रज्जुबन्धनं, तं असिआदीहि छिन्दितुं सक्कुणेय्यभावेन थिरन्ति न वदन्तीति अत्थो। सारत्तरत्ताति सारत्ता हुत्वा रत्ता, बहलतररागरत्ताति अत्थो। मणिकुण्डलेसूति मणीसु चेव कुण्डलेसु च, मणिविचित्तेसु वा कुण्डलेसु। एतं दळ्हन्ति ये मणिकुण्डलेसु सारत्तरत्ता, तेसं सो रागो च या पुत्तदारेसु अपेक्खा तण्हा, एतं किलेसमयं बन्धनञ्च पण्डितपुरिसा दळ्हन्ति वदन्ति। ओहारिनन्ति आकड्ढित्वा चतूसु अपायेसु पातनतो अवहरति हेट्ठा हरतीति ओहारिनं। सिथिलन्ति बन्धनट्ठाने छविचम्ममंसानि न छिन्दति, लोहितं न नीहरति, बन्धनभावम्पि अजानापेत्वा थलपथजलपथादीसु कम्मानि कातुं देतीति सिथिलं। दुप्पमुञ्चन्ति लोभवसेन हि एकवारम्पि उप्पन्नं किलेसबन्धनं दट्ठट्ठानतो कच्छपो एतम्पि छेत्वानाति एतं दळ्हम्पि किलेसबन्धनं ञाणखग्गेन छिन्दित्वा अनपेक्खिनो
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
बन्धनागारवत्थु चतुत्थं।
५. खेमाथेरीवत्थु
ये रागरत्ताति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो खेमं नाम रञ्ञो बिम्बिसारस्स अग्गमहेसिं आरब्भ कथेसि।
सा किर पदुमुत्तरपादमूले पत्थितपत्थना अतिविय अभिरूपा पासादिका अहोसि। ‘‘सत्था किर रूपस्स दोसं कथेती’’ति सुत्वा पन सत्थु सन्तिकं गन्तुं न इच्छि। राजा तस्सा रूपमदमत्तभावं ञत्वा वेळुवनवण्णनापटिसंयुत्तानि गीतानि कारेत्वा नटादीनं दापेसि। तेसं तानि गायन्तानं सद्दं सुत्वा तस्सा वेळुवनं अदिट्ठपुब्बं विय असुतपुब्बं विय च अहोसि। सा ‘‘कतरं उय्यानं सन्धाय गायथा’’ति पुच्छित्वा, ‘‘देवी, तुम्हाकं वेळुवनुय्यानमेवा’’ति वुत्ते उय्यानं गन्तुकामा अहोसि। सत्था तस्सा आगमनं ञत्वा परिसमज्झे निसीदित्वा धम्मं देसेन्तोव तालवण्टं आदाय अत्तनो पस्से ठत्वा बीजमानं अभिरूपं इत्थिं निम्मिनि। खेमा, देवीपि पविसमानाव तं इत्थिं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘सम्मासम्बुद्धो रूपस्स दोसं कथेतीति वदन्ति, अयञ्चस्स सन्तिके इत्थी बीजयमाना ठिता, नाहं इमिस्सा कलभागम्पि
‘‘आतुरं
उग्घरन्तं पग्घरन्तं, बालानं अभिपत्थित’’न्ति॥ (अप॰ थेरी २.२.३५४)।
सा गाथापरियोसाने सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। अथ नं सत्था, ‘‘खेमे, इमे सत्ता रागरत्ता दोसपदुट्ठा मोहमूळ्हा अत्तनो तण्हासोतं समतिक्कमितुं न सक्कोन्ति, तत्थेव लग्गन्ती’’ति वत्वा धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –
३४७.
‘‘ये रागरत्तानुपतन्ति सोतं,
सयं कतं मक्कटकोव जालं।
एतम्पि छेत्वान वजन्ति धीरा,
अनपेक्खिनो सब्बदुक्खं पहाया’’ति॥
तत्थ मक्कटकोव जालन्ति यथा नाम मक्कटको सुत्तजालं कत्वा मज्झे ठाने नाभिमण्डले निपन्नो परियन्ते पतितं पटङ्गं वा मक्खिकं वा वेगेन गन्त्वा विज्झित्वा तस्स रसं पिवित्वा पुन गन्त्वा तस्मिंयेव एतम्पि छेत्वान वजन्ति धीराति पण्डिता एतं बन्धनं छेत्वा अनपेक्खिनो निरालया हुत्वा अरहत्तमग्गेन सब्बदुक्खं पहाय वजन्ति, गच्छन्तीति अत्थो।
देसनावसाने खेमा अरहत्ते पतिट्ठहि, महाजनस्सापि सात्थिका धम्मदेसना अहोसि। सत्था राजानं आह – ‘‘महाराज, खेमाय पब्बजितुं वा परिनिब्बायितुं वा वट्टती’’ति। भन्ते, पब्बाजेथ नं, अलं परिनिब्बानेनाति। सा पब्बजित्वा अग्गसाविका अहोसीति।
खेमाथेरीवत्थु पञ्चमं।
६. उग्गसेनवत्थु
मुञ्च पुरेति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो उग्गसेनं आरब्भ कथेसि।
पञ्चसता
सापि तेन सद्धिं संवासमन्वाय नचिरस्सेव पुत्तं लभित्वा कीळापयमाना ‘‘सकटगोपकस्स पुत्त, भण्डहारकस्स पुत्त, किञ्चि अजानकस्स पुत्ता’’ति वदति। सोपि नेसं सकटपरिवत्तकं कत्वा ठितट्ठाने गोणानं तिणं आहरति, सिप्पदस्सनट्ठाने लद्धभण्डकं उक्खिपित्वा हरति
नगरवासिनो
सत्था तस्स चित्तं ञत्वा महामोग्गल्लानं आमन्तेत्वा ‘‘गच्छ, मोग्गल्लान, सेट्ठिपुत्तं वदेहि ‘सिप्पं किर दस्सेतू’’’ति आह। थेरो गन्त्वा वंसस्स हेट्ठा ठितो सेट्ठिपुत्तं आमन्तेत्वा इमं गाथमाह –
‘‘इङ्घ
करोहि रङ्गं परिसाय, हासयस्सु महाजन’’न्ति॥
सो थेरस्स कथं सुत्वा तुट्ठमानसो हुत्वा ‘‘सत्था मञ्ञे मम सिप्पं पस्सितुकामो’’ति वंसमत्थके ठितकोव इमं गाथमाह –
‘‘इङ्घ पस्स महापञ्ञ, मोग्गल्लान महिद्धिक।
करोमि रङ्गं परिसाय, हासयामि महाजन’’न्ति॥
एवञ्च पन वत्वा वंसमत्थकतो वेहासं अब्भुग्गन्त्वा आकासेव चुद्दसक्खत्तुं परिवत्तित्वा ओरुय्ह वंसमत्थकेव अट्ठासि। अथ नं सत्था, ‘‘उग्गसेन, पण्डितेन नाम अतीतानागतपच्चुप्पन्नेसु
३४८.
‘‘मुञ्च पुरे मुञ्च पच्छतो,
मज्झे मुञ्च भवस्स पारगू।
सब्बत्थ विमुत्तमानसो,
न पुनं जातिजरं उपेहिसी’’ति॥
तत्थ मुञ्च पुरेति अतीतेसु खन्धेसु आलयं निकन्तिं अज्झोसानं पत्थनं परियुट्ठानं गाहं परामासं तण्हं मुञ्च। पच्छतोति अनागतेसुपि खन्धेसु आलयादीनि मुञ्च। मज्झेति पच्चुप्पन्नेसुपि तानि मुञ्च। भवस्स पारगूति एवं सन्ते तिविधस्सापि भवस्स अभिञ्ञापरिञ्ञापहानभावनासच्छिकिरियवसेन पारगू पारङ्गतो हुत्वा खन्धधातुआयतनादिभेदे सब्बसङ्खते विमुत्तमानसो विहरन्तो पुन जातिजरामरणानि न उपगच्छतीति अत्थो।
देसनावसाने चतुरासीतिया पाणसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि। सेट्ठिपुत्तोपि वंसमत्थके ठितकोव सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पत्वा वंसतो ओरुय्ह सत्थु सन्तिकं आगन्त्वा पञ्चपतिट्ठितेन सत्थारं वन्दित्वा पब्बज्जं याचि। अथ नं सत्था दक्खिणहत्थं पसारेत्वा ‘‘एहि भिक्खू’’ति आह। सो तावदेव अट्ठपरिक्खारधरो सट्ठिवस्सिकत्थेरो विय अहोसि। अथ नं भिक्खू, ‘‘आवुसो उग्गसेन, सट्ठिहत्थस्स ते वंसस्स मत्थकतो ओतरन्तस्स भयं नाम नाहोसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘नत्थि मे, आवुसो, भय’’न्ति वुत्ते सत्थु आरोचेसुं, ‘‘भन्ते, उग्गसेनो
‘‘सब्बसंयोजनं
सङ्गातिगं विसंयुत्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ३९७; सु॰ नि॰ ६२६)।
देसनावसाने बहूनं धम्माभिसमयो अहोसि। पुनेकदिवसं भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘किं नु खो, आवुसो, एवं अरहत्तूपनिस्सयसम्पन्नस्स भिक्खुनो नटधीतरं निस्साय
अतीते किर कस्सपदसबलस्स सुवण्णचेतिये करियमाने बाराणसिवासिनो कुलपुत्ता बहुं खादनीयभोजनीयं यानकेसु आरोपेत्वा ‘‘हत्थकम्मं करिस्सामा’’ति चेतियट्ठानं गच्छन्ता अन्तरामग्गे एकं थेरं पिण्डाय पविसन्तं पस्सिंसु। अथेका कुलधीता थेरं ओलोकेत्वा सामिकं आह – ‘‘सामि, अय्यो, पिण्डाय पविसति, यानके च नो बहुं खादनीयं भोजनीयं, पत्तमस्स आहर, भिक्खं दस्सामा’’ति। सो तं पत्तं आहरित्वा खादनीयभोजनीयस्स पूरेत्वा थेरस्स हत्थे पतिट्ठपेत्वा उभोपि पत्थनं करिंसु, ‘‘भन्ते, तुम्हेहि दिट्ठधम्मस्सेव भागिनो भवेय्यामा’’ति। सोपि थेरो खीणासवोव, तस्मा ओलोकेन्तो तेसं पत्थनाय समिज्झनभावं ञत्वा सितं अकासि। तं दिस्वा सा इत्थी सामिकं आह – ‘‘अम्हाकं, अय्यो, सितं करोति, एको नटकारको
उग्गसेनवत्थु छट्ठं।
७. चूळधनुग्गहपण्डितवत्थु
वितक्कमथितस्साति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो चूळधनुग्गहपण्डितं आरब्भ कथेसि।
एको किर दहरभिक्खु सलाकग्गे अत्तनो पत्तसलाकं गहेत्वा सलाकयागुं आदाय आसनसालं गन्त्वा पिवि। तत्थ उदकं अलभित्वा उदकत्थाय एकं घरं अगमासि। तत्थ तं एका कुमारिका दिस्वाव उप्पन्नसिनेहा, ‘‘भन्ते, पुन पानीयेन अत्थे सति इधेव आगच्छेय्याथा’’ति आह। सो ततो पट्ठाय यदा पानीयं न लभति, तदा तत्थेव गच्छति। सापिस्स
अतीते चूळधनुग्गहपण्डितकाले तक्कसिलायं दिसापामोक्खस्स आचरियस्स सन्तिके सिप्पं उग्गहेत्वा तेन तुट्ठेन दिन्नं धीतरं आदाय बाराणसिं गच्छन्तस्स एकस्मिं अटविमुखे एकूनपञ्ञासाय कण्डेहि एकूनपञ्ञासचोरे मारेत्वा कण्डेसु खीणेसु चोरजेट्ठकं गहेत्वा भूमियं पातेत्वा, ‘‘भद्दे, असिं आहरा’’ति वुत्ते ताय तङ्खणं दिट्ठचोरे सिनेहं कत्वा चोरस्स हत्थे असिथरुं ठपेत्वा चोरेन धनुग्गहपण्डितस्स मारितभावं आविकत्वा चोरेन च तं आदाय गच्छन्तेन ‘‘मम्पि एसा अञ्ञं दिस्वा अत्तनो सामिकं विय मारापेस्सति
‘‘सब्बं भण्डं समादाय, पारं तिण्णोसि ब्राह्मण।
पच्चागच्छ लहुं खिप्पं, मम्पि तारेहि दानितो॥
‘‘असन्थुतं मं चिरसन्थुतेन,
निमीनि भोती अद्धुवं धुवेन।
मयापि भोती निमिनेय्य अञ्ञं,
इतो अहं दूरतरं गमिस्सं॥
‘‘कायं
नयीध नच्चं वा गीतं वा, ताळं वा सुसमाहितं।
अनम्हिकाले सुसोणि, किं नु जग्घसि सोभने॥
‘‘सिङ्गाल बाल दुम्मेध, अप्पपञ्ञोसि जम्बुक।
जीनो मच्छञ्च पेसिञ्च, कपणो विय झायसि॥
‘‘सुदस्सं वज्जमञ्ञेसं, अत्तनो पन दुद्दसं।
जीना पतिञ्च जारञ्च, मञ्ञे त्वञ्ञेव झायसि॥
‘‘एवमेतं
सा नूनाहं इतो गन्त्वा, भत्तु हेस्सं वसानुगा॥
‘‘यो हरे मत्तिकं थालं, कंसथालम्पि सो हरे।
कतञ्चेव तया पापं, पुनपेवं करिस्ससी’’ति॥ (जा॰ १.५.१२८-१३४) –
इमं पञ्चकनिपाते चूळधनुग्गहजातकं वित्थारेत्वा ‘‘तदा चूळधनुग्गहपण्डितो त्वं अहोसि, सा इत्थी एतरहि
३४९.
‘‘वितक्कमथितस्स जन्तुनो,
तिब्बरागस्स सुभानुपस्सिनो।
भिय्यो तण्हा पवड्ढति,
एस खो दळ्हं करोति बन्धनं॥
३५०.
‘‘वितक्कूपसमे च यो रतो,
असुभं भावयते सदा सतो।
एस
एस छेच्छति मारबन्धन’’न्ति॥
तत्थ वितक्कमथितस्साति कामवितक्कादीहि वितक्केहि निम्मथितस्स। तिब्बरागस्साति बहलरागस्स। सुभानुपस्सिनोति इट्ठारम्मणे सुभनिमित्तगाहादिवसेन विस्सट्ठमानसताय सुभन्ति अनुपस्सन्तस्स। तण्हाति एवरूपस्स झानादीसु एकम्पि न वड्ढति, अथ खो छद्वारिका तण्हायेव भिय्यो वड्ढति। एस खोति एसो पुग्गलो तण्हाबन्धनं दळ्हं सुथिरं करोति। वितक्कूपसमेति मिच्छावितक्कादीनं वूपसमसङ्खाते दससु असुभेसु पठमज्झाने। सदा सतोति ब्यन्ति काहितीति एस मारबन्धनन्ति एसो तेभूमकवट्टसङ्खातं मारबन्धनम्पि छिन्दिस्सतीति अत्थो।
देसनावसाने सो भिक्खु सोतापत्तिफले पतिट्ठहि, सम्पत्तानम्पि सात्थिका धम्मदेसना अहोसीति।
चूळधनुग्गहपण्डितवत्थु सत्तमं।
८. मारवत्थु
निट्ठङ्गतोति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो मारं आरब्भ कथेसि।
एकदिवसञ्हि विकाले सम्बहुला थेरा जेतवनविहारं पविसित्वा राहुलत्थेरस्स वसनट्ठानं गन्त्वा तं उट्ठापेसुं। सो अञ्ञत्थ वसनट्ठानं अपस्सन्तो तथागतस्स गन्धकुटिया पमुखे निपज्जि। तदा सो आयस्मा अरहत्तं पत्तो अवस्सिकोव होति। मारो वसवत्तिभवने ठितोयेव तं आयस्मन्तं गन्धकुटिपमुखे निपन्नं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘समणस्स गोतमस्स रुजनकअङ्गुली बहि निपन्नो, सयं अन्तोगन्धकुटियं निपन्नो, अङ्गुलिया पीळियमानाय सयम्पि
३५१.
‘‘निट्ठङ्गतो
अच्छिन्दि भवसल्लानि, अन्तिमोयं समुस्सयो॥
३५२.
‘‘वीततण्हो अनादानो, निरुत्तिपदकोविदो।
अक्खरानं सन्निपातं, जञ्ञा पुब्बापरानि च।
स वे अन्तिमसारीरो,
महापञ्ञो महापुरिसोति वुच्चती’’ति॥
तत्थ निट्ठङ्गतोति इमस्मिं सासने पब्बजितानं अरहत्तं निट्ठं नाम, तं गतो पत्तोति अत्थो। असन्तासीति अब्भन्तरे रागसन्तासादीनं अभावेन असन्तसनको। अच्छिन्दि भवसल्लानीति सब्बानिपि भवगामीनि सल्लानि अच्छिन्दि। समुस्सयोति अयं एतस्स अन्तिमो देहो।
अनादानोति खन्धादीसु निग्गहणो। निरुत्तिपदकोविदोति निरुत्तियञ्च सेसपदेसु चाति चतूसुपि पटिसम्भिदासु छेकोति अत्थो। अक्खरानं सन्निपातं, जञ्ञा पुब्बापरानि चाति अक्खरानं सन्निपातसङ्खातं अक्खरपिण्डञ्च जानाति, पुब्बक्खरेन अपरक्खरं, अपरक्खरेन पुब्बक्खरञ्च जानाति। पुब्बक्खरेन अपरक्खरं जानाति नाम – आदिम्हि पञ्ञायमाने मज्झपरियोसानेसु स वे अन्तिमसारीरोति एस कोटियं ठितसरीरो, महन्तानं अत्थधम्मनिरुत्तिपटिभानानं सीलक्खन्धादीनञ्च परिग्गाहिकाय पञ्ञाय समन्नागतत्ता महापञ्ञो, ‘‘विमुत्तचित्तत्ता ख्वाहं, सारिपुत्त, महापुरिसोति वदामी’’ति (सं॰ नि॰ ५.३७७) वचनतो विमुत्तचित्तताय च महापुरिसोति वुच्चतीति अत्थो।
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसु। मारोपि पापिमा ‘‘जानाति मं समणो गोतमो’’ति तत्थेवन्तरधायीति।
मारवत्थु अट्ठमं।
९. उपकाजीवकवत्थु
सब्बाभिभूति
एकस्मिञ्हि समये सत्था पत्तसब्बञ्ञुतञ्ञाणो बोधिमण्डे
३५३.
‘‘सब्बाभिभू सब्बविदूहमस्मि,
सब्बेसु धम्मेसु अनूपलित्तो।
सब्बञ्जहो तण्हक्खये विमुत्तो,
सयं अभिञ्ञाय कमुद्दिसेय्य’’न्ति॥
तत्थ सब्बाभिभूति सब्बेसं तेभूमकधम्मानं अभिभवनतो सब्बाभिभू। सब्बविदूति विदितसब्बचतुभूमकधम्मो। सब्बेसु धम्मेसूति सब्बेसुपि तेभूमकधम्मेसु तण्हादिट्ठीहि अनूपलित्तो। सब्बञ्जहोति सब्बे तेभूमकधम्मे जहित्वा ठितो। तण्हक्खये विमुत्तोति तण्हक्खयन्ते उप्पादिते तण्हक्खयसङ्खाते अरहत्ते असेखाय विमुत्तिया विमुत्तो। सयं अभिञ्ञायाति अभिञ्ञेय्यादिभेदे धम्मे सयमेव जानित्वा। कमुद्दिसेय्यन्ति ‘‘अयं मे उपज्झायो वा आचरियो वा’’ति कं नाम उद्दिसेय्यन्ति।
देसनावसाने उपको आजीवको तथागतस्स वचनं नेवाभिनन्दि, न पटिक्कोसि। सीसं पन चालेत्वा जिव्हं निल्लाळेत्वा एकपदिकमग्गं गहेत्वा अञ्ञतरं लुद्दकनिवासनट्ठानं अगमासीति।
उपकाजीवकवत्थु नवमं।
१०. सक्कपञ्हवत्थु
सब्बदानन्ति
एकस्मिञ्हि
सत्था ‘‘साधु महाराज, मया हि पारमियो पूरेत्वा महापरिच्चागे परिच्चजित्वा तुम्हादिसानं कङ्खच्छेदनत्थमेव सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पटिविद्धं, तया पुच्छितपञ्हेसु हि सब्बदानानं धम्मदानं सेट्ठं, सब्बरसानं धम्मरसो सेट्ठो, सब्बरतीनं धम्मरति सेट्ठा, तण्हक्खयो पन अरहत्तं सम्पापकत्ता सेट्ठोयेवा’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
३५४.
‘‘सब्बदानं
सब्बरसं धम्मरसो जिनाति।
सब्बरतिं
तण्हक्खयो सब्बदुक्खं जिनाती’’ति॥
तत्थ सब्बदानं धम्मदानन्ति सचेपि हि चक्कवाळगब्भे याव ब्रह्मलोका निरन्तरं कत्वा सन्निसिन्नानं बुद्धपच्चेकबुद्धखीणासवानं कदलिगब्भसदिसानि चीवरानि ददेय्य, तस्मिं समागमे चतुप्पदिकाय गाथाय कतानुमोदनाव सेट्ठा। तञ्हि दानं तस्सा गाथाय सोळसिं कलं नाग्घति। एवं धम्मस्स देसनापि वाचनम्पि सवनम्पि महन्तं। येन च पुग्गलेन बहूनं तं धम्मस्सवनं कारितं, तस्सेव आनिसंसो महा। तथारूपाय एव परिसाय पणीतपिण्डपातस्स पत्ते पूरेत्वा दिन्नदानतोपि सप्पितेलादीनं पत्ते पूरेत्वा दिन्नभेसज्जदानतोपि महाविहारसदिसानं विहारानञ्च लोहपासादसदिसानञ्च ‘‘सब्बदानं धम्मदानं जिनाती’’ति।
सब्बे पन गन्धरसादयोपि रसा उक्कंसतो देवतानं सुधाभोजनरसोपि संसारवट्टे पातेत्वा दुक्खानुभवनस्सेव पच्चयो। यो पनेस सत्ततिंसबोधिपक्खियधम्मसङ्खातो च नवलोकुत्तरधम्मसङ्खातो च धम्मरसो, अयमेव सब्बरसानं सेट्ठो। तेन वुत्तं – ‘‘सब्बरसं धम्मरसो जिनाती’’ति ‘‘सब्बरतिं धम्मरति जिनाती’’ति ‘‘तण्हक्खयो सब्बदुक्खं जिनाती’’ति।
एवं सत्थरि इमिस्सा गाथाय अत्थं कथेन्तेयेव चतुरासीतिया पाणसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि। सक्कोपि सत्थु धम्मकथं सुत्वा सत्थारं वन्दित्वा एवमाह – ‘‘भन्ते, एवंजेट्ठके नाम धम्मदाने किमत्थं अम्हाकं पत्तिं न दापेथ, इतो पट्ठाय नो भिक्खुसङ्घस्स कथेत्वा पत्तिं दापेथ, भन्ते’’ति। सत्था तस्स वचनं सुत्वा भिक्खुसङ्घं सन्निपातेत्वा, ‘‘भिक्खवे, अज्जादिं कत्वा महाधम्मस्सवनं वा पाकतिकधम्मस्सवनं वा उपनिसिन्नकथं वा अन्तमसो अनुमोदनम्पि कथेत्वा सब्बसत्तानं पत्तिं ददेय्याथा’’ति आह।
सक्कपञ्हवत्थु दसमं।
११. अपुत्तकसेट्ठिवत्थु
हनन्ति भोगाति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो अपुत्तकसेट्ठिं नाम आरब्भ कथेसि।
तस्स
सो
भूतपुब्बं
‘‘यं खो सो, महाराज, सेट्ठि, गहपति, तगरसिखिं पच्चेकबुद्धं पिण्डपातेन पटिपादेसि, तस्स कम्मस्स विपाकेन सत्तक्खत्तुं सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जि, तस्सेव कम्मस्स विपाकावसेसेन इमिस्सायेव सावत्थिया सत्तक्खत्तुं सेट्ठित्तं कारेसि। यं खो सो, महाराज, सेट्ठि, गहपति, दत्वा पच्छा विप्पटिसारी अहोसि ‘वरमेतं पिण्डपातं दासा वा कम्मकरा वा भुञ्जेय्यु’न्ति, तस्स कम्मस्स विपाकेन नास्सुळाराय भत्तभोगाय
राजा सत्थु वचनं सुत्वा ‘‘अहो, भन्ते, भारियं कम्मं, एत्तके नाम भोगे विज्जमाने नेव अत्तना परिभुञ्जि, न तुम्हादिसे बुद्धे धुरविहारे विहरन्ते पुञ्ञकम्मं अकासी’’ति आह
३५५.
‘‘हनन्ति भोगा दुम्मेधं, नो च पारगवेसिनो।
भोगतण्हाय दुम्मेधो, हन्ति अञ्ञेव अत्तन’’न्ति॥
तत्थ नो च पारगवेसिनोति ये पन निब्बानपारगवेसिनो पुग्गला, न ते भोगा हनन्ति। अञ्ञेव अत्तनन्ति भोगे निस्साय उप्पन्नाय तण्हाय दुप्पञ्ञो पुग्गलो परे विय अत्तानमेव हनतीति अत्थो।
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
अपुत्तकसेट्ठिवत्थु एकादसमं।
१२. अङ्कुरवत्थु
तिणदोसानीति इमं धम्मदेसनं सत्था पण्डुकम्बलसिलायं विहरन्तो अङ्कुरं आरब्भ कथेसि। वत्थु ‘‘ये झानप्पसुता धीरा’’ति (ध॰ प॰ १८१) गाथाय
‘‘विचेय्य दानं दातब्बं, यत्थ दिन्नं महप्फलं।
विचेय्य दानं सुगतप्पसत्थं,
ये दक्खिणेय्या इध जीवलोके।
एतेसु दिन्नानि महप्फलानि,
बीजानि वुत्तानि यथासुखेत्ते’’ति॥ (पे॰ व॰ ३२९) –
वत्वा
३५६.
‘‘तिणदोसानि खेत्तानि, रागदोसा अयं पजा।
तस्मा हि वीतरागेसु, दिन्नं होति महप्फलं॥
३५७.
‘‘तिणदोसानि खेत्तानि, दोसदोसा अयं पजा।
तस्मा हि वीतदोसेसु, दिन्नं होति महप्फलं॥
३५८.
‘‘तिणदोसानि खेत्तानि, मोहदोसा अयं पजा।
तस्मा हि वीतमोहेसु, दिन्नं होति महप्फलं॥
३५९.
‘‘तिणदोसानि खेत्तानि, इच्छादोसा अयं पजा।
तस्मा हि विगतिच्छेसु, दिन्नं होति महप्फल’’न्ति॥
तत्थ तिणदोसानीति सामाकादीनि तिणानि उट्ठहन्तानि पुब्बण्णापरण्णानि खेत्तानि दूसेन्ति, तेन तानि न बहुफलानि होन्ति। एवं सत्तानम्पि अन्तो रागो उप्पज्जन्तो सत्ते दूसेति, तेन तेसु दिन्नं महप्फलं न होति
‘‘तिणदोसानि
तस्मा हि वीतरागेसु, दिन्नं होति महप्फल’’न्ति॥ –
सेसगाथासुपि एसेव नयो।
देसनावसाने अङ्कुरो च इन्दको च सोतापत्तिफले पतिट्ठहिंसु, सम्पत्तानम्पि सात्थिका धम्मदेसना अहोसीति।
अङ्कुरवत्थु द्वादसमं।
तण्हावग्गवण्णना निट्ठिता।
चतुवीसतिमो वग्गो।