१. बोधिवग्गो
१. पठमबोधिसुत्तवण्णना
१. यं ‘‘एवं मे सुत’’न्तिआदिकं निदानं, तत्थ एवन्ति निपातपदं। मेतिआदीनि नामपदानि। उरुवेलायं विहरतीति एत्थ वीति उपसग्गपदं, हरतीति आख्यातपदन्ति इमिनाव नयेन सब्बत्थ पदविभागो वेदितब्बो।
अत्थतो पन एवंसद्दो ताव उपमूपदेससम्पहंसनगरहणवचनसम्पटिग्गहाकार- निदस्सनावधारणपुच्छाइदमत्थपरिमाणादि अनेकत्थप्पभेदो। तथा हेस ‘‘एवं जातेन मच्चेन, कत्तब्बं कुसलं बहु’’न्ति एवमादीसु (ध॰ प॰ ५३) उपमायं आगतो। ‘‘एवं ते अभिक्कमितब्बं, एवं ते पटिक्कमितब्ब’’न्तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.१२२) उपदेसे। ‘‘एवमेतं भगवा, एवमेतं सुगता’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ३.६६) सम्पहंसने। ‘‘एवमेवं पनायं वसली यस्मिं वा तस्मिं वा तस्स मुण्डकस्स समणकस्स वण्णं भासती’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.१८७) गरहणे। ‘‘एवं, भन्तेति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसु’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.३; म॰ नि॰ १.१) वचनसम्पटिग्गहे। ‘‘एवं ब्या खो अहं, भन्ते, भगवता धम्मं देसितं आजानामी’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३९८) आकारे। ‘‘एहि त्वं, माणवक, येन समणो आनन्दो तेनुपसङ्कम, उपसङ्कमित्वा मम वचनेन समणं आनन्दं अप्पाबाधं अप्पातङ्कं लहुट्ठानं बलं फासुविहारं पुच्छ ‘सुभो माणवो तोदेय्यपुत्तो भवन्तं आनन्दं अप्पाबाधं अप्पातङ्कं लहुट्ठानं बलं फासुविहारं पुच्छती’ति, एवञ्च वदेहि ‘साधु किर भवं आनन्दो येन सुभस्स माणवस्स तोदेय्यपुत्तस्स निवेसनं, तेनुपसङ्कमतु अनुकम्पं
ननु च ‘‘एवं वितक्कितं नो तुम्हेहि, एवमायुपरियन्तो’’ति चेत्थ एवंसद्देन पुच्छनाकारपरिमाणाकारानं वुत्तत्ता आकारत्थो एव एवंसद्दोति। न, विसेससब्भावतो। आकारमत्तवाचको हेत्थ एवंसद्दो आकारत्थोति अधिप्पेतो। ‘‘एवं ब्या खो’’तिआदीसु पन आकारविसेसवचनो। आकारविसेसवाचिनो चेते एवंसद्दा पुच्छनाकारपरिमाणाकारानं वाचकत्ता। एवञ्च कत्वा ‘‘एवं जातेन मच्चेना’’तिआदीनि उपमानउदाहरणानि युज्जन्ति। तत्थ हि –
‘‘यथापि पुप्फरासिम्हा, कयिरा मालागुणे बहू।
एवं जातेन मच्चेन, कत्तब्बं कुसलं बहु’’न्ति॥ –
एत्थ पुप्फरासिट्ठानीयतो मनुस्सुप्पत्ति सप्पुरिसूपनिस्सयसद्धम्मस्सवनयोनिसोमनसिकारभोगसम्पत्तिआदितो
तथा ‘‘एवं इमिना आकारेन अभिक्कमितब्ब’’न्तिआदिना उपदिसियमानाय समणसारुप्पाय आकप्पसम्पत्तिया यो तत्थ उपदेसाकारो, सो अत्थतो उपदेसोयेवाति वुत्तं – ‘‘एवं ते अभिक्कमितब्बं, एवं ते पटिक्कमितब्बन्तिआदीसु उपदेसे’’ति।
‘‘एवमेतं भगवा, एवमेतं सुगता’’ति एत्थ भगवता यथावुत्तमत्थं अविपरीततो जानन्तेहि कतं यं तत्थ विज्जमानगुणानं पकारेहि
‘‘एवमेवं
‘‘एवं नो’’ति एत्थापि तेसं यथावुत्तधम्मानं अहितदुक्खावहभावेन सन्निट्ठानजननत्थं अनुमतिग्गहणवसेन ‘‘नो वा कथं वो एत्थ होती’’ति पुच्छाय कताय ‘‘एवं नो एत्थ होती’’ति वुत्तत्ता तदाकारसन्निट्ठानं एवंसद्देन आविकतं। सो पन तेसं धम्मानं अहिताय दुक्खाय संवत्तनाकारो नियमियमानो अवधारणत्थो होतीति वुत्तं – ‘‘एवं नो एत्थ होतीतिआदीसु अवधारणे’’ति।
‘‘एवञ्च वदेही’’ति यथाहं वदामि एवं समणं आनन्दं वदेहीति वदनाकारो इदानि वत्तब्बो एवंसद्देन निदस्सीयतीति ‘‘निदस्सनत्थो’’ति वुत्तं।
एवमाकारविसेसवाचीनम्पि एतेसं एवंसद्दानं
तत्थ आकारत्थेन एवंसद्देन एतमत्थं दीपेति – नानानयनिपुणमनेकज्झासयसमुट्ठानं अत्थब्यञ्जनसम्पन्नं विविधपाटिहारियं धम्मत्थदेसनापटिवेधगम्भीरं सब्बसत्तानं सकसकभासानुरूपतो सोतपथमागच्छन्तं तस्स भगवतो वचनं सब्बप्पकारेन को समत्थो विञ्ञातुं, सब्बथामेन पन सोतुकामतं जनेत्वापि एवं मे सुतं, मयापि एकेनाकारेन सुतन्ति।
एत्थ नानानया। नया वा पाळिगतियो, ता च पञ्ञत्तिअनुपञ्ञत्तादिवसेन संकिलेसभागियादिलोकियादितदुभयवोमिस्सकादिवसेन कुसलादिवसेन खन्धादिवसेन, सङ्गहादिवसेन, समयविमुत्तादिवसेन, ठपनादिवसेन नानानया, तेहि निपुणं सण्हं सुखुमन्ति नानानयनिपुणं।
आसयोव अज्झासयो, सो च सस्सतादिभेदेन अप्परजक्खतादिभेदेन च अनेकविधो। अत्तज्झासयादिको एव वा अनेको अज्झासयो अनेकज्झासयो। सो समुट्ठानं उप्पत्तिहेतु एतस्साति अनेकज्झासयसमुट्ठानं।
सीलादिअत्थसम्पत्तिया तब्बिभावनब्यञ्जनसम्पत्तिया सङ्कासनपकासनविवरणविभजनउत्तानीकरणपञ्ञत्तिवसेन छहि अत्थपदेहि अक्खरपदब्यञ्जनाकारनिरुत्तिनिद्देसवसेन छहि ब्यञ्जनपदेहि च समन्नागतत्ता अत्थब्यञ्जनसम्पन्नं।
इद्धिआदेसनानुसासनीभेदेन तेसु च एकेकस्स विसयादिभेदेन विविधपाटिहारियं। तत्थ पटिपक्खहरणतो रागादिकिलेसापनयनतो पाटिहारियन्ति अत्थे सति भगवतो न पटिपक्खा रागादयो सन्ति ये हरितब्बा, पुथुज्जनानम्पि विगतूपक्किलेसे अट्ठगुणसमन्नागते चित्ते हतपटिपक्खे इद्धिविधं पवत्तति, तस्मा तत्थ पवत्तवोहारेन च न सक्का इध पाटिहारियन्ति वत्तुं। सचे पन महाकारुणिकस्स भगवतो वेनेय्यगता च किलेसा पटिपक्खा, तेसं हरणतो पाटिहारियन्ति वुत्तं, एवं सति युत्तमेतं। अथ वा भगवतो चेव सासनस्स च पटिपक्खा तित्थिया, तेसं हरणतो पाटिहारियं। ते हि दिट्ठिहरणवसेन दिट्ठिप्पकासने असमत्थभावेन च इद्धिआदेसनानुसासनीहि हरिता अपनीता होन्ति। पटीति वा अयं सद्दो पच्छाति एतस्स अत्थं बोधेति ‘‘तस्मिं पटिपविट्ठम्हि, अञ्ञो आगञ्छि ब्राह्मणो’’तिआदीसु (चूळनि॰ पारायनवग्ग, वत्थुगाथा ४) विय। तस्मा समाहिते
यस्मा धम्मत्थदेसनापटिवेधगम्भीरं।
एको एव भगवतो धम्मदेसनाघोसो, एकस्मिं खणे पवत्तमानो नानाभासानं सत्तानं अत्तनो अत्तनो भासावसेन
निदस्सनत्थेन ‘‘नाहं सयम्भू, न मया इदं सच्छिकत’’न्ति अत्तानं परिमोचेन्तो ‘‘एवं मे सुतं, मयापि एवं सुत’’न्ति इदानि वत्तब्बं सकलं सुत्तं निदस्सेति।
अवधारणत्थेन ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं बहुस्सुतानं यदिदं आनन्दो, गतिमन्तानं, सतिमन्तानं, धितिमन्तानं, उपट्ठाकानं यदिदं आनन्दो’’ति (अ॰ नि॰ १.२१९-२२३) एवं भगवता, ‘‘आयस्मा आनन्दो अत्थकुसलो, धम्मकुसलो, ब्यञ्जनकुसलो, निरुत्तिकुसलो, पुब्बापरकुसलो’’ति (अ॰ नि॰ ५.१६९) एवं धम्मसेनापतिना च पसत्थभावानुरूपं अत्तनो धारणबलं दस्सेन्तो सत्तानं अञ्ञथाति भगवतो सम्मुखा सुताकारतो अञ्ञथा न पन भगवता देसिताकारतो। अचिन्तेय्यानुभावा हि भगवतो देसना, सा नेव सब्बाकारेन सक्का विञ्ञातुन्ति वुत्तोवायमत्थो। सुताकाराविरुज्झनमेव हि धारणबलं।
मेसद्दो तीसु अत्थेसु दिस्सति। तथा हिस्स ‘‘गाथाभिगीतं मे अभोजनेय्य’’न्तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.१९४; सु॰ नि॰ ८१) मयाति अत्थो। ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतू’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ४.८८; ५.३८२; अ॰ नि॰ ४.२५७) मय्हन्ति अत्थो। ‘‘धम्मदायादा मे, भिक्खवे, भवथा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२९) ममाति अत्थो। इध पन ‘‘मया सुतं, मम सुत’’न्ति च अत्थद्वये युज्जति।
एत्थ च यो परो न होति, सो अत्ताति एवं वत्तब्बे नियकज्झत्तसङ्खाते ससन्ताने वत्तनतो तिविधोपि मेसद्दो किञ्चापि एकस्मिंयेव अत्थे दिस्सति, करणसम्पदानादिविसेससङ्खातो
सुतन्ति अयं सुतसद्दो सउपसग्गो अनुपसग्गो च गमनविस्सुतकिलिन्नूपचितानुयोगसोतविञ्ञेय्य सोतद्वारानुसार
तत्थ ‘‘सेनाय पसुतो’’तिआदीसु गच्छन्तोति अत्थो। ‘‘सुतधम्मस्स पस्सतो’’तिआदीसु (उदा॰ ११) विस्सुतधम्मस्साति अत्थो। ‘‘अवस्सुता अवस्सुतस्सा’’तिआदीसु (पाचि॰ ६५७) किलेसेन किलिन्ना किलिन्नस्साति अत्थो। ‘‘तुम्हेहि पुञ्ञं पसुतं अनप्पक’’न्तिआदीसु (खु॰ पा॰ ७.१२) उपचितन्ति अत्थो। ‘‘ये झानप्पसुता धीरा’’तिआदीसु (ध॰ प॰ १८१) झानानुयुत्ताति अत्थो। ‘‘दिट्ठं सुतं मुत’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२४१) सोतविञ्ञेय्यन्ति अत्थो। ‘‘सुतधरो सुतसन्निचयो’’तिआदीसु
एवमेतेसु तीसु पदेसु यस्मा सुतसद्दसन्निधाने पयुत्तेन एवंसद्देन सवनकिरियाजोतकेन भवितब्बं, तस्मा एवन्ति सोतविञ्ञाणसम्पटिच्छनादिसोतद्वारिकविञ्ञाणानन्तरं उप्पन्नमनोद्वारिकविञ्ञाणकिच्चनिदस्सनं। मेति वुत्तविञ्ञाणसमङ्गीपुग्गलनिदस्सनं। सब्बानि हि वाक्यानि एवकारत्थसहितानियेव अवधारणफलत्ता तेसं। सुतन्ति अस्सवनभावप्पटिक्खेपतो अनूनानधिकाविपरीतग्गहणनिदस्सनं। यथा हि सुतं सुतमेवाति वत्तब्बतं अरहति तथा तं सम्मा सुतं अनूनग्गहणं अनधिकग्गहणं अविपरीतग्गहणञ्च होतीति। अथ वा सद्दन्तरत्थापोहनवसेन सद्दो अत्थं वदतीति एतस्मिं पक्खे यस्मा सुतन्ति
तथा एवन्ति तस्सा सोतद्वारानुसारेन पवत्ताय विञ्ञाणवीथिया नानत्थब्यञ्जनग्गहणतो नानप्पकारेन आरम्मणे पवत्तिभावप्पकासनं आकारत्थो एवंसद्दोति करित्वा। मेति अत्तप्पकासनं। सुतन्ति धम्मप्पकासनं यथावुत्ताय विञ्ञाणवीथिया परियत्तिधम्मारम्मणत्ता। अयञ्हेत्थ सङ्खेपो – नानप्पकारेन आरम्मणे पवत्ताय विञ्ञाणवीथिया करणभूताय मया न अञ्ञं कतं, इदं पन कतं, अयं धम्मो सुतोति।
तथा एवन्ति निदस्सितब्बप्पकासनं निदस्सनत्थो एवंसद्दोति कत्वा निदस्सेतब्बस्स निद्दिसितब्बभावतो। तस्मा एवंसद्देन सकलम्पि सुत्तं पच्चामट्ठन्ति वेदितब्बं। मेति पुग्गलप्पकासनं। सुतन्ति पुग्गलकिच्चप्पकासनं। सुतसद्देन हि लब्भमाना सवनकिरिया सवनविञ्ञाणप्पबन्धप्पटिबद्धा, तत्थ च पुग्गलवोहारो, न च पुग्गलवोहाररहिते धम्मप्पबन्धे सवनकिरिया लब्भति। तस्सायं सङ्खेपत्थो – यं सुत्तं निद्दिसिस्सामि, तं मया एवं सुतन्ति।
तथा एवन्ति यस्स चित्तसन्तानस्स नानारम्मणप्पवत्तिया नानत्थब्यञ्जनग्गहणं होति, तस्स नानाकारनिद्देसो आकारत्थो एव एवंसद्दोति कत्वा। एवन्ति हि अयमाकारपञ्ञत्ति धम्मानं तं तं पवत्तिआकारं उपादाय पञ्ञपेतब्बसभावत्ता। मेति कत्तुनिद्देसो। सुतन्ति विसयनिद्देसो, सोतब्बो हि धम्मो सवनकिरियाकत्तुपुग्गलस्स
अथ वा एवन्ति पुग्गलकिच्चनिद्देसो, सुतानञ्हि धम्मानं गहिताकारस्स निदस्सनस्स अवधारणस्स वा पकासनसभावेन एवंसद्देन तदाकारादिधारणस्स पुग्गलवोहारुपादानधम्मब्यापारभावतो पुग्गलकिच्चंनाम निद्दिट्ठं होतीति। सुतन्ति विञ्ञाणकिच्चनिद्देसो, पुग्गलवादिनोपि हि सवनकिरिया विञ्ञाणनिरपेक्खा न होतीति। मेति उभयकिच्चयुत्तपुग्गलनिद्देसो। मेति हि सद्दप्पवत्ति एकन्तेनेव सत्तविसेसविसया विञ्ञाणकिच्चञ्च तत्थेव समोदहितब्बन्ति। अयं पनेत्थ सङ्खेपो – मया सवनकिच्चविञ्ञाणसमङ्गिना पुग्गलेन विञ्ञाणवसेन लद्धसवनकिच्चवोहारेन सुतन्ति।
तथा एवन्ति च मेति च सच्चिकट्ठपरमत्थवसेन अविज्जमानपञ्ञत्ति। सब्बस्स हि सद्दाधिगमनीयस्स अत्थस्स पञ्ञत्तिमुखेनेव पटिपज्जितब्बत्ता सब्बपञ्ञत्तीनञ्च विज्जमानादीसु छसु पञ्ञत्तीसु अवरोधो, तस्मा यो मायामरीचिआदयो विय अभूतत्थो अनुस्सवादीहि गहेतब्बो विय अनुत्तमत्थोपि सुतन्ति विज्जमानपञ्ञत्ति, यञ्हि तं एत्थ सोतेन उपलद्धं, तं परमत्थतो विज्जमानन्ति।
तथा एवन्ति सोतपथमागते धम्मे उपादाय तेसं उपधारिताकारादीनं पच्चामसनवसेन। मेति ससन्ततिपरियापन्ने खन्धे सुतन्ति दिट्ठादीनि उपनिधाय वत्तब्बतो उपनिधापञ्ञत्ति। दिट्ठादिसभावरहिते सद्दायतने पवत्तमानोपि सुतवोहारो दुतियं ततियन्तिआदिको विय पठमादीनि, दिट्ठमुतविञ्ञाते अपेक्खित्वा सुतन्ति विञ्ञेय्यत्ता दिट्ठादीनि उपनिधाय वत्तब्बो होति। असुतं न होतीति हि सुतन्ति पकासितोयमत्थोति।
एत्थ च एवन्तिवचनेन असम्मोहं दीपेति। पटिविद्धा हि अत्तना सुतस्स पकारविसेसा एवन्ति इध आयस्मता आनन्देन पच्चामट्ठा, तेनस्स असम्मोहो दीपितो होति। न हि सम्मूळ्हो नानप्पकारपटिवेधसमत्थो होति, पच्चयाकारवसेन नानप्पकारा दुप्पटिविद्धा च सुत्तन्ताति दीपितन्ति। सुतन्तिवचनेन सुतस्स असम्मोसं दीपेति, सुताकारस्स याथावतो दस्सियमानत्ता। यस्स हि सुतं सम्मुट्ठं होति, न सो कालन्तरे मया सुतन्ति पटिजानाति। इच्चस्स असम्मोहेन पञ्ञासिद्धि, सम्मोहाभावेन पञ्ञाय एव वा सवनकालसम्भूताय तदुत्तरिकालपञ्ञासिद्धि, तथा असम्मोसेन सतिसिद्धि। तत्थ पञ्ञापुब्बङ्गमाय सतिया ब्यञ्जनावधारणसमत्थता। ब्यञ्जनानञ्हि पटिविज्झितब्बो आकारो नातिगम्भीरो, यथासुतं धारणमेव तत्थ करणीयन्ति सतिया ब्यापारो अधिको, पञ्ञा तत्थ गुणीभूता होति पञ्ञाय पुब्बङ्गमाति कत्वा। सतिपुब्बङ्गमाय पञ्ञाय अत्थप्पटिवेधसमत्थता। अत्थस्स हि पटिविज्झितब्बो आकारो गम्भीरोति पञ्ञाय ब्यापारो अधिको, सति तत्थ गुणीभूतायेवाति सतिया पुब्बङ्गमायाति
अपरो एवन्तिवचनेन योनिसोमनसिकारं दीपेति, तेन च वुच्चमानानं आकारनिदस्सनावधारणत्थानं उपरि वक्खमानानं नानप्पकारप्पटिवेधजोतकानं अविपरीतसिद्धि धम्मविसयत्ता। न हि अयोनिसो मनसिकरोतो सुतन्तिवचनेन अविक्खेपं दीपेति, ‘‘पठमबोधिसुत्तं कत्थ भासित’’न्तिआदिपुच्छावसेन पकरणपत्तस्स वक्खमानस्स सुत्तस्स सवनं समाधानमन्तरेन न सम्भवति विक्खित्तचित्तस्स सवनाभावतो। तथा हि विक्खित्तचित्तो पुग्गलो सब्बसम्पत्तिया वुच्चमानोपि ‘‘न मया सुतं, पुन भणथा’’ति भणति। योनिसोमनसिकारेन चेत्थ अत्तसम्मापणिधिं पुब्बे च कतपुञ्ञतं साधेति सम्मा अप्पणिहितत्तस्स पुब्बे अकतपुञ्ञस्स वा तदभावतो। अविक्खेपेन सद्धम्मस्सवनं सप्पुरिसूपनिस्सयञ्च साधेति अस्सुतवतो सप्पुरिसूपनिस्सयविरहितस्स च तदभावतो। न हि विक्खित्तो सोतुं सक्कोति, न च सप्पुरिसे अनुपनिस्सयमानस्स सवनं अत्थीति।
अपरो नयो – ‘‘यस्स चित्तसन्तानस्स नानप्पकारप्पवत्तिया नानत्थब्यञ्जनग्गहणं होति, तस्स नानाकारनिद्देसो’’ति वुत्तं। यस्मा च सो भगवतो वचनस्स अत्थब्यञ्जनप्पभेदपरिच्छेदवसेन सकलसासनसम्पत्तिओगाहनेन निरवसेसं परहितपारिपूरीकरणभूतो एवं भद्दको आकारो न सम्मा अप्पणिहितत्तस्स पुब्बे अकतपुञ्ञस्स वा होति। तस्मा एवन्ति इमिना भद्दकेन आकारेन पच्छिमचक्कद्वयसम्पत्तिमत्तनो दीपेति, सुतन्ति सवनयोगेन पुरिमचक्कद्वयसम्पत्तिं। न हि अप्पतिरूपे देसे वसतो सप्पुरिसूपनिस्सयविरहितस्स च सवनं अत्थि। इच्चस्स पच्छिमचक्कद्वयसिद्धिया आसयसुद्धि सिद्धा होति। सम्मा पणिहितचित्तो पुब्बे च कतपुञ्ञो विसुद्धासयो होति तदसुद्धिहेतूनं किलेसानं दूरीभावतो। तथा हि वुत्तं ‘‘सम्मा पणिहितं चित्तं, सेय्यसो नं ततो करे’’ति (ध॰ प॰ ४३) ‘‘कतपुञ्ञोसि त्वं, आनन्द, पधानमनुयुञ्ज, खिप्पं होहिसि अनासवो’’ति (दी॰ नि॰ २.२०७) च। पुरिमचक्कद्वयसिद्धिया एवं मे सुतन्तिआदिमाह।
अपरो एवन्ति इमिना पुब्बे वुत्तनयेनेव नानप्पकारप्पटिवेधदीपकेन वचनेन अत्तनो अत्थपटिभानपटिसम्भिदासम्पत्तिसब्भावं दीपेति। सुतन्ति इमिना एवंसद्दसन्निधानतो वक्खमानापेक्खाय वा सोतब्बभेदप्पटिवेधदीपकेन धम्मनिरुत्तिपटिसम्भिदासम्पत्तिसब्भावं दीपेति। एवन्ति च इदं वुत्तनयेनेव योनिसोमनसिकारदीपकवचनं भासमानो ‘‘एते धम्मा मया मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा’’ति दीपेति। परियत्तिधम्मो हि ‘‘इध सीलं कथितं, इध समाधि, इध पञ्ञा, एत्तका एत्थ अनुसन्धियो’’तिआदिना नयेन मनसा अनुपेक्खितो अनुस्सवाकारपरिवितक्कसहिताय धम्मनिज्झानक्खन्तिभूताय ञातपरिञ्ञासङ्खाताय वा दिट्ठिया तत्थ तत्थ वुत्तरूपारूपधम्मे ‘‘इति रूपं, एत्तकं रूप’’न्तिआदिना नयेन सुट्ठु ववत्थपेत्वा पटिविद्धो अत्तनो च परेसञ्च हितसुखावहो होतीति। सुतन्ति इदं सवनयोगदीपकवचनं भासमानो ‘‘बहू मया धम्मा सुता धाता वचसा परिचिता’’ति दीपेति। सोतावधानप्पटिबद्धा हि परियत्तिधम्मस्स सवनधारणपरिचया। तदुभयेनपि धम्मस्स स्वाक्खातभावेन, अत्थब्यञ्जनपारिपूरिं दीपेन्तो सवने आदरं जनेति। अत्थब्यञ्जनपरिपुण्णञ्हि धम्मं आदरेन अस्सुणन्तो महता हिता परिबाहिरो होतीति आदरं जनेत्वा सक्कच्चं धम्मो सोतब्बो।
‘‘एवं मे सुत’’न्ति इमिना पन सकलेन वचनेन आयस्मा आनन्दो तथागतप्पवेदितं धम्मं अत्तनो अदहन्तो असप्पुरिसभूमिं अतिक्कमति, सावकत्तं पटिजानन्तो सप्पुरिसभूमिं ओक्कमति। तथा असद्धम्मा चित्तं
अपिच ‘‘एवं मे सुत’’न्ति अत्तना उप्पादितभावं अप्पटिजानन्तो पुरिमस्सवनं विवरन्तो ‘‘सम्मुखा पटिग्गहितमिदं मया तस्स भगवतो चतुवेसारज्जविसारदस्स दसबलधरस्स आसभट्ठानट्ठायिनो सीहनादनादिनो सब्बसत्तुत्तमस्स धम्मिस्सरस्स धम्मराजस्स धम्माधिपतिनो धम्मदीपस्स धम्मसरणस्स सद्धम्मवरचक्कवत्तिनो सम्मासम्बुद्धस्स, न एत्थ अत्थे वा धम्मे वा पदे वा ब्यञ्जने वा कङ्खा वा विमति वा कत्तब्बा’’ति सब्बदेवमनुस्सानं इमस्मिं धम्मे अस्सद्धियं विनासेति, सद्धासम्पदं उप्पादेति। तेनेतं वुच्चति –
‘‘विनासयति अस्सद्धं, सद्धं वड्ढेति सासने।
एवं मे सुतमिच्चेवं, वदं गोतमसावको’’ति॥
एकन्ति एकसद्दो अञ्ञसेट्ठासहायसङ्ख्यादीसु दिस्सति। तथा हि अयं ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको च, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति इत्थेके अभिवदन्ती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.२७; उदा॰ ५५) अञ्ञे दिस्सति। ‘‘चेतसो एकोदिभाव’’न्तिआदीसु (पारा॰ ११; दी॰ नि॰ १.२२८) सेट्ठे। ‘‘एको वूपकट्ठो’’तिआदीसु (चूळव॰ ४४५; दी॰ नि॰ १.४०५) असहाये। ‘‘एकोव खो, भिक्खवे, खणो च समयो च ब्रह्मचरियवासाया’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ८.२९) सङ्ख्यायं, इधापि सङ्ख्यायमेव दट्ठब्बो। तेन वुत्तं – ‘‘एकन्ति गणनपरिच्छेदनिद्देसो’’ति।
समयन्ति परिच्छिन्ननिद्देसो। एकं समयन्ति अनियमितपरिदीपनं। तत्थ समयसद्दो –
‘‘समवाये
पटिलाभे पहाने च, पटिवेधे च दिस्सति’’॥
तथा हिस्स ‘‘अप्पेव नाम स्वेपि उपसङ्कमेय्याम कालञ्च समयञ्च उपादाया’’ति एवमादीसु (दी॰ नि॰ १.४४७) समवायो अत्थो, युत्तकालञ्च पच्चयसामग्गिञ्च लभित्वाति हि अधिप्पायो, तस्मा पच्चयसमवायोति वेदितब्बो
‘‘दिट्ठे
अत्थाभिसमया धीरो, पण्डितोति पवुच्चती’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.१२९) –
आदीसु पटिलाभो। अत्थाभिसमयाति हि अत्थस्स अधिगमाति अत्थो। ‘‘सम्मा मानाभिसमया अन्तमकासि दुक्खस्सा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२८) पहानं। अधिकरणं समयं वूपसमनं अपगमोति अभिसमयो पहानं। ‘‘दुक्खस्स पीळनट्ठो सङ्खतट्ठो सन्तापट्ठो विपरिणामट्ठो अभिसमयट्ठो’’तिआदीसु (पटि॰ म॰ २.८) पटिवेधो
एत्थ
समयसद्दस्स अत्थुद्धारे अभिसमयसद्दस्स गहणे कारणं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। इध
कस्मा पनेत्थ अनियमितवसेनेव कालो निद्दिट्ठो, न उतुसंवच्छरादिवसेन नियमेत्वा निद्दिट्ठोति चे? किञ्चापि एतेसु संवच्छरादीसु समयेसु यं यं सुत्तं यस्मिं यस्मिं संवच्छरे उतुम्हि
ये वा इमे गब्भोक्कन्तिसमयो जातिसमयो संवेगसमयो अभिनिक्खमनसमयो दुक्करकारिकसमयो मारविजयसमयो अभिसम्बोधिसमयो दिट्ठधम्मसुखविहारसमयो देसनासमयो परिनिब्बानसमयोति एवमादयो भगवतो देवमनुस्सेसु अतिविय पकासा अनेककालप्पभेदा एव समया, तेसु समयेसु देसनासमयसङ्खातं एकं समयन्ति दीपेति। यो वायं ञाणकरुणाकिच्चसमयेसु करुणाकिच्चसमयो, अत्तहितपरहितप्पटिपत्तिसमयेसु परहितप्पटिपत्तिसमयो, सन्निपतितानं करणीयद्वयसमयेसु धम्मकथासमयो, देसनापटिपत्तिसमयेसु देसनासमयो, तेसु समयेसु अञ्ञतरसमयं सन्धाय ‘‘एकं समय’’न्ति आह।
कस्मा पनेत्थ यथा अभिधम्मे ‘‘यस्मिं समये कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्नं होती’’ति (ध॰ स॰ १) च इतो अञ्ञेसु सुत्तपदेसु ‘‘यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेही’’ति
विनये च ‘‘अन्नेन वसति, अज्झेनेन वसती’’तिआदीसु
इध पन अञ्ञस्मिञ्च एवंजातिके अच्चन्तसंयोगत्थो सम्भवति। यस्मिञ्हि समये सह समुट्ठानहेतुना इदं उदानं उप्पन्नं, अच्चन्तमेव तं समयं अरियविहारपुब्बङ्गमाय धम्मपच्चवेक्खणाय भगवा विहासि, तस्मा ‘‘मासं
‘‘तं तं अत्थमपेक्खित्वा, भुम्मेन करणेन च।
अञ्ञत्र समयो वुत्तो, उपयोगेन सो इधा’’ति॥
पोराणा पन वण्णयन्ति – ‘‘यस्मिं समये’’ति वा ‘‘तेन समयेना’’ति वा ‘‘एकं समय’’न्ति
भगवाति गरु। गरुञ्हि लोके ‘‘भगवा’’ति वदन्ति। अयञ्च सब्बगुणविसिट्ठताय सब्बसत्तानं गरु, तस्मा भगवाति वेदितब्बो। पोराणेहिपि वुत्तं –
‘‘भगवाति
गरु गारवयुत्तो सो, भगवा तेन वुच्चती’’ति॥
तत्थ सेट्ठवाचकवचनं सेट्ठन्ति वुत्तं सेट्ठगुणसहचरणतो। अथ वा वुच्चतीति वचनं, अत्थो। भगवाति वचनं सेट्ठन्ति भगवाति इमिना वचनेन वचनीयो यो अत्थो, सो सेट्ठोति अत्थो। भगवाति वचनमुत्तमन्ति एत्थापि वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो। गारवयुत्तोति गरुभावयुत्तो गरुगुणयोगतो विसेसगरुकरणारहताय वा गारवयुत्तो। एवं गुणविसिट्ठसत्तुत्तमगरुगारवाधिवचनं भगवाति इदं वचनन्ति वेदितब्बं। अपिच –
‘‘भगी भजी भागी विभत्तवा इति,
अकासि भग्गन्ति गरूति भाग्यवा।
बहूहि ञायेहि सुभावितत्तनो,
भवन्तगो सो भगवाति वुच्चती’’ति॥ –
निद्देसे (महानि॰ ८४) आगतनयेन –
‘‘भाग्यवा भग्गवा युत्तो, भगेहि च विभत्तवा।
भत्तवा वन्तगमनो, भवेसु भगवा ततो’’ति॥ –
इमाय
अपिच भागे वनि, भगे वा वमीति भगवा। तथागतो हि दानसीलादिपारमिधम्मे झानविमोक्खादिउत्तरिमनुस्सधम्मे वनि भजि सेवि बहुलमकासि, तस्मा भगवा। अथ वा तेयेव
एत्तावता चेत्थ एवं मे सुतन्ति वचनेन यथासुतं धम्मं सवनवसेन भासन्तो भगवतो धम्मसरीरं पच्चक्खं करोति, तेन ‘‘नयिदं अतिक्कन्तसत्थुकं पावचनं, अयं वो सत्था’’ति सत्थु अदस्सनेन उक्कण्ठितं जनं समस्सासेति। वुत्तञ्हेतं भगवता ‘‘यो खो, आनन्द, मया धम्मो च विनयो च देसितो पञ्ञत्तो, सो वो ममच्चयेन सत्था’’ति (दी॰ नि॰ २.२१६; मि॰ प॰ ४.१.१)। एकं समयं भगवाति वचनेन तस्मिं समये भगवतो अविज्जमानभावं दस्सेन्तो रूपकायपरिनिब्बानं साधेति, तेन ‘‘एवंविधस्स नाम धम्मस्स देसेता दसबलधरो वजिरसङ्घातसमानकायो सोपि भगवा परिनिब्बुतो, केनञ्ञेन जीविते आसा जनेतब्बा’’ति जीवितमदमत्तं जनं संवेजेति, सद्धम्मे चस्स उस्साहं जनेति।
एवन्ति मे सुतन्ति सावकसम्पत्तिं सवनसम्पत्तिञ्च निद्दिसति, पटिसम्भिदापत्तेन पञ्चसु ठानेसु भगवता एतदग्गे ठपितेन धम्मभण्डागारिकेन सुतभावदीपनतो ‘‘तञ्च खो मयाव सुतं, न अनुस्सुतिकं, न परम्पराभत’’न्ति इमस्स चत्थस्स दीपनतो। एकं समयन्ति कालसम्पत्तिं निद्दिसति भगवतो उरुवेलायं विहरणसमयभावेन बुद्धुप्पादप्पटिमण्डितभावदीपनतो। बुद्धुप्पादपरमा हि कालसम्पदा। भगवाति देसकसम्पत्तिं निद्दिसति गुणविसिट्ठसत्तुत्तमगरुभावदीपनतो।
उरुवेलायन्ति
अतीते
विहरतीति अविसेसेन इरियापथदिब्बब्रह्मअरियविहारेसु अञ्ञतरविहारसमङ्गितापरिदीपनं। इध पन ठाननिसज्जागमनसयनप्पभेदेसु इरियापथेसु आसनसङ्खातइरियापथसमायोगपरिदीपनं अरियविहारसमङ्गितापरिदीपनञ्चाति वेदितब्बं। तत्थ यस्मा एकं इरियापथबाधनं अञ्ञेन इरियापथेन विच्छिन्दित्वा अपरिपतन्तं अत्तभावं हरति पवत्तेति, तस्मा विहरतीति पदस्स इरियापथविहारवसेनेत्थ अत्थो वेदितब्बो। यस्मा पन भगवा दिब्बविहारादीहि सत्तानं विविधं हितं हरति उपहरति उपनेति उप्पादेति, तस्मा तेसम्पि वसेन विविधं हरतीति एवमत्थो वेदितब्बो।
नज्जाति नेरञ्जरायाति नेलं जलमस्साति ‘‘नेलञ्जलाया’’ति वत्तब्बे लकारस्स रकारं कत्वा ‘‘नेरञ्जराया’’ति वुत्तं, कद्दमसेवालपणकादिदोसरहितसलिलायाति अत्थो। केचि ‘‘नीलजलायाति ‘‘बोधिरुक्खमूले’’ति वुत्तं। तत्थ ‘‘बोधि वुच्चति चतूसु मग्गेसु ञाण’’न्ति एत्थ (चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२१) मग्गञाणं बोधीति वुत्तं। ‘‘पप्पोति बोधिं वरभूरिमेधसो’’ति एत्थ (दी॰ नि॰ ३.२१७) सब्बञ्ञुतञ्ञाणं। तदुभयम्पि बोधिं भगवा एत्थ पत्तोति रुक्खोपि बोधिरुक्खोत्वेव नामं लभि। अथ वा सत्त बोज्झङ्गे बुज्झीति भगवा बोधि, तेन बुज्झन्तेन सन्निस्सितत्ता सो रुक्खोपि बोधिरुक्खोति नामं लभि, तस्स बोधिरुक्खस्स। मूलेति समीपे। अयञ्हि मूलसद्दो ‘‘मूलानि उद्धरेय्य अन्तमसो उसीरनाळमत्तानिपी’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.१९५) मूलमूले दिस्सति। ‘‘लोभो अकुसलमूल’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.३०५) असाधारणहेतुम्हि। ‘‘यावता मज्झन्हिके काले छाया फरति, निवाते पण्णानि
पठमाभिसम्बुद्धोति पठमं अभिसम्बुद्धो हुत्वा, सब्बपठमंयेवाति अत्थो। एत्तावता धम्मभण्डागारिकेन उदानदेसनाय निदानं ठपेन्तेन कालदेसदेसकापदेसा सह विसेसेन पकासिता होन्ति।
एत्थाह ‘‘कस्मा धम्मविनयसङ्गहे कयिरमाने निदानवचनं वुत्तं, ननु भगवता भासितवचनस्सेव सङ्गहो कातब्बो’’ति? वुच्चते – देसनाय चिरट्ठितिअसम्मोससद्धेय्यभावसम्पादनत्थं। कालदेसदेसकवत्थुआदीहि उपनिबन्धित्वा ठपिता हि देसना चिरट्ठितिका होति असम्मोसा सद्धेय्या च देसकालकत्तुहेतुनिमित्तेहि उपनिबद्धो विय वोहारविनिच्छयो। तेनेव च आयस्मता महाकस्सपेन ‘‘पठमं, आवुसो आनन्द, उदानं कत्थ भासित’’न्तिआदिना देसादीसु पुच्छाय कताय
अपिच सत्थु सम्पत्तिपकासनत्थं निदानवचनं। तथागतस्स हि भगवतो पुब्बरचनानुमानागमतक्काभावतो
तथा सासनसम्पत्तिपकासनत्थं निदानवचनं। ञाणकरुणापरिग्गहितसब्बकिरियस्स हि भगवतो नत्थि निरत्थका पटिपत्ति अत्तहिता वा। तस्मा परेसंयेव अत्थाय पवत्तसब्बकिरियस्स
अपिच सत्थुनो पमाणभावप्पकासनेन सासनस्स पमाणभावदस्सनत्थं निदानवचनं। सा चस्स पमाणभावदस्सनता
तं पनेतं ‘‘एवं मे सुत’’न्ति आरभित्वा याव ‘‘इमं उदानं उदानेसी’’ति पदं, ताव इमस्स उदानस्स निदानन्ति वेदितब्बं। तथा हि तं यथा पटिपन्नो भगवा इमं उदानं उदानेसि, आदितो पट्ठाय तस्स कायिकचेतसिकप्पटिपत्तिया पकासनत्थं सङ्गीतिकारेहि सङ्गीतिकाले भासितवचनं।
ननु च ‘‘इमस्मिं सति इदं होती’’तिआदि भगवतो एव वचनं भवितुं अरहति, न हि सत्थारं मुञ्चित्वा अञ्ञो पटिच्चसमुप्पादं देसेतुं समत्थो होतीति? सच्चमेतं, यथा पन भगवा बोधिरुक्खमूले धम्मसभावपच्चवेक्खणवसेन पटिच्चसमुप्पादं मनसाकासि, तथेव नं बोधनेय्यबन्धवानं बोधनत्थं पटिच्चसमुप्पादसीहनादसुत्तादीसु देसितस्स च वचनानं देसिताकारस्स अनुकरणवसेन पटिच्चसमुप्पादस्स मनसिकारं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा भगवता भासितस्स इमस्स उदानस्स धम्मसङ्गाहका महाथेरा निदानं सङ्गायिंसूति यथावुत्तवचनं सङ्गीतिकारानमेव वचनन्ति निट्ठमेत्थ गन्तब्बं। इतो परेसुपि सुत्तन्तेसु एसेव नयो।
एत्थ च अत्तज्झासयो परज्झासयो पुच्छावसिको अट्ठुप्पत्तिकोति चत्तारो सुत्तनिक्खेपा वेदितब्बा। यथा हि अनेकसतअनेकसहस्सभेदानिपि सुत्तानि संकिलेसभागियादिपट्ठाननयेन सोळसविधतं नातिवत्तन्ति, एवं तानि सब्बानिपि अत्तज्झासयादिसुत्तनिक्खेपवसेन चतुब्बिधभावं नातिवत्तन्ति। कामञ्चेत्थ अत्तज्झासयस्स अट्ठुप्पत्तिया च परज्झासयपुच्छावसिकेहि सद्धिं संसग्गभेदो सम्भवति अज्झासयानुसन्धिपुच्छानुसन्धिसम्भवतो, अत्तज्झासयअट्ठुप्पत्तीनं अञ्ञमञ्ञं
तत्रायं
एत्थ च परेसं इन्द्रियपरिपाकादिकारणनिरपेक्खत्ता अत्तज्झासयस्स विसुं सुत्तनिक्खेपभावो युत्तो केवलं अत्तनो अज्झासयेनेव धम्मतन्तिठपनत्थं पवत्तितदेसनत्ता, परज्झासयपुच्छावसिकानं पन परेसं अज्झासयपुच्छानं देसनापवत्तिहेतुभूतानं उप्पत्तियं पवत्तितानं कथमट्ठुप्पत्तिया अनवरोधो, पुच्छावसिकअट्ठुप्पत्तिपुब्बकानं वा परज्झासयानुरोधेन पवत्तितानं कथं परज्झासये अनवरोधोति? न चोदेतब्बमेतं। परेसञ्हि अभिनीहारपरिपुच्छादिविनिच्छयादिविनिमुत्तस्सेव सुत्तन्तदेसनाकारणुप्पादस्स अट्ठुप्पत्तिभावेन गहितत्ता परज्झासयपुच्छावसिकानं विसुं गहणं। तथा हि ब्रह्मजालधम्मदायादसुत्तादीनं वण्णावण्णआमिसुप्पादादिदेसनानिमित्तं अट्ठुप्पत्ति वुच्चति, परेसं पुच्छाय विना अज्झासयमेव निमित्तं कत्वा देसितो परज्झासयो, पुच्छावसेन देसितो पुच्छावसिकोति
तत्थ पठमादीनि तीणि बोधिसुत्तानि मुचलिन्दसुत्तं, आयुसङ्खारोस्सज्जनसुत्तं, पच्चवेक्खणसुत्तं, पपञ्चसञ्ञासुत्तन्ति इमेसं उदानानं अत्तज्झासयो निक्खेपो। हुहुङ्कसुत्तं, ब्राह्मणजातिकसुत्तं, बाहियसुत्तन्ति इमेसं उदानानं पुच्छावसिको निक्खेपो। राजसुत्तं, सक्कारसुत्तं, उच्छादनसुत्तं, पिण्डपातिकसुत्तं, सिप्पसुत्तं, गोपालसुत्तं, सुन्दरिकसुत्तं
एत्थ च यानि उदानानि भगवता भिक्खूनं सम्मुखा भासितानि, तानि तेहि यथाभासितसुत्तानि वचसा परिचितानि मनसानुपेक्खितानि धम्मभण्डागारिकस्स कथितानि। यानि पन भगवता भिक्खूनं असम्मुखा भासितानि, तानिपि अपरभागे भगवता धम्मभण्डागारिकस्स पुन भासितानि। एवं सब्बानिपि तानि आयस्मा आनन्दो एकज्झं कत्वा धारेन्तो भिक्खूनञ्च वाचेन्तो अपरभागे पठममहासङ्गीतिकाले उदानन्त्वेव सङ्गहं आरोपेसीति वेदितब्बं।
तेन खो पन समयेनातिआदीसु तेन समयेनाति च भुम्मत्थे करणवचनं, खो पनाति निपातो, तस्मिं समयेति अत्थो। कस्मिं पन समये? यं समयं भगवा उरुवेलायं विहरति नज्जा नेरञ्जराय तीरे बोधिरुक्खमूले पठमाभिसम्बुद्धो। तस्मिं समये। सत्ताहन्ति सत्त अहानि सत्ताहं, अच्चन्तसंयोगत्थे एतं उपयोगवचनं। यस्मा भगवा तं सत्ताहं निरन्तरताय अच्चन्तमेव फलसमापत्तिसुखेन विहासि, तस्मा सत्ताहन्ति अच्चन्तसंयोगवसेन उपयोगवचनं वुत्तं। एकपल्लङ्केनाति विसाखापुण्णमाय अनत्थङ्गतेयेव सूरिये अपराजितपल्लङ्कवरे वजिरासने निसिन्नकालतो पट्ठाय सकिम्पि अनुट्ठहित्वा यथाआभुजितेन एकेनेव पल्लङ्केन
विमुत्तिसुखपटिसंवेदीति विमुत्तिसुखं फलसमापत्तिसुखं पटिसंवेदियमानो निसिन्नो होतीति अत्थो। तत्थ विमुत्तीति तदङ्गविमुत्ति, विक्खम्भनविमुत्ति, समुच्छेदविमुत्ति, पटिप्पस्सद्धिविमुत्ति, निस्सरणविमुत्तीति पञ्च विमुत्तियो। तासु यं देय्यधम्मपरिच्चागादीहि तेहि तेहि गुणङ्गेहि नामरूपपरिच्छेदादीहि विपस्सनङ्गेहि च याव तस्स तस्स अङ्गस्स अपरिहानिवसेन पवत्ति, ताव तंतंपटिपक्खतो विमुच्चनतो विमुच्चनं पहानं। सेय्यथिदं तदङ्गविमुत्ति नाम। यं पन उपचारप्पनाभेदेन समाधिना यावस्स अपरिहानिवसेन पवत्ति, ताव कामच्छन्दादीनं नीवरणानञ्चेव, वितक्कादीनञ्च पच्चनीकधम्मानं, अनुप्पत्तिसञ्ञितं विमुच्चनं, अयं विक्खम्भनविमुत्ति नाम। यं चतुन्नं अरियमग्गानं भावितत्ता तंतंमग्गवतो अरियस्स सन्ताने यथारहं ‘‘दिट्ठिगतानं पहानाया’’तिआदिना (ध॰ स॰ २७७; विभ॰ ६२८) नयेन वुत्तस्स समुदयपक्खियस्स किलेसगणस्स पुन अच्चन्तं अप्पवत्तिभावेन समुच्छेदप्पहानवसेन विमुच्चनं, अयं समुच्छेदविमुत्ति नाम। यं पन फलक्खणे पटिप्पस्सद्धत्तं किलेसानं, अयं पटिप्पस्सद्धिविमुत्ति नाम। सब्बसङ्खतनिस्सटत्ता निस्सरणविमुत्ति नाम। इध पन भगवतो निब्बानारम्मणा फलविमुत्ति अधिप्पेता। तेन वुत्तं – ‘‘विमुत्तिसुखपटिसंवेदीति विमुत्तिसुखं फलसमापत्तिसुखं पटिसंवेदियमानो निसिन्नो होतीति अत्थो’’ति।
विमुत्तीति च उपक्किलेसेहि पटिप्पस्सद्धिवसेन चित्तस्स विमुत्तभावो, चित्तमेव वा तथा विमुत्तं वेदितब्बं, ताय विमुत्तिया जातं सम्पयुत्तं वा सुखं विमुत्तिसुखं। ‘‘यायं, भन्ते, उपेक्खा सन्ते सुखे वुत्ता भगवता’’ति (म॰ नि॰ २.८८) वचनतो उपेक्खापि चेत्थ सुखमिच्चेव वेदितब्बा। तथा च वुत्तं सम्मोहविनोदनियं ‘‘उपेक्खा पन सन्तत्ता, सुखमिच्चेव भासिता’’ति (विभ॰ अट्ठ॰ २३२)। भगवा हि चतुत्थज्झानिकं अरहत्तसमापत्तिं समापज्जति, न इतरं। अथ वा ‘‘तेसं वूपसमो सुखो’’तिआदीसु यथा सङ्खारदुक्खूपसमो सुखोति वुच्चति, एवं सकलकिलेसदुक्खूपसमभावतो अग्गफले लब्भमाना पटिप्पस्सद्धिविमुत्ति एव इध सुखन्ति वेदितब्बा। तयिदं विमुत्तिसुखं मग्गवीथियं
के तं समापज्जन्ति, के न समापज्जन्तीति? सब्बेपि पुथुज्जना न समापज्जन्ति अनधिगतत्ता। तथा हेट्ठिमा अरिया उपरिमं, उपरिमापि अरिया हेट्ठिमं न समापज्जन्तियेव पुग्गलन्तरभावूपगमनेन पटिप्पस्सद्धभावतो। अत्तनो एव फलं ते ते अरिया समापज्जन्ति। केचि पन ‘‘सोतापन्नसकदागामिनो फलसमापत्तिं न समापज्जन्ति, उपरिमा द्वेयेव समापज्जन्ति समाधिस्मिं परिपूरकारिभावतो’’ति वदन्ति। तं अकारणं पुथुज्जनस्सापि अत्तना पटिलद्धलोकियसमाधिसमापज्जनतो। किं वा एत्थ कारणचिन्ताय? वुत्तञ्हेतं पटिसम्भिदायं ‘‘कतमा दस सङ्खारुपेक्खा विपस्सनावसेन उप्पज्जन्ति (पटि॰ म॰ १.५७), कतमे दस गोत्रभुधम्मा विपस्सनावसेन उप्पज्जन्ती’’ति (पटि॰ म॰ १.६०) इमेसं पञ्हानं विस्सज्जने सोतापत्तिफलसमापत्तत्थाय सकदागामिफलसमापत्तत्थायाति तेसम्पि अरियानं फलसमापत्तिसमापज्जनं वुत्तं। तस्मा सब्बेपि अरिया यथासकं फलं समापज्जन्तीति निट्ठमेत्थ गन्तब्बं।
कस्मा पन ते समापज्जन्तीति? दिट्ठधम्मसुखविहारत्थं। यथा हि राजानो रज्जसुखं, देवता दिब्बसुखं अनुभवन्ति, एवं अरिया ‘‘लोकुत्तरसुखं
कथञ्चस्सा समापज्जनं, कथं ठानं, कथं वुट्ठानन्ति? द्वीहि ताव आकारेहि अस्सा समापज्जनं होति निब्बानतो अञ्ञस्स आरम्मणस्स अमनसिकारा, निब्बानस्स च मनसिकारा। यथाह –
‘‘द्वे खो, आवुसो, पच्चया अनिमित्ताय चेतोविमुत्तिया समापत्तिया, सब्बनिमित्तानञ्च अमनसिकारो, अनिमित्ताय
अयं पनेत्थ समापज्जनक्कमो – फलसमापत्तित्थिकेन अरियसावकेन रहोगतेन पटिसल्लीनेन उदयब्बयादिवसेन सङ्खारा विपस्सितब्बा। तस्सेवं पवत्तानुपुब्बविपस्सनस्सेव सङ्खारारम्मणगोत्रभुञाणानन्तरं
कस्मा पनेत्थ गोत्रभुञाणं मग्गञाणपुरेचारिकं विय निब्बानारम्मणं न होतीति? फलञाणानं अनिय्यानिकभावतो। अरियमग्गधम्मायेव हि निय्यानिका। वुत्तञ्हेतं ‘‘कतमे धम्मा निय्यानिका? चत्तारो अरियमग्गा अपरियापन्ना’’ति (ध॰ स॰ १२९५)। तस्मा एकन्तेनेव निय्यानिकभावस्स उभतो वुट्ठानभावेन पवत्तमानस्स अनन्तरपच्चयभूतेन ञाणेन निमित्ततो वुट्ठितेनेव भवितब्बन्ति तस्स निब्बानारम्मणता युत्ता, न पन अरियमग्गस्स
‘‘तयो खो, आवुसो, पच्चया अनिमित्ताय चेतोविमुत्तिया ठितिया, सब्बनिमित्तानं अमनसिकारो, अनिमित्ताय च धातुया मनसिकारो, पुब्बे च अभिसङ्खारो’’ति (म॰ नि॰ १.४५८) –
वचनतो पुब्बे च अभिसङ्खारोति समापत्तितो पुब्बे कालपरिच्छेदो। ‘‘असुकस्मिं नाम काले वुट्ठहिस्सामी’’ति परिच्छिन्नत्ता हिस्सा याव सो कालो नागच्छति, ताव वुट्ठानं न होति।
‘‘द्वे खो, आवुसो, पच्चया अनिमित्ताय चेतोविमुत्तिया वुट्ठानस्स, सब्बनिमित्तानञ्च मनसिकारो, अनिमित्ताय च धातुया अमनसिकारो’’ति (म॰ नि॰ १.४५८) –
वचनतो पनस्सा द्वीहाकारेहि वुट्ठानं होति। तत्थ सब्बनिमित्तानन्ति रूपनिमित्तवेदनासञ्ञासङ्खारविञ्ञाणनिमित्तानं। कामञ्च न सब्बानेवेतानि एकतो मनसि करोति, सब्बसङ्गाहिकवसेन पनेवं वुत्तं। तस्मा यं भवङ्गस्स आरम्मणं, तस्स मनसिकरणेन फलसमापत्तितो
‘‘पटिप्पस्सद्धदरथं, अमतारम्मणं सुभं।
वन्तलोकामिसं सन्तं, सामञ्ञफलमुत्तमं’’॥
इति वुत्तं सातातिसातं विमुत्तिसुखं पटिसंवेदेसि। तेन वुत्तं – ‘‘विमुत्तिसुखपटिसंवेदीति विमुत्तिसुखं फलसमापत्तिसुखं पटिसंवेदियमानो निसिन्नो होतीति अत्थो’’ति।
अथाति अधिकारत्थे निपातो। खोति पदपूरणे। तेसु अधिकारत्थेन अथाति इमिना विमुत्तिसुखपटिसंवेदनतो अञ्ञं अधिकारं दस्सेति। को पनेसोति? पटिच्चसमुप्पादमनसिकारो। अथाति वा पच्छाति एतस्मिं अत्थे निपातो, तेन ‘‘तस्स सत्ताहस्स अच्चयेना’’ति वक्खमानमेव अत्थं जोतेति। तस्स सत्ताहस्साति पल्लङ्कसत्ताहस्स। अच्चयेनाति अपगमेन। तम्हा समाधिम्हाति अरहत्तफलसमाधितो। इध पन ठत्वा पटिपाटिया सत्त सत्ताहानि दस्सेतब्बानीति केचि तानि वित्थारयिंसु। मयं पन तानि खन्धकपाठेन इमिस्सा उदानपाळिया अविरोधदस्सनमुखेन परतो वण्णयिस्साम। रत्तियाति अवयवसम्बन्धे सामिवचनं। पठमन्ति अच्चन्तसंयोगत्थे उपयोगवचनं। भगवा हि तस्सा रत्तिया सकलम्पि पठमं यामं तेनेव मनसिकारेन युत्तो अहोसीति।
पटिच्चसमुप्पादन्ति
तत्रायं वचनत्थो – अञ्ञमञ्ञं पटिच्च पटिमुखं कत्वा कारणसमवायं अप्पटिक्खिपित्वा सहिते उप्पादेतीति पटिच्चसमुप्पादो। अथ वा पटिच्च पच्चेतब्बं पच्चयारहतं पच्चयं पटिगन्त्वा न विना तेन सम्बन्धस्स उप्पादो पटिच्चसमुप्पादो
अनुलोमन्ति ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’तिआदिना नयेन वुत्तो अविज्जादिको पच्चयाकारो अत्तना कत्तब्बकिच्चकरणतो अनुलोमोति साधुकं मनसाकासीति सक्कच्चं मनसि अकासि। यो यो पच्चयधम्मो यस्स यस्स पच्चयुप्पन्नधम्मस्स यथा यथा हेतुपच्चयादिना पच्चयभावेन पच्चयो होति, तं सब्बं अविपरीतं अपरिहापेत्वा अनवसेसतो पच्चवेक्खणवसेन चित्ते अकासीति अत्थो। यथा पन भगवा पटिच्चसमुप्पादानुलोमं मनसाकासि, तं सङ्खेपेन ताव दस्सेतुं ‘‘इति इमस्मिं सति इदं होति, इमस्सुप्पादा इदं उप्पज्जती’’ति वुत्तं।
तत्थ इतीति एवं, अनेन पकारेनाति अत्थो। इमस्मिं सति इदं होतीति इमस्मिं अविज्जादिके पच्चये सति इदं सङ्खारादिकं फलं होति। इमस्सुप्पादा इदं उप्पज्जतीति इमस्स अविज्जादिकस्स पच्चयस्स उप्पादा इदं सङ्खारादिकं फलं उप्पज्जतीति अत्थो। इमस्मिं असति इदं न होति, इमस्स निरोधा इदं निरुज्झतीति अविज्जादीनं अभावे सङ्खारादीनं अभावस्स अविज्जादीनं निरोधे सङ्खारादीनं निरोधस्स च दुतियततियसुत्तवचनेन एतस्मिं पच्चयलक्खणे नियमो दस्सितो होति – इमस्मिं सति एव, नासति। इमस्सुप्पादा एव, नानुप्पादा। अनिरोधा एव, न निरोधाति। तेनेतं लक्खणं अन्तोगधनियमं इध पटिच्चसमुप्पादस्स निरोधोति च अविज्जादीनं विरागाधिगमेन आयतिं अनुप्पादो अप्पवत्ति। तथा हि वुत्तं – ‘‘अविज्जाय त्वेव असेसविरागनिरोधा सङ्खारनिरोधो’’तिआदि। निरोधनिरोधी च उप्पादनिरोधीभावेन वुत्तो ‘‘इमस्स निरोधा इदं निरुज्झती’’ति।
तेनेतं
को पनायं अनिरोधो नाम, यो ‘‘अत्थिभावो, उप्पादो’’ति च वुच्चतीति? अप्पहीनभावो च, अनिब्बत्तितफलारहतापहानेहि फलानुप्पादनारहता च। ये हि पहातब्बा अकुसला धम्मा, तेसं अरियमग्गेन असमुग्घाटितभावो च। ये पन न पहातब्बा कुसलाब्याकता धम्मा, यानि तेसु संयोजनानि अखीणासवानं तेसं अपरिक्खीणता च। असमुग्घाटितानुसयताय हि ससंयोजना खन्धप्पवत्ति पटिच्चसमुप्पादो। तथा च वुत्तं –
‘‘याय च, भिक्खवे, अविज्जाय निवुतस्स बालस्स याय च तण्हाय सम्पयुत्तस्स अयं कायो समुदागतो, सा चेव अविज्जा बालस्स अप्पहीना, सा च तण्हा अपरिक्खीणा। तं किस्स हेतु? न, भिक्खवे, बालो अचरि ब्रह्मचरियं सम्मा दुक्खक्खयाय, तस्मा बालो कायस्स भेदा कायूपगो होति, सो कायूपगो समानो न परिमुच्चति जातिया जरामरणेना’’तिआदि (सं॰ नि॰ २.१९)।
खीणसंयोजनानं
‘‘छन्नं त्वेव, फग्गुण, फस्सायतनानं असेसविरागनिरोधा फस्सनिरोधो, फस्सनिरोधा वेदनानिरोधो’’तिआदि (सं॰ नि॰ २.१२)।
न हि अग्गमग्गाधिगमतो उद्धं याव परिनिब्बाना सळायतनादीनं अप्पवत्ति। अथ खो नत्थिता निरोधसद्दवचनीयता खीणसंयोजनताति निरोधो वुत्तो। अपिच चिरकतम्पि कम्मं अनिब्बत्तितफलताय अप्पहीनाहारताय च फलारहं सन्तं एव नाम होति, न निब्बत्तितफलं
तत्थ सतीति इमिना विज्जमानतामत्तेन पच्चयभावं वदन्तो अब्यापारतं पटिच्चसमुप्पादस्स दस्सेति। उप्पादाति उप्पत्तिधम्मतं असब्बकालभावितं फलुप्पत्तिअभिमुखतञ्च दीपेन्तो अनिच्चतं पटिच्चसमुप्पादस्स दस्सेति। ‘‘सति, नासति, उप्पादा, न निरोधा’’ति पन हेतुअत्थेहि भुम्मनिस्सक्कवचनेहि समत्थितं निदानसमुदयजातिपभवभावं पटिच्चसमुप्पादस्स दस्सेति। हेतुअत्थता चेत्थ भुम्मवचने यस्स भावे तदविनाभाविफलस्स भावो लक्खीयति, तत्थ पवत्तिया वेदितब्बा यथा ‘‘अधनानं धने अननुप्पदीयमाने दालिद्दियं वेपुल्लं अगमासी’’ति (दी॰ नि॰ ३.९१) च ‘‘निप्फन्नेसु सस्सेसु सुभिक्खं जायती’’ति च। निस्सक्कवचनस्सापि हेतुअत्थता फलस्स पभवे पकतियञ्च पवत्तितो यथा ‘‘कलला होति
यस्मा ‘‘यदिदं अविज्जापच्चया सङ्खारा’’तिआदि वुत्तं।
तत्थ यदिदन्ति निपातो, तस्स यो अयन्ति अत्थो। अविज्जापच्चयातिआदीसु अविन्दियं कायदुच्चरितादिं विन्दतीति अविज्जा, विन्दियं कायसुचरितादिं न विन्दतीति अविज्जा, धम्मानं अविपरीतसभावं अविदितं करोतीति अविज्जा, अन्तविरहिते संसारे भवादीसु सत्ते जवापेतीति अविज्जा, अविज्जमानेसु जवति विज्जमानेसु न जवतीति अविज्जा, विज्जाय पटिपक्खाति अविज्जा, सा ‘‘दुक्खे अञ्ञाण’’न्तिआदिना चतुब्बिधा वेदितब्बा। पटिच्च न विना फलं एति उप्पज्जति चेव पवत्तति चाति पच्चयो, उपकारकत्थो वा पच्चयो। अविज्जा च सा पच्चयो चाति अविज्जापच्चयो, तस्मा अविज्जापच्चया। सङ्खरोन्तीति सङ्खारा, लोकियकुसलाकुसलचेतना, सा पुञ्ञापुञ्ञानेञ्जाभिसङ्खारवसेन तिविधा वेदितब्बा। विजानातीति विञ्ञाणं, तं लोकियविपाकविञ्ञाणवसेन द्वत्तिंसविधं। नमतीति नामं, वेदनादिक्खन्धत्तयं। रुप्पतीति रूपं, भूतरूपं चक्खादिउपादारूपञ्च। आयतति आयतञ्च आयतनं फस्सो। वेदयतीति वेदना। इदम्पि द्वयं द्वारवसेन छब्बिधं, विपाकवसेन गहणे छत्तिंसविधं। परितस्सतीति तण्हा, सा कामतण्हादिवसेन सङ्खेपतो तिविधा, वित्थारतो अट्ठुत्तरसतविधा च। उपादीयतीति उपादानं, तं कामुपादानादिवसेन चतुब्बिधं। भवति भावयति चाति भवो, सो कम्मूपपत्तिभेदतो दुविधो। जननं जाति। जीरणं जरा। मरन्ति तेनाति मरणं। सोचनं सोको। परिदेवनं परिदेवो। दुक्खयतीति दुक्खं, उप्पादट्ठितिवसेन द्वेधा खणतीति दुक्खं। दुमनस्स भावो दोमनस्सं। भुसो आयासो उपायासो सम्भवन्तीति निब्बत्तन्ति। न केवलञ्च सोकादीहियेव, अथ खो सब्बपदेहि ‘‘सम्भवन्ती’’ति पदस्स योजना कातब्बा। एवञ्हि ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा सम्भवन्ती’’ति पच्चयपच्चयुप्पन्नववत्थानं दस्सितं होति। एस नयो सब्बत्थ।
तत्थ अञ्ञाणलक्खणा अविज्जा, सम्मोहनरसा, छादनपच्चुपट्ठाना, आसवपदट्ठाना। अभिसङ्खरणलक्खणा सङ्खारा, आयूहनरसा, संविदहनपच्चुपट्ठाना, अविज्जापदट्ठाना। विजाननलक्खणं विञ्ञाणं, पुब्बङ्गमरसं, पटिसन्धिपच्चुपट्ठानं, सङ्खारपदट्ठानं, वत्थारम्मणपदट्ठानं वा। नमनलक्खणं नामं, सम्पयोगरसं, अविनिब्भोगपच्चुपट्ठानं, विञ्ञाणपदट्ठानं। रुप्पनलक्खणं रूपं, विकिरणरसं, अप्पहेय्यभावपच्चुपट्ठानं, विञ्ञाणपदट्ठानं। आयतनलक्खणं सळायतनं, दस्सनादिरसं, वत्थुद्वारभावपच्चुपट्ठानं, नामरूपपदट्ठानं। फुसनलक्खणो फस्सो, सङ्घट्टनरसो, सङ्गतिपच्चुपट्ठानो, सळायतनपदट्ठानो। अनुभवनलक्खणा
एवन्ति निद्दिट्ठस्स निदस्सनं, तेन अविज्जादीहेव कारणेहि, न इस्सरनिम्मानादीहीति दस्सेति। एतस्साति यथावुत्तस्स। केवलस्साति असम्मिस्सस्स सकलस्स वा। दुक्खक्खन्धस्साति समुदयो होतीति निब्बत्ति सम्भवति।
एतमत्थं विदित्वाति य्वायं अविज्जादिवसेन सङ्खारादिकस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होतीति वुत्तो, सब्बाकारेन एतमत्थं विदित्वा। तायं वेलायन्ति तायं तस्स अत्थस्स विदितवेलायं। इमं उदानं उदानेसीति इमं तस्मिं अत्थे विदिते हेतुनो च हेतुसमुप्पन्नधम्मस्स च पजाननाय आनुभावदीपकं ‘‘यदा हवे पातुभवन्ती’’तिआदिकं सोमनस्ससम्पयुत्तञाणसमुट्ठानं उदानं उदानेसि, अत्तमनवाचं निच्छारेसीति वुत्तं होति।
तस्सत्थो – यदाति यस्मिं काले। हवेति ब्यत्तन्ति इमस्मिं अत्थे निपातो। केचि पन ‘‘हवेति आहवे युद्धे’’ति अत्थं वदन्ति, ‘‘योधेथ मारं पञ्ञावुधेना’’ति (ध॰ प॰ ४०) वचनतो किलेसमारेन युज्झनसमयेति तेसं अधिप्पायो। पातुभवन्तीति उप्पज्जन्ति। धम्माति अनुलोमपच्चयाकारपटिवेधसाधका बोधिपक्खियधम्मा। अथ वा पातुभवन्तीति पकासेन्ति, अभिसमयवसेन ब्यत्ता पाकटा होन्ति। धम्माति चतुअरियसच्चधम्मा, आतापो वुच्चति किलेससन्तापनट्ठेन वीरियं। आतापिनोति सम्मप्पधानवीरियवतो। झायतोति आरम्मणूपनिज्झानेन ब्राह्मणस्साति बाहितपापस्स खीणासवस्स। अथस्स कङ्खा वपयन्ति सब्बाति अथस्स एवं पातुभूतधम्मस्स या एता ‘‘को नु खो, भन्ते, फुसतीति। नो कल्लो पञ्होति भगवा अवोचा’’तिआदिना (सं॰ नि॰ २.१२) नयेन, ‘‘कतमं नु खो, भन्ते, जरामरणं, कस्स च पनिदं जरामरणन्ति। नो कल्लो पञ्होति भगवा अवोचा’’तिआदिना (सं॰ नि॰ २.३५) नयेन पच्चयाकारे कङ्खा वुत्ता, या च पच्चयाकारस्सेव अप्पटिविद्धत्ता ‘‘अहोसिं नु खो अहं अतीतमद्धान’’न्तिआदिना (म॰ नि॰ १.१८; सं॰ नि॰ २.२०) सोळस कङ्खा आगता। ता सब्बा वपयन्ति अपगच्छन्ति निरुज्झन्ति। कस्मा? यतो पजानाति सहेतुधम्मं, यस्मा अविज्जादिकेन हेतुना सहेतुकं इमं सङ्खारादिकं केवलं दुक्खक्खन्धधम्मं पजानाति अञ्ञासि पटिविज्झीति।
कदा पनस्स बोधिपक्खियधम्मा चतुसच्चधम्मा वा पातुभवन्ति उप्पज्जन्ति पकासेन्ति वा? विपस्सनामग्गञाणेसु
अरियसच्चधम्मानं पन लोकियानं विपस्सनाक्खणे विपस्सनाय आरम्मणकरणवसेन, लोकुत्तरानं तदधिमुत्ततावसेन, मग्गक्खणे निरोधसच्चस्स आरम्मणाभिसमयवसेन, सब्बेसम्पि किच्चाभिसमयवसेन पाकटभावतो पकासनट्ठेन पातुभावो वेदितब्बो।
इति भगवा सतिपि सब्बाकारेन सब्बधम्मानं अत्तनो ञाणस्स पाकटभावे पटिच्चसमुप्पादमुखेन विपस्सनाभिनिवेसस्स कतत्ता निपुणगम्भीरसुदुद्दसताय पच्चयाकारस्स तं पच्चवेक्खित्वा उप्पन्नबलवसोमनस्सो पटिपक्खसमुच्छेदविभावनेन सद्धिं अत्तनो तदभिसमयानुभावदीपकमेवेत्थ उदानं उदानेसीति।
अयम्पि उदानो वुत्तो भगवता इति मे सुतन्ति अयं पाळि केसुचियेव पोत्थकेसु दिस्सति। तत्थ अयम्पीति पिसद्दो ‘‘इदम्पि बुद्धे रतनं पणीतं, अयम्पि पाराजिको होती’’तिआदीसु विय सम्पिण्डनत्थो, तेन उपरिमं सम्पिण्डेति। वुत्तोति अयं वुत्तसद्दो केसोहारणवप्पनवापसमीकरणजीवितवुत्तिपमुत्तभावपावचनभावेन पवत्तन अज्झेनकथनादीसु दिस्सति। तथा हेस ‘‘कापटिको माणवो दहरो वुत्तसिरो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ २.४२६) केसोहारणे आगतो।
‘‘गावो तस्स पजायन्ति, खेत्ते वुत्तं विरूहति।
वुत्तानं फलमस्नाति, यो मित्तानं न दुब्भती’’ति॥ –
आदीसु इतीति एवं। मे सुतन्ति पदद्वयस्स अत्थो निदानवण्णनायं एवं-सद्देन समानत्थताय ‘‘एवं मे सुत’’न्ति एत्थ विय, अत्थयोजना च इतिवुत्तकवण्णनाय अम्हेहि पकासितायेवाति तत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बोति।
परमत्थदीपनिया खुद्दकनिकायट्ठकथाय
उदानसंवण्णनापठमबोधिसुत्तवण्णना निट्ठिता।
२. दुतियबोधिसुत्तवण्णना
२. दुतिये पटिलोमन्ति ‘‘अविज्जानिरोधा सङ्खारनिरोधो’’तिआदिना नयेन वुत्तो अविज्जादिकोयेव पच्चयाकारो अनुप्पादनिरोधेन निरुज्झमानो अत्तनो कत्तब्बकिच्चस्स अकरणतो पटिलोमोति वुच्चति। पवत्तिया वा विलोमनतो पटिलोमो, अन्ततो इमस्मिं असति इदं न होतीति इमस्मिं अविज्जादिके पच्चये असति मग्गेन पहीने इदं सङ्खारादिकं फलं न होति नप्पवत्तति। इमस्स निरोधा इदं निरुज्झतीति इमस्स अविज्जादिकस्स पच्चयस्स निरोधा मग्गेन अनुप्पत्तिधम्मतं आपादितत्ता इदं सङ्खारादिकं फलं निरुज्झति, नप्पवत्ततीति अत्थो। इधापि यथा ‘‘इमस्मिं सति इदं होति, इमस्सुप्पादा इदं उप्पज्जती’’ति एत्थ ‘‘इमस्मिं सतियेव, नासति, इमस्स उप्पादा एव, न निरोधा’’ति अन्तोगधनियमता दस्सिता। एवं इमस्मिं असतियेव, न सति, इमस्स निरोधा एव, न उप्पादाति अन्तोगधनियमतालक्खणा दस्सिताति वेदितब्बं। सेसमेत्थ यं वत्तब्बं, तं पठमबोधिसुत्तवण्णनाय वुत्तनयानुसारेन वेदितब्बं।
एवं यथा भगवा पटिलोमपटिच्चसमुप्पादं मनसि अकासि, तं सङ्खेपेन दस्सेत्वा इदानि वित्थारेन दस्सेतुं ‘‘अविज्जानिरोधा सङ्खारनिरोधो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ अविज्जानिरोधाति अरियमग्गेन अविज्जाय अनवसेसनिरोधा, अनुसयप्पहानवसेन अग्गमग्गेन अविज्जाय सङ्खारनिरोधोति सङ्खारानं अनुप्पादनिरोधो होति। एवं निरुद्धानं पन सङ्खारानं निरोधा विञ्ञाणं, विञ्ञाणादीनञ्च निरोधा नामरूपादीनि निरुद्धानि एव होन्तीति दस्सेतुं ‘‘सङ्खारनिरोधा विञ्ञाणनिरोधो’’तिआदिं वत्वा ‘‘एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’ति वुत्तं। तत्थ यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तनयमेव।
अपिचेत्थ ‘‘अविज्जानिरोधा सङ्खारनिरोधो, सङ्खारनिरोधा विञ्ञाणनिरोधो…पे॰… दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’ति वुत्तं, न पन अनुलोमे विय कालत्तयपरियापन्नस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधदस्सनत्थं। अनागतस्सेव हि अरियमग्गभावनाय असति उप्पज्जनारहस्स दुक्खक्खन्धस्स अरियमग्गभावनाय निरोधो इच्छितोति अयम्पि विसेसो वेदितब्बो।
एतमत्थं विदित्वाति य्वायं ‘‘अविज्जानिरोधादिवसेन सङ्खारादिकस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’ति वुत्तो, सब्बाकारेन एतमत्थं विदित्वा। इमं उदानं उदानेसीति इमस्मिं अत्थे विदिते ‘‘अविज्जानिरोधा सङ्खारनिरोधो’’ति एवं पकासितस्स अविज्जादीनं पच्चयानं खयस्स अवबोधानुभावदीपकं उदानं उदानेसीति अत्थो।
तत्रायं सङ्खेपत्थो – यस्मा अविज्जादीनं पच्चयानं अनुप्पादनिरोधसङ्खातं खयं अवेदि अञ्ञासि पटिविज्झि, तस्मा एतस्स वुत्तनयेन आतापिनो झायतो ब्राह्मणस्स वुत्तप्पकारा बोधिपक्खियधम्मा चतुसच्चधम्मा वा पातुभवन्ति उप्पज्जन्ति पकासेन्ति वा। अथ या पच्चयनिरोधस्स कङ्खा, ता सब्बापि वपयन्ति निरुज्झन्तीति। सेसं हेट्ठा वुत्तनयमेव।
दुतियबोधिसुत्तवण्णना निट्ठिता।
३. ततियबोधिसुत्तवण्णना
३. ततिये अनुलोमपटिलोमन्ति अनुलोमञ्च पटिलोमञ्च, यथावुत्तअनुलोमवसेन चेव पटिलोमवसेन चाति अत्थो। ननु च पुब्बेपि
तत्थ अविज्जाय त्वेवाति अविज्जाय तु एव। असेसविरागनिरोधाति विरागसङ्खातेन मग्गेन असेसनिरोधा, अग्गमग्गेन अनवसेसअनुप्पादप्पहानाति अत्थो। सङ्खारनिरोधोति सब्बेसं सङ्खारानं अनवसेसं अनुप्पादनिरोधो। हेट्ठिमेन हि मग्गत्तयेन केचि सङ्खारा निरुज्झन्ति, केचि न निरुज्झन्ति अविज्जाय सावसेसनिरोधा। अग्गमग्गेन पनस्सा अनवसेसनिरोधा न केचि सङ्खारा न निरुज्झन्तीति।
एतमत्थं विदित्वाति य्वायं अविज्जादिवसेन सङ्खारादिकस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो निरोधो च अविज्जादीनं समुदया निरोधा च होतीति वुत्तो, सब्बाकारेन एतमत्थं विदित्वा। इमं उदानं उदानेसीति इदं येन मग्गेन यो
तत्रायं सङ्खेपत्थो – यदा हवे पातुभवन्ति धम्मा आतापिनो झायतो ब्राह्मणस्स, तदा सो ब्राह्मणो तेहि उप्पन्नेहि बोधिपक्खियधम्मेहि यस्स वा अरियमग्गस्स चतुसच्चधम्मा पातुभूता विधूपयं तिट्ठति मारसेनं, ‘‘कामा ते पठमा सेना’’तिआदिना (सु॰ नि॰ ४३८; महानि॰ २८; चूळनि॰ नन्दमाणवपुच्छानिद्देस ४७) नयेन वुत्तप्पकारं मारसेनं विधूपयन्तो विधमेन्तो विद्धंसेन्तो तिट्ठति। कथं? सूरियोव ओभासयमन्तलिक्खं, यथा सूरियो अब्भुग्गतो अत्तनो पभाय अन्तलिक्खं ओभासेन्तोव अन्धकारं विधमेन्तो तिट्ठति, एवं सोपि खीणासवब्राह्मणो तेहि धम्मेहि तेन वा अरियमग्गेन सच्चानि पटिविज्झन्तोव मारसेनं विधूपयन्तो तिट्ठतीति।
एवं भगवता पठमं पच्चयाकारपजाननस्स, दुतियं पच्चयक्खयाधिगमस्स, ततियं अरियमग्गस्स आनुभावप्पकासनानि इमानि तीणि उदानानि तीसु यामेसु भासितानि। कतराय रत्तिया? अभिसम्बोधितो सत्तमाय रत्तिया। भगवा हि विसाखपुण्णमाय रत्तिया पठमयामे पुब्बेनिवासं अनुस्सरित्वा मज्झिमयामे दिब्बचक्खुं विसोधेत्वा पच्छिमयामे पटिच्चसमुप्पादे ञाणं ओतारेत्वा नानानयेहि तेभूमकसङ्खारे सम्मसित्वा ‘‘इदानि अरुणो उग्गमिस्सती’’ति सम्मासम्बोधिं पापुणि, सब्बञ्ञुतप्पत्तिसमनन्तरमेव च अरुणो उग्गच्छीति। ततो तेनेव पल्लङ्केन बोधिरुक्खमूले सत्ताहं वीतिनामेन्तो सम्पत्ताय पाटिपदरत्तिया तीसु यामेसु वुत्तनयेन पटिच्चसमुप्पादं मनसि करित्वा यथाक्कमं इमानि उदानानि उदानेसि।
खन्धके पन तीसुपि वारेसु ‘‘पटिच्चसमुप्पादं अनुलोमपटिलोमं मनसाकासी’’ति (महाव॰ १) आगतत्ता खन्धकट्ठकथायं ‘‘तीसुपि यामेसु एवं मनसि कत्वा पठमं उदानं पच्चयाकारपच्चवेक्खणवसेन, दुतियं निब्बानपच्चवेक्खणवसेन, ततियं मग्गपच्चवेक्खणवसेनाति एवं इमानि भगवा उदानानि उदानेसी’’ति वुत्तं, तम्पि न विरुज्झति। भगवा
ततियबोधिसुत्तवण्णना निट्ठिता।
४. हुंहुङ्कसुत्तवण्णना
४. चतुत्थे अजपालनिग्रोधेति तस्स किर छायायं अजपाला गन्त्वा निसीदन्ति, तेनस्स ‘‘अजपालनिग्रोधो’’त्वेव नामं उदपादि। केचि पन ‘‘यस्मा तत्थ वेदे सज्झायितुं असमत्था महल्लकब्राह्मणा पाकारपरिक्खेपयुत्तानि निवेसनानि कत्वा सब्बे वसिंसु, तस्मा अजपालनिग्रोधोति नामं जात’’न्ति वदन्ति। तत्रायं वचनत्थो – न जपन्तीति अजपा, मन्तानं अनज्झायकाति अत्थो, अजपा लन्ति आदियन्ति निवासं एत्थाति अजपालोति। यस्मा वा मज्झन्हिके समये अन्तो पविट्ठे अजे अत्तनो छायाय पालेति रक्खति, तस्मा ‘अजपालो’तिस्स नामं रूळ्हन्ति अपरे। सब्बथापि नाममेतं तस्स रुक्खस्स, तस्स समीपे। समीपत्थे हि एतं भुम्मं ‘‘अजपालनिग्रोधे’’ति।
विमुत्तिसुखपटिसंवेदीति तत्रपि धम्मं विचिनन्तो विमुत्तिसुखञ्च पटिसंवेदेन्तो निसीदि। बोधिरुक्खतो पुरत्थिमदिसाभागे एस रुक्खो होति। सत्ताहन्ति च इदं न पल्लङ्कसत्ताहतो अनन्तरसत्ताहं। भगवा हि पल्लङ्कसत्ताहतो अपरानिपि तीणि सत्ताहानि बोधिसमीपेयेव वीतिनामेसि।
तत्रायं अनुपुब्बिकथा – भगवति किर सम्मासम्बोधिं पत्वा सत्ताहं एकपल्लङ्केन निसिन्ने ‘‘न भगवा वुट्ठाति, किन्नु खो अञ्ञेपि अनिमिसचेतियं नाम जातं। अथ पल्लङ्कस्स रतनचङ्कमचेतियं नाम जातं। ततो पच्छिमदिसाभागे देवता रतनघरं मापयिंसु रतनघरचेतियं नाम जातं। एवं बोधिसमीपेयेव चत्तारि सत्ताहानि वीतिनामेत्वा पञ्चमे सत्ताहे बोधिरुक्खतो अजपालनिग्रोधं उपसङ्कमित्वा तस्स मूले पल्लङ्केन निसीदि।
तम्हा समाधिम्हा वुट्ठासीति ततो फलसमापत्तिसमाधितो यथाकालपरिच्छेदं वुट्ठहि, वुट्ठहित्वा च पन तत्थ एवं निसिन्ने भगवति एको ब्राह्मणो तं गन्त्वा पञ्हं पुच्छि। तेन वुत्तं ‘‘अथ खो अञ्ञतरो’’तिआदि। तत्थ अञ्ञतरोति नामगोत्तवसेन अनभिञ्ञातो अपाकटो एको। हुंहुङ्कजातिकोति सो किर दिट्ठमङ्गलिको मानथद्धो मानवसेन कोधवसेन च सब्बं अवोक्खजातिकं पस्सित्वा जिगुच्छन्तो ‘‘हुंहु’’न्ति करोन्तो विचरति, तस्मा ‘‘हुंहुङ्कजातिको’’ति वुच्चति, ‘‘हुहुक्कजातिको’’तिपि पाठो। ब्राह्मणोति जातिया ब्राह्मणो।
येन भगवाति यस्सं दिसायं भगवा निसिन्नो। भुम्मत्थे हि एतं करणवचनं येनाति हेतुअत्थे करणवचनं, येन कारणेन भगवा देवमनुस्सेहि उपसङ्कमितब्बो, तेन कारणेन उपसङ्कमीति अत्थो। केन च कारणेन भगवा उपसङ्कमितब्बो? नानप्पकाररोगदुक्खाभिपीळितत्ता आतुरकायेहि महाजनेहि महानुभावो भिसक्को विय रोगतिकिच्छनत्थं, नानाविधकिलेसब्याधिपीळितत्ता आतुरचित्तेहि देवमनुस्सेहि किलेसब्याधितिकिच्छनत्थं धम्मस्सवनपञ्हपुच्छनादिकारणेहि भगवा उपसङ्कमितब्बो। तेन अयम्पि ब्राह्मणो अत्तनो कङ्खं छिन्दितुकामो उपसङ्कमि।
उपसङ्कमित्वाति उपसङ्कमनपरियोसानदीपनं। अथ वा यं ठानं उपसङ्कमि, ततोपि भगवतो समीपभूतं आसन्नतरं ठानं उपगन्त्वाति अत्थो। सम्मोदीति समं सम्मा वा मोदि, भगवा चानेन, सोपि भगवता ‘‘कच्चि भोतो खमनीयं कच्चि यापनीय’’न्तिआदिना पटिसन्थारकरणवसेन समप्पवत्तमोदो अहोसि। सम्मोदनीयन्ति सम्मोदनारहं सम्मोदजननयोग्गं। कथन्ति कथासल्लापं। सारणीयन्ति सरितब्बयुत्तं वीतिसारेत्वाति निट्ठापेत्वा। एकमन्तन्ति भावनपुंसकनिद्देसो। एकस्मिं एतदवोचाति एतं इदानि वत्तब्बं ‘‘कित्तावता नु खो’’तिआदिवचनं अवोच।
तत्थ कित्तावताति कित्तकेन पमाणेन। नूति संसयत्थे निपातो। खोति पदपूरणे। भोति ब्राह्मणानं जातिसमुदागतं आलपनं। तथा हि वुत्तं – ‘‘भोवादि नाम सो होति, सचे होति सकिञ्चनो’’ति (म॰ नि॰ २.४५७; ध॰ प॰ ३९६)। गोतमाति भगवन्तं गोत्तेन आलपति। कथं पनायं ब्राह्मणो सम्पतिसमागतो भगवतो गोत्तं
ब्राह्मणकरणाति ब्राह्मणं करोन्तीति ब्राह्मणकरणा, ब्राह्मणभावकराति अत्थो। एत्थ च कित्तावताति एतेन येहि धम्मेहि ब्राह्मणो होति, तेसं धम्मानं परिमाणं पुच्छति। कतमे च पनाति इमिना तेसं सरूपं पुच्छति।
एतमत्थं विदित्वाति एतं तेन पुट्ठस्स पञ्हस्स सिखापत्तं अत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमं उदानं उदानेसि, न पन तस्स ब्राह्मणस्स धम्मं देसेसि। कस्मा? धम्मदेसनाय अभाजनभावतो। तथा हि तस्स ब्राह्मणस्स इमं गाथं सुत्वा न सच्चाभिसमयो अहोसि। यथा च इमस्स, एवं उपकस्स आजीवकस्स बुद्धगुणप्पकासनं। धम्मचक्कप्पवत्तनतो हि
तत्थ यो ब्राह्मणोति यो बाहितपापधम्मताय ब्राह्मणो, न दिट्ठमङ्गलिकताय हुंहुङ्कारकसावादिपापधम्मयुत्तो हुत्वा केवलं जातिमत्तकेन ब्रह्मञ्ञं पटिजानाति। सो ब्राह्मणो बाहितपापधम्मत्ता हुंहुङ्कारप्पहानेन निहुंहुङ्को, रागादिकसावाभावेन निक्कसावो, भावनानुयोगयुत्तचित्तताय यतत्तो, सीलसंयमेन वा संयतचित्तताय यतत्तो, चतुमग्गञाणसङ्खातेहि वेदन्तगू। मग्गब्रह्मचरियस्स वुसितत्ता वुसितब्रह्मचरियो, धम्मेन सो ब्रह्मवादं वदेय्य ‘‘ब्राह्मणो अह’’न्ति एतं वादं धम्मेन ञायेन वदेय्य। यस्स सकललोकसन्निवासेपि कुहिञ्चि एकारम्मणेपि रागुस्सदो, दोसुस्सदो, मोहुस्सदो, मानुस्सदो, दिट्ठुस्सदोति इमे उस्सदा नत्थि, अनवसेसं पहीनाति अत्थो।
चतुत्थसुत्तवण्णना निट्ठिता।
५. ब्राह्मणसुत्तवण्णना
५. पञ्चमे सावत्थियन्ति एवंनामके नगरे। तञ्हि सवत्थस्स नाम इसिनो निवासट्ठाने मापितत्ता सावत्थीति वुच्चति, यथा काकन्दी, माकन्दीति। एवं ताव अक्खरचिन्तका। अट्ठकथाचरिया पन भणन्ति – यंकिञ्चि मनुस्सानं उपभोगपरिभोगं सब्बमेत्थ अत्थीति सावत्थि। सत्थसमायोगे च किमेत्थ भण्डमत्थीति पुच्छिते सब्बमत्थीतिपि वचनं उपादाय सावत्थीति।
‘‘सब्बदा सब्बूपकरणं, सावत्थियं समोहितं।
तस्मा सब्बमुपादाय, सावत्थीति पवुच्चती’’ति॥ (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१४)।
तस्सं सावत्थियं, समीपत्थे चेतं भुम्मवचनं। जेतवनेति अत्तनो पच्चत्थिके जिनातीति जेतो, रञ्ञा वा पच्चत्थिकजने जिते जातोति जेतो, मङ्गलकम्यताय वा तस्स एवं नाममेव कतन्ति जेतो। वनयतीति वनं, अत्तनो सम्पत्तिया सत्तानं अत्तनि भत्तिं करोति उप्पादेतीति अत्थो। वनुके इति वा वनं, नानाविधकुसुमगन्धसम्मोदमत्तकोकिलादिविहङ्गविरुतालापेहि मन्दमारुतचलितरुक्खसाखापल्लवहत्थेहि च ‘‘एथ मं परिभुञ्जथा’’ति पाणिनो याचति वियाति अत्थो। जेतस्स वनं जेतवनं। तञ्हि जेतेन कुमारेन रोपितं संवद्धितं परिपालितं। सोव तस्स सामी अहोसि, तस्मा जेतवनन्ति वुच्चति, तस्मिं जेतवने।
अनाथपिण्डिकस्स आरामेति मातापितूहि गहितनामवसेन सुदत्तो नाम सो महासेट्ठि, सब्बकामसमिद्धिताय आरामो, पुप्फफलादिसोभाय नातिदूरनाच्चासन्नतादिपञ्चविधसेनासनङ्गसम्पत्तिया च ततो ततो आगम्म रमन्ति अभिरमन्ति अनुक्कण्ठिता हुत्वा वसन्तीति अत्थो। वुत्तप्पकाराय वा सम्पत्तिया तत्थ तत्थ गतेपि अत्तनो अब्भन्तरंयेव आनेत्वा रमेतीति आरामो। सो हि अनाथपिण्डिकेन गहपतिना जेतस्स राजकुमारस्स हत्थतो अट्ठारसहि हिरञ्ञकोटीहि कोटिसन्थारेन किणित्वा अट्ठारसहि हिरञ्ञकोटीहि सेनासनानि कारापेत्वा अट्ठारसहि हिरञ्ञकोटीहि विहारमहं निट्ठापेत्वा एवं चतुपञ्ञासहिरञ्ञकोटिपरिच्चागेन बुद्धप्पमुखस्स सङ्घस्स निय्यातितो, तस्मा ‘‘अनाथपिण्डिकस्स आरामो’’ति वुच्चति। तस्मिं अनाथपिण्डिकस्स आरामे।
एत्थ च ‘‘जेतवने’’ति वचनं पुरिमसामिपरिकित्तनं, ‘‘अनाथपिण्डिकस्स आरामे’’ति पच्छिमसामिपरिकित्तनं। उभयम्पि द्विन्नं परिच्चागविसेसपरिदीपनेन पुञ्ञकामानं
तत्थ सिया – यदि ताव भगवा सावत्थियं विहरति, ‘‘जेतवने’’ति न वत्तब्बं। अथ जेतवने विहरति, ‘‘सावत्थिय’’न्ति न वत्तब्बं। न हि सक्का उभयत्थ एकं समयं विहरितुन्ति। न खो पनेतं एवं दट्ठब्बं, ननु अवोचुम्हा ‘‘समीपत्थे एतं भुम्मवचन’’न्ति। तस्मा यदिदं सावत्थिया समीपे जेतवनं, तत्थ विहरन्तो ‘‘सावत्थियं विहरति जेतवने’’ति वुत्तो। गोचरगामनिदस्सनत्थं हिस्स सावत्थिवचनं, पब्बजितानुरूपनिवासट्ठानदस्सनत्थं सेसवचनन्ति।
आयस्मा च सारिपुत्तोतिआदीसु आयस्माति पियवचनं। चसद्दो समुच्चयत्थो। रूपसारिया नाम ब्राह्मणिया पुत्तोति सारिपुत्तो। महामोग्गल्लानोति पूजावचनं। गुणविसेसेहि महन्तो मोग्गल्लानोति हि महामोग्गल्लानो। रेवतोति खदिरवनिकरेवतो, न कङ्खारेवतो। एकस्मिञ्हि दिवसे भगवा रत्तसाणिपरिक्खित्तो विय सुवण्णयूपो, पवाळधजपरिवारितो विय सुवण्णपब्बतो, नवुतिहंससहस्सपरिवारितो विय धतरट्ठो हंसराजा, सत्तरतनसमुज्जलाय चतुरङ्गिनिया
भिक्खू आमन्तेसीति अत्तानं परिवारेत्वा निसिन्नभिक्खू ते आगच्छन्ते दस्सेत्वा अभासि। भगवा हि ते आयस्मन्ते सीलसमाधिपञ्ञादिगुणसम्पन्ने परमेन उपसमेन समन्नागते परमाय आकप्पसम्पत्तिया युत्ते उपसङ्कमन्ते पस्सित्वा पसन्नमानसो तेसं गुणविसेसपरिकित्तनत्थं भिक्खू आमन्तेसि ‘‘एते, भिक्खवे, ब्राह्मणा आगच्छन्ति, एते, भिक्खवे, ब्राह्मणा आगच्छन्ती’’ति। पसादवसेन एतं आमेडितं, पसंसावसेनातिपि वत्तुं युत्तं। एवं वुत्तेति एवं भगवता ते अञ्ञतरोति नामगोत्तेन अपाकटो, तस्सं परिसायं निसिन्नो एको भिक्खु। ब्राह्मणजातिकोति ब्राह्मणकुले जातो। सो हि उळारभोगा ब्राह्मणमहासालकुला पब्बजितो। तस्स किर एवं अहोसि ‘‘इमे लोकिया उभतोसुजातिया ब्राह्मणसिक्खानिप्फत्तिया च ब्राह्मणो होति, न अञ्ञथाति वदन्ति, भगवा च एते आयस्मन्ते ब्राह्मणाति वदति, हन्दाहं भगवन्तं ब्राह्मणलक्खणं पुच्छेय्य’’न्ति एतदत्थमेव हि भगवा तदा ते थेरे ‘‘ब्राह्मणा’’ति अभासि। ब्रह्मं अणतीति ब्राह्मणोति हि जातिब्राह्मणानं निब्बचनं। अरिया पन बाहितपापताय ब्राह्मणा। वुत्तञ्हेतं – ‘‘बाहितपापोति ब्राह्मणो, समचरिया समणोति वुच्चती’’ति (ध॰ प॰ ३८८)। वक्खति च ‘‘बाहित्वा पापके धम्मे’’ति।
एतमत्थं विदित्वाति एतं ब्राह्मणसद्दस्स परमत्थतो सिखापत्तमत्थं जानित्वा। इमं उदानन्ति इमं परमत्थब्राह्मणभावदीपकं उदानं उदानेसि।
तत्थ बाहित्वाति बहि कत्वा, अत्तनो सन्तानतो नीहरित्वा समुच्छेदप्पहानवसेन पजहित्वाति अत्थो। पापके धम्मेति लामके धम्मे, दुच्चरितवसेन तिविधदुच्चरितधम्मे, चित्तुप्पादवसेन द्वादसाकुसलचित्तुप्पादे, कम्मपथवसेन दसाकुसलकम्मपथे, पवत्तिभेदवसेन अनेकभेदभिन्ने सब्बेपि अकुसलधम्मेति अत्थो। ये चरन्ति सदा सताति ये सतिवेपुल्लप्पत्तताय सब्बकालं रूपादीसु छसुपि आरम्मणेसु सततविहारवसेन सता सतिमन्तो हुत्वा चतूहि इरियापथेहि चरन्ति। सतिग्गहणेनेव चेत्थ सम्पजञ्ञम्पि गहितन्ति वेदितब्बं। खीणसंयोजनाति चतूहिपि अरियमग्गेहि दसविधस्स संयोजनस्स समुच्छिन्नत्ता परिक्खीणसंयोजना। बुद्धाति चतुसच्चसम्बोधेन बुद्धा। ते च पन सावकबुद्धा, पच्चेकबुद्धा ते वे लोकस्मि ब्राह्मणाति ते सेट्ठत्थेन ब्राह्मणसङ्खाते धम्मे अरियाय जातिया जाता, ब्राह्मणभूतस्स वा भगवतो ओरसपुत्ताति इमस्मिं सत्तलोके परमत्थतो ब्राह्मणा नाम, न जातिगोत्तमत्तेहि, न जटाधारणादिमत्तेन वाति अत्थो। एवं इमेसु द्वीसु सुत्तेसु ब्राह्मणकरा
पञ्चमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
६. महाकस्सपसुत्तवण्णना
६. छट्ठे राजगहेति एवंनामके नगरे। तञ्हि महामन्धातुमहागोविन्दादीहि परिग्गहितत्ता ‘‘राजगह’’न्ति वुच्चति। ‘‘दुरभिभवनीयत्ता पटिराजूनं गहभूतन्ति राजगह’’न्तिआदिना अञ्ञेनेत्थ पकारेन वण्णयन्ति। किन्तेहि? नाममेतं तस्स नगरस्स। तं पनेतं बुद्धकाले चक्कवत्तिकाले च नगरं होति, सेसकाले सुञ्ञं यक्खपरिग्गहितं तेसं वसनट्ठानं हुत्वा तिट्ठति। वेळुवने कलन्दकनिवापेति वेळुवनन्ति तस्स विहारस्स नामं। तं किर अट्ठारसहत्थुब्बेधेन पाकारेन परिक्खित्तं बुद्धस्स भगवतो वसनानुच्छविकाय महतिया गन्धकुटिया अञ्ञेहि च पासादकुटिलेणमण्डपचङ्कमद्वारकोट्ठकादीहि पटिमण्डितं बहि वेळूहि परिक्खित्तं अहोसि नीलोभासं मनोरमं, तेन ‘‘वेळुवन’’न्ति ‘‘कलन्दकनिवापो’’ति वुच्चति। पुब्बे किर अञ्ञतरो राजा तं उय्यानं कीळनत्थं पविट्ठो सुरामदमत्तो दिवासेय्यं उपगतो सुपि, परिजनोपिस्स ‘‘सुत्तो राजा’’ति पुप्फफलादीहि पलोभियमानो इतो चितो च पक्कामि। अथ सुरागन्धेन अञ्ञतरस्मा रुक्खसुसिरा कण्हसप्पो निक्खमित्वा रञ्ञो अभिमुखो आगच्छति। तं दिस्वा रुक्खदेवता ‘‘रञ्ञो जीवितं दस्सामी’’ति कलन्दकवेसेन गन्त्वा कण्णमूले सद्दमकासि। राजा पटिबुज्झि, कण्हसप्पो निवत्तो। सो तं दिस्वा ‘‘इमाय काळकाय मम जीवितं दिन्न’’न्ति काळकानं निवापं तत्थ पट्ठपेसि, अभयघोसञ्च घोसापेसि। तस्मा ततो पट्ठाय तं ‘‘कलन्दकनिवाप’’न्ति सङ्खं गतं। कलन्दकाति हि काळकानं नामं, तस्मिं वेळुवने कलन्दकनिवापे।
महाकस्सपोति पिप्पलिगुहायन्ति तस्सा किर गुहाय द्वारसमीपे एको पिप्पलिरुक्खो अहोसि, तेन सा ‘‘पिप्पलिगुहा’’ति पञ्ञायित्थ। तस्सं पिप्पलिगुहायं। आबाधिकोति आबाधो अस्स अत्थीति आबाधिको, ब्याधिकोति अत्थो। दुक्खितोति कायसन्निस्सितं दुक्खं सञ्जातं अस्साति दुक्खितो, दुक्खप्पत्तोति अत्थो। बाळ्हगिलानोति अधिमत्तगेलञ्ञो, तं पन गेलञ्ञं सतो सम्पजानो हुत्वा अधिवासेसि। अथस्स भगवा तं पवत्तिं ञत्वा तत्थ गन्त्वा बोज्झङ्गपरित्तं अभासि, तेनेव थेरस्स सो आबाधो वूपसमि। वुत्तञ्हेतं बोज्झङ्गसंयुत्ते –
‘‘तेन खो पन समयेन आयस्मा महाकस्सपो पिप्पलिगुहायं विहरति आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो। अथ खो भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा महाकस्सपो तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि। निसज्ज खो भगवा…पे॰… एतदवोच – ‘कच्चि ते, कस्सप, खमनीयं, कच्चि यापनीयं, कच्चि दुक्खा वेदना
‘‘‘सत्तिमे, कस्सप, बोज्झङ्गा मया सम्मदक्खाता भाविता बहुलीकता अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तन्ति। कतमे सत्त? सतिसम्बोज्झङ्गो खो, कस्सप, मया सम्मदक्खातो भावितो बहुलीकतो अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति…पे॰… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो खो, कस्सप, मया सम्मदक्खातो भावितो बहुलीकतो अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति। इमे खो, कस्सप, सत्त बोज्झङ्गा मया सम्मदक्खाता भाविता बहूलीकता अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तन्ती’ति। ‘तग्घ भगवा बोज्झङ्गा, तग्घ, सुगत, बोज्झङ्गा’’’ति।
‘‘इदमवोच भगवा। अत्तमनो आयस्मा महाकस्सपो भगवतो भासितं अभिनन्दि। वुट्ठहि चायस्मा महाकस्सपो तम्हा
तेन ‘‘अथ खो आयस्मा महाकस्सपो अपरेन समयेन तम्हा आबाधा वुट्ठासी’’ति।
एतदहोसीति पुब्बे गेलञ्ञदिवसेसु सद्धिविहारिकेहि उपनीतं पिण्डपातं परिभुञ्जित्वा विहारे एव अहोसि। अथस्स तम्हा आबाधा वुट्ठितस्स एतं ‘‘यंनूनाहं राजगहं पिण्डाय पविसेय्य’’न्ति परिवितक्को अहोसि। पञ्चमत्तानि देवतासतानीति सक्कस्स देवरञ्ञो परिचारिका पञ्चसता ककुटपादिनियो अच्छरायो। उस्सुक्कं आपन्नानि होन्तीति थेरस्स पिण्डपातं दस्सामाति पञ्चपिण्डपातसतानि सज्जेत्वा सुवण्णभाजनेहि आदाय अन्तरामग्गे ठत्वा, ‘‘भन्ते, इमं पिण्डपातं गण्हथ, सङ्गहं नो करोथा’’ति वदमाना पिण्डपातदाने युत्तप्पयुत्तानि होन्ति। तेन वुत्तं ‘‘आयस्मतो महाकस्सपस्स पिण्डपातप्पटिलाभाया’’ति।
सक्को किर देवराजा थेरस्स चित्तप्पवत्तिं ञत्वा ता अच्छरायो उय्योजेसि ‘‘गच्छथ तुम्हे अय्यस्स महाकस्सपत्थेरस्स पिण्डपातं दत्वा अत्तनो पतिट्ठं करोथा’’ति। एवं हिस्स अहोसि ‘‘इमासु सब्बासु गतासु कदाचि एकिस्सापि हत्थतो पिण्डपातं थेरो पटिग्गण्हेय्य, तं तस्सा भविस्सति दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति। पटिक्खिपि थेरो, ‘‘भन्ते ‘‘पञ्चमत्तानि देवतासतानि पटिक्खिपित्वा’’ति।
पुब्बण्हसमयन्ति निवासेत्वाति विहारनिवासनपरिवत्तनवसेन निवासनं दळ्हं निवासेत्वा। पत्तचीवरमादायाति चीवरं पारुपित्वा पत्तं हत्थेन गहेत्वा। पिण्डाय पाविसीति पिण्डपातत्थाय पाविसि। दलिद्दविसिखाति दुग्गतमनुस्सानं वसनोकासो। कपणविसिखाति भोगपारिजुञ्ञप्पत्तिया दीनमनुस्सानं वासो। पेसकारविसिखाति तन्तवायवासो। अद्दसा खो भगवाति कथं अद्दस? ‘‘आबाधा वुट्ठितो मम पुत्तो कस्सपो किन्नु खो करोती’’ति आवज्जेन्तो वेळुवने निसिन्नो एव भगवा दिब्बचक्खुना अद्दस।
एतमत्थं विदित्वाति यायं आयस्मतो महाकस्सपस्स पञ्चहि अच्छरासतेहि उपनीतं अनेकसूपं अनेकब्यञ्जनं दिब्बपिण्डपातं पटिक्खिपित्वा कपणजनानुग्गहप्पटिपत्ति वुत्ता, एतमत्थं जानित्वा। इमं उदानन्ति इमं परमप्पिच्छतादस्सनमुखेन खीणासवस्स तादीभावानुभावदीपकं उदानं उदानेसि।
तत्थ अनञ्ञपोसिन्ति अञ्ञं पोसेतीति अञ्ञपोसी, न अञ्ञपोसी अनञ्ञपोसी, अत्तना पोसेतब्बस्स अञ्ञस्स अभावेन अदुतियो, एककोति अत्थो। तेन थेरस्स सुभरतं दस्सेति। थेरो हि कायपरिहारिकेन चीवरेन कुच्छिपरिहारिकेन च पिण्डपातेन अत्तानमेव पोसेन्तो परमप्पिच्छो हुत्वा विहरति, अञ्ञं ञातिमित्तादीसु कञ्चि न पोसेति कत्थचि अलग्गभावतो। अथ वा अञ्ञेन अञ्ञतरेन पोसेतब्बताय अभावतो अनञ्ञपोसी। यो हि एकस्मिंयेव पच्चयदायके पटिबद्धचतुपच्चयो सो अनञ्ञपोसी नाम न होति एकायत्तवुत्तितो अञ्ञातन्ति अभिञ्ञातं, यथाभुच्चगुणेहि पत्थटयसं, तेनेव वा अनञ्ञपोसिभावेन अप्पिच्छतासन्तुट्ठिताहि ञातं। अथ वा अञ्ञातन्ति सब्बसो पहीनतण्हताय लाभसक्कारसिलोकनिकामनहेतु अत्तानं जानापनवसेन न ञातं। अवीततण्हो दन्तन्ति छळङ्गुपेक्खावसेन इन्द्रियेसु उत्तमदमनेन दन्तं। सारे पतिट्ठितन्ति विमुत्तिसारे अवट्ठितं, असेक्खसीलक्खन्धादिके वा सीलादिसारे पतिट्ठितं। खीणासवं वन्तदोसन्ति कामासवादीनं चतुन्नं आसवानं अनवसेसं पहीनत्ता खीणासवं। ततो एव रागादिदोसानं सब्बसो वन्तत्ता वन्तदोसं। तमहं ब्रूमि ब्राह्मणन्ति तं यथावुत्तगुणं परमत्थब्राह्मणं अहं ब्राह्मणन्ति वदामीति। इधापि हेट्ठा वुत्तनयेनेव देसनानानत्तं वेदितब्बं।
छट्ठसुत्तवण्णना निट्ठिता।
७. अजकलापकसुत्तवण्णना
७. सत्तमे पावायन्ति एवंनामके मल्लराजूनं नगरे। अजकलापके चेतियेति अजकलापकेन अजकलापकस्स यक्खस्स भवनेति तस्स यक्खस्स विमाने।
तदा किर सत्था तं यक्खं दमेतुकामो सायन्हसमये एको अदुतियो पत्तचीवरं आदाय अजकलापकस्स यक्खस्स भवनद्वारं गन्त्वा तस्स दोवारिकं भवनपविसनत्थाय याचि। सो ‘‘कक्खळो, भन्ते, अजकलापको यक्खो, समणोति वा ब्राह्मणोति वा गारवं न करोति, तस्मा तुम्हे एव जानाथ, मय्हं पन तस्स अनारोचनं न युत्त’’न्ति तावदेव यक्खसमागमं गतस्स अजकलापकस्स सन्तिकं
तस्मिं समये सातागिरहेमवता अजकलापकस्स भवनमत्थकेन यक्खसमागमं गच्छन्ता अत्तनो गमने असम्पज्जमाने ‘‘किं नु खो कारण’’न्ति आवज्जेन्ता सत्थारं अजकलापकस्स भवने निसिन्नं दिस्वा तत्थ गन्त्वा भगवन्तं वन्दित्वा ‘‘मयं, भन्ते, यक्खसमागमं गमिस्सामा’’ति आपुच्छित्वा पदक्खिणं कत्वा गता यक्खसन्निपाते अजकलापकं दिस्वा तुट्ठिं पवेदयिंसु ‘‘लाभा ते, आवुसो, अजकलापक, यस्स ते भवने सदेवके लोके अग्गपुग्गलो भगवा निसिन्नो, उपसङ्कमित्वा
अजकलापकस्स ‘‘तेन खो पन समयेन भगवा रत्तन्धकारतिमिसायं अब्भोकासे निसिन्नो होती’’ति।
तत्थ रत्तन्धकारतिमिसायन्ति रत्तियं अन्धकरणतमसि, चक्खुविञ्ञाणुप्पत्तिविरहिते बहलन्धकारेति अत्थो। चतुरङ्गसमन्नागतो किर तदा अन्धकारो पवत्तीति। देवोति मेघो एकमेकं फुसितकं उदकबिन्दुं पातेति। अथ यक्खो ‘‘इमिना सद्देन तासेत्वा इमं समणं पलापेस्सामी’’ति भगवतो समीपं गन्त्वा ‘‘अक्कुलो’’तिआदिना तं भिंसनं अकासि। तेन वुत्तं ‘‘अथ खो अजकलापको’’तिआदि। तत्थ भयन्ति चित्तुत्रासं, छम्भितत्तन्ति ऊरुत्थम्भकसरीरस्स छम्भितभावं। लोमहंसन्ति लोमानं पहट्ठभावं, तीहिपि पदेहि भयुप्पत्तिमेव दस्सेति। उपसङ्कमीति कस्मा पनायं एवमधिप्पायो उपसङ्कमि, ननु पुब्बे अत्तना कातब्बं विप्पकारं अकासीति? सच्चमकासि, तं पनेस ‘‘अन्तोभवने खेमट्ठाने थिरभूमियं ठितस्स न किञ्चि कातुं असक्खि, इदानि बहि ठितं एवं भिंसापेत्वा पलापेतुं सक्का’’ति मञ्ञमानो उपसङ्कमि। अयञ्हि यक्खो अत्तनो भवनं ‘‘थिरभूमी’’ति मञ्ञति, ‘‘तत्थ ठितत्ता अयं समणो न भायती’’ति च।
तिक्खत्तुं ‘‘अक्कुलो पक्कुलो’’ति अक्कुलपक्कुलिकं अकासीति तयो वारे ‘‘अक्कुलो पक्कुलो’’ति भिंसापेतुकामताय एवरूपं सद्दं अकासि। अनुकरणसद्दो हि अयं। तदा हि सो यक्खो सिनेरुं उक्खिपन्तो विय महापथविं परिवत्तेन्तो विय च महता उस्साहेन असनिसतसद्दसङ्घाटं विय एकस्मिं ठाने पुञ्जीकतं हुत्वा विनिच्छरन्तं दिसागजानं हत्थिगज्जितं, केसरसीहानं सीहनिन्नादं
यस्मा पन सो सद्दो ‘‘अक्कुल पक्कुल’’ इति इमिना आकारेन सत्तानं सोतपथं अगमासि, तस्मा तस्स अनुकरणवसेन ‘‘अक्कुलो पक्कुलो’’ति, यक्खस्स च तस्सं निग्घोसनिच्छारणायं अक्कुलपक्कुलकरणं अत्थीति कत्वा ‘‘अक्कुलपक्कुलिकं अकासी’’ति सङ्गहं आरोपयिंसु। केचि पन ‘‘आकुलब्याकुल इति पदद्वयस्स परियायाभिधानवसेन अक्कुलो बक्कुलोति अयं सद्दो वुत्तो’’ति वदन्ति यथा ‘‘एकं एकक’’न्ति। यस्मा एकवारं जातो पठमुप्पत्तिवसेनेव निब्बत्तत्ता आकुलोति आदिअत्थो आकारो, तस्स च
एसो ते, समण, पिसाचोति ‘‘अम्भो, समण, तव पिसितासनो पिसाचो उपट्ठितो’’ति महन्तं भेरवरूपं अभिनिम्मिनित्वा भगवतो पुरतो ठत्वा अत्तानं सन्धाय यक्खो वदति।
एतमत्थं विदित्वाति एतं तेन यक्खेन कायवाचाहि पवत्तियमानं विप्पकारं। तेन च अत्तनो अनभिभवनीयस्स हेतुभूतं लोकधम्मेसु निरुपक्किलेसतं सब्बाकारतो विदित्वा। तायं वेलायन्ति तस्सं विप्पकारकरणवेलायं। इमं उदानन्ति तं विप्पकारं अगणेत्वा अस्स अगणनहेतुभूतं धम्मानुभावदीपकं इमं उदानं उदानेसि।
तत्थ यदा सकेसु धम्मेसूति यस्मिं काले सकअत्तभावसङ्खातेसु पञ्चसु उपादानक्खन्धधम्मेसु। पारगूति परिञ्ञाभिसमयपारिपूरिवसेन पारङ्गतो, ततोयेव तेसं हेतुभूते समुदये, तदप्पवत्तिलक्खणे निरोधे, निरोधगामिनिया पटिपदाय च पहानसच्छिकिरियाभावनाभिसमयपारिपूरिवसेन पारगतो। होति ब्राह्मणोति एवं सब्बसो बाहितपापत्ता ब्राह्मणो नाम होति, सब्बसो सकअत्तभावावबोधनेपि चतुसच्चाभिसमयो सकेसु धम्मेसूति अत्तनो धम्मेसु, अत्तनो धम्मा नाम अत्थकामस्स पुग्गलस्स सीलादिधम्मा। सीलसमाधिपञ्ञाविमुत्तिआदयो हि वोदानधम्मा एकन्तहितसुखसम्पादनेन पुरिसस्स अत्तनो धम्मा नाम, न अनत्थावहा संकिलेसधम्मा विय असकधम्मा। पारगूति तेसं सीलादीनं पारिपूरिया पारं परियन्तं गतो।
तत्थ सीलं ताव लोकियलोकुत्तरवसेन दुविधं। तेसु लोकियं पुब्बभागसीलं। तं सङ्खेपतो पातिमोक्खसंवरादिवसेन चतुब्बिधं, वित्थारतो पन अनेकप्पभेदं। लोकुत्तरं मग्गफलवसेन दुविधं, अत्थतो सम्मावाचासम्माकम्मन्तसम्माआजीवा। यथा च सीलं, तथा समाधिपञ्ञा च लोकियलोकुत्तरवसेन दुविधा। तत्थ लोकियसमाधि सह उपचारेन अट्ठ समापत्तियो, लोकुत्तरसमाधि मग्गपरियापन्नो सकेसु धम्मेसु पारगू।
अथ वा सोतापत्तिफलाधिगमेन सीलस्मिं पारगू। सो हि ‘‘सीलेसु परिपूरकारी’’ति वुत्तो, सोतापन्नग्गहणेनेव चेत्थ सकदागामीपि गहितो होति। अनागामिफलाधिगमेन समाधिस्मिं
होति ब्राह्मणोति तदा सो बाहितपापधम्मताय परमत्थब्राह्मणो होति। अथ एतं पिसाचञ्च, पक्कुलञ्चातिवत्ततीति ततो यथावुत्तपारगमनतो अथ पच्छा, अजकलापक, एतं तया दस्सितं पिसितासनत्थमागतं पिसाचं भयजननत्थं समुट्ठापितं अक्कुलपक्कुलिकञ्च अतिवत्तति, अतिक्कमति, अभिभवति, तं न भायतीति अत्थो।
अयम्पि गाथा अरहत्तमेव उल्लपित्वा कथिता। अथ अजकलापको अत्तना कतेन तथारूपेनपि पटिभयरूपेन विभिंसनेन अकम्पनीयस्स भगवतो तं तादिभावं दिस्वा ‘‘अहो अच्छरियमनुस्सोवताय’’न्ति पसन्नमानसो पोथुज्जनिकाय सद्धाय अत्तनि निविट्ठभावं विभावेन्तो सत्थु सम्मुखा उपासकत्तं पवेदेसि।
सत्तमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
८. सङ्गामजिसुत्तवण्णना
८. अट्ठमे सङ्गामजीति एवंनामो। अयञ्हि आयस्मा सावत्थियं अञ्ञतरस्स महाविभवस्स सेट्ठिनो पुत्तो, वयप्पत्तकाले मातापितूहि पतिरूपेन दारेन नियोजेत्वा सापतेय्यं निय्यातेत्वा घरबन्धनेन बद्धो होति। सो एकदिवसं सावत्थिवासिनो उपासके पुब्बण्हसमयं दानं दत्वा सीलं समादियित्वा सायन्हसमये सुद्धवत्थे सुद्धुत्तरासङ्गे गन्धमालादिहत्थे धम्मस्सवनत्थं जेतवनाभिमुखे गच्छन्ते दिस्वा ‘‘कत्थ तुम्हे गच्छथा’’ति पुच्छित्वा ‘‘धम्मस्सवनत्थं जेतवने सत्थु सन्तिक’’न्ति वुत्ते ‘‘तेन हि अहम्पि गमिस्सामी’’ति तेहि सद्धिं जेतवनं अगमासि। तेन च समयेन भगवा
अथ
अथ सो ‘‘पब्बजित्वा अत्तानं दस्सेस्सामी’’ति पटिञ्ञं दत्वा अनुञ्ञातो मातापितूहि भगवन्तं उपसङ्कमित्वा पब्बज्जं याचि। अलत्थ खो च भगवतो सन्तिके पब्बज्जं उपसम्पदञ्च, अचिरूपसम्पन्नो च पन सो उपरिमग्गत्थाय घटेन्तो वायमन्तो अञ्ञतरस्मिं अरञ्ञावासे वस्सं वसित्वा छळभिञ्ञो हुत्वा वुत्थवस्सो भगवन्तं दस्सनाय मातापितूनञ्च ‘‘तेन खो पन समयेन आयस्मा सङ्गामजि सावत्थिं अनुप्पत्तो होती’’ति।
सो हायस्मा धुरगामे पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो जेतवनं पविसित्वा भगवन्तं उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं कतपटिसन्थारो अञ्ञं ब्याकरित्वा पुन भगवन्तं वन्दित्वा पदक्खिणं कत्वा निक्खमित्वा अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले दिवाविहारं निसीदि। अथस्स मातापितरो ञातिमित्ता चस्स आगमनं सुत्वा, ‘‘सङ्गामजि, किर इधागतो’’ति हट्ठतुट्ठा तुरिततुरिता विहारं गन्त्वा परियेसन्ता नं तत्थ निसिन्नं दिस्वा उपसङ्कमित्वा ‘‘अस्सोसि खो आयस्मतो सङ्गामजिस्सा’’तिआदि।
तत्थ पुराणदुतियिकाति पुब्बे गिहिकाले पादपरिचरणवसेन दुतियिका, भरियाति अत्थो। अय्योति ‘‘अय्यपुत्तो’’ति वत्तब्बे पब्बजितानं अनुच्छविकवोहारेन वदति। किराति अनुस्सवनत्थे निपातो, तस्स अनुप्पत्तो किराति सम्बन्धो वेदितब्बो। खुद्दपुत्तञ्हि समण, पोस मन्ति आपन्नसत्तमेव मं छड्डेत्वा पब्बजितो, साहं एतरहि खुद्दपुत्ता, तादिसं मं छड्डेत्वाव तव समणधम्मकरणं अयुत्तं, तस्मा, समण, पुत्तदुतियं मं घासच्छादनादीहि भरस्सूति। आयस्मा पन, सङ्गामजि, इन्द्रियानि उक्खिपित्वा तं नेव ओलोकेति, नापि आलपति। तेन वुत्तं – ‘‘एवं वुत्ते आयस्मा सङ्गामजि तुण्ही अहोसी’’ति।
सा ‘‘एसो ते, समण, पुत्तो, पोस न’’न्ति वत्वा थोकं अगमासि। सा किर समणतेजेनस्स सम्मुखे ठातुं नासक्खि। थेरो दारकम्पि नेव ओलोकेति नापि आलपति। अथ सा इत्थी अविदूरे ठत्वा मुखं परिवत्तेत्वा ओलोकेन्ती थेरस्स आकारं ञत्वा पटिनिवत्तित्वा ‘‘पुत्तेनपि अयं समणो अनत्थिको’’ति दारकं गहेत्वा पक्कामि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो आयस्मतो सङ्गामजिस्स पुराणदुतियिका’’तिआदि।
तत्थ पुत्तेनपीति अयं समणो अत्तनो ओरसपुत्तेनपि अनत्थिको, पगेव अञ्ञेहीति अधिप्पायो। दिब्बेनाति एत्थ दिब्बसदिसत्ता दिब्बं। देवतानञ्हि सुचरितकम्मनिब्बत्तं पित्तसेम्हरुहिरादीहि अपलिबुद्धं दूरेपि आरम्मणसम्पटिच्छनसमत्थं दिब्बं पसादचक्खु होति। इदम्पि चतुत्थज्झानसमाधिनिब्बत्तं अभिञ्ञाचक्खुं तादिसन्ति दिब्बं वियाति दिब्बं, दिब्बविहारसन्निस्सयेन लद्धत्ता वा दिब्बं, महाजुतिकत्ता महागतिकत्ता वा दिब्बं, तेन दिब्बेन। विसुद्धेनाति नीवरणादिसंकिलेसविगमेन सुपरिसुद्धेन। अतिक्कन्तमानुसकेनाति मनुस्सानं विसयातीतेन। इमं एवरूपं विप्पकारन्ति इमं एवं विप्पकारं यथावुत्तं पब्बजितेसु असारुप्पं अङ्के पुत्तट्ठपनसङ्खातं विरूपकिरियं।
एतमत्थन्ति इमं उदानन्ति इमं तस्स इट्ठानिट्ठादीसु तादिभावदीपकं उदानं उदानेसि।
तत्थ आयन्तिन्ति आगच्छन्तिं, पुराणदुतियिकन्ति अधिप्पायो। नाभिनन्दतीति दट्ठुं मं आगताति न नन्दति न तुस्सति। पक्कमन्तिन्ति सा अयं मया असम्मोदिताव गच्छतीति गच्छन्तिं। न सोचतीति न चित्तसन्तापमापज्जति। येन पन कारणेन थेरो एवं नाभिनन्दति न सोचति, तं दस्सेतुं ‘‘सङ्गा सङ्गामजिं मुत्त’’न्ति वुत्तं। तत्थ सङ्गाति रागसङ्गो दोसमोहमानदिट्ठिसङ्गोति पञ्चविधापि सङ्गा समुच्छेदप्पटिपस्सद्धिविमुत्तीहि तमहं ब्रूमि ब्राह्मणन्ति तं तादिभावप्पत्तं खीणासवं अहं सब्बसो बाहितपापत्ता ब्राह्मणन्ति वदामीति।
अट्ठमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
९. जटिलसुत्तवण्णना
९. नवमे गयायन्ति एत्थ गयाति गामोपि तित्थम्पि वुच्चति। गयागामस्स हि अविदूरे विहरन्तो भगवा ‘‘गयायं विहरती’’ति वुच्चति, तथा गयातित्थस्स। गयातित्थन्ति हि गयागामस्स अविदूरे एका पोक्खरणी अत्थि नदीपि, तदुभयं ‘‘पापपवाहनतित्थ’’न्ति लोकियमहाजनो समुदाचरति। गयासीसेति गजसीससदिससिखरो तत्थ एको पब्बतो गयासीसनामको, यत्थ हत्थिकुम्भसदिसो पिट्ठिपासाणो भिक्खुसहस्सस्स ओकासो पहोति, तत्र भगवा विहरति। तेन वुत्तं – ‘‘गयायं विहरति गयासीसे’’ति।
जटिलाति तापसा। ते हि जटाधारिताय इध ‘‘जटिला’’ति वुत्ता। अन्तरट्ठके हिमपातसमयेति हेमन्तस्स उतुनो अब्भन्तरभूते माघमासस्स अवसाने चत्तारो फग्गुणमासस्स आदिम्हि चत्तारोति अट्ठदिवसपरिमाणे हिमस्स पतनकाले। गयायं उम्मुज्जन्तीति केचि तस्मिं तित्थसम्मते उदके पठमं निमुग्गसकलसरीरा ततो उम्मुज्जन्ति वुट्ठहन्ति उप्पिलवन्ति। निमुज्जन्तीति उम्मुज्जनिमुज्जम्पि करोन्तीति पुनप्पुनं उम्मुज्जननिमुज्जनानिपि करोन्ति।
तत्थ हि केचि ‘‘एकुम्मुज्जनेनेव पापसुद्धि होती’’ति एवंदिट्ठिका, ते उम्मुज्जनमेव कत्वा गच्छन्ति। उम्मुज्जनं पन निमुज्जनमन्तरेन नत्थीति अविनाभावतो निमुज्जनम्पि ते करोन्तियेव। येपि ‘‘एकनिमुज्जनेनेव पापसुद्धि होती’’ति एवंदिट्ठिका, तेपि एकवारमेव निमुज्जित्वा वुत्तनयेन अविनाभावतो उम्मुज्जनम्पि कत्वा पक्कमन्ति। ये पन ‘‘तस्मिं तित्थे निमुज्जनेनेव पापसुद्धि होती’’ति उम्मुज्जन्तिपि निमुज्जन्तिपि उम्मुज्जनिमुज्जम्पि करोन्ती’’ति। एत्थ च किञ्चापि निमुज्जनपुब्बकं उम्मुज्जनं, निमुज्जनमेव पन करोन्ता कतिपया, उम्मुज्जनं तदुभयञ्च करोन्ता बहूति तेसं येभुय्यभावदस्सनत्थं उम्मुज्जनं पठमं वुत्तं। तथा सम्बहुला जटिलाति जटिलानं येभुय्यताय वुत्तं, मुण्डसिखण्डिनोपि च ब्राह्मणा उदकसुद्धिका तस्मिं काले तत्थ तथा करोन्ति।
ओसिञ्चन्तीति केचि गयाय उदकं हत्थेन गहेत्वा अत्तनो सीसे च सरीरे च ओसिञ्चन्ति, अपरे घटेहि उदकं गहेत्वा तीरे ठत्वा तथा करोन्ति। अग्गिं जुहन्तीति केचि गयातीरे वेदिं सज्जेत्वा धूमदब्भिपूजादिके उपकरणे उपनेत्वा अग्गिहुतं जुहन्ति अग्गिहुतं परिचरन्ति। इमिना सुद्धीति इमिना गयायं उम्मुज्जनादिना अग्गिपरिचरणेन च पापमलतो सुद्धि पापपवाहना संसारसुद्धि एव वा होतीति एवंदिट्ठिका हुत्वाति अत्थो।
उम्मुज्जनादि चेत्थ निदस्सनमत्तं वुत्तन्ति दट्ठब्बं। तेसु हि केचि उदकवासं वसन्ति, केचि उदकस्सञ्जलिं देन्ति, केचि तस्मिं उदके ठत्वा चन्दिमसूरिये अनुपरिवत्तन्ति, केचि अनेकसहस्सवारं सावित्तिआदिके जपन्ति, केचि ‘‘इन्द आगच्छा’’तिआदिना विज्जाजपं अव्हायन्ति, केचि महतुपट्ठानं करोन्ति, एवञ्च करोन्ता केचि ओतरन्ति, केचि उत्तरन्ति केचि उत्तरित्वा सुद्धिकआचमनं करोन्ति, केचि अन्तोउदके ठिता तन्ती वादेन्ति, वीणं वादेन्तीति एवमादिका नानप्पकारकिरिया ‘‘अद्दसा खो भगवा…पे॰… इमिना सुद्धी’’ति, तं वुत्तत्थमेव।
एतमत्थं विदित्वाति एतं अत्थं उदकोरोहनादिअसुद्धिमग्गे तेसं सुद्धिमग्गपरामसनं सच्चादिके च सुद्धिमग्गे अत्तनो अविपरीतावबोधं सब्बाकारतो विदित्वा। इमं उदानन्ति इमं उदकसुद्धिया असुद्धिमग्गभावदीपकं सच्चादिधम्मानञ्च याथावतो सुद्धिमग्गभावदीपकं उदानं उदानेसि।
तत्थ न उदकेन सुची होतीति एत्थ उदकेनाति उदकुम्मुज्जनादिना। उदकुम्मुज्जनादि हि इध उत्तरपदलोपेन ‘‘उदक’’न्ति वुत्तं यथा रूपभवो रूपन्ति। अथ वा उदकेनाति उम्मुज्जनादिकिरियाय साधनभूतेन उदकेन सुचि सत्तस्स सुद्धि नाम न होति, नत्थीति अत्थो। अथ वा सुचीति तेन यथावुत्तेन उदकेन सुचि पापमलतो सुद्धो नाम सत्तो न होति। कस्मा? बह्वेत्थ न्हायती जनो। यदि हि उदकोरोहनादिना यथावुत्तेन पापसुद्धि नाम सिया, बहु एत्थ उदके जनो न्हायति, मातुघातादिपापकम्मकारी अञ्ञो च गोमहिंसादिको अन्तमसो मच्छकच्छपे उपादाय, तस्स सब्बस्सापि पापसुद्धि सिया, न पनेवं होति। कस्मा? न्हानस्स पापहेतूनं अप्पटिपक्खभावतो। यञ्हि यं विनासेति, सो तस्स पटिपक्खो यथा आलोको अन्धकारस्स, विज्जा च अविज्जाय, न एवं न्हानं पापस्स। तस्मा निट्ठमेत्थ गन्तब्बं ‘‘न उदकेन सुचि होती’’ति।
येन पन सुचि होति, तं दस्सेतुं ‘‘यम्हि सच्चञ्चा’’तिआदिमाह। तत्थ यम्हीति यस्मिं पुग्गले सच्चन्ति वचीसच्चञ्चेव विरतिसच्चञ्च। अथ वा सच्चन्ति ञाणसच्चञ्चेव परमत्थसच्चञ्च। धम्मोति अरियमग्गधम्मो, फलधम्मो च, सो सब्बोपि यस्मिं पुग्गले उपलब्भति, सो सुची सो च ब्राह्मणोति सो अरियपुग्गलो विसेसतो खीणासवो अच्चन्तसुद्धिया सुचि च ब्राह्मणो चाति। कस्मा पनेत्थ सच्चं धम्मतो विसुं कत्वा गहितं? सच्चस्स बहूपकारत्ता। तथा हि ‘‘सच्चं वे अमता वाचा (सु॰ नि॰ ४५५), सच्चं हवे सादुतरं रसानं (सं॰ नि॰ १.२४६; सु॰ नि॰ १८४), सच्चे अत्थे च धम्मे च, आहु सन्तो पतिट्ठिता (सु॰ नि॰ ४५५), सच्चे ठिता समणब्राह्मणा चा’’तिआदिना (जा॰ २.२१.४३३) अनेकेसु सुत्तपदेसु सच्चगुणा पकासिता। सच्चविपरियस्स
नवमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
१०. बाहियसुत्तवण्णना
१०. दसमे बाहियोति तस्स नामं। दारुचीरियोति दारुमयचीरो। सुप्पारकेति एवंनामके पट्टने वसति। को पनायं बाहियो, कथञ्च दारुचीरियो अहोसि, कथं सुप्पारके पट्टने पटिवसतीति?
तत्रायं अनुपुब्बीकथा – इतो किर कप्पसतसहस्समत्थके पदुमुत्तरसम्मासम्बुद्धकाले एको कुलपुत्तो हंसवतीनगरे दसबलस्स धम्मदेसनं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं खिप्पाभिञ्ञानं एतदग्गे ठपेन्तं दिस्वा ‘‘महा वतायं बाहियोति सञ्जानिंसु। सो वयप्पत्तो घरावासं वसन्तो वणिज्जत्थाय बहूनं भण्डानं नावं पूरेत्वा समुद्दं पविसित्वा अपरापरं सञ्चरन्तो सत्त वारे सद्धिंयेव परिसाय अत्तनो नगरं उपगञ्छि।
अट्ठमे वारे पन ‘‘सुवण्णभूमिं गमिस्सामी’’ति आरोपितभण्डो नावं अभिरुहि। नावा महासमुद्दं अज्झोगाहेत्वा इच्छितदेसं अपत्वाव समुद्दमज्झे विपन्ना। महाजनो मच्छकच्छपभक्खो अहोसि। बाहियो पन एकं नावाफलकं गहेत्वा तरन्तो ऊमिवेगेन मन्दमन्दं खिपमानो भस्सित्वा समुद्दे पतितत्ता जातरूपेनेव समुद्दतीरे निपन्नो। परिस्समं विनोदेत्वा अस्सासमत्तं लभित्वा उट्ठाय लज्जाय गुम्बन्तरं पविसित्वा अच्छादनं अञ्ञं किञ्चि ‘‘दारुचीरियो’’ति पुरिमवोहारेन ‘‘बाहियो’’ति च पञ्ञायित्थ।
तं एकं कपालं गहेत्वा वुत्तनियामेन सुप्पारकपट्टने पिण्डाय चरन्तं दिस्वा मनुस्सा चिन्तेसुं ‘‘सचे लोके अरहन्तो नाम होन्ति, एवंविधेहि भवितब्बं, किन्नु खो अयं अय्यो वत्थं दिय्यमानं गण्हेय्य, उदाहु अप्पिच्छताय न गण्हेय्या’’ति वीमंसन्ता नानादिसाहि वत्थानि उपनेसुं। सो चिन्तेसि – ‘‘सचाहं इमिना नियामेन नागमिस्सं, नयिमे एवं मयि पसीदेय्युं, यंनूनाहं इमानि पटिक्खिपित्वा इमिनाव नीहारेन विहरेय्यं, एवं मे लाभसक्कारो उप्पज्जिस्सती’’ति। सो एवं चिन्तेत्वा कोहञ्ञे ठत्वा वत्थानि न पटिग्गण्हि। मनुस्सा ‘‘अहो अप्पिच्छो वतायं अय्यो’’ति भिय्योसोमत्ताय पसन्नमानसा महन्तं सक्कारसम्मानं करिंसु।
सोपि भत्तकिच्चं कत्वा अविदूरट्ठाने एकं देवायतनं अगमासि। महाजनो तेन सद्धिं एव गन्त्वा तं देवायतनं पटिजग्गित्वा अदासि। सो ‘‘इमे मय्हं चीरधारणमत्ते पसीदित्वा एवंविधं सक्कारसम्मानं करोन्ति, एतेसं मया उक्कट्ठवुत्तिना भवितुं वट्टती’’ति सल्लहुकपरिक्खारो अप्पिच्छोव हुत्वा विहासि। ‘‘अरहा’’ति पन तेहि सम्भावीयमानो ‘‘अरहा’’ति अत्तानं अमञ्ञि, उपरूपरि चस्स सक्कारगरुकारो अभिवड्ढि, लाभी च अहोसि उळारानं पच्चयानं। तेन वुत्तं – ‘‘तेन खो पन समयेन बाहियो दारुचीरियो सुप्पारके पटिवसति समुद्दतीरे सक्कतो गरुकतो’’तिआदि।
तत्थ सक्कतोति सक्कच्चं आदरेन उपट्ठानवसेन सक्कतो। गरुकतोति गुणविसेसेन युत्तोति अधिप्पायेन पासाणच्छत्तं विय गरुकरणवसेन गरुकतो। मानितोति मनसा सम्भावनवसेन मानितो। पूजितोति पुप्फगन्धादीहि पूजावसेन पूजितो। अपचितोति अभिप्पसन्नचित्तेहि मग्गदानआसनाभिहरणादिवसेन अपचितो। लाभी चीवर…पे॰… परिक्खारानन्ति पणीतपणीतानं उपरूपरि
अपरो सक्कतोति सक्कारप्पत्तो। गरुकतोति गरुकारप्पत्तो। मानितोति बहुमानितो पूजितोति चतुपच्चयाभिपूजाय पूजितो। अपचितोति अपचायनप्पत्तो। यस्स हि चत्तारो पच्चये सक्कत्वा सुअभिसङ्खते पणीतपणीते देन्ति, सो सक्कतो। यस्मिं गरुभावं पच्चुपट्ठपेत्वा देन्ति, सो गरुकतो। यं मनसा पियायन्ति बहुमञ्ञन्ति च, सो मानितो। यस्स सब्बम्पेतं पूजनवसेन करोन्ति, सो पूजितो। यस्स अभिवादनपच्चुट्ठानञ्जलिकम्मादिवसेन परमनिपच्चकारं करोन्ति, सो अपचितो। बाहियस्स पन ते सब्बमेतं अकंसु। तेन वुत्तं – ‘‘बाहियो दारुचीरियो सुप्पारके पटिवसति सक्कतो’’तिआदि। एत्थ च चीवरं सो अग्गण्हन्तोपि ‘‘एहि, भन्ते, इमं वत्थं पटिग्गण्हाही’’ति उपनामनवसेन चीवरस्सापि ‘‘लाभी’’त्वेव वुत्तो।
रहोगतस्साति रहसि गतस्स। पटिसल्लीनस्साति एकीभूतस्स बहूहि मनुस्सेहि ‘‘अरहा’’ति वुच्चमानस्स तस्स इदानि वुच्चमानाकारेन चेतसो परिवितक्को उदपादि चित्तस्स मिच्छासङ्कप्पो उप्पज्जि। कथं? ये खो केचि लोके अरहन्तो वा अरहत्तमग्गं वा समापन्ना, अहं तेसं अञ्ञतरोति। तस्सत्थो – ये इमस्मिं सत्तलोके किलेसारीनं हतत्ता पूजासक्कारादीनञ्च अरहभावेन अरहन्तो, ये किलेसारीनं हननेन अरहत्तमग्गं समापन्ना, तेसु अहं एकोति।
पुराणसालोहिताति पुरिमस्मिं भवेसालोहिता बन्धुसदिसा एकतो कतसमणधम्मा देवता। केचि पन ‘‘पुराणसालोहिताति पुराणकाले भवन्तरे सालोहिता मातुभूता एका देवता’’ति वदन्ति, तं अट्ठकथायं पटिक्खिपित्वा पुरिमोयेवत्थो गहितो।
पुब्बे किर कस्सपदसबलस्स सासने ओसक्कमाने सामणेरादीनं विप्पकारं दिस्वा सत्त भिक्खू संवेगप्पत्ता ‘‘याव सासनं न अन्तरधायति, ताव अत्तनो पतिट्ठं करिस्सामा’’ति सुवण्णचेतियं वन्दित्वा अरञ्ञं पविट्ठा एकं पब्बतं दिस्वा ‘‘जीविते सालया निवत्तन्तु, निरालया इमं पब्बतं
तस्स हि ब्रह्मुनो तत्थ निब्बत्तसमनन्तरमेव अत्तनो ब्रह्मसम्पत्तिं ओलोकेत्वा आगतट्ठानं आवज्जेन्तस्स सत्तन्नं जनानं पब्बतं आरुय्ह समणधम्मकरणं, तत्थेकस्स परिनिब्बुतभावो, अनागामिफलं पत्वा अत्तनो च एत्थ निब्बत्तभावो उपट्ठासि। सो ‘‘कत्थ नु खो इतरे पञ्च जना’’ति आवज्जेन्तो कामावचरदेवलोके तेसं निब्बत्तभावं ञत्वा अपरभागे कालानुकालं ‘‘किन्नु खो करोन्ती’’ति तेसं पवत्तिं ओलोकेतियेव। इमस्मिं पन काले ‘‘कहं नु खो’’ति आवज्जेन्तो बाहियं सुप्पारकपट्टनं उपनिस्साय दारुचीरधारिं कोहञ्ञेन जीविकं कप्पेन्तं दिस्वा ‘‘अयं मया सद्धिं पुब्बे निस्सेणिं बन्धित्वा पब्बतं अभिरुहित्वा समणधम्मं करोन्तो अतिसल्लेखवुत्तिया जीविते अनपेक्खो ‘‘अथ खो बाहियस्स दारुचीरियस्स पुराणसालोहिता देवता’’तिआदि।
तत्थ अनुकम्पिकाति अनुग्गहसीला करुणाधिका। अत्थकामाति हितकामा मेत्ताधिका। पुरिमपदेन चेत्थ बाहियस्स दुक्खापनयनकामतं तस्सा देवताय दस्सेति, पच्छिमेन हितूपसंहारं। चेतसाति अत्तनो चित्तेन, चेतोसीसेन चेत्थ चेतोपरियञाणं गहितन्ति वेदितब्बं। चेतोपरिवितक्कन्ति तस्स चित्तप्पवत्तिं। अञ्ञायाति जानित्वा। तेनुपसङ्कमीति सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो समिञ्जितं वा बाहं पसारेय्य, पसारितं वा बाहं समिञ्जेय्य, एवमेव ब्रह्मलोके अन्तरहितो बाहियस्स पुरतो पातुभवनवसेन उपसङ्कमि। एतदवोचाति ‘‘ये खो केचि लोके अरहन्तो वा’’तिआदिपवत्तमिच्छापरिवितक्कं बाहियं सहोढं चोरं गण्हन्तो विय ‘‘नेव खो त्वं, बाहिय, अरहा’’तिआदिकं एतं नेव खो त्वं, बाहिय, अरहाति एतेन तदा बाहियस्स असेक्खभावं पटिक्खिपति, नापि अरहत्तमग्गं वा समापन्नोति एतेन सापि ते पटिपदा नत्थि, याय त्वं अरहा वा अस्स अरहत्तमग्गं वा समापन्नोति इमिना पनस्स कल्याणपुथुज्जनभावम्पि पटिक्खिपति। तत्थ पटिपदाति सीलविसुद्धिआदयो छ विसुद्धियो। पटिपज्जति एताय अरियमग्गेति पटिपदा। अस्साति भवेय्यासि।
अयञ्चस्स अरहत्ताधिमानो किं निस्साय उप्पन्नोति? ‘‘अप्पिच्छताय सन्तुट्ठिताय सल्लेखताय दीघरत्तं कताधिकारत्ता तदङ्गप्पहानवसेन किलेसानं विहतत्ता अरहत्ताधिमानो उप्पन्नो’’ति केचि वदन्ति। अपरे पनाहु ‘‘बाहियो पठमादिझानचतुक्कलाभी, तस्मास्स विक्खम्भनप्पहानेन किलेसानं असमुदाचारतो अरहत्ताधिमानो उप्पज्जती’’ति। तदुभयम्पि तेसं मतिमत्तमेव ‘‘सम्भावनाधिप्पायो लाभसक्कारसिलोकं निकामयमानो’’ति च अट्ठकथायं आगतत्ता। तस्मा वुत्तनयेनेवेत्थ अत्थो वेदितब्बो।
अथ बाहियो आकासे ठत्वा कथेन्तं महाब्रह्मानं ओलोकेत्वा चिन्तेसि – ‘‘अहो भारियं वत कम्मं, यमहं अरहाति चिन्तेसिं, अयञ्च ‘अरहत्तगामिनी पटिपदापि ते नत्थी’ति वदति, अत्थि नु खो लोके कोचि अरहा’’ति? अथ नं पुच्छि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ के चरहि देवते लोके अरहन्तो वा अरहत्तमग्गं वा समापन्ना’’ति।
तत्थ अथाति पुच्छारम्भे निपातो। के चरहीति के एतरहि। लोकेति उत्तरेसूति सुप्पारकपट्टनतो पुब्बुत्तरदिसाभागं सन्धाय वुत्तं।
अरहन्ति आरकत्ता अरहं। आरका हि सो सब्बकिलेसेहि सुविदूरविदूरे ठितो मग्गेन सवासनानं किलेसानं विद्धंसितत्ता। अरीनं वा हतत्ता अरहं। भगवता हि किलेसारयो अनवसेसतो अरियमग्गेन हता समुच्छिन्नाति। अरानं वा हतत्ता अरहं। यञ्च अविज्जाभवतण्हामयनाभि
सम्मा सामञ्च सब्बधम्मानं बुद्धत्ता सम्मासम्बुद्धो। भगवा हि अभिञ्ञेय्ये धम्मे अभिञ्ञेय्यतो, परिञ्ञेय्ये धम्मे परिञ्ञेय्यतो, पहातब्बे धम्मे पहातब्बतो, सच्छिकातब्बे धम्मे सच्छिकातब्बतो, भावेतब्बे धम्मे भावेतब्बतो अभिसम्बुज्झि। वुत्तञ्हेतं –
‘‘अभिञ्ञेय्यं अभिञ्ञातं, भावेतब्बञ्च भावितं।
पहातब्बं पहीनं मे, तस्मा बुद्धोस्मि ब्राह्मणा’’ति॥ (सु॰ नि॰ ५६३; म॰ नि॰ २.३९९; विसुद्धि॰ १.१३१)।
अपिच अरहत्तायाति अग्गफलप्पटिलाभाय। धम्मं देसेतीति आदिकल्याणादिगुणविसेसयुत्तं सीलादिपटिपदाधम्मं समथविपस्सनाधम्ममेव वा वेनेय्यज्झासयानुरूपं उपदिसति कथेति।
संवेजितोति तावदेवाति तस्मिंयेव खणे। सुप्पारका पक्कामीति बुद्धोति नाममपि सवनेन उप्पन्नाय बुद्धारम्मणाय पीतिया संवेगेन सब्बत्थ एकरत्तिपरिवासेनाति सब्बस्मिं मग्गे एकरत्तिवासेनेव अगमासि। सुप्पारकपट्टनतो हि सावत्थि वीसयोजनसते होति, तञ्चायं एत्तकं अद्धानं एकरत्तिवासेन अगमासि। यदा सुप्पारकतो निक्खन्तो, तदहेव सावत्थिं सम्पत्तोति।
कथं पनायं एवं अगमासीति? देवतानुभावेन, ‘‘बुद्धानुभावेना’’तिपि वदन्ति। ‘‘सब्बत्थ एकरत्तिपरिवासेना’’ति पन वुत्तत्ता मग्गस्स च वीसयोजनसतिकत्ता अन्तरामग्गे गामनिगमराजधानीसु यत्थ यत्थ रत्तियं वसति, तत्थ तत्थ दुतियं अरुणं अनुट्ठापेत्वा सब्बत्थ एकरत्तिवासेनेव सावत्थिं उपसङ्कमीति अयमत्थो दीपितो होतीति। नयिदं एवं दट्ठब्बं। सब्बस्मिं वीसयोजनसतिके मग्गे एकरत्तिवासेनाति इमस्स अत्थस्स अधिप्पेतत्ता। एकरत्तिमत्तं सो सकलस्मिं तस्मिं मग्गे
भगवापि बाहियस्स आगमनं ञत्वा ‘‘न तावस्स इन्द्रियानि परिपाकं गतानि, खणन्तरे पन परिपाकं गमिस्सन्ती’’ति तस्स इन्द्रियानं परिपाकं आगमयमानो महाभिक्खुसङ्घपरिवुतो तस्मिं खणे सावत्थिं पिण्डाय पाविसि। सो च जेतवनं पविसित्वा भुत्तपातरासे कायालसियविमोचनत्थं अब्भोकासे चङ्कमन्ते सम्बहुले भिक्खू पस्सित्वा ‘‘कहं नु खो एतरहि भगवा’’ति पुच्छि। भिक्खू ‘‘भगवा सावत्थिं पिण्डाय पविट्ठो’’ति वत्वा पुच्छिंसु ‘‘त्वं पन कुतो आगतो’’ति? ‘‘सुप्पारकपट्टनतो आगतोम्ही’’ति। ‘‘दूरतो आगतोसि, निसीद, ताव पादे धोवित्वा मक्खेत्वा थोकं विस्समाहि, आगतकाले सत्थारं दक्खसी’’ति। ‘‘अहं, भन्ते, अत्तनो जीवितन्तरायं न जानामि, एकरत्तेनेवम्हि कत्थचिपि चिरं अट्ठत्वा अनिसीदित्वा वीसयोजनसतिकं मग्गं आगतो, सत्थारं पस्सित्वाव विस्समिस्सामी’’ति वत्वा तरमानरूपो सावत्थिं पविसित्वा अनोपमाय बुद्धसिरिया विरोचमानं भगवन्तं पस्सि। तेन वुत्तं ‘‘तेन खो पन समयेन सम्बहुला भिक्खू अब्भोकासे चङ्कमन्ति। अथ खो बाहियो दारुचीरियो येन ते भिक्खू तेनुपसङ्कमी’’तिआदि।
तत्थ कहन्ति कत्थ। नूति संसये, खोति पदपूरणे, कस्मिं नु खो पदेसेति अत्थो। दस्सनकामम्हाति दट्ठुकामा अम्ह। मयञ्हि तं भगवन्तं तरमानरूपोति तरमानाकारो।
पासादिकन्ति बात्तिंसमहापुरिसलक्खणअसीतिअनुब्यञ्जनब्यामप्पभाकेतुमालालङ्कताय समन्तपासादिकाय अत्तनो सरीरसोभासम्पत्तिया रूपकायदस्सनब्यावटस्स जनस्स सब्बभागतो पसादावहं। पसादनीयन्ति दसबलचतुवेसारज्जछअसाधारणञाणअट्ठारसावेणिक- बुद्धधम्मप्पभुतिअपरिमाणगुणगणसमन्नागताय धम्मकायसम्पत्तिया सरिक्खकजनस्स पसादनीयं पसीदितब्बयुत्तं पसादारहं वा। सन्तिन्द्रियन्ति चक्खादिपञ्चिन्द्रियलोलभावापगमनेन वूपसन्तपञ्चिन्द्रियं। सन्तमानसन्ति छट्ठस्स मनिन्द्रियस्स निब्बिसेवनभावूपगमनेन वूपसन्तमानसं। उत्तमदमथसमथमनुप्पत्तन्ति लोकुत्तरपञ्ञाविमुत्तिचेतोविमुत्तिसङ्खातं उत्तमं दमथं समथञ्च अनुप्पत्वा अधिगन्त्वा ठितं। दन्तन्ति सुपरिसुद्धकायसमाचारताय चेव हत्थपादकुक्कुच्चाभावतो दवादिअभावतो च कायेन दन्तं। गुत्तन्ति सुपरिसुद्धवचीसमाचारताय चेव निरत्थकवाचाभावतो दवादिअभावतो च वाचाय गुत्तं। यतिन्द्रियन्ति सुपरिसुद्धमनोसमाचारताय अरियिद्धियोगेन अब्यावटअप्पटिसङ्खानुपेक्खाभावतो च मनिन्द्रियवसेन यतिन्द्रियं। नागन्ति छन्दादिवसेन अगमनतो, पहीनानं रागादिकिलेसानं पुनानागमनतो, कस्सचिपि आगुस्स सब्बथापि अकरणतो, पुनब्भवस्स च अगमनतोति इमेहि कारणेहि नागं। एत्थ च पासादिकन्ति इमिना रूपकायेन भगवतो पमाणभूततं
एवंभूतञ्च भगवन्तं अन्तरवीथियं गच्छन्तं दिस्वा ‘‘चिरस्सं वत मे सम्मासम्बुद्धो दिट्ठो’’ति हट्ठतुट्ठो पञ्चवण्णाय पीतिया निरन्तरं फुटसरीरो ‘‘भगवतो पादे सिरसा निपतित्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘देसेतु मे, भन्ते, भगवा धम्मं, देसेतु सुगतो धम्मं, यं ममस्स दीघरत्तं हिताय सुखाया’’’ति।
तत्थ सुगतोति सोभनगमनत्ता, सुन्दरं ठानं गतत्ता, सम्मा गतत्ता, सम्मा गदत्ता सुगतो। गमनम्पि हि गतन्ति वुच्चति, तञ्च भगवतो सोभनं परिसुद्धं अनवज्जं। किं पन तन्ति? अरियमग्गो। तेन हेस गमनेन खेमं दिसं असज्जमानो गतो, अञ्ञेपि गमेतीति सोभनगमनत्ता सुगतो। सुन्दरञ्चेस ठानं अमतं निब्बानं गतोति सुन्दरं ठानं गतत्ता सुगतो। सम्मा च गतत्ता सुगतो तेन तेन मग्गेन पहीने किलेसे पुन अपच्चागमनतो। वुत्तञ्हेतं –
‘‘सोतापत्तिमग्गेन ये किलेसा पहीना, ते किलेसे न पुनेति न पच्चेति न पच्चागच्छतीति सुगतो। सकदागामि…पे॰… अरहत्तमग्गेन…पे॰… न पच्चागच्छतीति सुगतो’’ति (चूळनि॰ मेत्तगूमाणवपुच्छानिद्देस २७)।
अथ वा सम्मा गतत्ताति तीसुपि अवत्थासु सम्मापटिपत्तिया गतत्ता, सुप्पटिपन्नत्ताति अत्थो। दीपङ्करपादमूलतो हि पट्ठाय याव महाबोधिमण्डा
‘‘कालवादी
अपरम्पि वुत्तं –
‘‘या
एवं सम्मा गदत्तापि सुगतो।
यं ममस्स दीघरत्तं हिताय सुखायाति यं धम्मस्स उपदिसनं चिरकालं मम झानविमोक्खादिहिताय तदधिगन्तब्बसुखाय च सिया। अकालो खो ताव बाहियाति तव धम्मदेसनाय न ताव कालोति अत्थो। किं पन भगवतो सत्तहितपटिपत्तिया अकालोपि नाम अत्थि, यतो भगवा कालवादीति? वुच्चते – कालोति चेत्थ वेनेय्यानं इन्द्रियपरिपाककालो अधिप्पेतो। यस्मा पन तदा बाहियस्स अत्तनो इन्द्रियानं परिपक्कापरिपक्कभावो दुब्बिञ्ञेय्यो, तस्मा भगवा तं अवत्वा अत्तनो अन्तरवीथियं ठितभावमस्स कारणं अपदिसन्तो आह ‘‘अन्तरघरं पविट्ठम्हा’’ति। दुज्जानन्ति दुब्बिञ्ञेय्यं। जीवितन्तरायानन्ति जीवितस्स अन्तरायकरधम्मानं वत्तनं अवत्तनं वाति वत्तुकामो सम्भमवसेन ‘‘जीवितन्तरायान’’न्ति आह। तथा हि अनेकपच्चयप्पटिबद्धवुत्तिजीवितं अनेकरूपा च तदन्तराया। वुत्तञ्हि –
‘‘अज्जेव किच्चमातप्पं, को जञ्ञा मरणं सुवे।
न हि नो सङ्गरं तेन, महासेनेन मच्चुना’’ति॥ (म॰ नि॰ ३.२७२; नेत्ति॰ १०३)।
कस्मा ‘‘तस्मा तिहा’’तिआदिना धम्मदेसनं आरभि।
तत्थ तस्माति यस्मा त्वं उस्सुक्कजातो हुत्वा अतिविय मं याचसि, यस्मा वा जीवितन्तरायानं दुज्जानतं वदसि, इन्द्रियानि च ते परिपाकं गतानि, तस्मा। तिहाति निपातमत्तं। तेति तया एवन्ति इदानि वत्तब्बाकारं वदति।
सिक्खितब्बन्ति अधिसीलसिक्खादीनं तिस्सन्नम्पि सिक्खानं वसेन सिक्खनं कातब्बं। यथा पन सिक्खितब्बं, तं दस्सेन्तो ‘‘दिट्ठे दिट्ठमत्तं भविस्सती’’तिआदिमाह।
तत्थ दिट्ठे दिट्ठमत्तन्ति रूपायतने चक्खुविञ्ञाणेन दिट्ठमत्तं। यथा हि चक्खुविञ्ञाणं रूपे रूपमत्तमेव पस्सति, न अनिच्चादिसभावं, एवमेव सेसं। चक्खुद्वारिकविञ्ञाणेन हि मे दिट्ठमत्तमेव भविस्सतीति सिक्खितब्बन्ति अत्थो। अथ वा दिट्ठे दिट्ठं नाम
अथ वा दिट्ठं नाम चक्खुविञ्ञाणेन दिट्ठं रूपं, दिट्ठमत्तं नाम तत्थेव उप्पन्नं सम्पटिच्छनसन्तीरणवोट्ठब्बनसङ्खातं चित्तत्तयं। यथा तं न रज्जति, न दुस्सति, न मुय्हति, एवं आपाथगते रूपे तेनेव सम्पटिच्छनादिप्पमाणेन जवनं उप्पादेस्सामि, नाहं तं पमाणं अतिक्कमित्वा रज्जनादिवसेन उप्पज्जितुं दस्सामीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। एसेव नयो सुतमुते मुतन्ति तदारम्मणविञ्ञाणेहि सद्धिं गन्धरसफोट्ठब्बायतनं वेदितब्बं। विञ्ञाते विञ्ञातमत्तन्ति एत्थ पन विञ्ञातं नाम मनोद्वारावज्जनेन विञ्ञातारम्मणं। तस्मिं विञ्ञाते विञ्ञातमत्तन्ति आवज्जनप्पमाणं। यथा आवज्जनं न रज्जति, न दुस्सति, न मुय्हति, एवं रज्जनादिवसेन च उप्पज्जितुं अदत्वा आवज्जनप्पमाणेनेव चित्तं ठपेस्सामीति अयमेत्थ अत्थो। एवञ्हि ते, बाहिय, सिक्खितब्बन्ति एवं इमाय पटिपदाय तया, बाहिय, तिस्सन्नं सिक्खानं अनुवत्तनवसेन सिक्खितब्बं।
इति भगवा बाहियस्स संखित्तरुचिताय छहि विञ्ञाणकायेहि सद्धिं छळारम्मणभेदभिन्नं
इदानि ञाततीरणपरिञ्ञासु पतिट्ठितस्स उपरि सह मग्गफलेन पहानपरिञ्ञं दस्सेतुं, ‘‘यतो खो ते, बाहिया’’तिआदि आरद्धं। तत्थ यतोति यदा, यस्मा वा। तेति तव। ततोति तदा, तस्मा वा। तेनाति तेन दिट्ठादिना, दिट्ठादिपटिबद्धेन रागादिना वा। इदं वुत्तं होति – बाहिय, तव यस्मिं काले येन वा कारणेन दिट्ठादीसु मया वुत्तविधिं पटिपज्जन्तस्स अविपरीतसभावावबोधेन दिट्ठादिमत्तं भविस्सति, तस्मिं काले तेन वा कारणेन दिट्ठादिपटिबद्धेन रागादिना सह न भविस्ससि, रत्तो वा दुट्ठो वा मूळ्हो वा न भविस्ससि, पहीनरागादिकत्ता तेन वा दिट्ठादिना सह पटिबद्धो न भविस्ससीति। ततो त्वं, बाहिय, न तत्थाति यदा यस्मा वा त्वं तेन रागेन वा रत्तो दोसेन वा दुट्ठो मोहेन वा मूळ्हो न भविस्ससि, तदा तस्मा वा त्वं तत्थ दिट्ठादिके न भविस्ससि, तस्मिं दिट्ठे वा सुतमुतविञ्ञाते वा ‘‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’ति तण्हामानदिट्ठीहि अल्लीनो पतिट्ठितो न भविस्ससि। एत्तावता पहानपरिञ्ञं मत्थकं पापेत्वा खीणासवभूमि दस्सिता।
ततो त्वं, बाहिय, नेविध न हुरं न उभयमन्तरेनाति यदा त्वं, बाहिय, तेन रागादिना तत्थ दिट्ठादीसु पटिबद्धो न भविस्ससि, तदा त्वं नेव इधलोके न परलोके न उभयत्थापि। एसेवन्तो दुक्खस्साति किलेसदुक्खस्स च वट्टदुक्खस्स च अयमेव हि अन्तो अयं परिवटुमभावोति अयमेव हि एत्थ अत्थो। ये पन ‘‘उभयमन्तरेना’’ति पदं गहेत्वा अन्तराभवं नाम इच्छन्ति, तेसं तं मिच्छा। अन्तराभवस्स हि भावो अभिधम्मे पटिक्खित्तोयेव। अन्तरेनाति वचनं पन विकप्पन्तरदीपनं, तस्मा अयमेत्थ अत्थो – ‘‘नेव इध न हुरं, अपरो विकप्पो न उभय’’न्ति।
अथ वा अन्तरेनाति वचनं पन विकप्पन्तराभावदीपनं। तस्सत्थो – ‘‘नेव इध न हुरं, उभयमन्तरे पन न
ये पन ‘‘सन्तानवसेन पवत्तमानानं धम्मानं अविच्छेदेन देसन्तरेसु पातुभावो दिट्ठो, यथा तं वीहिआदिअविञ्ञाणकसन्ताने, एवं सविञ्ञाणकसन्तानेपि अविच्छेदेन देसन्तरेसु पातुभावेन भवितब्बं। अयञ्च नयो सति अन्तराभवे युज्जति, न अञ्ञथा’’ति युत्तिं वदन्ति। तेन हि इद्धिमतो चेतोवसिप्पत्तस्स चित्तानुगतिकं कायं
अपरे पन ‘‘इधाति कामभवो, हुरन्ति अरूपभवो, उभयमन्तरेनाति रूपभवो वुत्तो’’ति। अञ्ञे ‘‘इधाति अज्झत्तिकायतनानि, हुरन्ति बाहिरायतनानि, उभयमन्तरेनाति चित्तचेतसिका’’ति। ‘‘इधाति वा पच्चयधम्मा, हुरन्ति पच्चयुप्पन्नधम्मा, उभयमन्तरेनाति पण्णत्तिधम्मा ‘‘अथ खो बाहियस्स…पे॰… आसवेहि चित्तं विमुच्ची’’ति।
इमाय संखित्तपदाय देसनाय तावदेवाति तस्मिंयेव खणे, न कालन्तरे। अनुपादायाति अग्गहेत्वा। आसवेहीति आभवग्गं आगोत्रभुं सवनतो पवत्तनतो चिरपारिवासियट्ठेन मदिरादिआसवसदिसताय च ‘‘आसवा’’ति विमुच्चीति समुच्छेदविमुत्तिया पटिप्पस्सद्धिविमुत्तिया च विमुच्चि निस्सज्जि। सो हि सत्थु धम्मं सुणन्तो एव सीलानि सोधेत्वा यथालद्धं चित्तसमाधिं निस्साय विपस्सनं पट्ठपेत्वा खिप्पाभिञ्ञताय तावदेव सब्बासवे खेपेत्वा ‘‘अथ खो भगवा…पे॰… पक्कामी’’ति।
सो किर कस्सपदसबलस्स सासने वीसवस्ससहस्सानि समणधम्मं करोन्तो ‘‘भिक्खुना नाम अत्तना पच्चये लभित्वा यथादानं करोन्तेन अत्तनाव परिभुञ्जितुं वट्टती’’ति एकस्स भिक्खुस्सपि पत्तेन वा चीवरेन वा सङ्गहं नाकासि, तेनस्स एहिभिक्खुउपसम्पदाय उपनिस्सयो नाहोसि। केचि पनाहु – ‘‘सो किर बुद्धसुञ्ञे लोके चोरो हुत्वा धनुकलापं सन्नय्हित्वा अरञ्ञे चोरिकं करोन्तो एकं पच्चेकबुद्धं दिस्वा पत्तचीवरलोभेन तं उसुना विज्झित्वा पत्तचीवरं गण्हि, तेनस्स इद्धिमयपत्तचीवरं न उप्पज्जिस्सतीति, सत्था तं ञत्वा एहिभिक्खुभावेन पब्बज्जं न अदासी’’ति। तम्पि पत्तचीवरपरियेसनं चरमानं एका धेनु वेगेन आपतन्ती पहरित्वा जीवितक्खयं पापेसि। तं सन्धाय वुत्तं ‘‘अथ खो अचिरपक्कन्तस्स भगवतो बाहियं दारुचीरियं गावी तरुणवच्छा अधिपतित्वा जीविता वोरोपेसी’’ति।
तत्थ अचिरपक्कन्तस्साति न चिरं पक्कन्तस्स भगवतो। गावी तरुणवच्छाति एका यक्खिनी तरुणवच्छधेनुरूपा। अधिपतित्वाति अभिभवित्वा मद्दित्वा। जीविता वोरोपेसीति पुरिमस्मिं अत्तभावे लद्धाघातताय दिट्ठमत्तेनेव
सत्था पिण्डाय चरित्वा कतभत्तकिच्चो सम्बहुलेहि भिक्खूहि सद्धिं नगरतो निक्खमन्तो बाहियस्स सरीरं सङ्कारट्ठाने पतितं दिस्वा भिक्खू आणापेसि – ‘‘भिक्खवे, एकस्मिं घरद्वारे ठत्वा मञ्चकं आहरापेत्वा इदं सरीरं नगरतो नीहरित्वा झापेत्वा थूपं करोथा’’ति, भिक्खू तथा अकंसु। कत्वा च पन विहारं गन्त्वा सत्थारं उपसङ्कमित्वा अत्तना कतकिच्चं आरोचेत्वा तस्स अभिसम्परायं पुच्छिंसु। अथ नेसं भगवा तस्स परिनिब्बुतभावं आचिक्खि। भिक्खू ‘‘तुम्हे, भन्ते, ‘बाहियो दारुचीरियो अरहत्तं पत्तो’ति वदथ, कदा सो अरहत्तं पत्तो’’ति
‘‘सहस्समपि चे गाथा, अनत्थपदसञ्हिता।
एकं गाथापदं सेय्यो, यं सुत्वा उपसम्मती’’ति॥ (ध॰ प॰ १०१) –
धम्मपदे इमं गाथं वत्वा ‘‘न केवलं सो परिनिब्बानमत्तेन, अथ खो मम सावकानं भिक्खूनं खिप्पाभिञ्ञानं अग्गभावेनपि पूजारहो’’ति दस्सेन्तो ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं खिप्पाभिञ्ञानं, यदिदं बाहियो दारुचीरियो’’ति (अ॰ नि॰ १.२१६) तं आयस्मन्तं एतदग्गे ठपेसि। तं ‘‘अथ खो भगवा सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा…पे॰… परिनिब्बुतो, भिक्खवे, बाहियो दारुचीरियो’’ति।
तत्थ पच्छाभत्तन्ति भत्तकिच्चतो पच्छा। पिण्डपातपटिक्कन्तोति पिण्डपातपरियेसनतो पटिनिवत्तो। पदद्वयेनापि कतभत्तकिच्चोति वुत्तं होति। नीहरित्वाति नगरतो बहि नेत्वा। झापेथाति दहथ। थूपञ्चस्स करोथाति अस्स बाहियस्स सरीरधातुयो गहेत्वा चेतियञ्च करोथ ‘‘सब्रह्मचारी वो, भिक्खवे, कालकतो’’ति। तस्सत्थो – यं तुम्हे सेट्ठट्ठेन ब्रह्मं अधिसीलादिपटिपत्तिधम्मं सन्दिट्ठं चरथ, तं सो तुम्हेहि समानं ब्रह्मं अचरीति सब्रह्मचारी मरणकालस्स पत्तियाव कालकतो, तस्मा तं मञ्चकेन नीहरित्वा झापेथ, थूपञ्चस्स करोथाति।
तस्स का गतीति पञ्चसु गतीसु तस्स कतमा गति उपपत्ति भवभूता, गतीति निप्फत्ति, अरियो पुथुज्जनो वाति का निट्ठाति अत्थो। अभिसम्परायोति पेच्च भवुप्पत्ति भवनिरोधो वा। किञ्चापि तस्स थूपकरणाणत्तियाव परिनिब्बुतभावो अत्थतो पकासितो होति, ये पन भिक्खू तत्तकेन न जानिंसु, ते ‘‘तस्स का गती’’ति
पण्डितोति अग्गमग्गपञ्ञाय अधिगतत्ता पण्डेन इतो गतो पवत्तोति पण्डितो। पच्चपादीति पटिपज्जि। धम्मस्साति लोकुत्तरधम्मस्स। अनुधम्मन्ति सीलविसुद्धिआदिपटिपदाधम्मं। अथ वा धम्मस्साति निब्बानधम्मस्स। अनुधम्मन्ति अरियमग्गफलधम्मं। न च मं धम्माधिकरणन्ति धम्मदेसनाहेतु न च मं विहेसेसि यथानुसिट्ठं पटिपन्नत्ता। यो हि सत्थु सन्तिके धम्मं सुत्वा कम्मट्ठानं वा गहेत्वा यथानुसिट्ठं न पटिपज्जति, सो सत्थारं विहेसेति नाम। यं सन्धाय वुत्तं – ‘‘विहिंससञ्ञी पगुणं न भासिं, धम्मं पणीतं मनुजेसु ब्रह्मे’’ति (महाव॰ ९; म॰ नि॰ १.२८३; २.३३९)। अथ वा न च मं धम्माधिकरणन्ति न च इमं धम्माधिकरणं। इदं वुत्तं होति – वट्टदुक्खतो निय्यानहेतुभूतं इमं मम सासनधम्मं सुप्पटिपन्नत्ता न विहेसेति। दुप्पटिपन्नो हि सासनं भिन्दन्तो सत्थु ‘‘परिनिब्बुतो, भिक्खवे, बाहियो दारुचीरियो’’ति।
एतमत्थं विदित्वाति एतं थेरस्स बाहियस्स अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बुतभावं, तथा परिनिब्बुतानञ्च खीणासवानं गतिया पचुरजनेहि दुब्बिञ्ञेय्यभावं सब्बाकारतो विदित्वा। इमं उदानन्ति इमं अप्पतिट्ठितपरिनिब्बानानुभावदीपकं उदानं उदानेसि।
तत्थ यत्थाति यस्मिं निब्बाने आपो च न गाधति, पथवी च तेजो च वायो च न गाधति, न पतिट्ठाति। कस्मा? निब्बानस्स असङ्खतसभावत्ता। न हि तत्थ सङ्खतधम्मानं लेसोपि सुक्काति सुक्कवण्णताय सुक्काति लद्धनामा गहनक्खत्ततारका। न जोतन्तीति न भासन्ति। आदिच्चो नप्पकासतीति तीसु दीपेसु एकस्मिं खणे आलोकफरणसमत्थो आदिच्चोपि आभावसेन न दिब्बति। न तत्थ चन्दिमा भातीति सतिपि भासुरभावे कन्तसीतलकिरणो चन्दोपि तस्मिं निब्बाने अभावतो एव अत्तनो जुण्हाविभासनेन न विरोचति। यदि तत्थ चन्दिमसूरियादयो नत्थि, लोकन्तरो विय निच्चन्धकारमेव ‘‘तमो तत्थ न विज्जती’’ति। सति हि रूपाभावे तमो नाम न सिया।
यदा च अत्तना वेदि, मुनि मोनेन ब्राह्मणोति चतुसच्चमुननतो मोनन्ति लद्धनामेन मग्गञाणेन कायमोनेय्यादीहि च समन्नागतत्ता ‘‘मुनी’’ति लद्धनामो अरियसावकब्राह्मणो तेनेव मोनसङ्खातेन पटिवेधञाणेन यदा यस्मिं काले अग्गमग्गक्खणे अत्तना सयमेव अनुस्सवादिके पहाय अत्तपच्चक्खं कत्वा निब्बानं वेदि पटिविज्झि। ‘‘अवेदी’’तिपि पाठो, अञ्ञासीति अत्थो। अथ रूपा अरूपा च, सुखदुक्खा पमुच्चतीति अथाति तस्स निब्बानस्स जाननतो पच्छा। रूपाति रूपधम्मा, तेन पञ्चवोकारभवो एकवोकारभवो च गहितो होति। अरूपाति अरूपधम्मा, तेन रूपेनामिस्सीकतो सुखदुक्खाति सब्बत्थ उप्पज्जनकसुखदुक्खतोपि वट्टतो। अथ वा रूपाति रूपलोकपटिसन्धितो। अरूपाति अरूपलोकपटिसन्धितो। सुखदुक्खाति कामावचरपटिसन्धितो। कामभवो हि ब्यामिस्ससुखदुक्खो। एवमेतस्मा सकलतोपि वट्टतो अच्चन्तमेव मुच्चतीति गाथाद्वयेनपि भगवा ‘‘मय्हं पुत्तस्स बाहियस्स एवरूपा निब्बानगती’’ति दस्सेति।
दसमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
निट्ठिता च बोधिवग्गवण्णना।