२. मुचलिन्दवग्गो
१. मुचलिन्दसुत्तवण्णना
११. मुचलिन्दवग्गस्स मुचलिन्दमूलेति एत्थ मुचलिन्दो वुच्चति नीपरुक्खो। सो ‘‘निचुलो’’तिपि वुच्चति, तस्स समीपे। केचि पन ‘‘मुचलोति तस्स रुक्खस्स नामं, तं वनजेट्ठकताय पन मुचलिन्दोति वुत्त’’न्ति वदन्ति। महा अकालमेघोति असम्पत्ते वस्सकाले उप्पन्नमहामेघो। सो हि गिम्हानं पच्छिमे मासे सकलचक्कवाळगब्भं पूरेन्तो उदपादि। सत्ताहवद्दलिकाति तस्मिं उप्पन्ने सत्ताहं अविच्छिन्नवुट्ठिका अहोसि। सीतवातदुद्दिनीति सा च सत्ताहवद्दलिका उदकफुसितसम्मिस्सेन सीतवातेन समन्ततो परिब्भमन्तेन दुसितदिवसत्ता दुद्दिनी नाम अहोसि। मुचलिन्दो नाम नागराजाति तस्सेव मुचलिन्दरुक्खस्स समीपे पोक्खरणिया हेट्ठा नागभवनं अत्थि, तत्थ निब्बत्तो महानुभावो नागराजा। सकभवनाति अत्तनो नागभवनतो। सत्तक्खत्तुं भोगेहि परिक्खिपित्वाति सत्तवारे अत्तनो सरीरभोगेहि भगवतो कायं परिवारेत्वा। उपरिमुद्धनि महन्तं फणं विहच्चाति भगवतो मुद्धप्पदेसस्स उपरि अत्तनो महन्तं फणं पसारेत्वा। ‘‘फणं करित्वा’’तिपि पाठो, सो एवत्थो।
तस्स किर नागराजस्स एतदहोसि ‘‘भगवा च मय्हं भवनसमीपे रुक्खमूले निसिन्नो, अयञ्च सत्ताहवद्दलिका वत्तति, वासागारमस्स लद्धुं वट्टती’’ति। सो सत्तरतनमयं पासादं निम्मिनितुं सक्कोन्तोपि ‘‘एवं कते कायसारो गहितो न भविस्सति, दसबलस्स कायवेय्यावच्चं करिस्सामी’’ति महन्तं अत्तभावं कत्वा मा भगवन्तं सीतन्तिआदि तस्स तथा करित्वा ठानकारणपरिदीपनं। सो हि
तत्थ किञ्चापि सत्ताहवद्दलिकाय उण्हमेव नत्थि, सचे पन अन्तरन्तरा मेघो विगच्छेय्य, उण्हं भवेय्य, तम्पि मा बाधयित्थाति एवं तस्स चिन्तेतुं युत्तं। केचि पनेत्थ वदन्ति ‘‘उण्हग्गहणं भोगपरिक्खेपस्स विपुलभावकरणे कारणकित्तनं। खुद्दके हि तस्मिं भगवन्तं नागस्स सरीरसम्भूता उस्मा बाधेय्य, विपुलभावकरणेन पन तादिसं ‘मा उण्हं बाधयित्था’ति तथा करित्वा अट्ठासी’’ति।
विद्धन्ति उब्बिद्धं, मेघविगमेन दूरीभूतन्ति अत्थो। विगतवलाहकन्ति अपगतमेघं। देवन्ति आकासं। विदित्वाति ‘‘इदानि विगतवलाहको आकासो, नत्थि भगवतो सीतादिउपद्दवो’’ति ञत्वा। विनिवेठेत्वाति अपनेत्वा। सकवण्णन्ति अत्तनो नागरूपं। पटिसंहरित्वाति अन्तरधापेत्वा। माणवकवण्णन्ति कुमारकरूपं।
एतमत्थन्ति विवेकसुखप्पटिसंवेदिनो यत्थ कत्थचि सुखमेव होतीति एतमत्थं सब्बाकारेन जानित्वा। इमं उदानन्ति इमं विवेकसुखानुभावदीपकं उदानं उदानेसि।
तत्थ सुखो विवेकोति निब्बानसङ्खातो उपधिविवेको सुखो। तुट्ठस्साति चतुमग्गञाणसन्तोसेन तुट्ठस्स। सुतधम्मस्साति पकासितधम्मस्स विस्सुतधम्मस्स। पस्सतोति तं विवेकं, यं वा किञ्चि पस्सितब्बं नाम, तं सब्बं अब्यापज्जन्ति अकुप्पनभावो, एतेन मेत्तापुब्बभागो दस्सितो। पाणभूतेसु संयमोति सत्तेसु च संयमो अविहिंसनभावो सुखोति अत्थो। एतेन करुणापुब्बभागो दस्सितो।
सुखा विरागता लोकेति विगतरागतापि लोके सुखा। कीदिसी? कामानं समतिक्कमोति, या कामानं समतिक्कमोति वुच्चति, सा विगतरागतापि सुखाति अत्थो, एतेन अनागामिमग्गो कथितो। अस्मिमानस्स यो विनयोति इमिना पन अरहत्तं कथितं। अरहत्तञ्हि अस्मिमानस्स पटिप्पस्सद्धिविनयोति वुच्चति, इतो परञ्च सुखं नाम नत्थि, तेनाह ‘‘एतं वे परमं सुख’’न्ति। एवं अरहत्तेन देसनाय कूटं गण्हीति।
पठमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
२. राजसुत्तवण्णना
१२. दुतिये सम्बहुलानन्ति विनयपरियायेन तयो जना ‘‘सम्बहुला’’ति वुच्चन्ति, ततो परं सङ्घो। सुत्तन्तपरियायेन पन तयो तयो एव, ततो उद्धं सम्बहुला। तस्मा इधापि सुत्तन्तपरियायेन सम्बहुलाति वेदितब्बा। उपट्ठानसालायन्ति धम्मसभामण्डपे। सा हि धम्मं देसेतुं आगतस्स तथागतस्स भिक्खूनं उपट्ठानकरणट्ठानन्ति ‘‘उपट्ठानसाला’’ति वुच्चति। अथ वा यत्थ भिक्खू विनयं विनिच्छिनन्ति, धम्मं कथेन्ति, साकच्छं समापज्जन्ति, सन्निपतनवसेन पकतिया उपतिट्ठन्ति, सा सालापि मण्डपोपि ‘‘उपट्ठानसाला’’त्वेव वुच्चति। तत्थापि हि बुद्धासनं निच्चं पञ्ञत्तमेव होति। इदञ्हि बुद्धानं धरमानकाले सन्निसिन्नानन्ति निसज्जनवसेन सङ्गम्म निसिन्नानं। सन्निपतितानन्ति ततो ततो आगन्त्वा सन्निपतनवसेन सन्निपतितानं। अथ वा बुद्धासनं पुरतो कत्वा सत्थु सम्मुखे विय आदरुप्पत्तिया सक्कच्चं निसीदनवसेन सन्निसिन्नानं, समानज्झासयत्ता अञ्ञमञ्ञस्मिं अज्झासयेन सुट्ठु सम्मा च निपतनवसेन सन्निपतितानं। अयन्ति इदानि वुच्चमानं निद्दिसति। अन्तराकथाति कम्मट्ठानमनसिकारउद्देसपरिपुच्छादीनं अन्तरा अञ्ञा एका कथा, अथ वा मज्झन्हिके लद्धस्स सुगतोवादस्स, सायं लभितब्बस्स धम्मस्सवनस्स च अन्तरा पवत्तत्ता अन्तराकथा, समणसमाचारस्सेव वा अन्तरा पवत्ता अञ्ञा एका कथाति अन्तराकथा। उदपादीति उप्पन्ना।
इमेसं द्विन्नं राजूनन्ति निद्धारणे सामिवचनं। महद्धनतरो वातिआदीसु पथवियं निखणित्वा ठपितं सत्तरतननिचयसङ्खातं महन्तं धनं एतस्साति महद्धनो, द्वीसु अयं अतिसयेन महद्धनोति महद्धनतरो। वासद्दो विकप्पत्थो। सेसपदेसुपि एसेव नयो। अयं पन विसेसो – निच्चपरिब्बयवसेन महन्तो भोगो एतस्साति महाभोगो। देवसिकं पविसनआयभूतो महन्तो कोसो एतस्साति महाकोसो। अपरे पन ‘‘देवसिकं पविसनआयभूतं मणिसारफेग्गुगुम्बादिभेदभिन्नं परिग्गहवत्थु धनं, तदेव सारगब्भादीसु निहितं कोसो’’ति वदन्ति। वजिरो, महानीलो, इन्दनीलो, मरकतो, वेळुरियो, पदुमरागो, फुस्सरागो, कक्केतनो, पुलाको, विमलो, लोहितङ्को मणि नाम। सत्त सारो नाम। सयनच्छादनपावुरणगजदन्तसिलादीनि फेग्गु नाम। चन्दनागरुकुङ्कुमतगरकप्पूरादि गुम्बा नाम। तत्थ पुरिमेन आदिसद्देन सालिवीहिआदिमुग्गमासादिपुब्बण्णापरण्णभेदं धञ्ञविकतिं आदिं महाविजितो। महन्तो हत्थिअस्सादिवाहनो एतस्साति महावाहनो। महन्तं सेनाबलञ्चेव थामबलञ्च एतस्साति महब्बलो। इच्छितनिब्बत्तिसङ्खाता पुञ्ञकम्मनिप्फन्ना महती इद्धि एतस्साति महिद्धिको। तेजसङ्खातो उस्साहमन्तपभुसत्तिसङ्खातो वा महन्तो आनुभावो एतस्साति महानुभावो।
एत्थ च पठमेन आयसम्पदा, दुतियेन वित्तूपकरणसम्पदा, ततियेन विभवसम्पदा, चतुत्थेन जनपदसम्पदा, पञ्चमेन यानसम्पदा, छट्ठेन परिवारसम्पदाय सद्धिं अत्तसम्पदा, सत्तमेन पुञ्ञकम्मसम्पदा, अट्ठमेन पभावसम्पदा तेसं राजूनं पकासिता होति। तेन या सा सामिसम्पत्ति, अमच्चसम्पत्ति, सेनासम्पत्ति, रट्ठसम्पत्ति, विभवसम्पत्ति, मित्तसम्पत्ति, दुग्गसम्पत्तीति सत्त पकतिसम्पदा राजूनं इच्छितब्बा। ता सब्बा यथारहं परिदीपिताति वेदितब्बा।
दानादीहि चतूहि सङ्गहवत्थूहि परिसं रञ्जेतीति राजा। मगधानं इस्सरोति मागधो। महतिया सेनाय समन्नागतत्ता सेनियगोत्तत्ता वा सेनियो। बिम्बि वुच्चति सुवण्णं, तस्मा सारबिम्बिवण्णताय बिम्बिसारो। केचि पन ‘‘नाममेवेतं तस्स रञ्ञो’’ति वदन्ति। पच्चामित्तं परसेनं जिनातीति पसेनदि। कोसलरट्ठस्स अधिपतीति कोसलो। अयञ्चरहीति एत्थ चरहीति निपातमत्तं। विप्पकताति अपरियोसिता। अयं तेसं भिक्खूनं अन्तराकथा अनिट्ठिताति
सायन्हसमयन्ति सायन्हे एकं समयं। पटिसल्लाना वुट्ठितोति ततो ततो रूपादिआरम्मणतो चित्तस्स पटिसंहरणतो पटिसल्लानसङ्खाताय ‘‘अथ खो भगवा…पे॰… तेनुपसङ्कमी’’ति।
एवं उपसङ्कमित्वा वत्तं दस्सेत्वा निसिन्ने ते भिक्खू तुण्हीभूते दिस्वा ‘‘मयि अकथेन्ते इमे भिक्खू बुद्धगारवेन कप्पम्पि न कथेस्सन्ती’’ति कथासमुट्ठापनत्थं ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे’’तिआदिमाह। तत्थ काय नुत्थाति कतमाय नु भवथ। ‘‘काय नोत्था’’तिपि पाळि, सो एवत्थो, ‘‘काय न्वेत्था’’तिपि पठन्ति, तस्स कतमाय नु एत्थाति अत्थो। तत्रायं सङ्खेपत्थो – भिक्खवे, कतमाय
न ख्वेतन्ति न खो एतं, अयमेव वा पाठो। ‘‘न खोत’’न्तिपि पठन्ति, न खो एतं इच्चेव पदविभागो। कुलपुत्तानन्ति जातिआचारकुलपुत्तानं। सद्धाति सद्धाय, कम्मफलसद्धाय रतनत्तयसद्धाय च। अगारस्माति घरतो, गहट्ठभावाति अत्थो। अनगारियन्ति पब्बज्जं। पब्बजितानन्ति उपगतानं यन्ति किरियापरामसनं। तत्थायं पदयोजना – ‘‘भिक्खवे, तुम्हे नेव राजाभिनीता न चोराभिनीता न इणट्टा न जीवितपकता पब्बजिता, अथ खो सद्धाय अगारतो निक्खमित्वा मम सासने पब्बजिता, तुम्हे एतरहि एवरूपिं राजप्पटिसंयुत्तं तिरच्छानकथं कथेय्याथ, यं एवरूपाय कथाय कथनं, एतं तुम्हाकं न खो पतिरूपं न युत्तमेवा’’ति।
एवं सन्निपतितानं पब्बजितानं अप्पतिरूपं पटिक्खिपित्वा इदानि नेसं पतिरूपं पटिपत्तिं अनुजानन्तो ‘‘सन्निपतितानं वो, भिक्खवे, द्वयं करणीयं धम्मी वा कथा अरियो वा तुण्हीभावो’’ति आह। तत्थ वोति तुम्हाकं। करणीयन्ति हि पदं अपेक्खित्वा कत्तरि सामिवचनमेतं, तस्मा तुम्हेहीति अत्थो। द्वयं करणीयन्ति द्वे कातब्बा। धम्मी कथाति चतुसच्चधम्मतो अनपेता कथा, पवत्तिनिवत्तिपरिदीपिनी धम्मदेसनाति अत्थो। दसकथावत्थुसङ्खातापि हि धम्मकथा तदेकदेसा एवाति। अरियोति एकन्तहितावहत्ता अरियो, विसुद्धो उत्तमोति वा अरियो। तुण्हीभावोति समथविपस्सनाभावनाभूतं अकथनं। केचि पन ‘‘वचीसङ्खारपटिपक्खभावतो दुतियज्झानं अरियो तुण्हीभावो’’ति वदन्ति। अपरे ‘‘चतुत्थज्झानं
तत्थ पुरिमेन करणीयवचनेन अनोतिण्णानं सासने ओतरणूपायं दस्सेति, पच्छिमेन ओतिण्णानं संसारतो निस्सरणूपायं। पुरिमेन वा आगमवेय्यत्तिये नियोजेति, पच्छिमेन अधिगमवेय्यत्तिये। अथ वा पुरिमेन सम्मादिट्ठिया पठमं उप्पत्तिहेतुं दीपेति, दुतियेन दुतियं। वुत्तञ्हेतं –
‘‘द्वेमे, भिक्खवे, हेतू द्वे पच्चया सम्मादिट्ठिया उप्पादाय परतो च घोसो, पच्चत्तञ्च योनिसो मनसिकारो’’ति (अ॰ नि॰ २.१२७)।
पुरिमेन
एतमत्थं विदित्वाति तेहि भिक्खूहि कित्तितकामसम्पत्तितो झानादिसम्पत्ति सन्ततरा चेव पणीततरा चाति एतमत्थं सब्बाकारतो विदित्वा। इमं उदानन्ति इमं अरियविहारसुखानुभावदीपकं उदानं उदानेसि।
तत्थ यञ्च कामसुखं लोकेति लोकसद्दो ‘‘खन्धलोको आयतनलोको धातुलोको’’तिआदीसु (महानि॰ ३, ७; चूळनि॰ अजितमाणवपुच्छानिद्देस २) सङ्खारेसु आगतो।
‘‘यावता चन्दिमसूरिया परिहरन्ति,
दिसा भन्ति विरोचना।
ताव सहस्सधा लोको,
एत्थ ते वत्तती वसो’’ति॥ –
आदीसु (म॰ नि॰ १.५०३) ओकासे आगतो। ‘‘अद्दसा खो भगवा बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो’’तिआदीसु यञ्चिदं दिवियं सुखन्ति यञ्च इदं दिवि भवं दिब्बविहारवसेन च लद्धब्बं ब्रह्मानं मनुस्सानञ्च रूपसमापत्तिसुखं। तण्हक्खयसुखस्साति यं आगम्म तण्हा खीयति, तं निब्बानं आरम्मणं कत्वा तण्हाय च पटिपस्सम्भनवसेन पवत्तफलसमापत्तिसुखं तण्हक्खयसुखं नाम, तस्स तण्हक्खयसुखस्स। एतेति लिङ्गविपल्लासेन निद्देसो, एतानि सुखानीति अत्थो। केचि उभयम्पि सुखसामञ्ञेन गहेत्वा ‘‘एत’’न्ति पठन्ति, तेसं ‘‘कलं नाग्घती’’ति पाठेन भवितब्बं।
सोळसिन्ति सोळसन्नं पूरणिं। अयञ्हेत्थ सङ्खेपत्थो – चक्कवत्तिसुखं आदिं कत्वा सब्बस्मिं मनुस्सलोके मनुस्ससुखं, नागसुपण्णादिलोके नागादीहि अनुभवितब्बं सुखं, चातुमहाराजिकादिदेवलोके छब्बिधं कामसुखन्ति यं एकादसविधे कामलोके उप्पज्जन्तं कामसुखं, यञ्च इदं रूपारूपदेवेसु दिब्बविहारभूतेसु रूपारूपज्झानेसु च उप्पन्नत्ता ‘‘दिविय’’न्ति
अयञ्च अत्थवण्णना फलसमापत्तिसामञ्ञेन वुत्ता। पाळियं अविसेसेन तण्हक्खयस्स आगतत्ता पठमफलसमापत्तिसुखस्सापि कलं लोकियं न अग्घति एव। तथा हि वुत्तं –
‘‘पथब्या एकरज्जेन, सग्गस्स गमनेन वा।
सब्बलोकाधिपच्चेन, सोतापत्तिफलं वर’’न्ति॥ (ध॰ प॰ १७८)।
सोतापत्तिसंयुत्तेपि वुत्तं –
‘‘किञ्चापि, भिक्खवे, राजा चक्कवत्ती चतुन्नं दीपानं इस्सरियाधिपच्चं रज्जं कारेत्वा कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति देवानं तावतिंसानं सहब्यतं, सो तत्थ नन्दने वने अच्छरासङ्घपरिवुतो दिब्बेहि च पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो समङ्गीभूतो परिचारेति, सो चतूहि धम्मेहि असमन्नागतो। अथ खो सो अपरिमुत्तोव
‘‘कतमेहि चतूहि? इध, भिक्खवे, अरियसावको बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो होति ‘इतिपि सो भगवा अरहं…पे॰.. बुद्धो भगवा’ति। धम्मे अवेच्चप्पसादेन…पे॰… विञ्ञूही’ति। सङ्घे अवेच्चप्पसादेन…पे॰… पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा’ति। अरियकन्तेहि सीलेहि समन्नागतो होति अखण्डेहि…पे॰… समाधिसंवत्तनिकेहि। इमेहि चतूहि धम्मेहि समन्नागतो होति। यो च, भिक्खवे, चतुन्नं दीपानं पटिलाभो, यो चतुन्नं
एवं भगवा सब्बत्थ लोकियसुखं सउत्तरं सातिसयं, लोकुत्तरसुखमेव अनुत्तरन्ति अतिसयन्ति भाजेसीति।
दुतियसुत्तवण्णना निट्ठिता।
३. दण्डसुत्तवण्णना
१३. ततिये कुमारकाति दारका। अन्तरा च सावत्थिं अन्तरा च जेतवनन्ति अन्तरासद्दो ‘‘तदन्तरं को जानेय्य, अञ्ञत्र तथागता’’ति (अ॰ नि॰ ६.४४; १०.७५), ‘‘जना सङ्गम्म मन्तेन्ति, मञ्च त्वञ्च किमन्तर’’न्तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.२२८) कारणे आगतो। ‘‘अद्दसा मं, भन्ते, अञ्ञतरा इत्थी विज्जन्तरिकाय भाजनं धोवन्ती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ २.१४९) खणे। ‘‘यस्सन्तरतो न सन्ति कोपा’’तिआदीसु (उदा॰ २०) चित्ते। ‘‘अन्तरा वोसानमापादी’’तिआदीसु
अहिं दण्डेन हनन्तीति बिलतो निक्खमित्वा गोचराय गच्छन्तं कण्हसप्पं छातज्झत्तं अनुबन्धित्वा यट्ठीहि पोथेन्ति। तेन च समयेन भगवा सावत्थिं पिण्डाय गच्छन्तो अन्तरामग्गे ते दारके अहिं दण्डेन हनन्ते दिस्वा ‘‘कस्मा कुमारका इमं अहिं दण्डेन हनथा’’ति पुच्छित्वा ‘‘डंसनभयेन, भन्ते’’ति च वुत्ते ‘‘इमे अत्तनो सुखं करिस्सामाति इमं पहरन्ता निब्बत्तट्ठाने दुक्खं अनुभविस्सन्ति, अहो अविज्जाय निकतिकोसल्ल’’न्ति धम्मसंवेगं उप्पादेसि। तेनेव च धम्मसंवेगेन उदानं उदानेसि। तेन वुत्तं ‘‘अथ खो भगवा’’तिआदि।
तत्थ एतमत्थं विदित्वाति ‘‘इमे दारका अत्तसुखाय परदुक्खं करोन्ता सयं परत्थ सुखं न लभिस्सन्ती’’ति एतमत्थं जानित्वाति एवमेके वण्णेन्ति। अञ्ञेसं दुप्पटिपन्नानं सुखपरियेसनं आयतिं दुक्खाय संवत्तति, सुप्पटिपन्नानं एकन्तेन सुखाय संवत्तति। तस्मा ‘‘परविहेसाविनिमुत्ता अच्चन्तमेव सुखभागिनो वत मय्हं ओवादप्पटिकरा’’ति सोमनस्सवसेनेवेतम्पि सत्था उदानं उदानेसीति वदन्ति। अपरे पन भणन्ति ‘‘एवं तेहि कुमारकेहि पवत्तितं परविहेठनं सब्बाकारेन आदीनवतो विदित्वा परविहेसाय
तत्थ सुखकामानीति एकन्तेनेव अत्तनो सुखस्स इच्छनतो सुखानुगिद्धानि। भूतानीति पाणिनो। यो दण्डेन विहिंसतीति एत्थ दण्डेनाति देसनामत्तं, दण्डेन वा लेड्डुसत्थपाणिप्पहारादीहि वाति अत्थो। अथ वा दण्डेनाति दण्डनेन। इदं वुत्तं होति – यो सुखकामानि सब्बभूतानि जातिआदिना घट्टनवसेन वचीदण्डेन वा पाणिमुग्गरसत्थादीहि पोथनताळनच्छेदनादिवसेन सरीरदण्डेन वा सतं वा सहस्सं वा ठापनवसेन धनदण्डेन वाति इमेसु दण्डेसु येन केनचि दण्डेन विहिंसति विहेठेति दुक्खं पापेति, अत्तनो सुखमेसानो, पेच्च सो न लभते सुखन्ति सो पुग्गलो अत्तनो सुखं एसन्तो गवेसन्तो पत्थेन्तो
पेच्च सो लभते सुखन्ति यो खन्तिमेत्तानुद्दयसम्पन्नो ‘‘यथाहं सुखकामो दुक्खप्पटिकूलो, एवं सब्बेपी’’ति चिन्तेत्वा सम्पत्तविरतिआदीसु ठितो वुत्तनयेन केनचि दण्डेन सब्बानिपि भूतानि न हिंसति न बाधति, सो पुग्गलो परलोके मनुस्सभूतो मनुस्ससुखं, देवभूतो दिब्बसुखं, उभयं अतिक्कमन्तो निब्बानसुखं लभतीति। एत्थ च तादिसस्स पुग्गलस्स अवस्संभाविताय तं सुखं पच्चुप्पन्नं विय होतीति दस्सनत्थं ‘‘लभते’’ति वुत्तं। पुरिमगाथायपि एसेव नयो।
ततियसुत्तवण्णना निट्ठिता।
४. सक्कारसुत्तवण्णना
१४. चतुत्थे तेन खो पन समयेन भगवा सक्कतो होतीति कप्पानं सतसहस्साधिकेसु चतूसु असङ्ख्येय्येसु परिपूरितस्स पुञ्ञसम्भारविसेसस्स फलभूतेन ‘‘इतो परं मय्हं ओकासो नत्थी’’ति उस्सहजातेन विय उपरूपरि वड्ढमानेन सक्कारादिना भगवा सक्कतो होति। सब्बदिसासु हि यमकमहामेघो वुट्ठहित्वा महोघं विय सब्बपारमियो ‘‘एकस्मिं अत्तभावे विपाकं दस्सामा’’ति सम्पिण्डिता विय भगवतो लाभसक्कारमहोघं निब्बत्तयिंसु। ततो अन्नपानवत्थयानमालागन्धविलेपनादिहत्था खत्तियब्राह्मणादयो आगन्त्वा ‘‘कहं बुद्धो, कहं भगवा, कहं देवदेवो, कहं नरासभो, कहं पुरिससीहो’’ति भगवन्तं परियेसन्ति। सकटसतेहि पच्चये आहरित्वा ओकासं अलभमाना समन्ता गावुतप्पमाणेपि सकटधुरेन सकटधुरं आहच्च तिट्ठन्ति चेव अनुबन्धन्ति च अन्धकविन्दब्राह्मणादयो विय। सब्बं तं खन्धके (महाव॰ २८२) तेसु तेसु च सुत्तेसु आगतनयेन वेदितब्बं। यथा च भगवतो, एवं भिक्खुसङ्घस्साति। वुत्तञ्हेतं –
‘‘यावता खो, चुन्द, एतरहि सङ्घा वा गणा वा लोके उप्पन्ना, नाहं, चुन्द, अञ्ञं
स्वायं भगवतो च भिक्खुसङ्घस्स च उप्पन्नो लाभसक्कारो एकतो हुत्वा द्विन्नं महानदीनं उदकोघो विय अप्पमेय्यो अहोसि। तेन वुत्तं – ‘‘तेन खो पन समयेन भगवा सक्कतो होति…पे॰… परिक्खारानं, भिक्खुसङ्घोपि सक्कतो…पे॰… परिक्खारान’’न्ति।
तित्थिया पन पुब्बे अकतपुञ्ञताय च दुप्पटिपन्नताय च असक्कता अगरुकता, बुद्धुप्पादेन पन विसेसतो विपन्नसोभा सूरियुग्गमने खज्जोपनका विय निप्पभा ‘‘अञ्ञतित्थिया पन परिब्बाजका असक्कता होन्ति…पे॰… परिक्खारानं। अथ खो ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका भगवतो सक्कारं असहमाना भिक्खुसङ्घस्स च गामे च अरञ्ञे च भिक्खू दिस्वा असब्भाहि फरुसाहि वाचाहि अक्कोसन्ति परिभासन्ति रोसेन्ति विहेसेन्ती’’ति।
तत्थ असब्भाहीति असभायोग्गाहि सभायं साधुजनसमूहे वत्तुं अयुत्ताहि, दुट्ठुल्लाहीति अत्थो। फरुसाहीति कक्खळाहि मम्मच्छेदिकाहि। अक्कोसन्तीति जातिआदीहि अक्कोसवत्थूहि खुंसेन्ति। परिभासन्तीति भण्डनवसेन भयं उप्पादेन्ता तज्जेन्ति। रोसेन्तीति यथा परस्स रोसो होति, एवं अनुद्धंसनवसेन रोसं उप्पादेन्ति। विहेसेन्तीति विहेठेन्ति, विविधेहि आकारेहि अफासुं करोन्ति।
कथं पनेते समन्तपासादिके भगवति भिक्खुसङ्घे च अक्कोसादीनि पवत्तेसुन्ति? भगवतो उप्पादतो पहीनलाभसक्कारताय उपहतचित्ता पथविं खणित्वा पक्खलन्ता विय अवणे वेळुरियमणिम्हि वणं उप्पादेन्ता विय च सुन्दरिकं नाम परिब्बाजिकं सञ्ञापेत्वा ताय सत्थु भिक्खूनञ्च अवण्णं वुट्ठापेत्वा अक्कोसादीनि पवत्तेसुं। तं पनेतं सुन्दरीवत्थु परतो सुन्दरीसुत्ते (उदा॰ ३८) पाळियंयेव आगमिस्सति, तस्मा यमेत्थ वत्तब्बं, तं तत्थेव वण्णयिस्साम।
भिक्खू ‘‘अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु…पे॰… विहेसेन्ती’’ति। तं वुत्तत्थमेव।
एतमत्थं विदित्वाति एतं इस्सापकतानं तित्थियानं विप्पटिपत्तिं सब्बाकारतो विदित्वा। इमं उदानन्ति इमं तेहि कते विप्पकारे पसन्नचित्तेहि च परेहि कते उपकारे तादिभावानुभावदीपकं उदानं उदानेसि।
तत्थ गामे अरञ्ञे सुखदुक्खफुट्ठोति गामे वा अरञ्ञे वा यत्थ कत्थचि सुखेन दुक्खेन च फुट्ठो सुखदुक्खानि अनुभवन्तो, तेसं वा पच्चयेहि समङ्गीभूतो। नेवत्ततो नो परतो दहेथाति ‘‘अहं सुखितो
इदानि तस्स अत्ततो परतो च अदहनस्स कारणं दस्सेति ‘‘फुसन्ति फस्सा उपधिं पटिच्चा’’ति। एते सुखवेदनीया दुक्खवेदनीया च फस्सा नाम खन्धपञ्चकसङ्खातं उपधिं पटिच्च तस्मिं सति यथासकं विसयं फुसन्ति, तत्थ पवत्तन्तियेव। अदुक्खमसुखा हि वेदना सन्तसभावताय सुखे एव सङ्गहं गच्छतीति दुविधसम्फस्सवसेनेवायं अत्थवण्णना कता।
यथा पन ते फस्सा न फुसन्ति, तं दस्सेतुं ‘‘निरुपधिं केन फुसेय्युं फस्सा’’ति वुत्तं। सब्बसो हि खन्धूपधिया असति केन कारणेन ते फस्सा फुसेय्युं, न तं कारणं अत्थि। यदि हि तुम्हे अक्कोसादिवसेन उप्पज्जनसुखदुक्खं न इच्छथ, सब्बसो निरुपधिभावेयेव
चतुत्थसुत्तवण्णना निट्ठिता।
५. उपासकसुत्तवण्णना
१५. पञ्चमे इच्छानङ्गलकोति इच्छानङ्गलनामको कोसलेसु एको ब्राह्मणगामो, तंनिवासिताय तत्थ वा जातो भवोति वा इच्छानङ्गलको। उपासकोति तीहि सरणगमनेहि भगवतो सन्तिके उपासकभावस्स पवेदितत्ता उपासको पञ्चसिक्खापदिको बुद्धमामको, धम्ममामको, सङ्घमामको। केनचिदेव करणीयेनाति उद्धारसोधापनादिना तीरेत्वाति निट्ठापेत्वा। अयं किर उपासको पुब्बे अभिण्हं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा पयिरुपासति, सो कतिपयं कालं बहुकरणीयताय सत्थु दस्सनं नाभिसम्भोसि। तेनाह भगवा – ‘‘चिरस्सं खो त्वं, उपासक, इमं परियायमकासि, यदिदं इधागमनाया’’ति।
तत्थ चिरस्सन्ति चिरेन। परियायन्ति वारं। यदिदन्ति निपातो, यो अयन्ति अत्थो। इदं वुत्तं होति – इध मम सन्तिके आगमनाय यो अयं अज्ज कतो वारो, तं इमं चिरेन पपञ्चं कत्वा अकासीति। चिरपटिकाहन्ति चिरपटिको अहं, चिरकालतो पट्ठाय अहं उपसङ्कमितुकामोति सम्बन्धो। केहिचि केहिचीति एकच्चेहि एकच्चेहि। अथ वा केहिचि केहिचीति येहि वा तेहि वा। तत्थ गारवं दस्सेति। सत्थरि अभिप्पसन्नस्स हि सत्थुदस्सनधम्मस्सवनेसु विय न अञ्ञत्थ आदरो होति। किच्चकरणीयेहीति ब्यावटोति उस्सुक्को। एवाहन्ति एवं इमिना पकारेन अहं नासक्खिं उपसङ्कमितुं, न अगारवादिनाति अधिप्पायो।
एतमत्थं विदित्वाति दुल्लभे बुद्धुप्पादे मनुस्सत्तलाभे च सत्तानं सकिञ्चनभावेन किच्चपसुतताय कुसलन्तरायो होति, न अकिञ्चनस्साति एतमत्थं सब्बाकारतो विदित्वा। इमं उदानन्ति तदत्थपरिदीपनमेव इमं उदानं उदानेसि।
तत्थ सुखं वत तस्स न होति किञ्चीति यस्स पुग्गलस्स किञ्चि रूपादीसु एकवत्थुम्पि ‘‘ममेत’’न्ति तण्हाय परिग्गहितभावेन न होति नत्थि न विज्जति, सुखं वत तस्स पुग्गलस्स, अहो सुखमेवाति अत्थो। ‘‘न होसी’’तिपि पाठो, तस्स अतीतकालवसेन अत्थो वेदितब्बो। केचि पन न होति किञ्चीति पदस्स ‘‘रागादिकिञ्चनं यस्स न होती’’ति अत्थं वण्णेन्ति, तं न सुन्दरं परिग्गहधम्मवसेन देसनाय आगतत्ता। रागादिकिञ्चनन्ति परिग्गहेतब्बस्सापि सङ्गहे सति युत्तमेव वुत्तं सिया अथ वा यस्स पुग्गलस्स ‘‘सङ्खातधम्मस्स बहुस्सुतस्सा’’ति। यो चतूहिपि मग्गसङ्खाहि सोळसकिच्चनिप्फत्तिया सङ्खातधम्मो कतकिच्चो, ततो एव पटिवेधबाहुसच्चेन बहुस्सुतो, तस्स।
इति भगवा अकिञ्चनभावे आनिसंसं दस्सेत्वा सकिञ्चनभावे आदीनवं दस्सेतुं ‘‘सकिञ्चनं पस्सा’’तिआदिमाह। तस्सत्थो – रागादिकिञ्चनानं आमिसकिञ्चनानञ्च अत्थिताय सकिञ्चनं, सकिञ्चनत्ता एव अलद्धानञ्च लद्धानञ्च कामानं परियेसनारक्खणहेतु किच्चकरणीयवसेन ‘‘अहं ममा’’ति गहणवसेन च विहञ्ञमानं विघातं आपज्जमानं पस्साति धम्मसंवेगप्पत्तो सत्था अत्तनो जनो जनस्मिं पटिबन्धरूपोति सयं अञ्ञो जनो समानो अञ्ञस्मिं जने ‘‘अहं इमस्स, मम अय’’न्ति तण्हावसेन पटिबन्धसभावो हुत्वा विहञ्ञति विघातं आपज्जति। ‘‘पटिबद्धचित्तो’’तिपि पाठो। अयञ्च अत्थो –
‘‘पुत्ता मत्थि धनम्मत्थि, इति बालो विहञ्ञति।
अत्ता हि अत्तनो नत्थि, कुतो पुत्ता कुतो धन’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ६२) –
आदीहि सुत्तपदेहि दीपेतब्बोति।
पञ्चमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
६. गब्भिनीसुत्तवण्णना
१६. छट्ठे अञ्ञतरस्स परिब्बाजकस्साति एकस्स कुटुम्बिकस्स परिब्बाजकस्स। दहराति तरुणी। माणविकाति ब्राह्मणधीताय वोहारो। पजापतीति भरिया। गब्भिनीति आपन्नसत्ता। उपविजञ्ञाति अज्ज सुवेति पच्चुपट्ठितविजायनकाला होतीति सम्बन्धो। सो किर ब्राह्मणजातिको सभरियो वादपत्थस्समे ठितो, तेन नं सपजापतिकं परिब्बाजकवोहारेन तेलन्ति तिलतेलं। तेलसीसेन चेत्थ यं यं विजाताय पसवदुक्खप्पटिकारत्थं इच्छितब्बं, तं सब्बं सप्पिलोणादिं आहराति आणापेति। यं मे विजाताय भविस्सतीति कुतोति कस्मा ठाना, यतो ञातिकुला वा मित्तकुला वा तेलादिं आहरेय्यं, तं ठानं मे नत्थीति अधिप्पायो। तेलं आहरामीति वत्तमानसमीपताय वत्तमानं कत्वा वुत्तं, तेलं आहरिस्सामीति अत्थो। समणस्स वा ब्राह्मणस्स वा सप्पिस्स वा तेलस्स वाति च समुच्चयत्थो वा-सद्दो ‘‘अग्गितो वा उदकतो वा मिथुभेदा वा’’तिआदीसु (महाव॰ २८६; दी॰ नि॰ २.१५२; उदा॰ ७६) विय। सप्पिस्स वा तेलस्स वाति पच्चत्ते सामिवचनं, सप्पि च तेलञ्च यावदत्थं पातुं पिवितुं दीयतीति अत्थो। अपरे पन ‘‘सप्पिस्स वा तेलस्स वाति अवयवसम्बन्धे सामिवचनं। सप्पितेलसमुदायस्स हि अवयवो इध यावदत्थसद्देन वुच्चती’’ति वदन्ति। नो नीहरितुन्ति भाजनेन वा हत्थेन वा बहि नेतुं नो दीयति, उच्छद्दित्वानाति वमित्वा, यंनून ददेय्यन्ति सम्बन्धो। एवं किरस्स अहोसि ‘‘अहं रञ्ञो कोट्ठागारं गन्त्वा तेलं कण्ठमत्तं पिवित्वा तावदेव घरं आगन्त्वा एकस्मिं भाजने यथापीतं वमित्वा उद्धनं आरोपेत्वा पचिस्सामि, यं पित्तसेम्हादिमिस्सितं, तं अग्गिना झायिस्सति, तेलं पन गहेत्वा इमिस्सा परिब्बाजिकाय कम्मे उपनेस्सामी’’ति।
उद्धं कातुन्ति वमनवसेन उद्धं नीहरितुं। न पन अधोति विरिञ्चनवसेन हेट्ठा नीहरितुं न पन सक्कोति। सो हि ‘‘अधिकं पीतं सयमेव मुखतो निग्गमिस्सती’’ति पिवित्वा आसयस्स अरित्तताय अनिग्गते वमनविरेचनयोगं अजानन्तो अलभन्तो वा केवलं दुक्खाहि वेदनाहि फुट्ठो आवट्टति च परिवट्टति च। दुक्खाहीति दुक्खमाहि। तिब्बाहीति बहलाहि तिखिणाहि वा। खराहीति कक्खळाहि। कटुकाहीति अतिविय अनिट्ठभावेन दारुणाहि। आवट्टतीति एकस्मिंयेव ठाने अनिपज्जित्वा अत्तनो सरीरं इतो चितो आकड्ढन्तो आवट्टति। परिवट्टतीति एकस्मिं पदेसे निपन्नोपि अङ्गपच्चङ्गानि परितो खिपन्तो वट्टति, अभिमुखं वा वट्टन्तो आवट्टति, समन्ततो वट्टन्तो परिवट्टति।
एतमत्थं विदित्वाति ‘‘सकिञ्चनस्स अप्पटिसङ्खापरिभोगहेतुका अयं दुक्खुप्पत्ति, अकिञ्चनस्स
तत्थ सुखिनो वताति सुखिनो वत सप्पुरिसा। के पन तेति? ये अकिञ्चना, ये रागादिकिञ्चनस्स परिग्गहकिञ्चनस्स च अभावेन अकिञ्चना, केसं पनिदं किञ्चनं नत्थीति आह – ‘‘वेदगुनो हि जना अकिञ्चना’’ति, ये अरियमग्गञाणसङ्खातं वेदं गता अधिगता, तेन वा वेदेन निब्बानं गताति वेदगुनो, ते अरियजना खीणासवपुग्गला अनवसेसरागादिकिञ्चनानं अग्गमग्गेन समुच्छिन्नत्ता अकिञ्चना नाम। असति हि रागादिकिञ्चने कुतो परिग्गहकिञ्चनस्स सम्भवो। एवं गाथाय पुरिमभागेन अरहन्ते पसंसित्वा अपरभागेन अन्धपुथुज्जने गरहन्तो ‘‘सकिञ्चनं पस्सा’’तिआदिमाह। तं पुरिमसुत्ते वुत्तत्थमेव। एवं इमायपि गाथाय वट्टविवट्टं कथितं।
छट्ठसुत्तवण्णना निट्ठिता।
७. एकपुत्तकसुत्तवण्णना
१७. सत्तमे एकपुत्तकोति एको पुत्तो, सो च अनुकम्पितब्बट्ठेन एकपुत्तको, पियायितब्बट्ठेन पियो, मनस्स वड्ढनट्ठेन मनापो। सरीरसोभासम्पत्तिया वा दस्सनीयट्ठेन पियो, सीलाचारसम्पत्तिया कल्याणधम्मताय मनापो। कलेति सत्ते खेपेतीति कालो, मरणं। तं कतो पत्तोति कालङ्कतो, कालेन वा मच्चुना कतो नट्ठो अदस्सनं गतोति कालङ्कतो, मतोति अत्थो।
सम्बहुला उपासकाति सावत्थिवासिनो बहू उपासका मतपुत्तउपासकस्स सहसोकीभावेन याव आळाहना पच्छतो गन्त्वा मतसरीरस्स कत्तब्बं कारेत्वा पटिनिवत्ता यथानिवत्थाव उदकं ओतरित्वा सीसंन्हाता वत्थानि पीळेत्वा अनोतापेत्वाव एकं निवासेत्वा ‘‘अल्लकेसा’’तिआदि।
तत्थ अल्लवत्थाति उदकेन तिन्तवत्था। दिवा दिवस्साति दिवसस्सपि दिवा, मज्झन्हिके कालेति अत्थो। यस्मा जानन्तापि तथागता पुच्छन्ति ‘‘किं नु खो तुम्हे उपासका’’तिआदिमाह। तस्सत्थो – तुम्हे उपासका अञ्ञेसु दिवसेसु मम सन्तिकं आगच्छन्ता ओतापितसुद्धवत्था सायन्हे आगच्छथ, अज्ज पन अल्लवत्था अल्लकेसा ठितमज्झन्हिके काले इधागता, तं किं कारणन्ति। तेन मयन्ति तेन पुत्तवियोगजनितचित्तसन्तापेन बलवसोकाभिभूतताय एवंभूता मयं इधूपसङ्कमन्ताति।
एतमत्थं विदित्वाति पियवत्थुसम्भवा सोकदुक्खदोमनस्सादयो, असति पियवत्थुस्मिं सब्बसो एते न सन्तीति एतमत्थं सब्बाकारतो जानित्वा तदत्थप्पकासनं इमं उदानं उदानेसि।
तत्थ पियरूपस्सादगधितासेति पियसभावेसु रूपक्खन्धादीसु सुखवेदनस्सादेन गधिता पटिबद्धचित्ता। गधितासेति हि गधिताइच्चेवत्थो। सेति वा निपातमत्तं। पियरूपा नाम चक्खादयो पुत्तदारादयो च। वुत्तञ्हेतं – ‘‘किञ्च लोके पियरूपं सातरूपं चक्खु लोके …पे॰… धम्मतण्हा लोके पियरूपं सातरूप’’न्ति (चूळनि॰ हेमकमाणवपुच्छानिद्देस ५५)।
‘‘खेत्तं वत्थुं हिरञ्ञं वा, गवस्सं दासपोरिसं।
थियो बन्धू पुथु कामे, यो नरो अनुगिज्झती’’ति च॥ (सु॰ नि॰ ७७५)।
तस्मा तेसु पियरूपेसु अस्सादेन गिद्धा मुच्छिता अज्झापन्नाति अत्थो। के पन ते पियरूपस्सादगधिताति ते दस्सेति ‘‘देवकाया पुथुमनुस्सा चा’’ति, चातुमहाराजिकादयो बहुदेवसमूहा चेव जम्बुदीपकादिका बहुमनुस्सा च। अघाविनोति कायिकचेतसिकदुक्खेन दुक्खिता। परिजुन्नाति जरारोगादिविपत्तिया योब्बनारोग्यादिसम्पत्तितो परिहीना। यथालाभवसेन वायमत्थो देवमनुस्सेसु वेदितब्बो। अथ वा कामञ्चेकन्तसुखसमप्पितानं देवानं दुक्खजरारोगा न सम्भवन्ति, तदनतिवत्तसभावताय पन तेपि ‘‘अघाविनो’’ति ‘‘परिजुन्ना’’ति च वुत्ता। तेसम्पि वा पुब्बनिमित्तुप्पत्तिया पटिच्छन्नजराय चेतसिकरोगस्स च वसेन दुक्खादीनं सम्भवो वेदितब्बो। मच्चुराजस्स वसं गच्छन्तीति पियवत्थुविसयाय तण्हाय अप्पहीनत्ता पुनप्पुनं गब्भूपगमनतो
एत्तावता वट्टं दस्सेत्वा इदानि ‘‘ये वे दिवा’’तिआदिना विवट्टं दस्सेति। तत्थ ये वे दिवा च रत्तो च अप्पमत्ताति ‘‘दिवसं चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेती’’तिआदिना जहन्ति पियरूपन्ति चतुसच्चकम्मट्ठानभावनं उस्सुक्कापेत्वा अरियमग्गाधिगमेन पियरूपं पियजातिकं चक्खादिपियवत्थुं तप्पटिबद्धछन्दरागजहनेन जहन्ति। ते वे खणन्ति अघमूलं, मच्चुनो आमिसं दुरतिवत्तन्ति ते अरियपुग्गला अघस्स वट्टदुक्खस्स मूलभूतं, मच्चुना मरणेन आमसितब्बतो आमिसं, इतो बहिद्धा केहिचिपि समणब्राह्मणेहि निवत्तितुं असक्कुणेय्यताय दुरतिवत्तं, सह अविज्जाय तण्हं अरियमग्गञाणकुदालेन खणन्ति, लेसमत्तम्पि अनवसेसन्ता उम्मूलयन्तीति। स्वायमत्थो –
‘‘अप्पमादो
अप्पमत्ता न मीयन्ति, ये पमत्ता यथा मता’’ति॥ (ध॰ प॰ २१) –
आदीहि सुत्तपदेहि वित्थारेतब्बोति।
सत्तमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
८. सुप्पवासासुत्तवण्णना
१८. अट्ठमे कुण्डिकायन्ति एवंनामके कोलियानं नगरे। कुण्डधानवनेति तस्स नगरस्स अविदूरे कुण्डधानसङ्खाते वने।
पुब्बे किर कुण्डो नाम एको यक्खो तस्मिं वनसण्डे वासं कप्पेसि, कुण्डधानमिस्सकेन च बलिकम्मेन तुस्सतीति तस्स तथा तत्थ बलिं उपहरन्ति, तेनेतं वनसण्डं कुण्डधानवनन्त्वेव पञ्ञायित्थ। तस्स अविदूरे एका गामपतिका अहोसि, सापि तस्स यक्खस्स आणापवत्तिट्ठाने निविट्ठत्ता तेनेव परिपालितत्ता कुण्डिकाति वोहरीयित्थ कुण्डिकात्वेव वुच्चति। तस्मिञ्च वनसण्डे कोलियराजानो भगवतो भिक्खुसङ्घस्स च वसनत्थाय विहारं पतिट्ठापेसुं, तम्पि कुण्डधानवनन्त्वेव पञ्ञायित्थ। अथ भगवा जनपदचारिकं चरन्तो अनुक्कमेन तं विहारं ‘‘एकं समयं भगवा कुण्डिकायं विहरति कुण्डधानवने’’ति।
सुप्पवासाति तस्सा उपासिकाय नामं। कोलियधीताति कोलियराजपुत्ती। सा हि भगवतो अग्गुपट्ठायिका पणीतदायिकानं साविकानं एतदग्गे ठपिता सोतापन्ना अरियसाविका। यञ्हि किञ्चि भगवतो युत्तरूपं खादनीयं भोजनीयं भेसज्जं वा न तत्थ अञ्ञाहि संविधातब्बं अत्थि, सब्बं तं सयमेव अत्तनो पञ्ञाय विचारेत्वा सक्कच्चं सम्पादेत्वा ‘‘सत्त वस्सानि गब्भं धारेति सत्ताहं मूळ्हगब्भा’’ति।
तत्थ सत्त वस्सानीति सत्त संवच्छरानि, अच्चन्तसंयोगे च इदं उपयोगवचनं। गब्भं धारेतीति गब्भं वहति, गब्भिनी होतीति अत्थो। सत्ताहं मूळ्हगब्भाति सत्त अहानि ब्याकुलगब्भा। गब्भो हि परिपक्को सम्पज्जमानो विजायनकाले कम्मजवातेहि सञ्चालेत्वा परिवत्तितो उद्धंपादो अधोसिरो हुत्वा योनिमुखाभिमुखो होति, एवं सो कत्थचि अलग्गो बहि निक्खमति। विपज्जमानो पन विपरिवत्तनवसेन योनिमग्गं पिदहित्वा तिरियं निपज्जति, सयमेव वा योनिमग्गो पिदहति, सो तत्थ कम्मजवातेहि अपरापरं परिवत्तमानो ब्याकुलो मूळ्हगब्भोति वुच्चति। तस्सापि सत्त दिवसे एवं अहोसि, तेन वुत्तं ‘‘सत्ताहं मूळ्हगब्भा’’ति।
अयञ्च गब्भो सीवलित्थेरो। तस्स कथं सत्त वस्सानि गब्भवासदुक्खं, सत्ताहं मूळ्हगब्भभावप्पत्ति, मातु चस्सापि सोतापन्नाय अरियसाविकाय
अथ राजकुमारस्स माता तं पवत्तिं सुत्वा ‘‘बालो मम पुत्तो उपायं न जानाति, गच्छथ, अस्स चूळद्वारानि पिधाय नगरं उपरुन्धतूति वदेथा’’ति पुत्तस्स गूळ्हसासनं पहिणि। सो मातु सासनं सुत्वा सत्त दिवसे तथा अकासि। नागरा बहि निक्खमितुं अलभन्ता सत्तमे दिवसे तस्स रञ्ञो सीसं गहेत्वा कुमारस्स अदंसु। कुमारो नगरं पविसित्वा रज्जं अग्गहेसि। सो तदा सत्त वस्सानि नगररुन्धनकम्मनिस्सन्देन एतरहि सत्त वस्सानि मातुकुच्छिसङ्खाताय लोहितकुम्भिया वसि, अवसेसतो पन सत्ताहं नगरूपरुन्धनेन सत्ताहं मूळ्हगब्भभावं आपज्जि। जातकट्ठकथायं पन ‘‘सत्त दिवसानि नगरं रुन्धित्वा गहितकम्मनिस्सन्देन सत्तवस्सानि लोहितकुम्भियं वसित्वा सत्ताहं मूळ्हगब्भभावं आपज्जी’’ति वुत्तं। यं पन सो पदुमुत्तरसम्मासम्बुद्धपादमूले ‘‘लाभीनं अग्गो भवेय्य’’न्ति महादानं दत्वा पत्थनं अकासि, यञ्च विपस्सिस्स भगवतो काले नागरेहि सद्धिं सहस्सग्घनिकं गुळदधिं दत्वा पत्थनं अकासि, तस्सानुभावेन लाभीनं अग्गो जातो। सुप्पवासापि ‘‘नगरं रुन्धित्वा गण्ह, ताता’’ति पेसितभावेन सत्त वस्सानि कुच्छिना गब्भं परिहरित्वा सत्ताहं मूळ्हगब्भाजाता
तीहि वितक्केहीति रतनत्तयगुणानुस्सतिपटिसंयुत्तेहि तीहि सम्मावितक्केहि। अधिवासेतीति मूळ्हगब्भताय उप्पन्नदुक्खं सहति। सा हि भगवतो सम्बुद्धभावं, अरियसङ्घस्स सुप्पटिपत्तिं, निब्बानस्स च दुक्खनिस्सरणभावं अनुस्सरन्ती अत्तनो उप्पज्जमानदुक्खं अमनसिकरणेनेव अभिभवित्वा खमति। तेन वुत्तं ‘‘तीहि वितक्केहि अधिवासेती’’ति।
सम्मासम्बुद्धो वतातिआदि तेसं वितक्कानं पवत्तिआकारदस्सनं। तस्सत्थो – यो भग्यवन्ततादीहि कारणेहि भगवा लोकनाथो सम्मा अविपरीतं सामं सयमेव सब्बधम्मे अहो वत बुद्धो, सो भगवा एवरूपस्स एतरहि मया अनुभवियमानस्स अञ्ञस्स च एवंजातिकस्स
सामिकन्ति अत्तनो पतिं कोलियराजपुत्तं। आमन्तेसीति अभासि। मम वचनेन भगवतो पादे सिरसा वन्दाहीति मय्हं वचनेन चक्कलक्खणप्पटिमण्डितानि विकसितपदुमसस्सिरीकानि भगवतो चरणानि तव सिरसा वन्दाहि, उत्तमङ्गेन अभिवादनं करोहीति अत्थो। अप्पाबाधन्तिआदीसु आबाधोति विसभागवेदना वुच्चति, या एकदेसे उप्पज्जित्वापि सकलसरीरं अयपट्टेन आबन्धित्वा आतङ्कोति किच्छजीवितकरो रोगो। अथ वा यापेतब्बरोगो आतङ्को, इतरो आबाधो। खुद्दको वा रोगो आतङ्को, बलवा फासुविहारन्ति ठाननिसिन्नगमनसयनसङ्खातेसु चतूसु इरियापथेसु सुखविहारञ्च पुच्छाति वदति। अथस्स पुच्छितब्बाकारं दस्सेन्ती ‘‘सुप्पवासा, भन्ते’’तिआदिमाह। एवञ्च वदेहीति इदानि वत्तब्बाकारं निदस्सेति।
परमन्ति वचनसम्पटिच्छनं। तेन साधु, भद्दे, यथा वुत्तं, तथा पटिपज्जामीति दस्सेति। कोलियपुत्तोति सुप्पवासाय सामिको कोलियराजपुत्तो। सुखिनी होतूति सदेवके लोके अग्गदक्खिणेय्यो सत्था सुप्पवासाय पेसितवन्दनं सम्पटिच्छित्वा तदनन्तरं अत्तनो मेत्ताविहारसंसूचकं बुद्धाचिण्णं सुखूपसंहारं तस्सा सामञ्ञतो पकासेत्वा पुन तस्सा पुत्तस्स च गब्भविपत्तिमूलकदुक्खुप्पत्तिपटिक्खेपमुखेन सुखूपसंहारं निदस्सेन्तो ‘‘सुखिनी…पे॰… अरोगा, अरोगं पुत्तं विजायतू’’ति आह।
सह वचनाति भगवतो वचनेन सहेव। यस्मिं काले भगवा तथा अवोच, तस्मिंयेव काले तम्पि कम्मं परिक्खयं अगमासि। तस्स परिक्खीणभावं ओलोकेत्वा सत्था तथा अभासि। अपरे पन वदन्ति – सचे तथा सत्था नाचिक्खिस्सा, ततो परम्पि किञ्चि कालं तस्सा तं दुक्खं अनुबन्धिस्सा। यस्मा पन भगवता ‘‘सुखिनी अरोगा अरोगञ्च पुत्तं विजायतू’’ति वुत्तं, तस्मा तस्स वचनसमकालमेव सो गब्भो ब्याकुलभावं विजहित्वा सुखेनेव बहि निक्खमि, एवं तेसं मातापुत्तानं सोत्थि अहोसि। अचिन्तेय्यो हि बुद्धानं
‘‘उभो पुत्ता कालकता, पन्थे मय्हं पती मतो।
माता पिता च भाता च, एकचितकम्हि झायरे’’ति॥ (अप॰ थेरी २.२.४९८) –
वत्वा
एवं, भन्तेति, भन्ते, यथा भगवा सपुत्ताय मातुया अरोगभावं आसीसन्तो आह – ‘‘सुखिनी अरोगा अरोगं पुत्तं विजायतू’’ति, तं एवमेव। न हि कदाचि बुद्धानं भगवन्तानं वचनस्स अञ्ञथाभावोति अधिप्पायो। केचि पन ‘‘एवमत्थू’’ति वदन्ति, अपरे ‘‘होतू’’ति पदस्स अत्थं आनेत्वा वण्णयन्ति। अभिनन्दित्वाति करवीकरुतमञ्जुना ब्रह्मस्सरेन भगवता वुच्चमाने तस्मिं वचने पीतिसोमनस्सपटिलाभतो अभिमुखभावेन नन्दित्वा। अनुमोदित्वाति ततो पच्छापि सम्मोदनं उप्पादेत्वा, चित्तेन वा अभिनन्दित्वा वाचाय अनुमोदित्वा, वचनसम्पत्तिया वा अभिनन्दित्वा अत्थसम्पत्तिया अनुमोदित्वा। सकं घरं पच्चायासीति अत्तनो घरं पटिगच्छि। ये पन ‘‘येन सकं घर’’न्ति पठन्ति, तेसं यदिपि य-त-सद्दानं सम्बन्धभावतो ‘‘तेना’’ति पदं वुत्तमेव होति, तथापि ‘‘पटियायित्वा’’ति पाठसेसो योजेतब्बो होति।
विजातन्ति पजातं, पसुतन्ति अत्थो। अच्छरियन्ति अन्धस्स पब्बतारोहनं विय निच्चं न वताति सम्भावने, अहो अच्छरियन्ति अत्थो। भोति धम्मालपनं। अभूतपुब्बं भूतन्ति अब्भुतं।
तथागतस्साति अट्ठहि कारणेहि भगवा तथागतो – तथा आगतोति तथागतो, तथा गतोति तथागतो, तथलक्खणं आगतोति तथागतो, तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो, तथदस्सिताय तथागतो, तथवादिताय तथागतो, तथाकारिताय तथागतो, अभिभवनट्ठेन तथागतो।
कथं तथा आगतोति तथागतो? यथा सब्बलोकहिताय उस्सुक्कमापन्ना पुरिमका सम्मासम्बुद्धा आगताति। किं वुत्तं होति? येन अभिनीहारेन ते भगवन्तो आगता, तेन अट्ठगुणसमन्नागतेन अयम्पि भगवा आगतो। यथा च ते भगवन्तो दानपारमिं पूरेत्वा सीलनेक्खम्मपञ्ञावीरियखन्तिसच्चअधिट्ठानमेत्ताउपेक्खापारमीति इमा दस पारमियो, दस उपपारमियो, दस परमत्थपारमियोति समतिंस पारमियो पूरेत्वा पञ्च महापरिच्चागे परिच्चजित्वा पुब्बयोगपुब्बचरियधम्मक्खानञातत्थचरियादयो पूरेत्वा बुद्धिचरियाय कोटिं पत्वा आगता, तथा अयम्पि भगवा आगतो। यथा च ते भगवन्तो चत्तारो सतिपट्ठाने…पे॰… अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेत्वा ब्रूहेत्वा आगता, तथा अयम्पि भगवा आगतो। एवं तथा आगतोति तथागतो।
कथं तथा गतोति तथागतो? यथा सम्पतिजाता ते भगवन्तो समेहि पादेहि पथवियं पतिट्ठाय उत्तराभिमुखा सत्तपदवीतिहारेन गता, सेतच्छत्ते धारियमाने सब्बाव दिसा अनुविलोकेसुं, आसभिञ्च
यथा वा ते भगवन्तो नेक्खम्मेन कामच्छन्दं पहाय गता, अब्यापादेन ब्यापादं, आलोकसञ्ञाय थिनमिद्धं, अविक्खेपेन उद्धच्चकुक्कुच्चं, धम्मववत्थानेन विचिकिच्छं पहाय गता, ञाणेन अविज्जं पदालेत्वा, पामोज्जेन अरतिं विनोदेत्वा, अट्ठसमापत्तीहि अट्ठारसहि महाविपस्सनाहि
कथं तथलक्खणं आगतोति तथागतो? पथवीधातुया कक्खळलक्खणं, आपोधातुया पग्घरणलक्खणं, तेजोधातुया उण्हत्तलक्खणं, वायोधातुया वित्थम्भनलक्खणं, आकासधातुया असम्फुट्ठलक्खणं, रूपस्स रुप्पनलक्खणं, वेदनाय वेदयितलक्खणं, सञ्ञाय सञ्जाननलक्खणं, सङ्खारानं अभिसङ्खरणलक्खणं, विञ्ञाणस्स विजाननलक्खणन्ति
कथं तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो? तथधम्मा नाम चत्तारि अरियसच्चानि। यथाह
अपिच जरामरणस्स जातिपच्चयसम्भूतसमुदागतट्ठो तथो अवितथो अनञ्ञथो…पे॰… सङ्खारानं अविज्जापच्चयसम्भूतसमुदागतट्ठो तथो अवितथो अनञ्ञथो, तथा अविज्जाय सङ्खारानं पच्चयट्ठो…पे॰.. जातिया जरामरणस्स पच्चयट्ठो तथो अवितथो अनञ्ञथो, तं सब्बं भगवा अभिसम्बुद्धो, तस्मापि तथानं अभिसम्बुद्धत्ता तथागतो। अभिसम्बुद्धत्थो हि एत्थ गतसद्दोति। एवं तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो।
कथं तथदस्सिताय तथागतो? यं सदेवके…पे॰… सदेवमनुस्साय पजाय अपरिमाणासु लोकधातूसु अपरिमाणानं सत्तानं चक्खुद्वारे आपाथमागच्छन्तं रूपारम्मणं नाम अत्थि, तं भगवा सब्बाकारतो जानाति पस्सति। एवं जानता पस्सता च तेन तं इट्ठानिट्ठादिवसेन वा दिट्ठसुतमुतविञ्ञातेसु लब्भमानकपदवसेन वा ‘‘कतमं तं रूपं रूपायतनं
‘‘यं
एवं तथदस्सिताय तथागतो
कथं तथवादिताय तथागतो? यं रत्तिं भगवा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो, यञ्च रत्तिं अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायि, एत्थन्तरे पञ्चचत्तालीसवस्सपरिमाणकालं यं भगवता भासितं लपितं सुत्तगेय्यादि, सब्बं तं परिसुद्धं परिपुण्णं रागमदादिनिम्मथनं एकसदिसं तथं अवितथं। तेनाह –
‘‘यञ्च, चुन्द, रत्तिं तथागतो अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झति, यञ्च रत्तिं अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायति, यं एतस्मिं अन्तरे भासति लपति निद्दिसति, सब्बं तं तथेव होति, नो अञ्ञथा, तस्मा ‘तथागतो’ति वुच्चती’’ति (दी॰ नि॰ ३.१८८)।
गदअत्थो एत्थ गतसद्दो। एवं तथवादिताय तथागतो।
अपिच आगदनं आगदो, वचनन्ति अत्थो। तथो अवितथो अविपरीतो आगदो अस्साति दकारस्स तकारं कत्वा तथागतोति एवमेत्थ पदसिद्धि वेदितब्बा।
कथं तथाकारिताय तथागतो? भगवतो हि वाचाय कायो अनुलोमेति, कायस्सपि वाचा, तस्मा यथावादी तथाकारी, यथाकारी तथावादी च होति। एवंभूतस्स चस्स यथावाचा, कायोपि तथा गतो पवत्तोति अत्थो। यथा च कायो, वाचापि तथा गता पवत्ताति तथागतो। तेनाह –
‘‘यथावादी
एवं
कथं अभिभवनट्ठेन तथागतो? यस्मा उपरि भवग्गं हेट्ठा अवीचिं परियन्तं करित्वा तिरियं अपरिमाणासु लोकधातूसु सब्बसत्ते अभिभवति सीलेनपि समाधिनापि पञ्ञायपि विमुत्तियापि विमुत्तिञाणदस्सनेनपि
‘‘सदेवके, भिक्खवे, लोके…पे॰… सदेवमनुस्साय तथागतो अभिभू अनभिभूतो अञ्ञदत्थुदसो वसवत्ति, तस्मा ‘तथागतो’ति वुच्चती’’ति (अ॰ नि॰ ४.२३)।
तत्रायं पदसिद्धि – अगदो विय अगदो, देसनाविलासो चेव पुञ्ञुस्सयो च। तेन सो महानुभावो भिसक्को विय दिब्बागदेन सप्पे सब्बपरप्पवादिनो सदेवकञ्च लोकं अभिभवति। इति सब्बलोकाभिभवने तथो अवितथो अविपरीतो यथावुत्तोव अगदो एतस्साति दकारस्स तकारं कत्वा तथागतोति वेदितब्बो। एवं अभिभवनट्ठेन तथागतो।
अपिच तथाय गतोति तथागतो, तथं गतोति तथागतो। तत्थ सकललोकं तीरणपरिञ्ञाय तथाय गतो अवगतोति तथागतो। लोकसमुदयं पहानपरिञ्ञाय तथाय गतो अतीतोति तथागतो। लोकनिरोधं सच्छिकिरियाय तथाय गतो अधिगतोति तथागतो। लोकनिरोधगामिनिं पटिपदं तथं गतो पटिपन्नोति तथागतो। वुत्तञ्हेतं भगवता –
‘‘लोको, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धो, लोकस्मा तथागतो विसंयुत्तो। लोकसमुदयो, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धो, लोकसमुदयो तथागतस्स पहीनो, लोकनिरोधो, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धो, लोकनिरोधो तथागतस्स सच्छिकतो। लोकनिरोधगामिनी पटिपदा
अपरेहिपि अट्ठहि कारणेहि भगवा तथागतो – तथाय आगतोति तथागतो, तथाय गतोति तथागतो, तथानि आगतोति तथागतो, तथा गतोति तथागतो, तथाविधोति तथागतो, तथा पवत्तितोति तथागतो, तथेहि अगतोति तथागतो, तथा गतभावेन तथागतो।
कथं तथाय आगतोति तथागतो? या सा भगवता सुमेधभूतेन दीपङ्करदसबलस्स पादमूले –
‘‘मनुस्सत्तं लिङ्गसम्पत्ति, हेतु सत्थारदस्सनं,
पब्बज्जा गुणसम्पत्ति, अधिकारो च छन्दता।
अट्ठधम्मसमोधाना, अभिनीहारो समिज्झती’’ति॥ (बु॰ वं॰ २.५९) –
एवं वुत्तं अट्ठङ्गसमन्नागतं अभिनीहारं सम्पादेन्तेन ‘‘अहं सदेवकं लोकं तिण्णो तारेस्सामि, मुत्तो मोचेस्सामि, दन्तो दमेस्सामि, सन्तो समेस्सामि, अस्सत्थो अस्सासेस्सामि, परिनिब्बुतो परिनिब्बापेस्सामि, बुद्धो बोधेस्सामी’’ति महापटिञ्ञा पवत्तिता। वुत्तञ्हेतं –
‘‘किं मे एकेन तिण्णेन, पुरिसेन थामदस्सिना।
सब्बञ्ञुतं पापुणित्वा, सन्तारेस्सं सदेवकं॥
‘‘इमिना मे अधिकारेन, कतेन पुरिसुत्तमे।
सब्बञ्ञुतं पापुणित्वा, तारेमि जनतं बहुं॥
‘‘संसारसोतं छिन्दित्वा, विद्धंसेत्वा तयो भवे।
धम्मनावं समारुय्ह, सन्तारेस्सं सदेवकं॥
‘‘किं मे अञ्ञातवेसेन, धम्मं सच्छिकतेनिध।
सब्बञ्ञुतं पापुणित्वा, बुद्धो हेस्सं सदेवके’’ति॥ (बु॰ वं॰ २.५५-५८)।
तं
कथं तथाय गतोति तथागतो? याय महाकरुणाय लोकनाथो महादुक्खसम्बाधप्पटिपन्नं सत्तनिकायं दिस्वा ‘‘तस्स नत्थञ्ञो कोचि पटिस्सरणं, अहमेव नमितो संसारदुक्खतो मुत्तो मोचेस्सामी’’ति समुस्साहितमानसो महाभिनीहारमकासि। कत्वा च यथापणिधानं सकललोकहितसम्पादनाय उस्सुक्कमापन्नो अत्तनो कायजीवितनिरपेक्खो परेसं सोतपथागमनमत्तेनपि चित्तुत्राससमुप्पादिका अतिदुक्करा दुक्करचरिया समाचरन्तो यथा महाबोधिया पटिपत्ति हानभागिया संकिलेसभागिया ठितिभागिया वा न होति, अथ खो उत्तरुत्तरि विसेसभागियाव होति, तथा पटिपज्जमानो अनुपुब्बेन निरवसेसे बोधिसम्भारे सम्पादेत्वा अभिसम्बोधिं पापुणि। ततो परञ्च तायेव महाकरुणाय सञ्चोदितमानसो पविवेकरतिं परमञ्च सन्तं विमोक्खसुखं पहाय बालजनबहुले लोके तेहि समुप्पादितं सम्मानावमानविप्पकारं अगणेत्वा विनेय्यजनस्स विनयनेन निरवसेसं बुद्धकिच्चं
कथं तथानि आगतोति तथागतो? तथानि नाम चत्तारि अरियमग्गञाणानि। तानि हि
यथा च मग्गञाणानि, एवं भगवतो तीसु कालेसु अप्पटिहतञाणानि चतुपटिसम्भिदाञाणानि चतुवेसारज्जञाणानि पञ्चगतिपरिच्छेदञाणानि छअसाधारणञाणानि सत्तबोज्झङ्गविभावनञाणानि अट्ठमग्गङ्गविभावनञाणानि नवानुपुब्बविहारसमापत्तिञाणानि दसबलञाणानि च तथभावे वेदितब्बानि।
तत्रायं विभावना – यञ्हि किञ्चि अपरिमाणासु लोकधातूसु अपरिमाणानं सत्तानं हीनादिभेदभिन्नासु अतीतासु खन्धायतनधातूसु सभावकिच्चादि
‘‘अतीतंसे बुद्धस्स भगवतो अप्पटिहतं ञाणं, अनागतंसे बुद्धस्स भगवतो अप्पटिहतं ञाणं, पच्चुप्पन्नंसे बुद्धस्स भगवतो अप्पटिहतं ञाण’’न्ति (पटि॰ म॰ ३.५)।
तानि पनेतानि तत्थ तत्थ धम्मानं सभावसरसलक्खणस्स अविसंवादनतो तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि, तानि भगवा सयम्भूञाणेन अधिगञ्छीति। एवम्पि तथानि आगतोति तथागतो।
तथा
‘‘अत्थे ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा, धम्मे ञाणं धम्मप्पटिसम्भिदा, तत्र धम्मनिरुत्ताभिलापे ञाणं निरुत्तिप्पटिसम्भिदा, ञाणेसु ञाणं पटिभानप्पटिसम्भिदा’’ति (विभ॰ ७१८-७२१)।
एत्थ च हेतुअनुसारेन अरणीयतो अधिगन्तब्बतो च सङ्खेपतो हेतुफलं अत्थो नाम। पभेदतो पन यं किञ्चि पच्चयुप्पन्नं, निब्बानं
‘‘दुक्खे
अथ वा हेतुम्हि ञाणं धम्मप्पटिसम्भिदा, हेतुफले ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा। ये धम्मा जाता भूता सञ्जाता निब्बत्ता अभिनिब्बत्ता पातुभूता, इमेसु धम्मेसु ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा। यम्हा धम्मा ते धम्मा जाता भूता सञ्जाता निब्बत्ता अभिनिब्बत्ता पातुभूता, तेसु धम्मेसु ञाणं धम्मप्पटिसम्भिदा। जरामरणे ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा, जरामरणसमुदये ञाणं धम्मप्पटिसम्भिदा। जरामरणनिरोधे ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा, जरामरणनिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं धम्मप्पटिसम्भिदा। जातिया, भवे, उपादाने, तण्हाय, वेदनाय, फस्से, सळायतने, नामरूपे, विञ्ञाणे, सङ्खारेसु ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा, सङ्खारसमुदये
‘‘इध भिक्खु धम्मं जानाति सुत्तं गेय्यं…पे॰… वेदल्लं, अयं वुच्चति धम्मप्पटिसम्भिदा। सो तस्स तस्सेव भासितस्स अत्थं जानाति ‘अयं इमस्स भासितस्स अत्थो, अयं इमस्स
‘‘कतमे धम्मा कुसला? यस्मिं समये कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्नं होति सोमनस्ससहगतं ञाणसम्पयुत्तं रूपारम्मणं वा…पे॰… धम्मारम्मणं वा यं यं वा पनारब्भ, तस्मिं समये फस्सो होति…पे॰… अविक्खेपो होति…पे॰… इमे धम्मा कुसला। इमेसु धम्मेसु ञाणं धम्मप्पटिसम्भिदा, तेसं विपाके ञाणं अत्थप्पटिसम्भिदा’’तिआदि (विभ॰ ७२४-७२५) वित्थारो।
या पनेतस्मिं अत्थे च धम्मे च सभावनिरुत्ति अब्यभिचारवोहारो अभिलापो, तस्मिं सभावनिरुत्ताभिलापे मागधिकाय सब्बसत्तानं मूलभासाय ‘‘अयं सभावनिरुत्ति, अयं असभावनिरुत्ती’’ति पभेदगतं ञाणं निरुत्तिप्पटिसम्भिदा। यथावुत्तेसु तेसु ञाणेसु गोचरकिच्चतो वित्थारतो पवत्तं सब्बम्पि तं ञाणं आरम्मणं कत्वा पच्चवेक्खन्तस्स तस्मिं ञाणे पभेदगतं ञाणं पटिभानप्पटिसम्भिदा। इति इमानि चत्तारि
तथा यंकिञ्चि ञेय्यं नाम, सब्बं तं भगवता सब्बाकारेन ञातं दिट्ठं अधिगतं अभिसम्बुद्धं। तथा हिस्स अभिञ्ञेय्या धम्मा अभिञ्ञेय्यतो बुद्धा, परिञ्ञेय्या धम्मा परिञ्ञेय्यतो, पहातब्बा धम्मा पहातब्बतो, सच्छिकातब्बा धम्मा सच्छिकातब्बतो, भावेतब्बा धम्मा भावेतब्बतो, यतो नं कोचि समणो वा ब्राह्मणो वा देवो वा मारो वा ब्रह्मा वा ‘‘इमे नाम ते धम्मा अनभिसम्बुद्धा’’ति सह धम्मेन अनुयुञ्जितुं समत्थो नत्थि।
यंकिञ्चि पहातब्बं नाम, सब्बं तं भगवतो अनवसेसतो बोधिमूलेयेव पहीनं अनुप्पत्तिधम्मं
ये चिमे भगवता कम्मविपाककिलेसूपवादआणावीतिक्कमप्पभेदा अन्तरायिका वुत्ता, अलमेव ते पटिसेवतो एकन्तेन अन्तरायाय। यतो नं कोचि समणो वा…पे॰… ब्रह्मा वा ‘‘नालं ते पटिसेवतो अन्तरायाया’’ति सह धम्मेन अनुयुञ्जितुं समत्थो नत्थि।
यो च भगवता निरवसेसवट्टदुक्खनिस्सरणाय सीलसमाधिपञ्ञाय सङ्गहो सत्तकोट्ठासिको सत्ततिंसप्पभेदो अरियमग्गपुब्बङ्गमो अनुत्तरो
तथा निरयगति, तिरच्छानगति, पेतगति, मनुस्सगति, देवगतीति पञ्च गतियो, तासु सञ्जीवादयो अट्ठ महानिरया, कुक्कुळादयो सोळस उस्सदनिरया, लोकन्तरिकनिरयोति सब्बेपिमे एकन्तदुक्खताय निरस्सादट्ठेन निरया, यथाकम्मुना गन्तब्बतो गति चाति निरयगति, तिब्बन्धकारसीतनरकापि एतेस्वेव अन्तोगधा। किमिकीटसरीसपपक्खिसोणसिङ्गालादयो तिरियं अञ्छितभावेन तिरच्छाना, ते एव गतीति तिरच्छानगति। खुप्पिपासितत्ता परदत्तूपजीविनिज्झामतण्हिकादयो दुक्खबहुलताय पाकटसुखतो पेतगति, कालकञ्चिकादिअसुरापि एतेस्वेवन्तोगधा। परित्तदीपवासीहि सद्धिं जम्बुदीपादिचतुमहादीपवासिनो मनसो उस्सन्नताय मनुस्सा, ते एव गतीति मनुस्सगति। चातुमहाराजिकतो पट्ठाय याव नेवसञ्ञानासञ्ञायतनूपगाति इमे छब्बीसति देवनिकाया दिब्बन्ति अत्तनो इद्धानुभावेन कीळन्ति जोतन्ति चाति देवा, ते एव गतीति देवगति।
ता पनेता गतियो यस्मा तंतंकम्मनिब्बत्तो उपपत्तिभवविसेसो, तस्मा अत्थतो विपाकक्खन्धा कटत्ता च रूपं। तत्थ ‘‘अयं नाम गति इमिना नाम कम्मुना जायति, तस्स च कम्मस्स पच्चयविसेसेहि एवं विभागभिन्नत्ता विसुं एते सत्तनिकाया एवं विभागभिन्ना’’ति यथासकं हेतुफलविभागपरिच्छिन्दनवसेन ठानसो हेतुसो भगवतो ञाणं पवत्तति। तेनाह भगवा –
‘‘पञ्च
तानि पनेतानि भगवतो ञाणानि तस्मिं तस्मिं विसये अविपरीताकारप्पवत्तिया अविसंवादनतो तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि। एवम्पि भगवा तथानि आगतोति तथागतो।
तथा यं सत्तानं सद्धादियोगविकलाविकलभावावबोधनेन अप्परजक्खमहारजक्खतादिविसेसविभावनं पञ्ञासाय आकारेहि पवत्तं भगवतो इन्द्रियपरोपरियत्तञाणं। वुत्तञ्हेतं – ‘‘सद्धो पुग्गलो अप्परजक्खो, अस्सद्धो पुग्गलो महारजक्खो’’ति (पटि॰ म॰ १.१११) वित्थारो।
यञ्च ‘‘अयं पुग्गलो अप्परजक्खो, अयं सस्सतदिट्ठिको, अयं उच्छेददिट्ठिको, अयं अनुलोमिकायं खन्तियं ठितो, अयं यथाभूतञाणे ठितो, अयं कामासयो, न नेक्खम्मादिआसयो, अयं नेक्खम्मासयो, न कामादिआसयो’’तिआदिना ‘‘इमस्स कामरागो अतिविय
‘‘इध
यञ्च उपरिमहेट्ठिमपुरिमपच्छिमकायेहि दक्खिणवामअक्खिकण्णसोतनासिकसोतअंसकूटहत्थपादेहि अङ्गुलिअङ्गुलन्तरेहि लोमकूपेहि च अग्गिक्खन्धूदकधारापवत्तनं अनञ्ञसाधारणं विविधविकुब्बनिद्धिनिम्मापनकं
‘‘इध तथागतो यमकपाटिहारियं करोति असाधारणं सावकेहि, उपरिमकायतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, हेट्ठिमकायतो उदकधारा पवत्तति। हेट्ठिमकायतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, उपरिमकायतो उदकधारा पवत्तती’’तिआदि (पटि॰ म॰ १.११६)।
यञ्च रागादीहि जातिआदीहि च अनेकेहि दुक्खधम्मेहि उपद्दुतं सत्तनिकायं ततो नीहरितुकामतावसेन नानानयेहि पवत्तस्स भगवतो महाकरुणोक्कमनस्स पच्चयभूतं महाकरुणासमापत्तिञाणं। यथाह (पटि॰ म॰ १.११७-११८) –
‘‘कतमं तथागतस्स महाकरुणासमापत्तिया ञाणं? बहुकेहि आकारेहि पस्सन्तानं बुद्धानं भगवन्तानं सत्तेसु महाकरुणा ओक्कमति, आदित्तो लोकसन्निवासोति पस्सन्तानं बुद्धानं भगवन्तानं सत्तेसु महाकरुणा ओक्कमति। उय्युत्तो, पयातो, कुम्मग्गप्पटिपन्नो, उपनीयति लोको अद्धुवो, अताणो लोको अनभिस्सरो
‘‘अतायनो लोकसन्निवासो, अलेणो, असरणो, असरणीभूतो। उद्धतो लोको अवूपसन्तो, ससल्लो लोकसन्निवासो विद्धो पुथुसल्लेहि, अविज्जन्धकारावरणो
‘‘तण्हासङ्घाटपटिमुक्को, तण्हाजालेन ओत्थटो, तण्हासोतेन वुय्हति, तण्हासञ्ञोजनेन संयुत्तो, तण्हानुसयेन
‘‘दिट्ठिसङ्घाटपटिमुक्को, दिट्ठिजालेन ओत्थटो, दिट्ठिसोतेन वुय्हति, दिट्ठिसञ्ञोजनेन संयुत्तो, दिट्ठानुसयेन अनुसटो, दिट्ठिसन्तापेन सन्तप्पति, दिट्ठिपरिळाहेन परिडय्हति।
‘‘जातिया अनुगतो, जराय अनुसटो, ब्याधिना अभिभूतो, मरणेन अब्भाहतो, दुक्खे पतिट्ठितो।
‘‘तण्हाय उड्डितो, जरापाकारपरिक्खित्तो, मच्चुपासेन परिक्खित्तो, महाबन्धनबद्धो, रागबन्धनेन दोसमोहमानदिट्ठिकिलेसदुच्चरितबन्धनेन बद्धो, महासम्बाधप्पटिपन्नो, महापलिबोधेन पलिबुद्धो, महापपाते पतितो, महाकन्तारप्पटिपन्नो, महासंसारप्पटिपन्नो, महाविदुग्गे सम्परिवत्तति, महापलिपे पलिपन्नो।
‘‘अब्भाहतो लोकसन्निवासो, आदित्तो लोकसन्निवासो रागग्गिना दोसग्गिना मोहग्गिना जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि, उन्नीतको लोकसन्निवासो हञ्ञति निच्चमताणो पत्तदण्डो तक्करो, वज्जबन्धनबद्धो
‘‘अन्धो
‘‘द्वीहि दिट्ठिगतेहि परियुट्ठितो, तीहि दुच्चरितेहि विप्पटिपन्नो, चतूहि योगेहि योजितो, चतूहि गन्थेहि गन्थितो, चतूहि उपादानेहि उपादियति, पञ्चगतिसमारुळ्हो, पञ्चहि कामगुणेहि रज्जति, पञ्चहि नीवरणेहि ओत्थटो, छहि
‘‘अहञ्चम्हि तिण्णो, लोको च अतिण्णो। अहञ्चम्हि मुत्तो, लोको च अमुत्तो। अहञ्चम्हि दन्तो, लोको च अदन्तो। अहञ्चम्हि सन्तो, लोको च असन्तो। अहञ्चम्हि अस्सत्थो, लोको च अनस्सत्थो। अहञ्चम्हि परिनिब्बुतो, लोको च अपरिनिब्बुतो। पहोमि ख्वाहं तिण्णो तारेतुं, मुत्तो मोचेतुं, दन्तो दमेतुं, सन्तो समेतुं, अस्सत्थो अस्सासेतुं, परिनिब्बुतो परिनिब्बापेतुन्ति पस्सन्तानं बुद्धानं भगवन्तानं सत्तेसु महाकरुणा ओक्कमती’’ति (पटि॰ म॰ १.११७-११८)।
एवं
यं पन यावता धम्मधातुया यत्तकं ञातब्बं सङ्खतासङ्खतादिकस्स सब्बस्स परोपदेसनिरपेक्खं
‘‘सब्बं सङ्खतमसङ्खतं अनवसेसं जानातीति सब्बञ्ञुतञ्ञाणं, तत्थ आवरणं नत्थीति अनावरणञाणं। अतीतं सब्बं जानातीति सब्बञ्ञुतञ्ञाणं, तत्थ आवरणं नत्थीति अनावरणञाणं। अनागतं सब्बं जानातीति सब्बञ्ञुतञ्ञाणं, तत्थ आवरणं नत्थीति अनावरणञाणं। पच्चुप्पन्नं सब्बं जानातीति सब्बञ्ञुतञ्ञाणं, तत्थ आवरणं नत्थीति अनावरणञाण’’न्ति (पटि॰ म॰ १.११९-१२०) वित्थारो।
एवमेतानि भगवतो छअसाधारणञाणानि अविपरीताकारप्पवत्तिया यथासकविसयस्स अविसंवादनतो तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि। एवम्पि भगवा तथानि आगतोति तथागतो।
तथा –
‘‘सत्तिमे, भिक्खवे, बोज्झङ्गा – सतिसम्बोज्झङ्गो, धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो, वीरियसम्बोज्झङ्गो, पीतिसम्बोज्झङ्गो, पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो, समाधिसम्बोज्झङ्गो, उपेक्खासम्बोज्झङ्गो’’ति (पटि॰ म॰ २.१७; सं॰ नि॰ ५.१८५) एवं सरूपतो, ‘‘यायं लोकुत्तरमग्गक्खणे उप्पज्जमाना लीनुद्धच्चपतिट्ठानायूहनकामसुखल्लिकत्तकिलमथानुयोगउच्छेदसस्सताभिनिवेसादीनं अनेकेसं उपद्दवानं पटिपक्खभूता सतिआदिभेदा धम्मसामग्गी, याय अरियसावको बुज्झति किलेसनिद्दाय उट्ठहति, चत्तारि वा अरियसच्चानि पटिविज्झति, निब्बानमेव वा सच्छिकरोतीति, सा धम्मसामग्गी बोधीति वुच्चति। तस्सा ‘बोधिया अङ्गाति बोज्झङ्गा, अरियसावको वा यथावुत्ताय धम्मसामग्गिया बुज्झतीति सामञ्ञलक्खणतो। ‘‘उपट्ठानलक्खणो सतिसम्बोज्झङ्गो, पविचयलक्खणो धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो, पग्गहलक्खणो वीरियसम्बोज्झङ्गो, फरणलक्खणो पीतिसम्बोज्झङ्गो, उपसमलक्खणो विसेसलक्खणतो।
‘‘तत्थ कतमो सतिसम्बोज्झङ्गो? इध, भिक्खु एकक्खणे पवत्तिदस्सनतो, ‘‘तत्थ कतमो सतिसम्बोज्झङ्गो? अत्थि अज्झत्तं, भिक्खवे, धम्मेसु सति, अत्थि बहिद्धा धम्मेसु सती’’तिआदिना तेसं विसयविभागेन पवत्तिदस्सनतो। ‘‘तत्थ कतमो सतिसम्बोज्झङ्गो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामि’’न्तिआदिना (विभ॰ ४७१) भावनाविधिदस्सनतो। ‘‘तत्थ कतमे सत्त बोज्झङ्गा? इध भिक्खु यस्मिं समये लोकुत्तरं झानं भावेति…पे॰… तस्मिं समये सत्त बोज्झङ्गा होन्ति सतिसम्बोज्झङ्गो…पे॰… उपेक्खासम्बोज्झङ्गो। तत्थ कतमो सतिसम्बोज्झङ्गो? या सति…पे॰… अनुस्सती’’तिआदिना (विभ॰ ४७८-४७९) छन्नवुतिया नयसहस्सविभागेहीति एवं नानाकारतो पवत्तानि भगवतो सम्बोज्झङ्गविभावनञाणानि तस्स तस्स अत्थस्स अविसंवादनतो तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि। एवम्पि भगवा तथानि आगतोति तथागतो।
तथा –
‘‘तत्थ कतमं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो। सेय्यथिदं, सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधी’’ति (विभ॰ २०५) एवं सरूपतो। सब्बकिलेसेहि आरकत्ता अरियभावकरत्ता अरियफलप्पटिलाभकरत्ता च अरियो, अट्ठविधत्ता निब्बानाधिगमाय एकन्तकारणत्ता च अट्ठङ्गिको। किलेसे मारेन्तो गच्छति, निब्बानत्थिकेहि मग्गीयति, सयं वा निब्बानं मग्गतीति मग्गोति एवं सामञ्ञलक्खणतो। ‘‘सम्मा दस्सनलक्खणा सम्मादिट्ठि, सम्मा अभिनिरोपनलक्खणो सम्मासङ्कप्पो, सम्मा परिग्गहणलक्खणा सम्मावाचा, सम्मा समुट्ठानलक्खणो विसेसलक्खणतो किच्चविभागतो। सम्मादिट्ठि पुब्बभागे नानक्खणा विसुं विसुं दुक्खादिआरम्मणा हुत्वा मग्गकाले एकक्खणा निब्बानमेव आरम्मणं कत्वा किच्चतो ‘‘दुक्खे ञाण’’न्तिआदीनि चत्तारि नामानि लभति, सम्मासङ्कप्पादयोपि पुब्बभागे नानक्खणा नानारम्मणा मग्गकाले एकक्खणा एकारम्मणा।
तेसु सम्मासङ्कप्पो किच्चतो नेक्खम्मसङ्कप्पोतिआदीनि तीणि नामानि लभति, सम्मावाचादयो तयो पुब्बभागे मुसावादावेरमणीतिआदिविभागा विरतियोपि चेतनायोपि हुत्वा मग्गक्खणे विरतियोव, सम्मावायामसतियो किच्चतो सम्मप्पधानसतिपट्ठानवसेन चत्तारि नामानि लभन्ति। सम्मासमाधि पन मग्गक्खणेपि पठमज्झानादिवसेन नाना एवाति एवं पुब्बभागपरभागेसु पवत्तिविभागतो, ‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सित’’न्तिआदिना (विभ॰ ४८९) भावनाविधितो, ‘‘तत्थ कतमो अट्ठङ्गिको मग्गो? इध, भिक्खु, यस्मिं समये लोकुत्तरं झानं भावेति…पे॰… दुक्खापटिपदं दन्धाभिञ्ञं, तस्मिं समये अट्ठङ्गिको मग्गो होति सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो’’तिआदिना (विभ॰ ४९९) चतुरासीतिया नयसहस्सविभागेहीति एवं अनेकाकारतो पवत्तानि भगवतो अरियमग्गविभावनञाणानि अत्थस्स अविसंवादनतो सब्बानिपि तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि। एवम्पि भगवा तथानि आगतोति तथागतो।
तथा पठमज्झानसमापत्ति या च निरोधसमापत्तीति एतासु अनुपटिपाटिया विहरितब्बट्ठेन समापज्जितब्बट्ठेन च अनुपुब्बविहारसमापत्तीसु सम्पादनपच्चवेक्खणादिवसेन यथारहं सम्पयोगवसेन च पवत्तानि भगवतो ञाणानि तदत्थसिद्धिया तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि
‘‘इध तथागतो ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो यथाभूतं पजानाती’’तिआदि (विभ॰ ८०९; अ॰ नि॰ १०.२१)।
एवम्पि भगवा तथानि आगतोति तथागतो।
यथा चेतेसं ञाणानं वसेन, एवं यथावुत्तानं सतिपट्ठानसम्मप्पधानविभावनञाणादीनं अनन्तापरिमेय्यभेदानं अनञ्ञसाधारणानं पञ्ञाविसेसानं वसेन भगवा तथानि ञाणानि आगतो अधिगतोति तथागतो। एवम्पि तथानि आगतोति तथागतो।
कथं तथा गतोति तथागतो? या सा भगवतो अभिजाति अभिसम्बोधि धम्मविनयपञ्ञापना अनुपादिसेसनिब्बानधातु, सा तथा। किं वुत्तं होति? यदत्थं लोकनाथेन अभिसम्बोधि पत्थिता पवत्तिता च, तदत्थस्स एकन्तसिद्धिया अविसंवादनतो अविपरीतत्थवुत्तिया तथा अवितथा अनञ्ञथा। तथा हि अयं भगवा बोधिसत्तभूतो समतिंसपारमिपरिपूरणादिकं
‘‘कालो देव महावीर, उप्पज्ज मातुकुच्छियं।
सदेवकं तारयन्तो, बुज्झस्सु अमतं पद’’न्ति॥ (बु॰ वं॰ १.६७) –
आयाचितो उप्पन्नपुब्बनिमित्तो पञ्च महाविलोकनानि विलोकेत्वा ‘‘इदानाहं मनुस्सयोनियं उप्पज्जित्वा अभिसम्बुज्झिस्सामी’’ति आसाळ्हिपुण्णमाय सक्यराजकुले महामायाय देविया कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गहेत्वा दस मासे देवमनुस्सेहि महता परिहारेन परिहरियमानो विसाखपुण्णमाय पच्चूससमये अभिजातिं पापुणि।
अभिजातिक्खणे द्वत्तिंसपुब्बनिमित्तानि पातुरहेसुं। अयञ्हि दससहस्सी लोकधातु कम्पि सङ्कम्पि सम्पकम्पि सम्पवेधि, दससु चक्कवाळसहस्सेसु अप्पमाणो ओभासो फरि, तस्स तं सिरिं दट्ठुकामा विय जच्चन्धा चक्खूनि पटिलभिंसु, बधिरा सद्दं सुणिंसु। मूगा समालपिंसु, खुज्जा उजुगत्ता अहेसुं, पङ्गुला पदसा गमनं पटिलभिंसु, बन्धनगता सब्बसत्ता अन्दुबन्धनादीहि मुच्चिंसु, सब्बनिरयेसु अग्गि निब्बायि, पेत्तिविसये खुप्पिपासा वूपसमि, तिरच्छानानं भयं नाहोसि, सब्बसत्तानं रोगो वूपसमि, सब्बसत्ता पियंवदा अहेसुं, मधुरेनाकारेन अस्सा हसिंसु, वारणा गज्जिंसु, सब्बतूरियानि सकं सकं निन्नादं मुञ्चिंसु, अघट्टितानि एव मनुस्सानं हत्थूपगादीनि आभरणानि मधुरेनाकारेन रविंसु, सब्बदिसा विप्पसन्ना अहेसुं, सत्तानं सुखं उप्पादयमानो मुदुसीतलवातो वायि, अकालमेघो वस्सि, पथवितोपि उदकं उब्भिज्जित्वा विस्सन्दि, पक्खिनो आकासगमनं विजहिंसु, नदियो असन्दमाना अट्ठंसु, महासमुद्दे मधुरं उदकं अहोसि, उपक्किलेसविमुत्ते सूरिये दिस्समाने एव आकासगता सब्बा जोतियो जलिंसु
तथा ये बुद्धवेनेय्या बोधनेय्यबन्धवा, ते सब्बेपि अनवसेसतो सयमेव भगवता विनीता। ये च सावकवेनेय्या धम्मवेनेय्या च, तेपि सावकादीहि विनीता विनयं गच्छन्ति गमिस्सन्ति चाति यदत्थं भगवता अभिसम्बोधि अभिपत्थिता, तदत्थस्स एकन्तसिद्धिया अभिसम्बोधि तथा अवितथा अनञ्ञथा।
अपिच
तथा तेसं तेसं धम्मानं तथा तथा देसेतब्बप्पकारं तेसं तेसञ्च सत्तानं आसयानुसयचरिताधिमुत्तिं सम्मदेव ओलोकेत्वा
तथा
‘‘अत्थि, भिक्खवे, तदायतनं, यत्थ नेव पथवी न आपो न तेजो न वायो न आकासानञ्चायतनं न विञ्ञाणञ्चायतनं न आकिञ्चञ्ञायतनं न नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं नायं लोको न परो लोको न च उभो चन्दिमसूरिया, तत्रापाहं, भिक्खवे, नेव आगतिं वदामि न गतिं न ठितिं न चुतिं न उपपत्तिं, अप्पतिट्ठं अप्पवत्तं अनारम्मणमेवेतं, एसेवन्तो दुक्खस्सा’’ति (उदा॰ ७१)।
सा सब्बेसम्पि उपादानक्खन्धानं अत्थङ्गमो, सब्बसङ्खारानं समथो, सब्बूपधीनं पटिनिस्सग्गो, सब्बदुक्खानं वूपसमो, सब्बालयानं समुग्घातो, सब्बवट्टानं उपच्छेदो, अच्चन्तसन्तिलक्खणोति यथावुत्तसभावस्स कदाचिपि अविसंवादनतो तथा अवितथा अनञ्ञथा। एवमेता अभिजातिआदिका तथा गतो उपगतो अधिगतो पटिपन्नो पत्तोति तथागतो। एवं भगवा तथा गतोति तथागतो।
कथं तथाविधोति तथागतो? यथाविधा पुरिमका सम्मासम्बुद्धा, अयम्पि भगवा तथाविधो। किं वुत्तं होति? यथाविधा ते भगवन्तो मग्गसीलेन फलसीलेन सब्बेनपि लोकियलोकुत्तरसीलेन, मग्गसमाधिना फलसमाधिना
कथं तथा पवत्तितोति तथागतो? अनञ्ञसाधारणेन इद्धानुभावेन समन्नागतत्ता अत्थप्पटिसम्भिदादीनं उक्कंसपारमिप्पत्तिया अनावरणञाणप्पटिलाभेन च भगवतो कायप्पवत्तियादीनं कत्थचि पटिघाताभावतो यथा रुचि तथा गतं गति गमनं कायवचीचित्तप्पवत्ति एतस्साति तथागतो। एवं तथा पवत्तितोति तथागतो।
कथं तथेहि अगतोति तथागतो? बोधिसम्भारसम्भरणे तप्पटिपक्खप्पवत्तिसङ्खातं नत्थि एतस्स गतन्ति अगतो। सो पनस्स अगतभावो मच्छेरदानपारमिआदीसु अविपरीतं आदीनवानिसंसपच्चवेक्खणादिनयप्पवत्तेहि ञाणेहीति तथेहि ञाणेहि अगतोति तथागतो।
अथ वा किलेसाभिसङ्खारप्पवत्तिसङ्खातं खन्धप्पवत्तिसङ्खातमेव वा पञ्चसुपि गतीसु गतं गमनं एतस्स नत्थीति अगतो। सउपादिसेसअनुपादिसेसनिब्बानप्पत्तिया स्वायमस्स अगतभावो तथेहि अरियमग्गञाणेहीति एवम्पि भगवा तथेहि अगतोति तथागतो।
कथं तथा गतभावेन तथागतो? तथा गतभावेनाति च तथागतस्स सब्भावेन अत्थितायाति अत्थो। को पनेस तथागतो, यस्स अत्थिताय भगवा तथागतोति वुच्चतीति? सद्धम्मो। सद्धम्मो हि अरियमग्गो ताव यथा युगनद्धसमथविपस्सनाबलेन अनवसेसतो किलेसपक्खं समूहनन्तेन समुच्छेदप्पहानवसेन गन्तब्बं
यथा च धम्मो, एवं अरियसङ्घोपि यथा अत्तहिताय परहिताय च पटिपन्नेहि सुविसुद्धं पुब्बभागसमथविपस्सनापटिपदं पुरक्खत्वा तेन तेन मग्गेन गन्तब्बं, तं तं तथा गतोति तथागतो। यथा वा भगवता सच्चपटिच्चसमुप्पादादयो देसिता, तथाव बुद्धत्ता तथा गदनतो च तथागतो। तेनाह सक्को देवराजा – ‘‘तथागतं देवमनुस्सपूजितं, सङ्घं नमस्साम सुवत्थि होतू’’ति। स्वास्स सावकभूतो अत्थीति भगवा तथागतो। एवं तथागतभावेन तथागतोति।
इदम्पि च तथागतस्स तथागतभावदीपने मुखमत्तकमेव, सब्बाकारेन पन तथागतोव तथागतस्स
तत्थेतं वुच्चति –
‘‘यथेव लोके पुरिमा महेसिनो,
सब्बञ्ञुभावं मुनयो इधागता।
तथा अयं सक्यमुनीपि आगतो,
तथागतो वुच्चति तेन चक्खुमा॥
‘‘पहाय
समाधिञाणेहि यथा गता जिना।
पुरातना
तथा गतो तेन तथागतो मतो॥
‘‘तथञ्च धातायतनादिलक्खणं,
सभावसामञ्ञविभागभेदतो।
सयम्भुञाणेन जिनोयमागतो,
तथागतो वुच्चति सक्यपुङ्गवो॥
‘‘तथानि सच्चानि समन्तचक्खुना,
तथा इदप्पच्चयता च सब्बसो।
अनञ्ञनेय्या नयतो विभाविता,
तथा गतो तेन जिनो तथागतो॥
‘‘अनेकभेदासुपि लोकधातुसु,
जिनस्स रूपायतनादिगोचरे।
विचित्तभेदे तथमेव दस्सनं,
तथागतो तेन समन्तलोचनो॥
‘‘यतो
करोति वाचाय नुरूपमत्तनो।
गुणेहि लोकं अभिभुय्यिरीयति,
तथागतो तेनपि लोकनायको॥
‘‘तथा परिञ्ञाय तथाय सब्बसो,
अवेदि लोकं पभवं अतिक्कमि।
गतो च पच्चक्खकिरियाय निब्बुतिं,
अरीयमग्गञ्च गतो तथागतो॥
‘‘तथा पटिञ्ञाय तथाय सब्बसो,
हिताय लोकस्स यतोयमागतो।
तथाय
गतो च तेनापि जिनो तथागतो॥
‘‘तथानि
यथासभावं विसयावबोधतो।
तथाभिजातिप्पभुती तथागतो,
तदत्थसम्पादनतो तथागतो॥
‘‘यथाविधा ते पुरिमा महेसिनो,
तथाविधोयम्पि तथा यथारुचि।
पवत्तवाचा तनुचित्तभावतो,
तथागतो वुच्चति अग्गपुग्गलो॥
‘‘सम्बोधिसम्भारविपक्खतो पुरे,
गतं न संसारगतम्पि तस्स वा।
न चत्थि नाथस्स भवन्तदस्सिनो,
तथेहि तस्मा अगतो तथागतो॥
‘‘तथागतो धम्मवरो महेसिना,
यथा पहातब्बमलं पहीयति।
तथागतो अरियगणोपि सत्थुनो,
तथागतो तेन समङ्गिभावतो’’ति॥
महिद्धिकताति महिद्धिकता। चिरकालसम्भूतेन सुविदूरप्पटिपक्खेन इच्छितत्थनिप्फत्तिहेतुभूतेन महाजुतिकेन पुञ्ञतेजेन समन्नागमो महानुभावता। यत्राति अच्छरियपसंसाकोतुहलहासपसादिको पच्चत्तत्थे निपातो। तेन युत्तत्ता विजायिस्सतीति अनागतकालवचनं, अत्थो पन अतीतकालोयेव। अयञ्हेत्थ अत्थो – या हि नाम अयं सुप्पवासा तथा दुक्खनिमुग्गा किच्छापन्ना भगवतो वचनसमकालमेव सुखिनी अरोगा अरोगं पुत्तं विजायीति। अत्तमनोति सकमनो, भगवति पसादेन किलेसरहितचित्तोति अत्तमनोति वा पीतिसोमनस्सेहि गहितमनो। पमुदितोति पामोज्जेन पीतिसोमनस्सजातोति जातबलवपीतिसोमनस्सो। अथाति पच्छा, ततो कतिपाहस्स अच्चयेन। सत्तभत्तानीति सत्तसु दिवसेसु दातब्बभत्तानि। स्वातनायाति स्वातनपुञ्ञत्थं, यं स्वे बुद्धप्पमुखस्स सङ्घस्स दानवसेन पयिरुपासनवसेन च भविस्सति पुञ्ञं तदत्थं।
अथ खो भगवा आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं आमन्तेसीति कस्मा आमन्तेसि? सुप्पवासाय सामिकस्स पसादरक्खणत्थं। सुप्पवासा पन अचलप्पसादाव, उपासकस्स पन पसादरक्खणं महामोग्गल्लानत्थेरस्स भारो। तेनाह ‘‘तुय्हेसो उपट्ठाको’’ति। तत्थ तुय्हेसोति तुय्हं एसो। तिण्णं धम्मानं पाटिभोगोति मम भोगादीनं तिण्णं धम्मानं अहानिया अविनासाय अय्यो महामोग्गल्लानो यदि पाटिभोगो यदि पतिभू, इतो सत्त दिवसे अतिक्कमित्वा मम सक्का दानं दातुन्ति यदि अय्येन ञातन्ति दीपेति। थेरोपि तस्स तेसु दिवसेसु भोगानं जीवितस्स च अनुपद्दवं पस्सित्वा आह – ‘‘द्विन्नं खो नेसं, आवुसो, धम्मानं पाटिभोगो भोगानञ्च जीवितस्स चा’’ति। सद्धा पनस्स चित्तप्पटिबद्धाति तस्सेव भारं करोन्तो ‘‘सद्धाय पन त्वञ्ञेव पाटिभोगो’’ति आह। अपि च सो उपासको दिट्ठसच्चो, तस्स सद्धाय अञ्ञथाभावो नत्थीति तथा वुत्तं। तेनेव च कारणेन भगवता ‘‘पच्छापि त्वं करिस्ससीति सञ्ञापेही’’ति वुत्तं। उपासकोपि ‘‘करोतु सुप्पवासा कोलियधीता सत्त भत्तानि, पच्छाहं करिस्सामी’’ति अनुजानि।
तञ्च दारकन्ति विजातदिवसतो पट्ठाय एकादसमं दिवसं अतिक्कमित्वा ततो परं सत्ताहं बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं भोजेत्वा सत्तमे दिवसे तं सत्तवस्सिकं दारकं भगवन्तं भिक्खुसङ्घञ्च वन्दापेसि। सत्त मे वस्सानीति सत्त मे संवच्छरानि, अच्चन्तसंयोगवसेन चेतं उपयोगवचनं। लोहितकुम्भियं वुत्थानीति मातुकुच्छियं अत्तनो गब्भवासदुक्खं सन्धाय वदति। अञ्ञानिपि एवरूपानि सत्त पुत्तानीति ‘‘अञ्ञेपि एवरूपे सत्त पुत्ते’’ति वत्तब्बे लिङ्गविपल्लासवसेन वुत्तं ‘‘एवरूपानी’’ति। एवं सत्त वस्सानि गब्भधारणवसेन सत्ताहं मूळ्हगब्भताय च महन्तं दुक्खं
एतमत्थं विदित्वाति एतं सत्तदिवसाधिकानि सत्त संवच्छरानि गब्भधारणादिवसेन पवत्तं इमं उदानन्ति इमं चित्तसुखप्पमत्तो विय पमत्तपुग्गले इट्ठाकारेन वञ्चेत्वा तण्हासिनेहस्स महानत्थकरभावदीपकं उदानं उदानेसि।
तत्थ असातन्ति अमधुरं असुन्दरं अनिट्ठं। सातरूपेनाति इट्ठसभावेन। पियरूपेनाति पियायितब्बभावेन। सुखस्स रूपेनाति सुखसभावेन। इदं वुत्तं होति – यस्मा असातं अप्पियं दुक्खमेव समानं सकलम्पि वट्टगतं सङ्खारजातं अप्पहीनविपल्लासत्ता अयोनिसोमनसिकारेन इट्ठं विय पियं विय सुखं विय च हुत्वा उपट्ठहमानं सतिविप्पवासेन पमत्तपुग्गलं अतिवत्तति अभिभवति अज्झोत्थरति, तस्मा इमम्पि सुप्पवासं पुनपि सत्तक्खत्तुं एवरूपं असातं अप्पियं दुक्खं सातादिपतिरूपकेन दुक्खेन पुत्तसङ्खातपेमवत्थुसुखेन अज्झोत्थरतीति।
अट्ठमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
९. विसाखासुत्तवण्णना
१९. नवमे पुब्बारामेति सावत्थिया पाचीनदिसाभागे अनुराधपुरस्स उत्तमदेवीविहारसदिसे ठाने कारिते आरामे। मिगारमातुपासादेति मिगारमातुया पासादे।
तत्रायं अनुपुब्बिकथा – अतीते सतसहस्सकप्पमत्थके पदुमुत्तरदसबलं एका उपासिका अञ्ञतरं उपासिकं अत्तनो अग्गुपट्ठायिकट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा भगवन्तं निमन्तेत्वा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसतसहस्सस्स दानं दत्वा भगवतो निपच्चकारं कत्वा ‘‘अनागते तुम्हादिसस्स विसाखाति नामं अकंसु। सा यदा भगवा भद्दियनगरं अगमासि, तदा पञ्चहि दारिकासतेहि सद्धिं भगवतो पच्चुग्गमनं कत्वा पठमदस्सनेनेव सोतापन्ना अहोसि।
अपरभागे सावत्थियं मिगारसेट्ठिपुत्तस्स पुण्णवड्ढनकुमारस्स गेहं गता, तत्थ नं ससुरो मिगारसेट्ठि मिगारमाताति वुच्चति। सा अत्तनो महल्लतापसाधनं विस्सज्जेत्वा नवकोटीहि भगवतो भिक्खुसङ्घस्स च वसनत्थाय करीसमत्ते भूमिभागे उपरिभूमियं पञ्चगब्भसतानि हेट्ठाभूमियं पञ्चगब्भसतानीति गब्भसहस्सेहि पटिमण्डितं पासादं कारेसि। तेन वुत्तं ‘‘मिगारमातुपासादे’’ति।
कोचिदेव अत्थोति किञ्चिदेव पयोजनं। रञ्ञेति राजिनि। पटिबद्धोति आयत्तो। विसाखाय ञातिकुलतो मणिमुत्तादिरचितं तादिसं भण्डजातं तस्सा पण्णाकारत्थाय पेसितं, तं ‘‘यथाधिप्पायं न तीरेती’’ति वुत्तो। तत्थ यथाधिप्पायन्ति अधिप्पायानुरूपं। न तीरेतीति न निट्ठापेति। महाउपासिकाय हि राजायत्तसुङ्कमेव रञ्ञो दत्वा इतरं विस्सज्जापेतुं अधिप्पायो, सो रञ्ञा न दिट्ठत्ता एव न तीरितो। हन्दाति वोस्सग्गत्थे निपातो। दिवा दिवस्साति दिवसस्स दिवा, मज्झन्हिके कालेति अत्थो। केनचिदेव करणीयेन द्वीहतीहं राजनिवेसनद्वारं गच्छन्ती तस्स अत्थस्स अनिट्ठितत्ता निरत्थकमेव उपसङ्कमिं ‘‘इध मे, भन्ते’’तिआदिमाह।
एतमत्थन्ति एतं परायत्तताय अधिप्पायासमिज्झनसङ्खातं अत्थं विदित्वा। इमं उदानन्ति इमं पराधीनापराधीनवुत्तीसु आदीनवानिसंसपरिदीपकं उदानं उदानेसि।
तत्थ सब्बं परवसं दुक्खन्ति यं किञ्चि अत्थजातं पयोजनं परवसं परायत्तं अत्तनो इच्छाय निप्फादेतुं असक्कुणेय्यताय दुक्खं दुक्खावहं होतीति अत्थो। सब्बं इस्सरियं सुखन्ति दुविधं इस्सरियं लोकियं लोकुत्तरञ्च। तत्थ लोकियं राजिस्सरियादि चेव लोकियज्झानाभिञ्ञानिब्बत्तं चित्तिस्सरियञ्च, लोकुत्तरं मग्गफलाधिगमनिमित्तं निरोधिस्सरियं। तेसु यं चक्कवत्तिभावपरियोसानं मनुस्सेसु इस्सरियं, यञ्च सक्कादीनं तस्मिं तस्मिं देवनिकाये आधिपच्चभूतं इस्सरियं, तदुभयं यदिपि कम्मानुभावेन यथिच्छितनिप्फत्तिया सुखनिमित्तताय
साधारणे विहञ्ञन्तीति इदं ‘‘सब्बं परवसं दुक्ख’’न्ति इमस्स पदस्स अत्थविवरणं। अयञ्हेत्थ अत्थो – साधारणे पयोजने साधेतब्बे सति तस्स पराधीनताय यथाधिप्पायं अनिप्फादनतो इमे सत्ता विहञ्ञन्ति विघातं आपज्जन्ति किलमन्ति। कस्मा? योगा हि दुरतिक्कमाति यस्मा कामयोगभवयोगदिट्ठियोगअविज्जायोगा अनादिकालभाविता अनुपचितकुसलसम्भारेहि पजहितुं असक्कुणेय्यताय दुरतिक्कमा। एतेसु दिट्ठियोगो पठममग्गेन अतिक्कमितब्बो, कामयोगो ततियमग्गेन। इतरे अग्गमग्गेन। इति अरियमग्गानं दुरधिगमनीयत्ता इमे योगा दुरतिक्कमा। तस्मा कामयोगादिवसेन इच्छितालाभहेतु सत्ता विहञ्ञन्ति, असाधारणे पन चित्तिस्सरिये
अथ वा सब्बं परवसन्ति यं अत्तनो अञ्ञप्पटिबद्धवुत्तिसङ्खातं, तं सब्बं अनिच्चसभावताय दुक्खं। ‘‘यदनिच्चं तं दुक्ख’’न्ति हि वुत्तं। सब्बं इस्सरियन्ति यं सब्बसङ्खतनिस्सटं इस्सरियट्ठानताय इस्सरियन्ति लद्धनामं निब्बानं, तं उपादिसेसादिविभागं सब्बं सुखं। ‘‘निब्बानं परमं सुख’’न्ति (ध॰ प॰ २०३-२०४) हि वुत्तं। साधारणेति एवं दुक्खसुखे ववत्थिते इमे सत्ता बहुसाधारणे दुक्खकारणे निमुग्गा हुत्वा विहञ्ञन्ति। कस्मा? योगा हि दुरतिक्कमाति यस्मा ते सब्बत्थ निमुज्जनस्स हेतुभूता कामयोगादयो दुरतिक्कमा, तस्मा त्वम्पि विसाखे परायत्तमत्थं पत्थेत्वा अलभमाना विहञ्ञसीति अधिप्पायो।
नवमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
१०. भद्दियसुत्तवण्णना
२०. दसमे अनुपियायन्ति एवं नामके नगरे। अम्बवनेति तस्स नगरस्स अविदूरे मल्लराजूनं एकं अम्बवनं अहोसि, तत्थ मल्लराजूहि भगवतो विहारो कारितो, सो ‘‘अम्बवन’’न्त्वेव वुच्चति। अनुपियं गोचरगामं कत्वा तत्थ भगवा विहरति, तेन वुत्तं ‘‘अनुपियायं विहरति अम्बवने’’ति। भद्दियोति तस्स थेरस्स नामं। काळीगोधाय पुत्तोति काळीगोधा नाम साकियानी सक्यराजदेवी अरियसाविका आगतफला विञ्ञातसासना, तस्सा अयं पुत्तो। तस्स पब्बज्जाविधि खन्धके (चूळव॰ ३३०-३३१) आगतोव। सो पब्बजित्वा विपस्सनं पट्ठपेत्वा न चिरस्सेव छळभिञ्ञो अहोसि, तेरसपि धुतङ्गानि समादाय वत्तति। भगवता च ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं उच्चकुलिकानं, यदिदं भद्दियो काळीगोधाय पुत्तो’’ति (अ॰ नि॰ १.१९३) उच्चकुलिकभावे एतदग्गे ठपितो असीतिया सावकानं अब्भन्तरो।
सुञ्ञागारगतोति ‘‘ठपेत्वा गामञ्च गामूपचारञ्च अवसेसं अरञ्ञ’’न्ति वुत्तं अरञ्ञं रुक्खमूलञ्च ठपेत्वा अञ्ञं पब्बतकन्दरादि पब्बजितसारुप्पं निवासट्ठानं अभिक्खणन्ति बहुलं। उदानं उदानेसीति सो हि आयस्मा अरञ्ञे दिवाविहारं उपगतोपि रत्तिवासूपगतोपि येभुय्येन फलसमापत्तिसुखेन निरोधसुखेन च वीतिनामेति, तस्मा तं सुखं सन्धाय पुब्बे अत्तना अनुभूतं सभयं सपरिळाहं रज्जसुखं जिगुच्छित्वा ‘‘अहो सुखं अहो सुख’’न्ति सोमनस्ससहितं ञाणसमुट्ठानं पीतिसमुट्ठानं समुग्गिरति।
सुत्वान नेसं एतदहोसीति नेसं सम्बहुलानं भिक्खूनं तस्स आयस्मतो ‘‘अहो सुखं, अहो सुख’’न्ति उदानेन्तस्स उदानं सुत्वा ‘‘निस्संसयं एस अनभिरतो ब्रह्मचरियं चरती’’ति एवं परिवितक्कितं अहोसि। ते भिक्खू पुथुज्जना तस्स आयस्मतो विवेकसुखं सन्धाय उदानं अजानन्ता ‘‘निस्संसय’’न्तिआदि। तत्थ निस्संसयन्ति असन्देहेन एकन्तेनाति अत्थो। ‘‘यं सो पुब्बे अगारियभूतो समानो’’ति पाळिं वत्वा ‘‘अनुभवी’’ति वचनसेसेन केचि अत्थं वण्णेन्ति, अपरे ‘‘यं सा’’ति पठन्ति, ‘‘यंस पुब्बे अगारियभूतस्सा’’ति पन पाळि। तत्थ यंसाति यं अस्स, सन्धिवसेन हि अकारसकारलोपो ‘‘एवंस ते (म॰ नि॰ १.२३; अ॰ नि॰ ६.५८), पुप्फंसा उप्पज्जी’’तिआदीसु सा तमनुस्सरमानोति सो तं सुखं एतरहि उक्कण्ठनवसेन अनुस्सरन्तो।
ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुन्ति ते सम्बहुला भिक्खू उल्लपनसभावसण्ठिता तस्स अनुग्गहणाधिप्पायेन भगवन्तं एतदवोचुं, न उज्झानवसेन। अञ्ञतरन्ति नामगोत्तेन अपाकटं एकं भिक्खुं। आमन्तेसीति आणापेसि ते भिक्खू सञ्ञापेतुकामो। एवन्ति वचनसम्पटिग्गहे, साधूति अत्थो। पुन एवन्ति पटिञ्ञाय। अभिक्खणं ‘‘अहो सुखं, अहो सुख’’न्ति इमं उदानं उदानेसीति यथा ते भिक्खू वदन्ति, तं एवं तथेवाति अत्तनो उदानं पटिजानाति। किं पन त्वं भद्दियाति कस्मा भगवा पुच्छति, किं तस्स चित्तं न जानातीति अत्थवसन्ति कारणं।
अन्तेपुरेति इत्थागारस्स सञ्चरणट्ठानभूते राजगेहस्स अब्भन्तरे, यत्थ राजा न्हानभोजनसयनादिं कप्पेति। रक्खा सुसंविहिताति आरक्खादिकतपुरिसेहि गुत्ति सुट्ठु समन्ततो विहिता। बहिपि अन्तेपुरेति अड्डकरणट्ठानादिके अन्तेपुरतो बहिभूते राजगेहे। एवं रक्खितो गोपितो सन्तोति एवं राजगेहराजधानिरज्जदेसेसु अन्तो च बहि च अनेकेसु ठानेसु अनेकसतेहि सुसंविहितरक्खावरणगुत्तिया ममेव निब्भयत्थं फासुविहारत्थं रक्खितो गोपितो समानो। भीतोतिआदीनि पदानि अञ्ञमञ्ञवेवचनानि। अथ भीतोति परराजूहि भायमानो। उब्बिग्गोति सकरज्जेपि पकतितो उप्पज्जनकभयुब्बेगेन उब्बिग्गो चलितो। उस्सङ्कीति ‘‘रञ्ञा नाम सब्बकालं अविस्सत्थेन भवितब्ब’’न्ति वचनेन सब्बत्थ अविस्सासवसेन तेसं तेसं किच्चकरणीयानं पच्चयपरिसङ्काय च उद्धमुखं सङ्कमानो। उत्रासीति ‘‘सन्तिकावचरेहिपि अजानन्तस्सेव मे कदाचि अनत्थो भवेय्या’’ति उप्पन्नेन सरीरकम्पं उप्पादनसमत्थेन तासेन उत्रासी। ‘‘उत्रस्तो’’तिपि पठन्ति। विहासिन्ति एवंभूतो हुत्वा विहरिं।
एतरहीति इदानि पब्बजितकालतो पट्ठाय। एकोति असहायो, तेन वूपकट्ठकायतं दस्सेति। अभीतोतिआदीनं पदानं वुत्तविपरियायेन अत्थो वेदितब्बो। भयादिनिमित्तस्स परिग्गहस्स तं निमित्तस्स च किलेसस्स अभावेनेवस्स अभीतादिताति। एतेन चित्तविवेकं दस्सेति अप्पोस्सुक्कोति सरीरगुत्तियं निरुस्सुक्को। पन्नलोमोति लोमहंसुप्पादकस्स छम्भितत्तस्स अभावेन अनुग्गतलोमो। पदद्वयेनपि सेरिविहारं दस्सेति। परदत्तवुत्तोति परेहि दिन्नेन चीवरादिना वत्तमानो, एतेन सब्बसो सङ्गाभावदीपनमुखेन अनवसेसभयहेतुविरहं दस्सेति। मिगभूतेन चेतसाति विस्सत्थविहारिताय मिगस्स विय जातेन चित्तेन। मिगो हि अमनुस्सपथे अरञ्ञे वसमानो
‘‘मिगो अरञ्ञम्हि यथा अबद्धो,
येनिच्छकं गच्छति गोचराय।
विञ्ञू नरो सेरितं पेक्खमानो,
एको चरे खग्गविसाणकप्पो’’ति॥ (सु॰ नि॰ ३९; अप॰ थेर १.१.९५)।
इमं खो अहं, भन्ते, अत्थवसन्ति, भन्ते, भगवा यदिदं मम एतरहि परमं विवेकसुखं फलसमापत्तिसुखं, इदमेव कारणं सम्पस्समानो ‘‘अहो सुखं, अहो सुख’’न्ति उदानं उदानेसिन्ति।
एतमत्थन्ति एतं भद्दियत्थेरस्स इमं उदानन्ति इदं सहेतुकभयसोकविगमानुभावदीपकं उदानं उदानेसि।
तत्थ यस्सन्तरतो न सन्ति कोपाति यस्स अरियपुग्गलस्स अन्तरतो अब्भन्तरे अत्तनो चित्ते चित्तकालुस्सियकरणतो चित्तप्पकोपा रागादयो आघातवत्थुआदिकारणभेदतो अनेकभेदा दोसकोपा एव कोपा न सन्ति मग्गेन पहीनत्ता न विज्जन्ति। अयञ्हि अन्तरसद्दो किञ्चापि ‘‘मञ्च त्वञ्च किमन्तर’’न्तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.२२८) कारणे दिस्सति, ‘‘अन्तरट्ठके हिमपातसमये’’तिआदीसु (महाव॰ ३४६) वेमज्झे, ‘‘अन्तरा च जेतवनं अन्तरा च सावत्थि’’न्तिआदीसु (उदा॰ १३, ४४) विवरे, ‘‘भयमन्तरतो जात’’न्तिआदीसु (इतिवु॰ ८८; महानि॰ ५) चित्ते, इधापि चित्ते एव दट्ठब्बो। तेन वुत्तं ‘‘अन्तरतो अत्तनो चित्ते’’ति।
इतिभवाभवतञ्च वीतिवत्तोति यस्मा भवोति सम्पत्ति, अभवोति विपत्ति। तथा भवोति तं विगतभयन्ति तं एवरूपं यथावुत्तगुणसमन्नागतं खीणासवं चित्तकोपाभावतो इतिभवाभवसमतिक्कमतो च भयहेतुविगमेन विगतभयं, विवेकसुखेन अग्गफलसुखेन च सुखिं, विगतभयत्ता एव असोकं। देवा नानुभवन्ति दस्सनायाति अधिगतमग्गे ठपेत्वा सब्बेपि उपपत्तिदेवा वायमन्तापि चित्तचारदस्सनवसेन दस्सनाय दट्ठुं नानुभवन्ति न अभिसम्भुणन्ति न सक्कोन्ति, पगेव मनुस्सा। सेक्खापि हि पुथुज्जना विय अरहतो चित्तप्पवत्तिं न जानन्ति।
दसमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
निट्ठिता च मुचलिन्दवग्गवण्णना।