४. मेघियवग्गो
१. मेघियसुत्तवण्णना
३१. मेघियवग्गस्स चालिकायन्ति एवं नामके नगरे। तस्स किर नगरस्स द्वारट्ठानं मुञ्चित्वा समन्ततो चलपङ्कं होति, तं चलपङ्कं निस्साय ठितत्ता ओलोकेन्तानं चलमानं विय उपट्ठाति, तस्मा ‘‘चालिका’’ति वुच्चति। चालिके पब्बतेति तस्स नगरस्स अविदूरे एको पब्बतो, सोपि सब्बसेतत्ता कालपक्खउपोसथे ओलोकेन्तानं चलमानो विय उपट्ठाति, तस्मा ‘‘चालिकपब्बतो’’ति सङ्खं गतो। तत्थ भगवतो महन्तं विहारं कारयिंसु, भगवा तदा तं नगरं गोचरगामं कत्वा तस्मिं चालिकपब्बतमहाविहारे विहरति। तेन वुत्तं – ‘‘चालिकायं विहरति चालिके पब्बते’’ति। मेघियोति तस्स थेरस्स नामं। उपट्ठाको होतीति परिचारको होति। भगवतो हि पठमबोधियं उपट्ठाका अनिबद्धा अहेसुं, एकदा नागसमालो, एकदा नागितो, एकदा उपवानो, एकदा सुनक्खत्तो, तदापि मेघियत्थेरोव उपट्ठाको। तेनाह – ‘‘तेन खो पन समयेन आयस्मा मेघियो भगवतो उपट्ठाको होती’’ति।
जन्तुगामन्ति एवं नामकं तस्सेव विहारस्स अपरं गोचरगामं। ‘‘जत्तुगाम’’न्तिपि पाठो। किमिकाळायाति काळकिमीनं बहुलताय ‘‘किमिकाळा’’ति लद्धनामाय नदिया। जङ्घविहारन्ति चिरनिसज्जाय जङ्घासु उप्पन्नकिलमथविनोदनत्थं विचरणं। पासादिकन्ति अविरळरुक्खताय सिनिद्धपत्तताय च पस्सन्तानं पसादमावहतीति पासादिकं। सन्दच्छायताय मनुञ्ञं। अन्तो पविट्ठानं पीतिसोमनस्सजननट्ठेन चित्तं रमेतीति रमणीयं। अलन्ति परियत्तं, युत्तन्तिपि अत्थो। पधानत्थिकस्साति योगेन भावनाय अत्थिकस्स। पधानायाति समणधम्मकरणाय। आगच्छेय्याहन्ति आगच्छेय्यं अहं। थेरेन किर पुब्बे तं ठानं अनुपटिपाटिया पञ्च जातिसतानि रञ्ञा एव सता अनुभूतं उय्यानं अहोसि, तेनस्स दिट्ठमत्तेयेव तत्थ विहरितुं चित्तं नमि। आगमेहि तावाति एककम्हि तावाति इदं पनस्स ‘‘एवमयं गन्त्वापि कम्मे अनिप्फज्जमाने निरासङ्को हुत्वा पेमवसेन पुन आगच्छिस्सती’’ति चित्तमद्दवजननत्थं आह। याव अञ्ञोपि कोचि भिक्खु आगच्छतीति अञ्ञो कोचि भिक्खु मम सन्तिकं याव आगच्छति, ताव आगमेहीति अत्थो। ‘‘कोचि भिक्खु दिस्सती’’तिपि पाठो। ‘‘आगच्छतू’’तिपि पठन्ति, तथा ‘‘दिस्सतू’’ति।
नत्थि किञ्चि उत्तरि करणीयन्ति चतूसु सच्चेसु चतूहि मग्गेहि परिञ्ञादीनं सोळसन्नं किच्चानं कतत्ता, अभिसम्बोधिया वा अधिगतत्ता ततो अञ्ञं उत्तरि करणीयं नाम नत्थि। नत्थि कतस्स वा पतिचयोति कतस्स वा पुन पतिचयोपि नत्थि। न हि भावितमग्गो पुन भावीयति, पहीनकिलेसानं वा पुन पहानेन किच्चं अत्थि। अत्थि कतस्स पतिचयोति मय्हं सन्ताने निप्फादितस्स सीलादिधम्मस्स अरियमग्गस्स अनधिगतत्ता तदत्थं पुन वड्ढनसङ्खातो पतिचयो अत्थि, इच्छितब्बोति अत्थो। पधानन्ति खो मेघिय वदमानं किन्ति वदेय्यामाति ‘‘समणधम्मं करोमी’’ति तं वदमानं मयं अञ्ञं किं नाम वदेय्याम?
दिवाविहारं निसीदीति दिवाविहारत्थाय निसीदि। निसिन्नो च यस्मिं मङ्गलसिलापट्टे पुब्बे अनुपटिपाटिया पञ्च जातिसतानि राजा हुत्वा उय्यानकीळं कीळन्तो विविधनाटकपरिवारो निसिन्नपुब्बो, तस्मिंयेव ठाने निसीदि। अथस्स निसिन्नकालतो पट्ठाय समणभावो विगतो विय अहोसि, राजवेसं गहेत्वा नाटकपरिवारपरिवुतो सेतच्छत्तस्स हेट्ठा महारहे पल्लङ्के निसिन्नो विय जातो। अथस्स तं सम्पत्तिं अस्सादयतो कामवितक्को उदपादि। सो तस्मिंयेव खणे सहोड्ढं गहिते द्वे चोरे आनेत्वा पुरतो ठपिते विय अद्दस। तेसु एकस्स वधं आणापनवसेन ब्यापादवितक्को उप्पज्जि, एकस्स बन्धनं आणापनवसेन विहिंसावितक्को, एवं सो लताजालेन रुक्खो विय मधुमक्खिकाहि मधुघातको विय च अकुसलवितक्केहि परिक्खित्तो सम्परिकिण्णो अहोसि। तं सन्धाय ‘‘अथ खो आयस्मतो मेघियस्सा’’तिआदि वुत्तं।
अच्छरियं वत भोति गरहणच्छरियं नाम किरेतं यथा आयस्मा आनन्दो भगवतो वलियगत्तं दिस्वा अवोच ‘‘अच्छरियं, भन्ते, अब्भुतं, भन्ते’’ति (सं॰ नि॰ ५.५११)। अपरे पन ‘‘तस्मिं समये पुप्फफलपल्लवादीसु लोभवसेन कामवितक्को, खरस्सरानं पक्खिआदीनं सद्दस्सवनेन ब्यापादवितक्को, लेड्डुआदीहि तेसं पटिबाहनाधिप्पायेन विहिंसावितक्को, ‘इधेवाहं वसेय्य’न्ति तत्थ सापेक्खतावसेन कामवितक्को, वनचरके तत्थ तत्थ अन्वासत्ताति अनुलग्गा वोकिण्णा। अत्तनि गरुम्हि च एकत्तेपि बहुवचनं दिस्सति। ‘‘अनुसन्तो’’तिपि पाठो।
येन भगवा तेनुपसङ्कमीति एवं मिच्छावितक्केहि सम्परिकिण्णो कम्मट्ठानसप्पायं कातुं असक्कोन्तो ‘‘इदं वत दिस्वा दीघदस्सी भगवा पटिसेधेसी’’ति सल्लक्खेत्वा ‘‘इमं कारणं दसबलस्स आरोचेस्सामी’’ति निसिन्नासनतो ‘‘इध मय्हं, भन्ते’’तिआदिना अत्तनो पवत्तिं आरोचेसि।
तत्थ येभुय्येनाति बहुलं अभिक्खणं। पापकाति लामका। अकुसलाति अकोसल्लसम्भूता। दुग्गतिसम्पापनट्ठेन वा पापका, कुसलपटिपक्खताय अकुसला। वितक्केति ऊहति आरम्मणं चित्तं अभिनिरोपेतीति वितक्को, कामसहगतो वितक्को कामवितक्को, किलेसकामसम्पयुत्तो वत्थुकामारम्मणो वितक्कोति अत्थो। ब्यापादसहगतो वितक्को ब्यापादवितक्को। विहिंसासहगतो वितक्को विहिंसावितक्को। तेसु कामानं अभिनन्दनवसेन पवत्तो नेक्खम्मपटिपक्खो कामवितक्को, ‘‘इमे सत्ता हञ्ञन्तु वा विनस्सन्तु वा मा वा अहेसु’’न्ति सत्तेसु सम्पदुस्सनवसेन पवत्तो मेत्तापटिपक्खो ब्यापादवितक्को, पाणिलेड्डुदण्डादीहि सत्तानं विहेठेतुकामतावसेन पवत्तो करुणापटिपक्खो विहिंसावितक्को।
कस्मा पनस्स भगवा तत्थ गमनं अनुजानि? ‘‘अननुञ्ञातोपि चायं मं ओहाय गच्छिस्सतेव, ‘परिचारकामताय मञ्ञे भगवा गन्तुं न देती’ति
एवं तस्मिं अत्तनो पवत्तिं आरोचेत्वा निसिन्ने अथस्स भगवा सप्पायं धम्मं देसेन्तो ‘‘अपरिपक्काय, मेघिय, चेतोविमुत्तिया’’तिआदिमाह। तत्थ अपरिपक्कायाति परिपाकं अप्पत्ताय। चेतोविमुत्तियाति किलेसेहि चेतसो विमुत्तिया। पुब्बभागे हि तदङ्गवसेन चेव विक्खम्भनवसेन च किलेसेहि चेतसो विमुत्ति होति, अपरभागे समुच्छेदवसेन चेव पटिपस्सद्धिवसेन च। सायं विमुत्ति हेट्ठा वित्थारतो कथिताव, तस्मा तत्थ वुत्तनयेन वेदितब्बा। तत्थ विमुत्तिपरिपाचनीयेहि धम्मेहि आसये परिपाचिते पबोधिते विपस्सनाय मग्गगब्भं
कतमे पन विमुत्तिपरिपाचनीया धम्मा? सद्धिन्द्रियादीनं विसुद्धिकरणवसेन पन्नरस धम्मा वेदितब्बा। वुत्तञ्हेतं –
‘‘अस्सद्धे पुग्गले परिवज्जयतो, सद्धे पुग्गले सेवतो भजतो पयिरुपासतो, पसादनीये सुत्तन्ते पच्चवेक्खतो
‘‘कुसीते पुग्गले परिवज्जयतो, आरद्धवीरिये पुग्गले सेवतो भजतो पयिरुपासतो, सम्मप्पधाने पच्चवेक्खतो – इमेहि तीहाकारेहि वीरियिन्द्रियं विसुज्झति।
‘‘मुट्ठस्सती पुग्गले परिवज्जयतो, उपट्ठितस्सती पुग्गले सेवतो भजतो पयिरुपासतो, सतिपट्ठाने पच्चवेक्खतो – इमेहि तीहाकारेहि सतिन्द्रियं विसुज्झति।
‘‘असमाहिते पुग्गले परिवज्जयतो, समाहिते पुग्गले सेवतो भजतो पयिरुपासतो, झानविमोक्खे पच्चवेक्खतो – इमेहि तीहाकारेहि समाधिन्द्रियं विसुज्झति।
‘‘दुप्पञ्ञे पुग्गले परिवज्जयतो, पञ्ञवन्ते पुग्गले सेवतो भजतो पयिरुपासतो, गम्भीरञाणचरियं पच्चवेक्खतो – इमेहि तीहाकारेहि पञ्ञिन्द्रियं विसुज्झति।
‘‘इति
अपरेपि पन्नरस धम्मा विमुत्तिपरिपाचनीया – सद्धापञ्चमानि इन्द्रियानि, अनिच्चसञ्ञा दुक्खसञ्ञा अनत्तसञ्ञा पहानसञ्ञा विरागसञ्ञाति इमा पञ्च निब्बेधभागिया ‘‘पञ्च धम्मा परिपाकाय संवत्तन्ती’’ति वत्वा ते वित्थारेन्तो ‘‘इध, मेघिय, भिक्खु कल्याणमित्तो होती’’तिआदिमाह।
तत्थ कल्याणमित्तोति कल्याणो भद्दो सुन्दरो मित्तो एतस्साति कल्याणमित्तो। यस्स सीलादिगुणसम्पन्नो ‘‘अघस्स घाता, हितस्स विधाता’’ति एवं सब्बाकारेन उपकारो मित्तो होति, सो पुग्गलो कल्याणमित्तोव। यथावुत्तेहि कल्याणपुग्गलेहेव सब्बिरियापथेसु सह अयति पवत्तति, न विना तेहीति कल्याणसहायो।कल्याणपुग्गलेसु एव चित्तेन कल्याणसम्पवङ्को। पदत्तयेन कल्याणमित्तसंसग्गे आदरं उप्पादेति।
तत्रिदं कल्याणमित्तलक्खणं – इध कल्याणमित्तो सद्धासम्पन्नो होति सीलसम्पन्नो सुतसम्पन्नो चागसम्पन्नो वीरियसम्पन्नो सतिसम्पन्नो समाधिसम्पन्नो पञ्ञासम्पन्नो। तत्थ सद्धासम्पत्तिया सद्दहति तथागतस्स बोधिं कम्मफलञ्च, तेन सम्मासम्बोधिहेतुभूतं सत्तेसु हितेसितं न परिच्चजति। सीलसम्पत्तिया सब्रह्मचारीनं पियो होति मनापो गरु भावनीयो चोदको पापगरही वत्ता वचनक्खमो, सुतसम्पत्तिया सच्चपटिच्चसमुप्पादादिपटिसंयुत्तानं गम्भीरानं कथानं कत्ता होति, चागसम्पत्तिया अप्पिच्छो होति सन्तुट्ठो पविवित्तो असंसट्ठो, वीरियसम्पत्तिया आरद्धवीरियो होति सत्तानं हितप्पटिपत्तिया, सतिसम्पत्तिया उपट्ठितस्सति होति, समाधिसम्पत्तिया अविक्खित्तो
‘‘पियो गरु भावनीयो, वत्ता च वचनक्खमो।
गम्भीरञ्च कथं कत्ता, नो चट्ठाने नियोजये’’ति॥ (अ॰ नि॰ ७.३७)।
अयं पठमो धम्मो परिपाकाय संवत्ततीति, अयं कल्याणमित्ततासङ्खातो ब्रह्मचरियवासस्स आदिभावतो, सब्बेसञ्च कुसलानं धम्मानं बहुकारताय पधानभावतो च इमेसु पञ्चसु धम्मेसु आदितो वुत्तत्ता पठमो अनवज्जधम्मो अविसुद्धानं सद्धादीनं विसुद्धिकरणवसेन
पुन चपरन्ति पुन च अपरं धम्मजातं। सीलवाति
यथा च सीलवा होति सीलसम्पन्नो, तं दस्सेतुं ‘‘पातिमोक्खसंवरसंवुतो’’तिआदिमाह। तत्थ पातिमोक्खन्ति सिक्खापदसीलं। तञ्हि यो नं पाति रक्खति, तं मोक्खेति मोचेति आपायिकादीहि दुक्खेहीति पातिमोक्खं। संवरणं संवरो, कायवाचाहि अवीतिक्कमो। पातिमोक्खमेव विहरतीति तदनुरूपविहारसमङ्गिभावपरिदीपनं। आचारगोचरसम्पन्नोति हेट्ठा पातिमोक्खसंवरस्स, उपरि विसेसानं योगस्स च उपकारकधम्मपरिदीपनं। अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावीति पातिमोक्खसीलतो अचवनधम्मतापरिदीपनं। समादायाति सिक्खापदानं अनवसेसतो आदानपरिदीपनं। सिक्खतीति सिक्खाय समङ्गिभावपरिदीपनं। सिक्खापदेसूति सिक्खितब्बधम्मपरिदीपनं।
अपरो नयो – किलेसानं बलवभावतो, पापकिरियाय सुकरभावतो, पुञ्ञकिरियाय च दुक्करभावतो बहुक्खत्तुं अपायेसु पतनसीलोति पाती, पुथुज्जनो। अनिच्चताय वा भवादीसु कम्मवेगक्खित्तो घटीयन्तं विय अनवट्ठानेन परिब्भमनतो गमनसीलोति पाती, मरणवसेन वा तम्हि तम्हि सत्तनिकाये अत्तभावस्स पतनसीलोति वा पाती, सत्तसन्तानो चित्तमेव वा। तं पातिनं संसारदुक्खतो मोक्खेतीति पातिमोक्खं। चित्तस्स
अथ
अथ वा पातेति विनिपातेति दुक्खेहीति पाति, चित्तं। वुत्तञ्हि ‘‘चित्तेन निय्यती लोको, चित्तेन परिकस्सती’’ति (सं॰ नि॰ १.६२)। तस्स पातिनो मोक्खो एतेनाति पातिमोक्खो। पतति वा एतेन अपायदुक्खे संसारदुक्खे चाति पाति, तण्हादिसंकिलेसा। वुत्तञ्हि – ‘‘तण्हा जनेति पुरिसं (सं॰ नि॰ १.५५-५७), तण्हादुतियो पुरिसो’’ति (इतिवु॰ १५, १०५) चादि। ततो पातितो मोक्खोति पातिमोक्खो।
अथ
अथ वा सब्बलोकाधिपतिभावतो धम्मिस्सरो भगवा पतीति वुच्चति, मुच्चति एतेनाति मोक्खो। पतिनो मोक्खो तेन पञ्ञत्तत्ताति पतिमोक्खो, पतिमोक्खो एव पातिमोक्खो। सब्बगुणानं वा तम्मूलभावतो उत्तमट्ठेन पति च, सो यथावुत्तट्ठेन मोक्खो चाति पतिमोक्खो, पतिमोक्खो एव पातिमोक्खो। तथा हि वुत्तं ‘‘पातिमोक्खन्तिआदिमेतं मुखमेत’’न्ति वित्थारो।
अथ वा पइति पकारे, अतीति अच्चन्तत्थे निपातो, तस्मा पकारेहि अच्चन्तं मोक्खेतीति पातिमोक्खं। इदञ्हि सीलं सयं तदङ्गवसेन, समाधिसहितं पञ्ञासहितञ्च विक्खम्भनवसेन समुच्छेदवसेन च अच्चन्तं मोक्खेति मोचेतीति पातिमोक्खं। पति मोक्खोति वा पतिमोक्खो, तम्हा तम्हा वीतिक्कमदोसतो पच्चेकं मोक्खोति अत्थो। पतिमोक्खो
संवरति पिदहति एतेनाति संवरो, पातिमोक्खमेव संवरो पातिमोक्खसंवरो। अत्थतो पन ततो ततो वीतिक्कमितब्बतो विरतियो चेतना च। तेन पातिमोक्खसंवरेन उपेतो समन्नागतो पातिमोक्खसंवरसंवुतोति वुत्तो। वुत्तञ्हेतं विभङ्गे –
‘‘इमिना
विहरतीति इरियापथविहारेन विहरति इरीयति वत्तति।
आचारगोचरसम्पन्नोति वेळुदानादिमिच्छाजीवस्स कायपागब्भियादीनञ्च अकरणेन सब्बसो अनाचारं वज्जेत्वा ‘‘कायिको अवीतिक्कमो वाचसिको अवीतिक्कमो कायिकवाचसिको अवीतिक्कमो’’ति एवं वुत्तभिक्खुसारुप्पआचारसम्पत्तिया, वेसियादिअगोचरं वज्जेत्वा पिण्डपातादिअत्थं उपसङ्कमितुं युत्तट्ठानसङ्खातेन गोचरेन च सम्पन्नत्ता आचारगोचरसम्पन्नो।
अपिच यो भिक्खु सत्थरि सगारवो सप्पतिस्सो सब्रह्मचारीसु सगारवो सप्पतिस्सो हिरोत्तप्पसम्पन्नो सुनिवत्थो सुपारुतो पासादिकेन अभिक्कन्तेन पटिक्कन्तेन आलोकितेन विलोकितेन समिञ्जितेन पसारितेन इरियापथसम्पन्नो इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो भोजने मत्तञ्ञू जागरियमनुयुत्तो सतिसम्पजञ्ञेन समन्नागतो अप्पिच्छो सन्तुट्ठो पविवित्तो असंसट्ठो आभिसमाचारिकेसु सक्कच्चकारी गरुचित्तीकारबहुलो विहरति, अयं वुच्चति आचारसम्पन्नो।
गोचरो पन उपनिस्सयगोचरो आरक्खगोचरो उपनिबन्धगोचरोति तिविधो। तत्थ यो दसकथावत्थुगुणसमन्नागतो वुत्तलक्खणो कल्याणमित्तो, यं निस्साय असुतं सुणाति, सुतं परियोदापेति, कङ्खं वितरति, दिट्ठिं उजुं करोति, चित्तं पसादेति, यञ्च अनुसिक्खन्तो सद्धाय वड्ढति उपनिस्सयगोचरो।
यो आरक्खगोचरो।
उपनिबन्धगोचरो
‘‘को च, भिक्खवे, भिक्खुनो गोचरो सको पेत्तिको विसयो, यदिदं चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति (सं॰ नि॰ ५.३७२)।
तत्थ उपनिस्सयगोचरस्स पुब्बे वुत्तत्ता इतरेसं वसेनेत्थ गोचरो वेदितब्बो। इति यथावुत्ताय आचारसम्पत्तिया, इमाय च गोचरसम्पत्तिया समन्नागतत्ता आचारगोचरसम्पन्नो।
अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावीति अप्पमत्तकत्ता अणुप्पमाणेसु अस्सतिया असञ्चिच्च आपन्नसेखियअकुसलचित्तुप्पादादिभेदेसु वज्जेसु भयदस्सनसीलो। यो हि भिक्खु परमाणुमत्तं वज्जं अट्ठसट्ठियोजनपमाणाधिकयोजनसतसहस्सुब्बेधसिनेरुपब्बतराजसदिसं कत्वा पस्सति, योपि सब्बलहुकं दुब्भासितमत्तं पाराजिकसदिसं कत्वा पस्सति, अयम्पि अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावी नाम। समादाय सिक्खति सिक्खापदेसूति यंकिञ्चि सिक्खापदेसु सिक्खितब्बं, तं सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं अनवसेसं सम्मा आदियित्वा सिक्खति, पवत्तति परिपूरेतीति अत्थो।
अभिसल्लेखिकाति अतिविय किलेसानं सल्लेखनी, तेसं तनुभावाय पहानाय युत्तरूपा। चेतोविवरणसप्पायाति चेतसो पटिच्छादकानं नीवरणानं दूरीभावकरणेन चेतोविवरणसङ्खातानं समथविपस्सनानं सप्पाया, समथविपस्सनाचित्तस्सेव वा विवरणाय पाकटीकरणाय वा सप्पाया उपकारिकाति चेतोविवरणसप्पाया।
इदानि ‘‘एकन्तनिब्बिदाया’’तिआदि वुत्तं। तत्थ एकन्तनिब्बिदायाति एकंसेनेव वट्टदुक्खतो निब्बिन्दनत्थाय। विरागाय निरोधायाति तस्सेव विरज्जनत्थाय च निरुज्झनत्थाय उपसमायाति सब्बकिलेसूपसमाय। अभिञ्ञायाति सब्बस्सापि अभिञ्ञेय्यस्स अभिजाननाय। सम्बोधायाति चतुमग्गसम्बोधाय। निब्बानायाति अनुपादिसेसनिब्बानाय। एतेसु हि आदितो तीहि पदेहि विपस्सना वुत्ता, द्वीहि मग्गो, द्वीहि निब्बानं वुत्तं। समथविपस्सना आदिं
इदानि तं कथं विभजित्वा दस्सेन्तो ‘‘अप्पिच्छकथा’’तिआदिमाह। तत्थ अप्पिच्छोति न इच्छो, तस्स कथा अप्पिच्छकथा, अप्पिच्छभावप्पटिसंयुत्ता कथा वा अप्पिच्छकथा। एत्थ च अत्रिच्छो पापिच्छो महिच्छो अप्पिच्छोति इच्छावसेन चत्तारो पुग्गला। तेसु अत्तना यथालद्धेन लाभेन अतित्तो उपरूपरि लाभं इच्छन्तो अत्रिच्छो नाम। यं सन्धाय वुत्तं –
‘‘चतुब्भि अट्ठज्झगमा, अट्ठभि चापि सोळस।
सोळसभि च द्वत्तिंस, अत्रिच्छं चक्कमासदो।
इच्छाहतस्स पोसस्स, चक्कं भमति मत्थके’’ति॥ (जा॰ १.५.१०३)।
‘‘अत्रिच्छा अतिलोभेन, अतिलोभमदेन चा’’ति च॥ (जा॰ १.२.१६८)।
लाभसक्कारसिलोकनिकामयताय असन्तगुणसम्भावनाधिप्पायो पापिच्छो। यं सन्धाय वुत्तं –
‘‘तत्थ कतमा कुहना? लाभसक्कारसिलोकसन्निस्सितस्स पापिच्छस्स इच्छापकतस्स पच्चयप्पटिसेवनसङ्खातेन वा सामन्तजप्पितेन वा इरियापथस्स वा अठपना’’तिआदि (विभ॰ ८६१)।
सन्तगुणसम्भावनाधिप्पायो महिच्छो। यं सन्धाय वुत्तं –
‘‘इधेकच्चो सद्धो समानो ‘सद्धोति मं जनो जानातू’ति इच्छति, सीलवा समानो ‘सीलवाति मं जनो जानातू’ति इच्छती’’तिआदि (विभ॰ ८५१)।
दुत्तप्पियताय हिस्स विजातमातापि चित्तं गहेतुं न सक्कोति। तेनेतं वुच्चति –
‘‘अग्गिक्खन्धो
सकटेहि पच्चये देन्तु, तयोपेते अतप्पिया’’ति॥
एते
स्वायं पच्चयप्पिच्छो धुतङ्गप्पिच्छो परियत्तिअप्पिच्छो अधिगमप्पिच्छोति चतुब्बिधो। तत्थ चतूसु पच्चयेसु अप्पिच्छो पच्चयदायकं देय्यधम्मं अत्तनो थामञ्च ओलोकेत्वा सचेपि हि देय्यधम्मो बहु होति, दायको अप्पं दातुकामो, दायकस्स वसेन अप्पमेव गण्हाति। देय्यधम्मो चे अप्पो, दायको बहुं दातुकामो, देय्यधम्मस्स वसेन अप्पमेव गण्हाति। देय्यधम्मोपि चे बहु, दायकोपि बहुं दातुकामो, अत्तनो थामं ञत्वा पमाणयुत्तमेव गण्हाति। एवरूपो हि भिक्खु अनुप्पन्नं लाभं उप्पादेति, उप्पन्नं लाभं थावरं करोति, दायकानं चित्तं आराधेति। धुतङ्गसमादानस्स पन अत्तनि अत्थिभावं न जानापेतुकामो धुतङ्गप्पिच्छो। यो अत्तनो बहुस्सुतभावं जानापेतुं न इच्छति, अयं परियत्तिअप्पिच्छो। यो पन सोतापन्नादीसु अञ्ञतरो हुत्वा सब्रह्मचारीनम्पि अत्तनो सोतापन्नादिभावं जानापेतुं न इच्छति, अयं अधिगमप्पिच्छो। एवमेतेसं अप्पिच्छानं या अप्पिच्छता, तस्सा सद्धिं सन्दस्सनादिविधिना अनेकाकारवोकारआनिसंसविभावनवसेन, तप्पटिपक्खस्स अत्रिच्छादिभेदस्स इच्छाचारस्स आदीनवविभावनवसेन च पवत्ता कथा अप्पिच्छकथा।
सन्तुट्ठिकथाति सन्तुट्ठीति सकेन अत्तना लद्धेन तुट्ठि सन्तुट्ठि। अथ वा विसमं पच्चयिच्छं पहाय समं तुट्ठि, सन्तुट्ठि। सन्तेन वा विज्जमानेन तुट्ठि सन्तुट्ठि। वुत्तञ्चेतं –
‘‘अतीतं नानुसोचन्तो, नप्पजप्पमनागतं।
पच्चुप्पन्नेन यापेन्तो, सन्तुट्ठोति पवुच्चती’’ति॥
सम्मा वा ञायेन भगवता अनुञ्ञातविधिना पच्चयेहि तुट्ठि सन्तुट्ठि। अत्थतो इतरीतरपच्चयसन्तोसो
तत्रायं पभेदवण्णना – इध भिक्खु चीवरं लभति सुन्दरं वा असुन्दरं वा, सो तेनेव यापेति, अञ्ञं न पत्थेति, लभन्तोपि न गण्हाति, अयमस्स चीवरे यथालाभसन्तोसो। अथ पन पकतिदुब्बलो वा होति आबाधजराभिभूतो वा, गरुं चीवरं पारुपन्तो किलमति, सो सभागेन भिक्खुना सद्धिं तं परिवत्तेत्वा लहुकेन यापेन्तोपि सन्तुट्ठोव होति, अयमस्स चीवरे यथाबलसन्तोसो। अपरो पट्टचीवरादीनं अञ्ञतरं महग्घचीवरं लभित्वा ‘‘इदं थेरानं चिरपब्बजितानं, इदं बहुस्सुतानं अनुरूपं, इदं गिलानानं दुब्बलानं, इदं अप्पलाभीनं वा होतू’’ति तेसं दत्वा अत्तना सङ्कारकूटादितो नन्तकानि उच्चिनित्वा सङ्घाटिं कत्वा तेसं वा पुराणचीवरानि गहेत्वा धारेन्तोपि सन्तुट्ठोव होति, अयमस्स चीवरे यथासारुप्पसन्तोसो।
इध पन भिक्खु पिण्डपातं लभति लूखं वा पणीतं वा, सो तेनेव यापेति, अञ्ञं न पत्थेति, लभन्तोपि न गण्हाति, अयमस्स पिण्डपाते यथालाभसन्तोसो। अथ पन आबाधिको होति, लूखं पकतिविरुद्धं वा ब्याधिविरुद्धं वा पिण्डपातं भुञ्जित्वा गाळ्हं रोगातङ्कं पापुणाति, सो सभागस्स भिक्खुनो दत्वा तस्स हत्थतो सप्पायभोजनं भुञ्जित्वा समणधम्मं करोन्तोपि सन्तुट्ठोव होति, अयमस्स पिण्डपाते यथाबलसन्तोसो यथासारुप्पसन्तोसो।
इध पन भिक्खुनो सेनासनं पापुणाति मनापं वा अमनापं वा अन्तमसो तिणकुटिकापि तिणसन्थारकम्पि, सो तेनेव सन्तुस्सति, पुन अञ्ञं सुन्दरतरं वा पापुणाति, तं न गण्हाति, अयमस्स सेनासने यथालाभसन्तोसो। अथ पन आबाधिको होति दुब्बलो वा, सो ब्याधिविरुद्धं वा पकतिविरुद्धं वा सेनासनं लभति, यत्थस्स वसतो अफासु होति, सो तं सभागस्स भिक्खुनो दत्वा तस्स सन्तके सप्पायसेनासने वसित्वा समणधम्मं करोन्तोपि सन्तुट्ठोव होति, अयमस्स यथाबलसन्तोसो। अपरो सुन्दरं सेनासनं पत्तम्पि न सम्पटिच्छति ‘‘पणीतसेनासनं पमादट्ठान’’न्ति, महापुञ्ञताय वा लेणमण्डपकूटागारादीनि पणीतसेनासनानि लभति, सो तानि चीवरादीनि विय चिरपब्बजितादीनं यथासारुप्पसन्तोसो।
इध पन भिक्खु भेसज्जं लभति लूखं वा पणीतं वा, सो तेनेव तुस्सति, अञ्ञं न पत्थेति, लभन्तोपि न गण्हाति, अयमस्स गिलानपच्चये यथालाभसन्तोसो। अथ पन तेलेन अत्थिको फाणितं लभति, सो तं सभागस्स भिक्खुनो दत्वा, तस्स हत्थतो तेलं गहेत्वा, भेसज्जं कत्वा समणधम्मं करोन्तोपि सन्तुट्ठोव होति, अयमस्स गिलानपच्चये यथाबलसन्तोसो। अपरो महापुञ्ञो बहुं तेलमधुफाणितादिपणीतभेसज्जं लभति, सो तं चीवरादीनि विय चिरपब्बजितादीनं दत्वा तेसं आभतेन येन केनचि भेसज्जं करोन्तोपि सन्तुट्ठोव होति। यो पन एकस्मिं भाजने मुत्तहरीतकं, एकस्मिं चतुमधुरं ठपेत्वा ‘‘गण्हथ, भन्ते, यदिच्छसी’’ति वुच्चमानो सचस्स तेसु अञ्ञतरेनपि रोगो वूपसम्मति यथासारुप्पसन्तोसो।
सो एवंपभेदो सब्बोपि सन्तोसो सन्तुट्ठीति पवुच्चति। तेन वुत्तं ‘‘अत्थतो इतरीतरपच्चयसन्तोसो’’ति। इतरीतरसन्तुट्ठिया सद्धिं सन्दस्सनादिविधिना आनिसंसविभावनवसेन, तप्पटिपक्खस्स अत्रिच्छतादिभेदस्स इच्छापकतत्तस्स आदीनवविभावनवसेन च पवत्ता कथा सन्तुट्ठिकथा। इतो परासुपि कथासु एसेव नयो, विसेसमत्तमेव वक्खाम।
पविवेककथाति एत्थ कायविवेको चित्तविवेको उपधिविवेकोति तयो विवेका। तेसु एको गच्छति, एको तिट्ठति, एको निसीदति, एको सेय्यं कप्पेति, एको गामं पिण्डाय पविसति, एको कायविवेको नाम। अट्ठ समापत्तियो पन चित्तविवेको नाम। निब्बानं उपधिविवेको नाम। वुत्तञ्हेतं –
‘‘कायविवेको च विवेकट्ठकायानं नेक्खम्माभिरतानं, चित्तविवेको च परिसुद्धचित्तानं परमवोदानप्पत्तानं, उपधिविवेको च निरुपधीनं पुग्गलानं विसङ्खारगतान’’न्ति (महानि॰ ५७)।
विवेकोयेव पविवेककथा।
असंसग्गकथाति एत्थ सवनसंसग्गो दस्सनसंसग्गो समुल्लपनसंसग्गो सम्भोगसंसग्गो कायसंसग्गोति पञ्च संसग्गा। तेसु इधेकच्चो भिक्खु सुणाति ‘‘असुकस्मिं गामे वा निगमे वा इत्थी अभिरूपा दस्सनीया पासादिका परमाय वण्णपोक्खरताय समन्नागता’’ति, सो तं सुत्वा सवनसंसग्गो नाम। न हेव खो भिक्खु सुणाति, अपिच खो सामं पस्सति इत्थिं अभिरूपं दस्सनीयं पासादिकं परमाय वण्णपोक्खरताय समन्नागतं, सो तं दिस्वा संसीदति विसीदति, न सक्कोति ब्रह्मचरियं सन्धारेतुं, सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति, एवं विसभागारम्मणदस्सनेन उप्पन्नकिलेससन्थवो दस्सनसंसग्गो नाम। दिस्वा पन अञ्ञमञ्ञं आलापसल्लापवसेन उप्पन्नो किलेससन्थवो समुल्लपनसंसग्गो नाम। सहजग्घनादीनिपि एतेनेव सङ्गण्हाति। अत्तनो पन सन्तकं यंकिञ्चि मातुगामस्स दत्वा वा अदत्वा वा तेन दिन्नस्स वनभङ्गियादिनो परिभोगवसेन उप्पन्नकिलेससन्थवो सम्भोगसंसग्गो नाम। मातुगामस्स हत्थग्गाहादिवसेन उप्पन्नकिलेससन्थवो कायसंसग्गो नाम। योपि चेस –
‘‘गिहीहि संसट्ठो विहरति अननुलोमिकेन संसग्गेन सहसोकी सहनन्दी सुखितेसु सुखितो, दुक्खितेसु दुक्खितो
एवं वुत्तो अननुलोमिको गिहिसंसग्गो, यो च सब्रह्मचारीहिपि किलेसुप्पत्तिहेतुभूतो संसग्गो, तं सब्बं पहाय य्वायं संसारे थिरतरं संवेगं, सङ्खारेसु तिब्बं भयसञ्ञं, सरीरे पटिकूलसञ्ञं, सब्बाकुसलेसु जिगुच्छापुब्बङ्गमं हिरोत्तप्पं, सब्बकिरियासु सतिसम्पजञ्ञन्ति सब्बं पच्चुपट्ठपेत्वा कमलदले जलबिन्दु विय सब्बत्थ अलग्गभावो, अयं सब्बसंसग्गप्पटिपक्खताय असंसग्गो। तप्पटिसंयुत्ता कथा असंसग्गकथा।
वीरियारम्भकथाति एत्थ वीरस्स भावो, कम्मन्ति वा वीरियं, विधिना ईरयितब्बं पवत्तेतब्बन्ति वा वीरियं, वीरियञ्च तं अकुसलानं धम्मानं पहानाय कुसलानं धम्मानं वीरियारम्भकथा।
सीलकथादीसु दुविधं सीलं लोकियं लोकुत्तरञ्च। तत्थ लोकियं पातिमोक्खसंवरादि चतुपारिसुद्धिसीलं, लोकुत्तरं मग्गसीलं फलसीलञ्च। तथा विपस्सनाय पादकभूता सह उपचारेन अट्ठ समापत्तियो लोकियो समाधि, मग्गसम्पयुत्तो पनेत्थ लोकुत्तरो समाधि नाम। तथा पञ्ञापि लोकिया सुतमया चिन्तामया झानसम्पयुत्ता विपस्सनाञाणञ्च। विसेसतो पनेत्थ विपस्सनापञ्ञा गहेतब्बा, लोकुत्तरा मग्गपञ्ञा फलपञ्ञा च। विमुत्तीपि अरियफलविमुत्ति निब्बानञ्च। अपरे पन तदङ्गविक्खम्भनसमुच्छेदविमुत्तीनम्पि वसेनेत्थ अत्थं वण्णेन्ति। विमुत्तिञाणदस्सनम्पि एकूनवीसतिविधं पच्चवेक्खणञाणं। इति इमेसं सीलादीनं सीलादिकथा नाम।
एत्थ च ‘‘अत्तना च अप्पिच्छो होति, अप्पिच्छकथञ्च परेसं कत्ता’’ति (म॰ नि॰ १.२५२; अ॰ नि॰ १०.७०) ‘‘सन्तुट्ठो होति इतरीतरेन चीवरेन, इतरीतरचीवरसन्तुट्ठिया च वण्णवादी’’ति (सं॰ नि॰ २.१४४; चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२८) च आदिवचनतो सयञ्च अप्पिच्छतादिगुणसमन्नागतेन परेसम्पि तदत्थाय हितज्झासयेन पवत्तेतब्बा तथारूपी कथा, या इध अभिसल्लेखिकादिभावेन विसेसेत्वा वुत्ता अप्पिच्छकथादीति वेदितब्बा। कारकस्सेव हि कथा विसेसतो अधिप्पेतत्थसाधिनी। तथा हि वक्खति ‘‘कल्याणमित्तस्सेतं, मेघिय, भिक्खुनो पाटिकङ्खं…पे॰
एवरूपायाति ईदिसाय, यथावुत्ताय। निकामलाभीति यथिच्छितलाभी यथारुचिलाभी, सब्बकालं इमा कथा सोतुं विचारेतुञ्च यथासुखं लभन्तो। अकिच्छलाभीति निद्दुक्खलाभी। अकसिरलाभीति विपुललाभी।
आरद्धवीरियोति पग्गहितवीरियो। अकुसलानं धम्मानं पहानायाति अकोसल्लसम्भूतट्ठेन अकुसलानं कुसलानं धम्मानन्ति कुच्छितानं सलनादिअत्थेन अनवज्जट्ठेन च कुसलानं सहविपस्सनानं मग्गफलधम्मानं। उपसम्पदायाति सम्पादनाय, अत्तनो सन्ताने उप्पादनाय। थामवाति उस्सोळ्हिसङ्खातेन वीरियथामेन समन्नागतो। दळ्हपरक्कमोति थिरपरक्कमो असिथिलवीरियो। अनिक्खित्तधुरोति अनोरोहितधुरो अनोसक्कितवीरियो।
पञ्ञवाति विपस्सनापञ्ञाय पञ्ञवा। उदयत्थगामिनियाति पञ्चन्नं खन्धानं उदयञ्च वयञ्च पटिविज्झन्तिया। अरियायाति विक्खम्भनवसेन किलेसेहि आरका दूरे ठिताय निद्दोसाय। निब्बेधिकायाति निब्बेधभागियाय। सम्मा दुक्खक्खयगामिनियाति वट्टदुक्खस्स खेपनतो ‘‘दुक्खक्खयो’’ति लद्धनामं अरियमग्गं सम्मा हेतुना ञायेन गच्छन्तिया।
इमेसु च पन पञ्चसु धम्मेसु सीलं वीरियं पञ्ञा च योगिनो अज्झत्तिकं अङ्गं, इतरद्वयं बाहिरं अङ्गं। तथापि कल्याणमित्तसन्निस्सयेनेव सेसं ‘‘कल्याणमित्तस्सेतं, मेघिय, भिक्खुनो पाटिकङ्ख’’न्तिआदिना देसनं वड्ढेति। तत्थ पाटिकङ्खन्ति एकंसेन इच्छितब्बं, अवस्संभावीति अत्थो। यन्ति किरियापरामसनं। इदं वुत्तं होति – ‘‘सीलवा भविस्सती’’ति एत्थ यदेतं कल्याणमित्तस्स भिक्खुनो सीलवन्तताय भवनं सीलसम्पन्नत्तं, तस्स भिक्खुनो सीलसम्पन्नत्ता एतं तस्स पाटिकङ्खं, अवस्संभावी एकंसेनेव तस्स तत्थ नियोजनतोति अधिप्पायो। पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरिस्सतीतिआदीसुपि एसेव नयो।
एवं ‘‘तेन च पन, मेघिय, भिक्खुना इमेसु पञ्चसु धम्मेसु पतिट्ठाय चत्तारो धम्मा उत्तरि भावेतब्बा’’तिआदिमाह। तत्थ तेनाति एवं कल्याणमित्तसन्निस्सयेन यथावुत्तसीलादिगुणसमन्नागतेन। तेनेवाह ‘‘इमेसु पञ्चसु धम्मेसु पतिट्ठाया’’ति। उत्तरीति आरद्धतरुणविपस्सनस्स रागादिपरिस्सया चे उप्पज्जेय्युं, तेसं विसोधनत्थं ततो उद्धं चत्तारो धम्मा भावेतब्बा उप्पादेतब्बा वड्ढेतब्बा च।
असुभाति रागस्स पहानायाति कामरागस्स पजहनत्थाय। अयमत्थो सालिलायकोपमाय विभावेतब्बो – एको हि पुरिसो असितं गहेत्वा कोटितो पट्ठाय सालिखेत्ते सालियो लायति, अथस्स वतिं भिन्दित्वा गावो पविसिंसु। सो असितं ठपेत्वा, यट्ठिं आदाय, तेनेव मग्गेन गावो नीहरित्वा, वतिं पाकतिकं कत्वा, पुन असितं गहेत्वा सालियो लायि। तत्थ सालिखेत्तं विय बुद्धसासनं दट्ठब्बं, सालिलायको विय योगावचरो, असितं विय पञ्ञा, लायनकालो विय विपस्सनाय कम्मकरणकालो, यट्ठि विय असुभकम्मट्ठानं, वति विय संवरो
मेत्ताति ब्यापादस्स पहानायाति वुत्तनयेनेव उप्पन्नकोपस्स पजहनत्थाय। आनापानस्सतीति सोळसवत्थुका आनापानस्सति। वितक्कुपच्छेदायाति वुत्तनयेनेव उप्पन्नानं वितक्कानं उपच्छेदनत्थाय। अस्मिमानसमुग्घातायाति अस्मीति उप्पज्जनकस्स नवविधस्स मानस्स समुच्छेदनत्थाय। अनिच्चसञ्ञिनोति हुत्वा अभावतो उदयब्बयवन्ततो पभङ्गुतो तावकालिकतो निच्चप्पटिपक्खतो च ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति (ध॰ प॰ २७७; चूळनि॰ हेमकमाणवपुच्छानिद्देस ५६) पवत्तअनिच्चानुपस्सनावसेन अनिच्चसञ्ञिनो। अनत्तसञ्ञा सण्ठातीति असारकतो अवसवत्तनतो परतो रित्ततो तुच्छतो सुञ्ञतो च ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति (ध॰ प॰ २७९; चूळनि॰ हेमकमाणवपुच्छानिद्देस ५६) एवं पवत्ता अनत्तानुपस्सनासङ्खाता अनत्तसञ्ञा चित्ते सण्ठहति, अतिदळ्हं पतिट्ठाति। अनिच्चलक्खणे हि दिट्ठे अनत्तलक्खणं दिट्ठमेव होति। तीसु हि लक्खणेसु एकस्मिं दिट्ठे इतरद्वयं दिट्ठमेव होति। तेन वुत्तं – ‘‘अनिच्चसञ्ञिनो हि, मेघिय, अनत्तसञ्ञा सण्ठाती’’ति। अनत्तलक्खणे दिट्ठे अस्मीति उप्पज्जनकमानो सुप्पजहोव होतीति आह – ‘‘अनत्तसञ्ञी अस्मिमानसमुग्घातं पापुणाती’’ति दिट्ठेव धम्मे निब्बानन्ति दिट्ठेयेव धम्मे इमस्मिंयेव अत्तभावे अपच्चयपरिनिब्बानं पापुणाति। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पन असुभादिभावनानयो विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.१०२) वुत्तनयेन गहेतब्बो।
एतमत्थं विदित्वाति एतं आयस्मतो मेघियस्स मिच्छावितक्कचोरेहि कुसलभण्डुपच्छेदसङ्खातं अत्थं जानित्वा। इमं उदानन्ति इमं कामवितक्कादीनं अविनोदने विनोदने च आदीनवानिसंसदीपकं उदानं उदानेसि।
तत्थ खुद्दाति हीना लामका। वितक्काति कामवितक्कादयो तयो पापवितक्का। ते हि सब्बवितक्केहि पतिकिट्ठताय इध खुद्दाति वुत्ता ‘‘न च खुद्दमाचरे’’तिआदीसु (खु॰ पा॰ ९.३; सु॰ नि॰ १४५) विय। सुखुमाति ञातिवितक्कादयो अधिप्पेता। ञातिवितक्को जनपदवितक्को अमरावितक्को परानुद्दयताय पटिसंयुत्तो वितक्को लाभसक्कारसिलोकपटिसंयुत्तो वितक्को अनवञ्ञत्तिपटिसंयुत्तो वितक्कोति एते हि वितक्का कामवितक्कादयो विय अनुगताति चित्तेन अनुवत्तिता। वितक्के हि उप्पज्जमाने चित्तं तदनुगतमेव होति तस्स आरम्मणाभिनिरोपनतो। ‘‘अनुग्गता’’तिपि पाळि, अनुउट्ठिताति अत्थो। मनसो उप्पिलावाति चेतसो उप्पिलावितत्तकरा।
एते अविद्वा मनसो वितक्केति एते कामवितक्कादिके मनोवितक्के अस्सादादीनवनिस्सरणतो ञाततीरणपहानपरिञ्ञाहि यथाभूतं अजानन्तो। हुरा हुरं धावति भन्तचित्तोति अप्पहीनमिच्छावितक्कत्ता अनवट्ठितचित्तो ‘‘कदाचि रूपे, कदाचि सद्दे’’तिआदिना तस्मिं तस्मिं आरम्मणे अस्सादादिवसेन अपरापरं धावति परिब्भमति। अथ वा हुरा हुरं धावति भन्तचित्तोति अपरिञ्ञातवितक्कत्ता तन्निमित्तानं अविज्जातण्हानं वसेन परिब्भमनमानसो इधलोकतो परलोकं आदाननिक्खेपेहि अपरापरं धावति संसरतीति अत्थो।
एते च विद्वा मनसो वितक्केति एते यथावुत्तप्पभेदे कामवितक्कादिके मनोवितक्के अस्सादादितो यथाभूतं जानन्तो। आतापियोति वीरियवा। संवरतीति पिदहति। सतिमाति सतिसम्पन्नो। अनुग्गतेति दुल्लभवसेन अनुप्पन्ने। इदं वुत्तं होति – एते वुत्तप्पकारे कामवितक्कादिके मनोवितक्के चित्तस्स उप्पिलावितहेतुताय मनसो उप्पिलावे विद्वा विपस्सनापञ्ञासहिताय मग्गपञ्ञाय सम्मदेव जानन्तो, तस्स सहायभूतानं सम्मावायामसतीनं अत्थिताय आतापियो सतिमा ते अरियमग्गभावनाय आयतिं उप्पत्तिरहे अनुग्गते अनुप्पन्ने एव मग्गक्खणे संवरति, ञाणसंवरवसेन पिदहति, आगमनपथं बुद्धो अरियसावको अरहत्ताधिगमेन असेसं, अनवसेसं एते कामवितक्कादिके पजहासि समुच्छिन्दीति। एत्थापि ‘‘अनुगते’’तिपि पठन्ति। तस्सत्थो हेट्ठा वुत्तोयेव।
पठमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
२. उद्धतसुत्तवण्णना
३२. दुतिये कुसिनारायन्ति कुसिनारायं नाम मल्लराजूनं नगरे। उपवत्तने मल्लानं सालवनेति यथा हि अनुराधपुरस्स थूपारामो, एवं कुसिनाराय उय्यानं दक्खिणपच्छिमदिसाय होति। यथा थूपारामतो दक्खिणद्वारेन नगरपविसनमग्गो पाचीनमुखो गन्त्वा उत्तरेन निवत्तति, एवं उय्यानतो सालपन्ति पाचीनमुखा गन्त्वा उत्तरेन निवत्ता, तस्मा ‘‘उपवत्तन’’न्ति वुच्चति। तस्मिं उपवत्तने मल्लराजूनं सालवने। अरञ्ञकुटिकायन्ति सालपन्तिया अविदूरे रुक्खगच्छसञ्छन्नट्ठाने कता कुटिका, तं सन्धाय वुत्तं ‘‘अरञ्ञकुटिकायं विहरती’’ति। ते पन भिक्खू पटिसङ्खानविरहिता ओस्सट्ठवीरिया पमत्तविहारिनो, तेन वुत्तं ‘‘उद्धता’’तिआदि।
तत्थ उद्धच्चबहुलत्ता अवूपसन्तचित्तताय उद्धता। तुच्छभावेन मानो नळो वियाति नळो, मानसङ्खातो उग्गतो नळो एतेसन्ति उन्नळा, उग्गततुच्छमानाति अत्थो। पत्तचीवरमण्डनादिचापल्लेन समन्नागतत्ता बहुकताय वा चपला। फरुसवाचताय मुखेन खराति मुखरा। तिरच्छानकथाबहुलताय विकिण्णा ब्याकुला वाचा एतेसन्ति विकिण्णवाचा। मुट्ठा नट्ठा सति एतेसन्ति मुट्ठस्सतिनो, सतिविरहिता पमादविहारिनोति अत्थो। सब्बेन सब्बं सम्पजञ्ञाभावतो असम्पजाना। गद्दूहनमत्तम्पि असमाहिता। लोलसभावत्ता भन्तमिगसप्पटिभागताय विब्भन्तचित्ता। मनच्छट्ठानं इन्द्रियानं असंवरणतो असञ्ञतिन्द्रियताय पाकतिन्द्रिया।
एतमत्थं विदित्वाति एतं तेसं भिक्खूनं उद्धच्चादिवसेन पमादविहारं जानित्वा। इमं उदानन्ति इमं पमादविहारे अप्पमादविहारे च यथाक्कमं आदीनवानिसंसविभावनं उदानं उदानेसि।
तत्थ अरक्खितेनाति सतिआरक्खाभावेन अगुत्तेन। कायेनाति छविञ्ञाणकायेन चक्खुविञ्ञाणेन हि रूपं दिस्वा तत्थ निमित्तानुब्यञ्जनग्गहणवसेन अभिज्झादिपवत्तितो विञ्ञाणद्वारस्स सतिया अरक्खितभावतो। सोतविञ्ञाणादीसुपि एसेव नयो। एवं छविञ्ञाणकायस्स अरक्खितभावं सन्धायाह ‘‘अरक्खितेन कायेना’’ति। केचि पन ‘‘कायेना’’ति अत्थं वदन्ति, तेसम्पि वुत्तनयेनेव अत्थयोजनाय सति युज्जेय्य। अपरे पन ‘‘अरक्खितेन चित्तेना’’ति पठन्ति, तेसम्पि वुत्तनयो एव अत्थो। मिच्छादिट्ठिहतेनाति सस्सतादिमिच्छाभिनिवेसदूसितेन। थिनमिद्धाभिभूतेनाति चित्तस्स अकल्यतालक्खणेन थिनेन कायस्स अकल्यतालक्खणेन मिद्धेन च अज्झोत्थटेन, तेन कायेन चित्तेनाति वा सम्बन्धो। वसं मारस्स गच्छतीति किलेसमारादिकस्स सब्बस्सपि मारस्स वसं यथाकामकरणीयतं उपगच्छति, तेसं विसयं नातिक्कमतीति अत्थो।
इमाय हि गाथाय भगवा ये सतिआरक्खाभावेन सब्बसो अरक्खितचित्ता, योनिसोमनसिकारस्स हेतुभूताय पञ्ञाय अभावतो अयोनिसो उम्मुज्जनेन निच्चन्तिआदिना विपरियेसगाहिनो, ततो एव कुसलकिरियाय वीरियारम्भाभावतो कोसज्जाभिभूता संसारवट्टतो सीसं न उक्खिपिस्सन्तीति तेसं भिक्खूनं पमादविहारगरहामुखेन वट्टं दस्सेत्वा इदानि विवट्टं दस्सेतुं, ‘‘तस्मा रक्खितचित्तस्सा’’ति दुतियगाथमाह।
तत्थ तस्मा रक्खितचित्तस्साति यस्मा अरक्खितचित्तो मारस्स यथाकामकरणीयो हुत्वा संसारेयेव होति, तस्मा सतिसंवरेन मनच्छट्ठानं इन्द्रियानं रक्खणेन पिदहनेन रक्खितचित्तो अस्स। चित्ते हि रक्खिते चक्खादिइन्द्रियानि सम्मासङ्कप्पगोचरोति यस्मा मिच्छासङ्कप्पगोचरो तथा तथा अयोनिसो वितक्केत्वा नानाविधानि मिच्छादस्सनानि गण्हन्तो मिच्छादिट्ठिहतेन चित्तेन सम्मादिट्ठिपुरेक्खारोति सम्मासङ्कप्पगोचरताय विधूतमिच्छादस्सनो पुरेतरंयेव कम्मस्सकतालक्खणं, ततो यथाभूतञाणलक्खणञ्च सम्मादिट्ठिं पुरतो कत्वा पुब्बे वुत्तनयेनेव सीलसमाधीसु युत्तो पयुत्तो विपस्सनं आरभित्वा सङ्खारे सम्मसन्तो ञत्वान उदयब्बयं पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु समपञ्ञासाय आकारेहि उप्पादनिरोधं ववत्थपेत्वा उदयब्बयञाणमधिगन्त्वा ततो परं भङ्गानुपस्सनादिवसेन विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा अनुक्कमेन अरियमग्गं गण्हन्तो अग्गमग्गेन, थिनमिद्धाभिभू भिक्खु सब्बा दुग्गतियो जहेति, एवं सो हेट्ठिममग्गवज्झानं किलेसानं पठममेव जहे, पजहेय्य। तासं परभागे निब्बाने पतिट्ठेय्याति अत्थो।
दुतियसुत्तवण्णना निट्ठिता।
३. गोपालकसुत्तवण्णना
३३. ततिये कोसलेसूति कोसला नाम जानपदिनो राजकुमारा, तेसं निवासो एकोपि जनपदो ‘‘कोसला’’त्वेव वुच्चति, तेसु कोसलेसु जनपदे। चारिकं चरतीति अतुरितचारिकावसेन महताति गुणमहत्तेनपि महता, अपरिच्छिन्नसङ्ख्यत्ता सङ्ख्यामहत्तेनपि महता। भिक्खुसङ्घेनाति दिट्ठिसीलसामञ्ञसंहतेन समणगणेन। सद्धिन्ति एकतो। मग्गा ओक्कम्माति मग्गतो अपक्कमित्वा। अञ्ञतरं रुक्खमूलन्ति घनपत्तसाखाविटपसम्पन्नस्स सन्दच्छायस्स महतो रुक्खस्स समीपसङ्खातं मूलं।
अञ्ञतरो गोपालकोति एको गोगणरक्खको, नामेन पन नन्दो नाम। सो किर अड्ढो महद्धनो महाभोगो, यथा केणियो ‘‘एकमन्तं निसिन्नं खो तं गोपालकं भगवा धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि…पे॰… उट्ठायासना पक्कामी’’ति।
तत्थ सन्दस्सेसीति ‘‘इमे धम्मा कुसला, इमे धम्मा अकुसला’’तिआदिना कुसलादिधम्मे कम्मविपाके इधलोकपरलोके पच्चक्खतो दस्सेन्तो अनुपुब्बिकथावसाने चत्तारि अरियसच्चानि सम्मा दस्सेसि। समादपेसीति ‘‘सच्चाधिगमाय इमे नाम धम्मा अत्तनि उप्पादेतब्बा’’ति सीलादिधम्मे सम्मा गण्हापेत्वा तेसु तं पतिट्ठपेसि। समुत्तेजेसीति ते धम्मा समादिन्ना अनुक्कमेन भावियमाना निब्बेधभागिया हुत्वा तिक्खविसदा यथा खिप्पं अरियमग्गं आवहन्ति, तथा सम्मा उत्तेजेसि सम्मदेव तेजेसि। सम्पहंसेसीति भावनाय पुब्बेनापरं विसेसभावदस्सनेन चित्तस्स पमोदापनवसेन सुट्ठु पहंसेसि। अपिचेत्थ सावज्जानवज्जधम्मेसु दुक्खादीसु च सम्मोहविनोदनेन सन्दस्सनं, सम्मापटिपत्तियं पमादापनोदनेन समादपनं, चित्तस्सालसियापत्तिविनोदनेन समुत्तेजनं, सम्मापटिपत्तिसिद्धिया सम्पहंसनं वेदितब्बं। एवं सो भगवतो सामुक्कंसिकाय धम्मदेसनाय सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। अधिवासेसीति ‘‘तुण्हीभावेना’’ति।
अप्पोदकपायासन्ति निरुदकपायासं। पटियादापेत्वाति सम्पादेत्वा सज्जेत्वा। नवञ्च सप्पिन्ति नवनीतं गहेत्वा तावदेव विलीनं मण्डसप्पिञ्च पटियादापेत्वा। सहत्थाति आदरजातो सहत्थेनेव परिविसन्तो। सन्तप्पेसीति पटियत्तं भोजनं भोजेसि। सम्पवारेसीति ‘‘अलं अल’’न्ति वाचाय पटिक्खिपापेसि। भुत्ताविन्ति कतभत्तकिच्चं। ओनीतपत्तपाणिन्ति पत्ततो अपनीतपाणिं, ‘‘धोतपत्तपाणि’’न्तिपि पाठो, धोतपत्तहत्थन्ति अत्थो। नीचन्ति अनुच्चं आसनं गहेत्वा आसनेयेव निसीदनं अरियदेसवासीनं चारित्तं, सो पन सत्थु सन्तिके उपचारवसेन पञ्ञत्तस्स दारुफलकासनस्स समीपे निसीदि। धम्मिया कथायातिआदि सत्तमे दिवसे कतं अनुमोदनं सन्धाय वुत्तं
सीमन्तरिकायाति सीमन्तरे, तस्स गामस्स अन्तरं। गामवासिनो किर एकं तळाकं निस्साय तेन सद्धिं कलहं अकंसु। सो ते अभिभवित्वा तं तळाकं गण्हि। तेन बद्धाघातो अचिरपक्कन्तस्स…पे॰… वोरोपेसी’’ति। केनचिदेव करणीयेन ओहीयित्वा पच्छा गच्छन्ता भिक्खू तं तथा मतं दिस्वा भगवतो तमत्थं आरोचेसुं, तं सन्धाय वुत्तं ‘‘अथ खो सम्बहुला भिक्खू’’तिआदि।
एतमत्थं विदित्वाति यस्मा दिट्ठिसम्पन्नं अरियसावकं नन्दं मारेन्तेन पुरिसेन आनन्तरियकम्मं बहुलं अपुञ्ञं पसुतं, तस्मा यं चोरेहि च वेरीहि च कत्तब्बं, ततोपि घोरतरं इमेसं सत्तानं मिच्छापणिहितं चित्तं करोतीति इममत्थं जानित्वा तदत्थदीपनं इमं उदानं उदानेसि।
तत्थ दिसो दिसन्ति दूसको दूसनीयं चोरो चोरं, दिस्वाति वचनसेसो। यं तं कयिराति यं तस्स अनयब्यसनं करेय्य, दुतियपदेपि एसेव नयो। इदं वुत्तं होति – एको एकस्स मित्तदुब्भी चोरो पुत्तदारखेत्तवत्थुगोमहिंसादीसु अपरज्झन्तो यस्स अपरज्झति, तम्पि तथेव अत्तनि अपरज्झन्तं चोरं दिस्वा, वेरी वा पन केनचिदेव कारणेन बद्धवेरं वेरिं दिस्वा अत्तनो कक्खळताय दारुणताय यं तस्स अनयब्यसनं करेय्य, पुत्तदारं वा पीळेय्य, खेत्तादीनि वा नासेय्य, जीविता वा वोरोपेय्य मिच्छापणिहितं चित्तं पापियो नं ततो करे, नं पुरिसं पापतरं ततो करेय्य। वुत्तप्पकारो हि दिसो वा वेरी वा दिसस्स वा वेरिनो वा इमस्मिंयेव अत्तभावे दुक्खं वा उप्पादेय्य, जीवितक्खयं वा करेय्य। इदं पन अकुसलकम्मपथेसु मिच्छाठपितं चित्तं दिट्ठेव धम्मे अनयब्यसनं पापेति, अत्तभावसतसहस्सेसुपि चतूसु अपायेसु खिपित्वा सीसमस्स उक्खिपितुं न देतीति।
ततियसुत्तवण्णना निट्ठिता।
४. यक्खपहारसुत्तवण्णना
३४. चतुत्थे कपोतकन्दरायन्ति एवंनामके विहारे। तस्मिं किर पब्बतकन्दरे पुब्बे बहू कपोता वसिंसु, तेन सा पब्बतकन्दरा ‘‘कपोतकन्दरा’’ति वुच्चति। अपरभागे तत्थ कतविहारोपि ‘‘कपोतकन्दरा’’त्वेव पञ्ञायित्थ। तेन वुत्तं – ‘‘कपोतकन्दरायन्ति एवंनामके विहारे’’ति। जुण्हाय रत्तियाति सुक्कपक्खरत्तियं। नवोरोपितेहि केसेहीति अचिरओहारितेहि केसेहि, इत्थम्भूतलक्खणे चेतं करणवचनं। अब्भोकासेति यत्थ उपरिच्छदनं परिक्खेपो वा नत्थि, तादिसे आकासङ्गणे।
तत्थ आयस्मा सारिपुत्तो सुवण्णवण्णो, आयस्मा महामोग्गल्लानो नीलुप्पलवण्णो। उभोपि पन ते महाथेरा उदिच्चब्राह्मणजच्चा कप्पानं सतसहस्साधिकं एकं असङ्ख्येय्यं अभिनीहारसम्पन्ना छळभिञ्ञापटिसम्भिदाप्पत्ता महाखीणासवा समापत्तिलाभिनो सत्तसट्ठिया ‘‘अञ्ञतरं समाधिं समापज्जित्वा’’ति।
तत्थ अञ्ञतरं समाधिन्ति उपेक्खाब्रह्मविहारसमापत्तिं। केचि ‘‘सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्ति’’न्ति वदन्ति, अपरे पनाहु ‘‘आरुप्पपादकं फलसमापत्ति’’न्ति। इमा एव हि तिस्सो कायरक्खणसमत्था समापत्तियो। तत्थ निरोधसमापत्तिया समाधिपरियायसम्भवो हेट्ठा वुत्तोव, पच्छिमंयेव पन आचरिया वण्णेन्ति। उत्तराय दिसाय दक्खिणं दिसं गच्छन्तीति उत्तराय दिसाय यक्खसमागमं गन्त्वा अत्तनो भवनं गन्तुं दक्खिणं दिसं गच्छन्ति। पटिभाति मन्ति उपट्ठाति मम। मन्ति हि पटिसद्दयोगेन सामिअत्थे उपयोगवचनं, इमस्स सीसे पहारं दातुं चित्तं मे उप्पज्जतीति अत्थो। सो किर पुरिमजातियं थेरे बद्धाघातो, तेनस्स थेरं दिस्वा पदुट्ठचित्तस्स एवं अहोसि। इतरो पन सप्पञ्ञजातिको, तस्मा तं पटिसेधेन्तो ‘‘अलं सम्मा’’तिआदिमाह। तत्थ मा आसादेसीति मा घट्टेसि, मा पहारं देहीति वुत्तं होति। उळारोति उळारेहि उत्तमेहि सीलादिगुणेहि समन्नागतो।
अनादियित्वाति आदरं अकत्वा, तस्स वचनं अग्गहेत्वा। यस्मा पन तस्स वचनं अग्गण्हन्तो तं अनादियन्तो नाम होति, तस्मा वुत्तं – ‘‘तं यक्खं अनादियित्वा’’ति। सीसे पहारं अदासीति सब्बथामेन उस्साहं जनेत्वा आकासे ठितोव सीसे खटकं अदासि, मुद्धनि मुट्ठिघातं अकासीति अत्थो। ताव महाति थाममहत्तेन तत्तकं महन्तो पहारो अहोसि। तेन पहारेनाति तेन पहारेन करणभूतेन। सत्तरतनन्ति पमाणमज्झिमस्स पुरिसस्स रतनेन सत्तरतनं। नागन्ति हत्थिनागं। ओसादेय्याति पथवियं अड्ढट्ठमरतनन्ति अड्ढेन अट्ठन्नं पूरणानि अड्ढट्ठमानि, अड्ढट्ठमानि रतनानि पमाणं एतस्साति अड्ढट्ठमरतनो, तं अड्ढट्ठमरतनं। महन्तं पब्बतकूटन्ति केलासकूटप्पमाणं विपुलं गिरिकूटं। पदालेय्याति सकलिकाकारेन भिन्देय्य। अपि ओसादेय्य, अपि पदालेय्याति सम्बन्धो।
तावदेव चस्स सरीरे महापरिळाहो उप्पज्जि, सो वेदनातुरो आकासे ठातुं असक्कोन्तो भूमियं पति, तङ्खणञ्ञेव अट्ठसट्ठिसहस्साधिकयोजनसतसहस्सुब्बेधं सिनेरुम्पि पब्बतराजानं सन्धारेन्ती चतुनहुताधिकद्वियोजनसतसहस्सबहला महापथवी तं पापसत्तं धारेतुं असक्कोन्ती विय विवरमदासि। अवीचितो जाला उट्ठहित्वा कन्दन्तंयेव तं गण्हिंसु, सो कन्दन्तो विप्पलपन्तो पति। तेन वुत्तं – ‘‘अथ च पन सो यक्खो ‘डय्हामि डय्हामी’ति वत्वा तत्थेव महानिरयं अपतासीति। तत्थ अपतासीति अपति।
किं पन सो यक्खत्तभावेनेव निरयं उपगच्छीति? न उपगच्छि, यञ्हेत्थ दिट्ठधम्मवेदनीयं पापकम्मं अहोसि, तस्स बलेन यक्खत्तभावे महन्तं दुक्खं अनुभवि। यं पन उपपज्जवेदनीयं आनन्तरियकम्मं, तेन चुतिअनन्तरं निरये उप्पज्जीति। थेरस्स पन समापत्तिबलेन उपत्थम्भितसरीरस्स न कोचि विकारो अहोसि। समापत्तितो अवुट्ठितकाले हि तं यक्खो पहरि, तथा पहरन्तं दिब्बचक्खुना दिस्वा आयस्मा महामोग्गल्लानो धम्मसेनापतिं उपसङ्कमि, उपसङ्कमनसमकालमेव च धम्मसेनापति समापत्तितो उट्ठासि। अथ नं महामोग्गल्लानो सरीरवुत्तिं पुच्छि, सोपिस्स ब्याकासि, तेन वुत्तं – ‘‘अद्दसा खो आयस्मा महामोग्गल्लानो…पे॰… अपि च मे सीसं थोकं दुक्ख’’न्ति।
तत्थ थोकं दुक्खन्ति थोकं अप्पमत्तकं मधुरकजातं विय मे सीसं दुक्खितं, दुक्खप्पत्तन्ति
‘‘महाबलेन यक्खेन तथा सब्बुस्साहेन पहटे सरीरेपि विकारो नाम नत्थी’’ति अच्छरियब्भुतचित्तजातेन आयस्मता महामोग्गल्लानेन ‘‘अच्छरियं, आवुसो सारिपुत्ता’’तिआदिना धम्मसेनापतिनो महानुभावताय विभाविताय सोपिस्स ‘अच्छरियं, आवुसो मोग्गल्लाना’’तिआदिना इद्धानुभावमहन्ततापकासनापदेसेन अत्तनो इस्सामच्छरियाहङ्कारादिमलानं सुप्पहीनतं दीपेति। पंसुपिसाचकम्पि न पस्सामाति सङ्कारकूटादीसु विचरणकखुद्दकपेतम्पि न पस्साम। इति अधिगमप्पिच्छानं अग्गभूतो महाथेरो तस्मिं काले अनावज्जनेन तेसं अदस्सनं सन्धाय वदति। तेनेवाह ‘‘एतरही’’ति।
भगवा पन वेळुवने ठितो उभिन्नं अग्गसावकानं इमं कथासल्लापं दिब्बसोतेन अस्सोसि। तेन वुत्तं – ‘‘अस्सोसि खो भगवा’’तिआदि, तं वुत्तत्थमेव।
एतमत्थं विदित्वाति एतं आयस्मतो सारिपुत्तस्स समापत्तिबलूपगतं इद्धानुभावमहन्ततं विदित्वा। इमं उदानन्ति तस्सेव तादिभावप्पत्तिदीपकं इमं उदानं उदानेसि।
तत्थ यस्स सेलूपमं चित्तं, ठितं नानुपकम्पतीति यस्स खीणासवस्स चित्तं एकग्घनसिलामयपब्बतूपमं सब्बेसं इञ्जनानं अभावतो वसीभावप्पत्तियाव ठितं सब्बेहिपि लोकधम्मेहि नानुपकम्पति न पवेधति। इदानिस्स अकम्पनाकारं सद्धिं कारणेन दस्सेतुं ‘‘विरत्त’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ विरत्तं रजनीयेसूति विरागसङ्खातेन अरियमग्गेन रजनीयेसु रागुप्पत्तिहेतुभूतेसु सब्बेसु तेभूमकधम्मेसु विरत्तं, तत्थ सब्बसो समुच्छिन्नरागन्ति अत्थो। कोपनेय्येति पटिघट्ठानीये सब्बस्मिम्पि आघातवत्थुस्मिं न कुप्पति न दुस्सति न विकारं आपज्जति। यस्सेवं भावितं चित्तन्ति यस्स यथावुत्तस्स अरियपुग्गलस्स कुतो तं दुक्खमेस्सतीति तं उत्तमपुग्गलं कुतो सत्ततो सङ्खारतो वा दुक्खं उपगमिस्सति, न तादिसस्स दुक्खं अत्थीति अत्थो।
चतुत्थसुत्तवण्णना निट्ठिता।
५. नागसुत्तवण्णना
३५. पञ्चमे कोसम्बियन्ति कुसुम्बेन नाम इसिना वसितट्ठाने मापितत्ता ‘‘कोसम्बी’’ति एवंलद्धनामके नगरे। घोसितारामेति घोसितसेट्ठिना कारिते आरामे। भगवा आकिण्णो विहरतीति भगवा सम्बाधप्पत्तो विहरति। किं पन भगवतो सम्बाधो अत्थि, संसग्गो वाति? नत्थि। न हि कोचि भगवन्तं अनिच्छाय उपसङ्कमितुं सक्कोति। दुरासदा हि बुद्धा भगवन्तो सब्बत्थ च अनुपलित्तत्ता। हितेसिताय पन सत्तेसु अनुकम्पं उपादाय ‘‘मुत्तो मोचेस्सामी’’ति पटिञ्ञानुरूपं चतुरोघनित्थरणत्थं अट्ठन्नं परिसानं अत्तनो सन्तिकं कालेन कालं उपसङ्कमनं अधिवासेति, सयञ्च महाकरुणासमुस्साहितो कालञ्ञू हुत्वा तत्थ उपसङ्कमति, इदं सब्बबुद्धानं आचिण्णं, अयमिध आकिण्णविहारोति अधिप्पेतो।
इध पन कोसम्बिकानं भिक्खूनं कलहजातानं सत्था दीघीतिस्स कोसलरञ्ञो वत्थुं आहरित्वा, ‘‘न हि वेरेन वेरानि, सम्मन्तीध कुदाचन’’न्तिआदिना (ध॰ प॰ ५; म॰ नि॰ ३.२३७; महाव॰ ४६४) ओवादं अदासि, तं दिवसं तेसं कलहं करोन्तानंयेव रत्ति विभाता। दुतियदिवसेपि भगवा तमेव वत्थुं कथेसि, तं दिवसम्पि तेसं कलहं करोन्तानंयेव रत्ति विभाता। ततियदिवसेपि भगवा तमेव वत्थुं कथेसि, अथञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एवमाह – ‘‘अप्पोस्सुक्को, भन्ते भगवा, दिट्ठधम्मसुखविहारमनुयुत्तो विहरतु, मयमेतेन भण्डनेन कलहेन विग्गहेन विवादेन
तत्थ दुक्खन्ति न सुखं, अनाराधितचित्तताय न इट्ठन्ति अत्थो। तेनेवाह ‘‘न फासु विहरामी’’ति। वूपकट्ठोति पविवेकट्ठो दूरीभूतो। तथा चिन्तेत्वाव भगवा पातोव सरीरप्पटिजग्गनं कत्वा कोसम्बियं पिण्डाय ‘‘अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं…पे॰… भद्दसालमूले’’ति। तत्थ सामन्ति सयं। संसामेत्वाति पटिसामेत्वा। पत्तचीवरमादायाति उपट्ठाकेति कोसम्बिनगरवासिनो घोसितसेट्ठिआदिके उपट्ठाके, विहारे च अग्गुपट्ठाकं आयस्मन्तं आनन्दं अनामन्तेत्वा।
एवं गते सत्थरि पञ्चसता भिक्खू आयस्मन्तं आनन्दं आहंसु – ‘‘आवुसो आनन्द, सत्था एककोव गतो, मयं अनुबन्धिस्सामा’’ति। ‘‘आवुसो, यदा भगवा सामं सेनासनं संसामेत्वा पत्तचीवरमादाय अनामन्तेत्वा उपट्ठाके च अनपलोकेत्वा भिक्खुसङ्घं अदुतियो गच्छति, तदा एकचारं चरितुं भगवतो अज्झासयो, सावकेन नाम सत्थु अज्झासयानुरूपं पटिपज्जितब्बं, तस्मा न इमेसु दिवसेसु भगवा अनुगन्तब्बो’’ति निवारेसि, सयम्पि नानुगच्छि।
अनुपुब्बेनाति अनुक्कमेन, गामनिगमपटिपाटिया चारिकं चरमानो ‘‘एकचारवासं ताव वसमानं भिक्खुं पस्सिस्सामी’’ति बालकलोणकारगामं गन्त्वा तत्थ भगुत्थेरस्स सकलं पच्छाभत्तञ्चेव तियामञ्च रत्तिं एकचारवासे आनिसंसं कथेत्वा पुनदिवसे तेन पच्छासमणेन पिण्डाय चरित्वा तं तत्थेव निवत्तेत्वा ‘‘समग्गवासं वसमाने तयो कुलपुत्ते पस्सिस्सामी’’ति भद्दसालोति पन तत्थेको मनापो भद्दको सालरुक्खो, भगवा तं गामं उपनिस्साय वनसण्डे पण्णसालसमीपे तस्मिं रुक्खमूले विहासि। तेन वुत्तं – ‘‘पालिलेय्यके विहरति रक्खितवनसण्डे भद्दसालमूले’’ति।
हत्थिनागोति महाहत्थी यूथपति। हत्थिकलभेहीति हत्थिपोतकेहि। हत्थिच्छापेहीति खीरूपगेहि दहरहत्थिपोतकेहि, ये ‘‘भिङ्का’’तिपि छिन्नग्गानीति पुरतो पुरतो गच्छन्तेहि तेहि हत्थिआदीहि छिन्नग्गानि खादितावसेसानि खाणुसदिसानि खादति। ओभग्गोभग्गन्ति तेन हत्थिनागेन उच्चट्ठानतो भञ्जित्वा भञ्जित्वा पातितं। अस्स साखाभङ्गन्ति एतस्स सन्तकं साखाभङ्गं ते खादन्ति। आविलानीति तेहि पठमतरं ओतरित्वा पिवन्तेहि आलुळितत्ता आविलानि कद्दममिस्सानि पानीयानि पिवति। ओगाहाति तित्थतो। ‘‘ओगाह’’न्तिपि पाळि। अस्साति हत्थिनागस्स। उपनिघंसन्तियोति घट्टेन्तियो, उपनिघंसियमानोपि यूथाति हत्थिघटा।
येन भगवा तेनुपसङ्कमीति सो किर हत्थिनागो यूथवासे उक्कण्ठितो तं वनसण्डं पविट्ठो तत्थ भगवन्तं दिस्वा घटसहस्सेन निब्बापितसन्तापो विय निब्बुतो हुत्वा पसन्नचित्तो भगवतो सन्तिके अट्ठासि, ततो पट्ठाय वत्तसीसे ठत्वा भद्दसालस्स पण्णसालाय च समन्ततो अप्पहरितकं कत्वा साखाभङ्गेहि सम्मज्जति, भगवतो मुखधोवनं देति, न्हानोदकं आहरति, दन्तकट्ठं देति, अरञ्ञतो मधुरानि फलानि आहरित्वा सत्थु उपनेति, सत्था तानि परिभुञ्जति ‘‘तत्र सुदं सो हत्थिनागो यस्मिं पदेसे भगवा विहरति, तं पदेसं अप्पहरितञ्च करोति, सोण्डाय भगवतो पानीयं परिभोजनीयं उपट्ठापेती’’ति। सोण्डाय दारूनि आहरित्वा अञ्ञमञ्ञं घंसित्वा अग्गिं उट्ठापेत्वा दारूनि जालापेत्वा तत्थ पासाणखण्डानि तापेत्वा तानि दण्डकेहि पवट्टेत्वा सोण्डियं खिपित्वा उदकस्स तत्तभावं ञत्वा भगवतो सन्तिकं उपगन्त्वा तिट्ठति, भगवा ‘‘हत्थिनागो मम न्हानं इच्छती’’ति तत्थ गन्त्वा न्हानकिच्चं करोति, पानीयेपि एसेव नयो। तस्मिं पन सीतले सञ्जाते उपसङ्कमति, तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘सोण्डाय भगवतो पानीयं परिभोजनीयं उपट्ठापेती’’ति।
अथ खो भगवतो रहोगतस्सातिआदि उभिन्नं महानागानं विवेकसुखपच्चवेक्खणदस्सनं, तं वुत्तत्थमेव। अत्तनो च पविवेकं विदित्वाति केहिचि अनाकिण्णभावलद्धं कायविवेकं जानित्वा, इतरे पन विवेका भगवतो सब्बकालं विज्जन्तियेव।
इमं उदानन्ति इमं अत्तनो हत्थिनागस्स च पविवेकाभिरतिया समानज्झासयभावदीपनं उदानं उदानेसि।
तत्थायं सङ्खेपत्थो – एतं ईसादन्तस्स रथईसासदिसदन्तस्स हत्थिनागस्स चित्तं नागेन बुद्धनागस्स चित्तेन समेति संसन्दति। कथं समेति चे? यदेको रमती वने यस्मा बुद्धनागो ‘‘अहं खो पुब्बे आकिण्णो विहासि’’न्ति पुरिमं आकिण्णविहारं जिगुच्छित्वा विवेकं उपब्रूहयमानो इदानि यथा एको अदुतियो वने अरञ्ञे रमति अभिरमति, एवं अयम्पि हत्थिनागो पुब्बे अत्तनो हत्थिआदीहि आकिण्णविहारं जिगुच्छित्वा विवेकं उपब्रूहयमानो इदानि एको असहायो वने अरञ्ञे रमति अभिरमति। तस्मास्स चित्तं नागेन समेति तस्स चित्तेन समेतीति कत्वा एकीभावरतिया एकसदिसं होतीति अत्थो।
पञ्चमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
६. पिण्डोलसुत्तवण्णना
३६. छट्ठे पिण्डोलभारद्वाजोति पिण्डं उलमानो परियेसमानो पब्बजितोति पिण्डोलो। सो किर परिजिण्णभोगो ब्राह्मणो हुत्वा महन्तं भिक्खुसङ्घस्स लाभसक्कारं दिस्वा पिण्डत्थाय निक्खमित्वा पब्बजितो। सो महन्तं कपल्लं ‘‘पत्त’’न्ति गहेत्वा चरति, कपल्लपूरं यागुं पिवति, भत्तं भुञ्जति, पूवखज्जकञ्च खादति। अथस्स महग्घसभावं सत्थु आरोचेसुं। सत्था तस्स पत्तत्थविकं नानुजानि, हेट्ठामञ्चे पत्तं निक्कुज्जित्वा ठपेति, सो ठपेन्तोपि घंसेन्तोव पणामेत्वा ठपेति, गण्हन्तोपि घंसेन्तोव आकड्ढित्वा गण्हाति। तं गच्छन्ते गच्छन्ते काले घंसनेन परिक्खीणं, नाळिकोदनमत्तस्सेव गण्हनकं जातं। ततो सत्थु आरोचेसुं, अथस्स सत्था पत्तत्थविकं अनुजानि। थेरो अपरेन समयेन इन्द्रियभावनं भावेन्तो अग्गफले अरहत्ते पतिट्ठासि। इति सो पुब्बे सविसेसं पिण्डत्थाय उलतीति पिण्डोलो, गोत्तेन पन भारद्वाजोति उभयं एकतो कत्वा ‘‘पिण्डोलभारद्वाजो’’ति वुच्चति।
आरञ्ञकोति पिण्डपातिको, पिण्डाय वा पतितुं चरितुं वतमेतस्साति पिण्डपाती, पिण्डपातीयेव पिण्डपातिको। सङ्कारकूटादीसु पंसूनं उपरि ठितत्ता अब्भुग्गतट्ठेन पंसुकूलं वियाति पंसुकूलं, पंसु विय वा कुच्छितभावं उलति गच्छतीति पंसुकूलं, पंसुकूलस्स धारणं पंसुकूलं, तं सीलं एतस्साति पंसुकूलिको। सङ्घाटिउत्तरासङ्गअन्तरवासकसङ्खातानि तीणि चीवरानि तिचीवरं, तिचीवरस्स धारणं तिचीवरं, तं सीलं एतस्साति तेचीवरिको। अप्पिच्छोतिआदीनं पदानं अत्थो हेट्ठा वुत्तोयेव।
धुतवादोति धुतो वुच्चति धुतकिलेसो पुग्गलो, किलेसधुननकधम्मो वा। तत्थ अत्थि धुतो, न धुतवादो, अत्थि न धुतो, धुतवादो, अत्थि नेव धुतो, न धुतवादो, अत्थि धुतो चेव, धुतवादो चाति इदं चतुक्कं वेदितब्बं। तेसु यो सयं धुतधम्मे समादाय वत्तति, न परं तदत्थाय समादपेति, अयं पठमो। यो पन सयं न धुतधम्मे समादाय वत्तति, परं समादपेति, अयं दुतियो। यो उभयरहितो, अयं ततियो। यो पन उभयसम्पन्नो, अयं चतुत्थो। एवरूपो च आयस्मा पिण्डोलभारद्वाजोति। तेन वुत्तं ‘‘धुतवादो’’ति। एकदेससरूपेकसेसवसेन हि अयं निद्देसो यथा तं ‘‘नामरूप’’न्ति।
अधिचित्तमनुयुत्तोति एत्थ अट्ठसमापत्तिसम्पयोगतो अरहत्तफलसमापत्तिसम्पयोगतो वा चित्तस्स अधिचित्तभावो वेदितब्बो, इध पन ‘‘अरहत्तफलचित्त’’न्ति वदन्ति। तंतंसमापत्तीसु समाधि एव अधिचित्तं, इध पन अरहत्तफलसमाधि वेदितब्बो। केचि पन ‘‘अधिचित्तमनुयुत्तेन, भिक्खवे, भिक्खुना कालेन कालं तीणि निमित्तानि मनसि कातब्बानीति एतस्मिं अधिचित्तसुत्ते (अ॰ नि॰ ३.१०३) विय समथविपस्सनाचित्तं अधिचित्तन्ति इधाधिप्पेत’’न्ति वदन्ति, तं न सुन्दरं। पुरिमोयेवत्थो गहेतब्बो।
एतमत्थं विदित्वाति एतं आयस्मतो पिण्डोलभारद्वाजस्स अधिट्ठानपरिक्खारसम्पदासम्पन्नं अधिचित्तानुयोगसङ्खातं अत्थं सब्बाकारतो विदित्वा। एवं ‘‘अधिचित्तानुयोगो मम सासनानुट्ठान’’न्ति दीपेन्तो इमं उदानं उदानेसि।
तत्थ अनूपवादोति वाचाय कस्सचिपि अनुपवदनं। अनूपघातोति कायेन कस्सचि उपघाताकरणं। पातिमोक्खेति एत्थ पातिमोक्खपदस्स अत्थो हेट्ठा नानप्पकारेहि वुत्तो, तस्मिं पातिमोक्खे। सत्तन्नं आपत्तिक्खन्धानं अवीतिक्कमलक्खणो संवरो। मत्तञ्ञुताति पन्तञ्च सयनासनन्ति विवित्तं सङ्घट्टनविरहितं सेनासनं। अधिचित्ते च आयोगोति अट्ठन्नं समापत्तीनं अधिगमाय भावनानुयोगो।
अपरो नयो – अनूपवादोति कस्सचिपि उपरुज्झनवचनस्स अवदनं। तेन सब्बम्पि वाचसिकं सीलं सङ्गण्हाति। अनूपघातोति कायेन कस्सचि उपघातस्स परविहेठनस्स अकरणं। तेन सब्बम्पि कायिकं सीलं सङ्गण्हाति। यादिसं पनिदं उभयं बुद्धानं सासनन्तोगधं होति, तं दस्सेतुं – ‘‘पातिमोक्खे च संवरो’’ति वुत्तं। चसद्दो निपातमत्तं। पातिमोक्खे च संवरोति पातिमोक्खसंवरभूतो अनूपवादो अनूपघातो चाति अत्थो।
अथ पातिमोक्खेति अधिकरणे भुम्मं। पातिमोक्खे निस्सयभूते संवरो। को पन सोति? अनूपवादो अनूपघातो। उपसम्पदवेलायञ्हि अविसेसेन पातिमोक्खसीलं समादिन्नं नाम होति, तस्मिं पातिमोक्खे ठितस्स ततो परं उपवादूपघातानं अकरणवसेन संवरो, सो अनूपवादो अनूपघातो चाति वुत्तो।
अथ वा पातिमोक्खेति निप्फादेतब्बे भुम्मं यथा ‘‘चेतसो अवूपसमो अयोनिसोमनसिकारपदट्ठान’’न्ति (सं॰ नि॰ ५.२३२)। तेन पातिमोक्खेन साधेतब्बो अनूपवादो अनूपघातो, पातिमोक्खसंवरसङ्गहितो अनूपवादो अनूपघातोइच्चेव अत्थो। संवरोति इमिना पन सतिसंवरो
मत्तञ्ञुता च भत्तस्मिन्ति परियेसनपटिग्गहणपरिभोगविस्सज्जनानं वसेन भोजने पमाणञ्ञुता। पन्तञ्च सयनासनन्ति भावनानुकूलं अरञ्ञरुक्खमूलादिविवित्तसेनासनं। अधिचित्ते च आयोगोति सब्बचित्तानं अधिकत्ता उत्तमत्ता अधिचित्तसङ्खाते अरहत्तफलचित्ते साधेतब्बे तस्स निप्फादनत्थं समथविपस्सनाभावनावसेन आयोगो। एतं बुद्धान सासनन्ति एतं परस्स अनूपवदनं, अनूपघातनं, पातिमोक्खसंवरो
छट्ठसुत्तवण्णना निट्ठिता।
७. सारिपुत्तसुत्तवण्णना
३७. सत्तमे अपुब्बं नत्थि। गाथाय अधिचेतसोति अधिचित्तवतो, सब्बचित्तानं अधिकेन अरहत्तफलचित्तेन समन्नागतस्साति अत्थो। अप्पमज्जतोति न पमज्जतो, अप्पमादेन अनवज्जधम्मेसु सातच्चकिरियाय समन्नागतस्साति वुत्तं होति। मुनिनोति ‘‘यो मुनाति उभो लोके, मुनि तेन पवुच्चती’’ति (ध॰ प॰ २६९; चूळनि॰ मेत्तगूमाणवपुच्छानिद्देस २१) एवं उभयलोकमुननेन मोनं वुच्चति ञाणं, तेन अरहत्तफलञाणसङ्खातेन ञाणेन समन्नागतत्ता मोनपथेसु सिक्खतोति अरहत्तञाणसङ्खातस्स मोनस्स पथेसु सत्ततिंसबोधिपक्खियधम्मेसु तीसु वा सिक्खासु सिक्खतो। इदञ्च पुब्बभागप्पटिपदं गहेत्वा वुत्तं। परिनिट्ठितसिक्खो हि अरहा, तस्मा एवं सिक्खतो, इमाय सिक्खाय मुनिभावं पत्तस्स मुनिनोति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। यस्मा च एतदेव, तस्मा हेट्ठिममग्गफलचित्तानं वसेन अधिचेतसो, चतुसच्चसम्बोधपटिपत्तियं अप्पमादवसेन अप्पमज्जतो, मग्गञाणसमन्नागमेन मुनिनोति एवमेतेसं तिण्णं पदानं अत्थो युज्जतियेव। अथ वा ‘‘अप्पमज्जतो सिक्खतो’’ति
सोका न भवन्ति तादिनोति तादिसस्स खीणासवमुनिनो अब्भन्तरे इट्ठवियोगादिवत्थुका सोका चित्तसन्तापा न होन्ति। अथ वा तादिनोति तादिलक्खणसमन्नागतस्स एवरूपस्स मुनिनो सोका न भवन्तीति उपसन्तस्साति रागादीनं अच्चन्तूपसमेन उपसन्तस्स। सदा सतीमतोति सतिवेपुल्लप्पत्तिया निच्चकालं सतिया अविरहितस्स।
एत्थ च ‘‘अधिचेतसो’’ति इमिना अधिचित्तसिक्खा, ‘‘अप्पमज्जतो’’ति एतेन अधिसीलसिक्खा, ‘‘मुनिनो मोनपथेसु सिक्खतो’’ति एतेहि अधिपञ्ञासिक्खा। ‘‘मुनिनो’’ति वा एतेन अधिपञ्ञासिक्खा, ‘‘मोनपथेसु सिक्खतो’’ति एतेन तासं लोकुत्तरसिक्खानं पुब्बभागपटिपदा, ‘‘सोका न भवन्ती’’तिआदीहि सिक्खापारिपूरिया आनिसंसो पकासितोति वेदितब्बं। सेसं वुत्तनयमेव।
सत्तमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
८. सुन्दरीसुत्तवण्णना
३८. अट्ठमे सक्कतोतिआदीनं पदानं अत्थो हेट्ठा वण्णितोयेव। असहमानाति न सहमाना, उसूयन्ताति अत्थो। भिक्खुसङ्घस्स च सक्कारं असहमानाति सम्बन्धो।
सुन्दरीति
तं सुत्वा इतरे ‘‘इदं सुट्ठु तया चिन्तितं, एवञ्हि कते समणो गोतमो अयसकेन उपद्दुतो सीसं उक्खिपितुं असक्कोन्तो येन वा तेन वा पलायिस्सती’’ति सब्बेव एकज्झासया हुत्वा तथा उय्योजेतुं सुन्दरिया सन्तिकं अगमंसु। सा ते दिस्वा ‘‘किं तुम्हे एकतो आगतत्था’’ति आह। तित्थिया अनालपन्ता आरामपरियन्ते पटिच्छन्ने ठाने निसीदिंसु। सा तत्थ गन्त्वा पुनप्पुनं आलपन्ती पटिवचनं अलभित्वा किं तुम्हाकं अपरज्झं? कस्मा मे पटिवचनं न देथाति? तथा हि पन त्वं अम्हे ‘‘अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका भगवतो सक्कारं असहमाना’’तिआदि।
तत्थ उस्सहसीति सक्कोसि। अत्थन्ति हितं किच्चं वा। क्याहन्ति किं अहं। यस्मा ते तित्थिया तस्सा अञ्ञातकापि समाना पब्बज्जसम्बन्धमत्तेन सङ्गण्हितुं ञातका विय हुत्वा ‘‘उस्सहसि त्वं भगिनि ञातीनं अत्थं कातु’’न्ति आहंसु। तस्मा सापि मिगं वल्लि विय पादे लग्गा जीवितम्पि मे परिच्चत्तं ञातीनं अत्थायाति आह।
तेन हीति ‘‘यस्मा त्वं ‘जीवितम्पि मे तुम्हाकं अत्थाय परिच्चत्त’न्ति वदसि, त्वञ्च पठमवये ठिता अभिरूपा सोभग्गप्पत्ता च, तस्मा यथा तं निस्साय समणस्स गोतमस्स अयसो उप्पज्जिस्सति, तथा करेय्यासी’’ति वत्वा ‘‘अभिक्खणं जेतवनं गच्छाही’’ति उय्योजेसुं। सापि खो बाला ककचदन्तपन्तिया पुप्फावलिकीळं कीळितुकामा विय, पभिन्नमदं चण्डहत्थिं सोण्डाय परामसन्ती विय, नलाटेन मच्चुं गण्हन्ती विय तित्थियानं वचनं सम्पटिच्छित्वा मालागन्धविलेपनतम्बूलमुखवासादीनि गहेत्वा महाजनस्स सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा नगरं पविसनकाले जेतवनाभिमुखी गच्छन्ती ‘‘कहं गच्छसी’’ति च पुट्ठा ‘‘समणस्स गोतमस्स सन्तिकं, अहञ्हि तेन सद्धिं एकगन्धकुटियं वसामी’’ति वत्वा अञ्ञतरस्मिं तित्थियारामे वसित्वा पातोव जेतवनमग्गं ओतरित्वा नगराभिमुखी आगच्छन्ती ‘‘एवं अय्याति खो सुन्दरी परिब्बाजिका तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं पटिस्सुत्वा अभिक्खणं जेतवनं अगमासी’’ति।
तित्थिया कतिपाहस्स अच्चयेन धुत्तानं कहापणे दत्वा ‘‘गच्छथ, सुन्दरिं मारेत्वा समणस्स गोतमस्स गन्धकुटिया अविदूरे मालाकचवरन्तरे निक्खिपित्वा एथा’’ति वदिंसु। ते तथा अकंसु। ततो तित्थिया ‘‘सुन्दरिं न पस्सामा’’ति कोलाहलं कत्वा रञ्ञो आरोचेत्वा ‘‘यदा ते अञ्ञिंसु तित्थिया परिब्बाजका ‘वोदिट्ठा खो सुन्दरी’’’तिआदि।
तत्थ अञ्ञिंसूति जानिंसु। वोदिट्ठाति ब्यपदिट्ठा, जेतवनं आगच्छन्ती च गच्छन्ती च विसेसतो दिट्ठा, बहुलं दिट्ठाति अत्थो। परिखाकूपेति दीघिकावाटे या सा, महाराज, सुन्दरीति, महाराज, या सा इमस्मिं नगरे रूपसुन्दरताय ‘‘सुन्दरी’’ति पाकटा अभिञ्ञाता परिब्बाजिका। सा नो न दिस्सतीति सा अम्हाकं चक्खु विय जीवितं विय च पियायितब्बा, इदानि न दिस्सति। यथानिक्खित्तन्ति पुरिसे आणापेत्वा मालाकचवरन्तरे अत्तना यथाठपितं। ‘‘यथानिखात’’न्तिपि पाठो, पथवियं निखातप्पकारन्ति अत्थो।
रथियाय रथियन्ति वीथितो वीथिं। वीथीति हि विनिविज्झनकरच्छा। सिङ्घाटकन्ति तिकोणरच्छा। अलज्जिनोति न लज्जिनो, पापजिगुच्छाविरहिताति अत्थो। दुस्सीलाति निस्सीला। पापधम्माति लामकसभावा निहीनाचारा। मुसावादिनोति दुस्सीला समाना ‘‘सीलवन्तो मय’’न्ति अलिकवादिताय मुसावादिनो। अब्रह्मचारिनोति ‘‘मेथुनप्पटिसेविताय असेट्ठचारिनो इमे हि नामा’’ति हीळेन्ता वदन्ति। धम्मचारिनोति कुसलधम्मचारिनो। समचारिनोति कायकम्मादिसमचारिनो। कल्याणधम्माति सामञ्ञन्ति समणभावो समितपापता। ब्रह्मञ्ञन्ति सेट्ठभावो बाहितपापता। कुतोति केन कारणेन। अपगताति अपेता परिभट्ठा। पुरिसकिच्चन्ति मेथुनप्पटिसेवनं सन्धाय वदन्ति।
अथ भिक्खू तं पवत्तिं भगवतो आरोचेसुं। सत्था ‘‘तेन हि, भिक्खवे, तुम्हेपि ते मनुस्से इमाय गाथाय पटिचोदेथा’’ति वत्वा ‘‘अभूतवादी’’ति गाथमाह। तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘अथ खो सम्बहुला…पे॰… निहीनकम्मा मनुजा परत्था’’ति। तत्थ नेसो, भिक्खवे, सद्दो चिरं भविस्सतीति इदं सत्था तस्स अयसस्स निप्फत्तिं सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन जानित्वा भिक्खू समस्सासेन्तो आह।
गाथायं अभूतवादीति परस्स दोसं अदिस्वाव मुसावादं कत्वा अभूतेन अतच्छेन परं अब्भाचिक्खन्तो। यो वापि कत्वाति यो वा पन पापकम्मं कत्वा ‘‘नाहं एतं करोमी’’ति आह। पेच्च समा भवन्तीति ते उभोपि जना इतो परलोकं गन्त्वा निहीनकम्मा मनुजा परत्थाति। ‘‘परत्था’’ति इमस्स पन पदस्स पुरतो ‘‘पेच्चा’’तिपदेन सम्बन्धो, पेच्च परत्थ इतो गन्त्वा ते निहीनकम्मा परलोके समा भवन्तीति अत्थो।
परियापुणित्वाति उग्गहेत्वा। अकारकाति अपराधस्स न कारका। नयिमेहि कतन्ति एवं किर नेसमहोसि – इमेहि समणेहि सक्यपुत्तियेहि अद्धा तं पापकम्मं न कतं, यं अञ्ञतित्थिया उग्घोसित्वा सकलनगरं आहिण्डिंसु, यस्मा इमे अम्हेसु एवं असब्भाहि फरुसाहि वाचाहि अब्भाचिक्खन्तेसुपि न किञ्चि विकारं दस्सेन्ति, खन्तिसोरच्चञ्च न विजहन्ति, केवलं पन ‘‘अभूतवादी निरयं उपेती’’ति धम्मंयेव वदन्ता सपन्तियेव, इमे समणा सक्यपुत्तिया अम्हे अनुपधारेत्वा अब्भाचिक्खन्ते सपन्ति, सपथं करोन्ता विय वदन्ति
तेसञ्हि मनुस्सानं भगवता भासितगाथाय सवनसमनन्तरमेव बुद्धानुभावेन सारज्जं ओक्कमि, संवेगो उप्पज्जि ‘‘नयिदं अम्हेहि पच्चक्खतो दिट्ठं, सुतं नाम तथापि होति, अञ्ञथापि होति, एते च अञ्ञतित्थिया इमेसं अनत्थकामा अहितकामा, तस्मा ते सद्धाय नयिदं अम्हेहि वत्तब्बं, दुज्जाना हि समणा’’ति। ते ततो पट्ठाय ततो ओरमिंसु।
राजापि येहि सुन्दरी मारिता, तेसं जाननत्थं पुरिसे आणापेसि। अथ ते धुत्ता तेहि कहापणेहि सुरं पिवन्ता अञ्ञमञ्ञं कलहं करिंसु। तेसु हि एको एकं आह – ‘‘त्वं सुन्दरिं एकप्पहारेन मारेत्वा मालाकचवरन्तरे खिपित्वा ततो लद्धकहापणेहि सुरं पिवसि, होतु होतू’’ति। राजपुरिसा तं सुत्वा ते धुत्ते गहेत्वा रञ्ञो दस्सेसुं। राजा ‘‘अथ खो सम्बहुला भिक्खू…पे॰… अन्तरहितो सो, भन्ते, सद्दो’’ति।
कस्मा पन भगवा ‘‘तित्थियानं इदं कम्म’’न्ति भिक्खूनं नारोचेसि? अरियानं ताव आरोचनेन पयोजनं नत्थि, पुथुज्जनेसु पन ‘‘ये न सद्दहेय्युं, तेसं तं दीघरत्तं अहिताय दुक्खाय संवत्तेय्या’’ति नारोचेसि। अपिचेतं बुद्धानं अनाचिण्णं, यं अनागतस्स ईदिसस्स वत्थुस्स आचिक्खनं। परानुद्देसिकमेव हि भगवा संकिलेसपक्खं विभावेति
‘‘न अन्तलिक्खे न समुद्दमज्झे,
न पब्बतानं विवरं पविस्स।
न विज्जती सो जगतिप्पदेसो,
यत्थट्ठितो मुच्चेय्य पापकम्मा’’ति॥ (ध॰ प॰ १२७; मि॰ प॰ ४.२.४)।
एतमत्थं विदित्वाति मम्मच्छेदनवसेनापि बालजनेहि पवत्तितं दुरुत्तवचनं खन्तिबलसमन्नागतस्स धीरस्स दुत्तितिक्खा नाम नत्थीति इममत्थं सब्बाकारतो विदित्वा। इमं उदानन्ति इमं अधिवासनखन्तिबलविभावनं उदानं उदानेसि।
तत्थ तुदन्ति वाचाय जना असञ्ञता, सरेहि सङ्गामगतंव कुञ्जरन्ति कायिकसंवरादीसु कस्सचिपि संवरस्स अभावेन असंयता अविनीता बालजना सरेहि सायकेहि सङ्गामगतं युद्धगतं कुञ्जरंव हत्थिनागं पटियोधा विय वाचासत्तीहि तुदन्ति विज्झन्ति, अयं तेसं सभावो सुत्वान वाक्यं फरुसं उदीरितं, अधिवासये भिक्खु अदुट्ठचित्तोति तं पन तेहि बालजनेहि उदीरितं भासितं मम्मघट्टनवसेन पवत्तितं फरुसं वाक्यं वचनं अभूतं भूततो निब्बेठेन्तो मम ककचूपमओवादं (म॰ नि॰ १.२२२ आदयो) अनुस्सरन्तो ईसकम्पि अदुट्ठचित्तो हुत्वा ‘‘संसारसभावो एसो’’ति संसारे भयं इक्खणसीलो भिक्खु अधिवासये, अधिवासनखन्तियं ठत्वा खमेय्याति अत्थो।
एत्थाह – किं पन तं कम्मं, यं अपरिमाणकालं सक्कच्चं उपचितविपुलपुञ्ञसम्भारो सत्था एवं दारुणं अभूतब्भक्खानं पापुणीति? वुच्चते – अयं सो भगवा बोधिसत्तभूतो अतीतजातियं मुनाळि नाम धुत्तो हुत्वा पापजनसेवी अयोनिसोमनसिकारबहुलो विचरति। सो एकदिवसं सुरभिं नाम पच्चेकसम्बुद्धं नगरं पिण्डाय पविसितुं चीवरं पारुपन्तं पस्सि। तस्मिञ्च समये अञ्ञतरा इत्थी तस्स अविदूरेन गच्छति। धुत्तो ‘‘अब्रह्मचारी अयं समणो’’ति अब्भाचिक्खि। सो तेन कम्मेन बहूनि वस्ससतसहस्सानि निरये पच्चित्वा तस्सेव कम्मस्स विपाकावसेसेन इदानि बुद्धो हुत्वापि सुन्दरिया कारणा अभूतब्भक्खानं
‘‘अनोतत्तसरासन्ने, रमणीये सिलातले।
नानारतनपज्जोते, नानागन्धवनन्तरे॥
‘‘महता भिक्खुसङ्घेन, परेतो लोकनायको।
आसीनो ब्याकरी तत्थ, पुब्बकम्मानि अत्तनो॥
‘‘सुणाथ भिक्खवो मय्हं, यं कम्मं पकतं मया।
पिलोतिकस्स कम्मस्स, बुद्धत्तेपि विपच्चति॥
१.
‘‘मुनाळि
पच्चेकबुद्धं सुरभिं, अब्भाचिक्खिं अदूसकं॥
‘‘तेन
बहू वस्ससहस्सानि, दुक्खं वेदेमि वेदनं॥
‘‘तेन कम्मावसेसेन, इध पच्छिमके भवे।
अब्भक्खानं मया लद्धं, सुन्दरिकाय कारणा॥
२.
‘‘सब्बाभिभुस्स बुद्धस्स, नन्दो नामासि सावको।
तं अब्भक्खाय निरये, चिरं संसरितं मया॥
‘‘दस वस्ससहस्सानि, निरये संसरिं चिरं।
मनुस्सभावं लद्धाहं, अब्भक्खानं बहुं लभिं॥
‘‘तेन कम्मावसेसेन, चिञ्चमाणविका ममं।
अब्भाचिक्खि अभूतेन, जनकायस्स अग्गतो॥
३.
‘‘ब्राह्मणो सुतवा आसिं, अहं सक्कतपूजितो।
महावने पञ्चसते, मन्ते वाचेमि माणवे॥
‘‘तत्थागतो
तञ्चाहं आगतं दिस्वा, अब्भाचिक्खिं अदूसकं॥
‘‘ततोहं अवचं सिस्से, कामभोगी अयं इसि।
मय्हम्पि भासमानस्स, अनुमोदिंसु माणवा॥
‘‘ततो माणवका सब्बे, भिक्खमानं कुले कुले।
महाजनस्स आहंसु, कामभोगी अयं इसि॥
‘‘तेन कम्मविपाकेन, पञ्च भिक्खुसता इमे।
अब्भक्खानं लभुं सब्बे, सुन्दरिकाय कारणा॥
४.
‘‘वेमातुभातिकं पुब्बे, धनहेतु हनिं अहं।
पक्खिपिंगिरिदुग्गस्मिं, सिलाय च अपिंसयिं॥
‘‘तेन
अङ्गुट्ठं पिंसयी पादे, मम पासाणसक्खरा॥
५.
‘‘पुरेहं दारको हुत्वा, कीळमानो महापथे।
पच्चेकबुद्धं दिस्वान, मग्गे सकलिकं खिपिं॥
‘‘तेन
वधत्थं मं देवदत्तो, अभिमारे पयोजयि॥
६.
‘‘हत्थारोहो पुरे आसिं, पच्चेकमुनिमुत्तमं।
पिण्डाय विचरन्तं तं, आसादेसिं गजेनहं॥
‘‘तेन कम्मविपाकेन, भन्तो नाळागिरी गजो।
गिरिब्बजे पुरवरे, दारुणो समुपागमि॥
७.
‘‘राजाहं पत्थिवो आसिं, सत्तिया पुरिसे हनिं।
तेन कम्मविपाकेन, निरये पच्चिसं भुसं॥
‘‘कम्मुनो तस्स सेसेन, सोदानि सकलं मम।
पादे छविं पकप्पेसि, न हि कम्मं विनस्सति॥
८.
‘‘अहं
मच्छके घातिते दिस्वा, जनयिं सोमनस्सकं॥
‘‘तेन कम्मविपाकेन, सीसदुक्खं अहू मम।
सक्का च सब्बे हञ्ञिंसु, यदा हनि विटटूभो॥
९.
‘‘फुस्सस्साहं पावचने, सावके परिभासयिं।
यवं खादथ भुञ्जथ, मा च भुञ्जथ सालयो॥
‘‘तेन
निमन्तितो ब्राह्मणेन, वेरञ्जायं वसिं तदा॥
१०.
‘‘निब्बुद्धे वत्तमानम्हि, मल्लपुत्तं निहेठयिं।
तेन कम्मविपाकेन, पिट्ठिदुक्खं अहू मम॥
११.
‘‘तिकिच्छको अहं आसिं, सेट्ठिपुत्तं विरेचयिं।
तेन कम्मविपाकेन, होति पक्खन्दिका मम॥
१२.
‘‘अवचाहं जोतिपालो, कस्सपं सुगतं तदा।
कुतो नु बोधि मुण्डस्स, बोधि परमदुल्लभा॥
‘‘तेन कम्मविपाकेन, अचरिं दुक्करं बहुं।
छब्बस्सानुरुवेलायं, ततो बोधिं अपापुणिं॥
‘‘नाहं
कुम्मग्गेन गवेसिस्सं, पुब्बकम्मेन वारितो॥
‘‘पुञ्ञपापपरिक्खीणो, सब्बसन्तापवज्जितो।
असोको अनुपायासो, निब्बायिस्समनासवो॥
‘‘एवं जिनो वियाकासि, भिक्खुसङ्घस्स अग्गतो।
सब्बाभिञ्ञाबलप्पत्तो, अनोतत्तमहासरे’’ति॥ (अप॰ थेर १.३९.६४-९६)।
अट्ठमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
९. उपसेनसुत्तवण्णना
३९. नवमे उपसेनस्साति एत्थ उपसेनोति तस्स थेरस्स नामं, वङ्गन्तब्राह्मणस्स पन पुत्तत्ता ‘‘वङ्गन्तपुत्तो’’ति च नं वोहरन्ति।
अयञ्हि थेरो आयस्मतो सारिपुत्तस्स कनिट्ठभाता, सासने पब्बजित्वा अपञ्ञत्ते सिक्खापदे उपसम्पदाय द्विवस्सो उपज्झायो हुत्वा एकं भिक्खुं उपसम्पादेत्वा तेन सद्धिं भगवतो उपट्ठानं गतो, तस्स भिक्खुनो भगवता तस्स सद्धिविहारिकभावं पुच्छित्वा खन्धके आगतनयेन ‘‘अतिलहुं खो त्वं, मोघपुरिस, आवत्तो बाहुल्लाय, यदिदं गणबन्धिय’’न्ति (महाव॰ ७५) विगरहितो पतोदाभितुन्नो विय आजानीयो संविग्गमानसो ‘‘यदिपाहं इदानि परिसं निस्साय भगवता विगरहितो, परिसंयेव पन निस्साय पासंसियो भवेय्य’’न्ति उस्साहजातो सब्बे धुतधम्मे समादाय वत्तमानो विपस्सनं आरभित्वा न चिरस्सेव छळभिञ्ञो पटिसम्भिदाप्पत्तो महाखीणासवो हुत्वा अत्तनो निस्सितके धुतङ्गधरे एव कत्वा तेहि सद्धिं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा सन्थतसिक्खापदे (पारा॰ ५६५ आदयो) आगतनयेन ‘‘पासादिका खो त्यायं, उपसेन, परिसा’’ति परिसवसेन भगवतो सन्तिका लद्धपसंसो ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं समन्तपासादिकानं यदिदं उपसेनो
सो एकदिवसं पच्छाभत्तं पिण्डपातप्पटिक्कन्तो अन्तेवासिकेसु अत्तनो अत्तनो दिवाट्ठानं गतेसु उदककुम्भतो उदकं गहेत्वा पादे पक्खालेत्वा गत्तानि सीतिं कत्वा चम्मक्खण्डं अत्थरित्वा दिवाट्ठाने दिवाविहारं निसिन्नो अत्तनो गुणे आवज्जेसि। तस्स ते अनेकसता अनेकसहस्सा पोङ्खानुपोङ्खं उपट्ठहिंसु। सो ‘‘मय्हं ताव सावकस्स सतो इमे एवरूपा गुणा, कीदिसा नु खो मय्हं सत्थु गुणा’’ति भगवतो गुणाभिमुखं मनसिकारं पेसेसि। ते तस्स ञाणबलानुरूपं अनेककोटिसहस्सा उपट्ठहिंसु। सो ‘‘एवंसीलो मे सत्था एवंधम्मो एवंपञ्ञो एवंविमुत्ती’’तिआदिना च ‘‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो’’तिआदिना च आविभावानुरूपं सत्थु गुणे अनुस्सरित्वा ‘‘आयस्मतो उपसेनस्स वङ्गन्तपुत्तस्स रहोगतस्सा’’तिआदि वुत्तं।
तत्थ रहोगतस्साति रहसि गतस्स। पटिसल्लीनस्साति एकीभूतस्स। एवं चेतसो परिवितक्को उदपादीति एवं इदानि वुच्चमानाकारो चित्तस्स वितक्को उप्पज्जि। लाभा वत मेति ये इमे मनुस्सत्तबुद्धुप्पादसद्धासमधिगमादयो, अहो वत मे एते लाभा। सुलद्धं वत मेति यञ्चिदं मया भगवतो सासने पब्बज्जूपसम्पदारतनत्तयपयिरुपासनादि पटिलद्धं, तं मे अहो वत सुट्ठु लद्धं। तत्थ कारणमाह ‘‘सत्था च मे’’तिआदिना।
तत्थ दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थेहि यथारहं सत्ते अनुसासतीति सत्था। भाग्यवन्ततादीहि कारणेहि भगवा। आरकत्ता किलेसेहि, किलेसारीनं हतत्ता, संसारचक्कस्स वा अरानं हतत्ता, पच्चयादीनं अरहत्ता, पापकरणे रहाभावा अरहं सम्मासम्बुद्धोति अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.१२३ आदयो) बुद्धानुस्सतिनिद्देसतो गहेतब्बो।
स्वाक्खातेति सुट्ठु अक्खाते, एकन्तनिय्यानिकं कत्वा भासिते। धम्मविनयेति पावचने। तञ्हि यथानुसिट्ठं पटिपज्जमानानं संसारदुक्खपाततो धारणेन, रागादिकिलेसे विनयनेन च धम्मविनयोति वुच्चति। सब्रह्मचारिनोति सेट्ठट्ठेन ब्रह्मसङ्खातं भगवतो सासनं अरियमग्गं सह चरन्ति पटिपज्जन्तीति सब्रह्मचारिनो। सीलवन्तोति मग्गफलसीलवसेन सीलवन्तो। कल्याणधम्माति समाधिपञ्ञाविमुत्तिविमुत्तिञाणदस्सनादयो कल्याणा सुन्दरा धम्मा एतेसं अत्थीति कल्याणधम्मा। एतेन सङ्घस्स सुप्पटिपत्तिं दस्सेति। सीलेसु चम्हि परिपूरकारीति ‘‘अहम्पि पब्बजित्वा न तिरच्छानकथाकथिको कायदळ्हिबहुलो हुत्वा विहासिं, अथ खो पातिमोक्खसंवरादिं चतुब्बिधम्पि सीलं अखण्डं अछिद्दं असबलं अकम्मासं सुसमाहितो चम्हि एकग्गचित्तोति उपचारप्पनाभेदेन समाधिना सब्बथापि समाहितो च अम्हि अविक्खित्तचित्तो। इमिना समाधिस्मिं परिपूरकारितावचनेन ततियफलसम्पत्तिमत्तनो दीपेति। अनागामिनो हि समाधिस्मिं परिपूरकारिनो। अरहा चम्हि खीणासवोति कामासवादीनं सब्बसो खीणत्ता खीणासवो, ततो एव परिक्खीणभवसंयोजनो सदेवके लोके अग्गदक्खिणेय्यताय अरहा चम्हि। एतेन अत्तनो कतकरणीयतं दस्सेति। महिद्धिको चम्हि महानुभावोति अधिट्ठानविकुब्बनादिइद्धीसु महता वसीभावेन समन्नागतत्ता महिद्धिको उळारस्स पुञ्ञानुभावस्स
भद्दकं मे जीवितन्ति एवंविधसीलादिगुणसमन्नागतस्स मे यावायं कायो धरति, ताव सत्तानं हितसुखमेव वड्ढति, पुञ्ञक्खेत्तभावतो जीवितम्पि मे भद्दकं सुन्दरं। भद्दकं मरणन्ति सचे पनिदं खन्धपञ्चकं अज्ज वा इमस्मिंयेव वा खणे अनुपादानो विय जातवेदो निब्बायति, तं अप्पटिसन्धिकं परिनिब्बानसङ्खातं मरणम्पि मे भद्दकन्ति उभयत्थ तादिभावं दीपेति। एवं महाथेरो अप्पहीनसोमनस्सुप्पिलावितवासनुस्सन्नत्ता उळारसोमनस्सितो धम्मबहुमानेन धम्मपीतिपटिसंवेदनेन परिवितक्केसि।
तं सत्था गन्धकुटियं निसिन्नोव सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन जानित्वा जीविते मरणे च तस्स तादिभावविभावनं इमं उदानं उदानेसि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो भगवा…पे॰… उदानेसी’’ति।
तत्थ यं जीवितं न तपतीति यं खीणासवपुग्गलं जीवितं आयतिं खन्धप्पवत्तिया सब्बेन सब्बं अभावतो न तपति न बाधति, वत्तमानमेव वा
मरणन्ते न सोचतीति मरणसङ्खाते अन्ते परियोसाने, मरणसमीपे वा न सोचति अनागामिमग्गेनेव सोकस्स समुग्घातितत्ता। स वे दिट्ठपदो धीरो, सोकमज्झे न सोचतीति सो अनभिज्झादीनं
इदानिस्स सब्बसो सोकहेतूनं अभावं दीपेतुं ‘‘उच्छिन्नभवतण्हस्सा’’तिआदिमाह। तत्थ यस्स अग्गमग्गेन सब्बसो उच्छिन्ना भवतण्हा, सो उच्छिन्नभवतण्हो। तस्स अवसेसकिलेसानं अनवसेसवूपसमेन सन्तचित्तस्स खीणासवभिक्खुनो। विक्खीणो जातिसंसारोति जातिआदिको –
‘‘खन्धानञ्च पटिपाटि, धातुआयतनान च।
अब्बोच्छिन्नं वत्तमाना, ‘संसारो’ति पवुच्चती’’ति॥ –
वुत्तलक्खणो संसारो विसेसतो खीणो। तस्मा नत्थि तस्स पुनब्भवोति यस्मा तस्स एवरूपस्स अरियपुग्गलस्स आयतिं पुनब्भवो नत्थि, तस्मा तस्स जातिसंसारो खीणो। कस्मा पनस्स पुनब्भवो नत्थि? यस्मा उच्छिन्नभवतण्हो सन्तचित्तो च होति, तस्माति आवत्तेत्वा वत्तब्बं। अथ वा विक्खीणो जातिसंसारो, ततो एव नत्थि तस्स पुनब्भवोति अत्थो योजेतब्बो।
नवमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
१०. सारिपुत्तउपसमसुत्तवण्णना
४०. दसमे अत्तनो उपसमन्ति सावकपारमीमत्थकप्पत्तिया हेतुभूतं अग्गमग्गेन अत्तनो अनवसेसकिलेसवूपसमं।
आयस्मा हि सारिपुत्तो अनुपसन्तकिलेसानं सत्तानं रागादिकिलेसजनितसन्तापदरथपरिळाहदुक्खञ्चेव किलेसाभिसङ्खारनिमित्तं जातिजराब्याधिमरणसोकपरिदेवादिदुक्खञ्च पच्चक्खतो दिस्वा ‘‘अत्तनो उपसमं पच्चवेक्खमानो’’ति।
अपरे ‘‘थेरो अरहत्तफलसमापत्तिं समापज्जित्वा तं पच्चवेक्खित्वा ‘इमस्स वतायं सन्तपणीतभावो अच्चन्तसन्ताय असङ्खताय धातुया आरम्मणतो, सयञ्च सम्मदेव किलेसवूपसमतो’ति एवं अभिण्हं उपसमं पच्चवेक्खती’’ति वदन्ति। अञ्ञे पन ‘‘अनवसेसकिलेसानं उपसमपरियोसाने जातं अग्गफलमेवेत्थ उपसमो नाम, तं पच्चवेक्खमानो निसिन्नो’’ति।
एतमत्थं विदित्वाति यदिदं आयस्मतो सारिपुत्तस्स महापञ्ञतादिहेतुभूतं सावकेसु अनञ्ञसाधारणं किलेसप्पहानं अग्गफलं वा उपसमपरियायेन वुत्तं, तस्स पच्चवेक्खणसङ्खातं अत्थं सब्बाकारतो विदित्वा तदनुभावदीपकं इमं उदानं उदानेसि।
तत्थ उपसन्तसन्तचित्तस्साति उपसन्तमेव हुत्वा सन्तं चित्तं एतस्साति उपसन्तसन्तचित्तो। समापत्तिया विक्खम्भनेन हि उपसन्तकिलेसत्ता उपसन्तचित्तं न सब्बथा ‘‘उपसन्तसन्त’’न्ति वुच्चति तस्स उपसमस्स अनच्चन्तिकभावतो, न तथा अग्गमग्गेन। तेन पन अच्चन्तमेव किलेसानं समुच्छिन्नत्ता अरहतो चित्तं पुन किलेसानं अनुपसमेतब्बताय समथविपस्सनाहेट्ठिममग्गेहि उपसन्तकिलेसं हुत्वा अच्चन्तसन्तभावतोव उपसन्तन्ति वा उपसमो वुच्चति, तस्मा ‘‘उपसन्तसन्तचित्तस्सा’’ति अच्चन्तूपसमेन सन्तचित्तस्साति अत्थो।
अथ वा सतिपि सब्बेसं खीणासवानं अनवसेसकिलेसवूपसमे सावकपारमीञाणस्स पन मत्थकप्पत्तिहेतुभूतो सावकेसु अनञ्ञसाधारणो सविसेसो धम्मसेनापतिनो
तत्रायमत्थो – भुसं दळ्हं वा सन्तं उपसन्तं, तेन उपसन्तेन उपसन्तमेव हुत्वा सन्तं उपसन्तसन्तं नेत्तिच्छिन्नस्साति नेत्ति वुच्चति भवतण्हा संसारस्स नयनतो, सा नेत्ति छिन्ना एतस्साति नेत्तिच्छिन्नो। तस्स नेत्तिच्छिन्नस्स, पहीनतण्हस्साति अत्थो। मुत्तो सो मारबन्धनाति सो एवंविधो परिक्खीणभवसंयोजनो सब्बस्मा मारबन्धनतो मुत्तो, न तस्स मारबन्धनमोचनाय करणीयं अत्थि, तस्मा धम्मसेनापति अत्तनो उपसमं पच्चवेक्खतीति। सेसं वुत्तनयमेव।
दसमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
निट्ठिता च मेघियवग्गवण्णना।