२४. ककुसन्धबुद्धवंसवण्णना
वेस्सभुम्हि ककुसन्धो कोणागमनो कस्सपो अम्हाकं बुद्धोति। मेत्तेय्यो पन भगवा उप्पज्जिस्सति। एवमयं कप्पो पञ्चहि बुद्धुप्पादेहि पटिमण्डितत्ता भद्दकप्पोति भगवता वण्णितो। तत्थ ककुसन्धो नाम भगवा पारमियो पूरेत्वा तुसितपुरे निब्बत्तित्वा
यदा पन ब्राह्मणा खत्तिये सक्करोन्ति गरुकरोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति, तदा खत्तियकुले उप्पज्जन्ति। तदा किर ब्राह्मणा खत्तियेहि सक्करीयन्ति गरुकरीयन्ति, तस्मा सच्चसन्धो ककुसन्धो बोधिसत्तो विभवसिरिसमुदयेनाकुले अनाकुले ब्राह्मणकुले दससहस्सिलोकधातुं उन्नादेन्तो कम्पयन्तो उदपादि। हेट्ठा वुत्तप्पकारानि पाटिहारियानि निब्बत्तिंसु। ततो दसन्नं मासानं अच्चयेन खेमवतुय्याने मातुकुच्छितो सुवण्णलतातो अग्गिजालो विय निक्खमि। सो चत्तारि वस्ससहस्सानि अगारं अज्झावसि। तस्स किर कामकामवण्णकामसुद्धिनामका तयो पासादा अहेसुं। रोचिनीब्राह्मणीपमुखानि तिंस इत्थिसहस्सानि पच्चुपट्ठितानि अहेसुं।
सो चत्तारि निमित्तानि दिस्वा रोचिनिया ब्राह्मणिया अनुत्तरे उत्तरे नाम कुमारे उप्पन्ने पयुत्तेन आजञ्ञरथेन महाभिनिक्खमनं निक्खमित्वा पब्बजि। तं चत्तालीससहस्सानि अनुपब्बजिंसु। सो तेहि परिवुतो अट्ठ मासे पधानचरियं चरित्वा विसाखपुण्णमाय सुचिरिन्धनिगमे वजिरिन्धब्राह्मणस्स धीताय दिन्नं मधुपायासं परिभुञ्जित्वा खदिरवने दिवाविहारं कत्वा सायन्हसमये सुभद्देन नाम यवपालकेन उपनीता अट्ठ तिणमुट्ठियो गहेत्वा सिरीसबोधिं पाटलिया
पुन कण्णकुज्जनगरद्वारे महासालरुक्खमूले यमकपाटिहारियं कत्वा तिंसकोटिसहस्सानं धम्मचक्खुं उप्पादेसि, सो दुतियो अभिसमयो अहोसि। यदा पन खेमवतीनगरस्साविदूरे अञ्ञतरस्मिं देवायतने अभिमतनरदेवो नरदेवो नाम यक्खो दिस्समानमनुस्ससरीरो हुत्वा कन्तारमज्झे एकस्स कमलकुवलयुप्पलसमलङ्कतसलिलसीतलस्स परममधुरसिसिरवारिनो सब्बजनसुरभिरमस्स सरस्स समीपे ठत्वा कमलकुवलयकल्लहारादीहि सत्ते उपलापेत्वा मनुस्से खादति
अथ खो सो मनुस्सभक्खो यक्खो छब्बण्णरस्मियो विस्सज्जेन्तं इन्दधनुपरिवुतमिव दिवसकरं मुनिदिवसकरं पवनपथेनागच्छन्तं दिस्वा – ‘‘दसबलो ममानुकम्पाय इधागच्छती’’ति पसन्नहदयो अत्तनो परिवारयक्खेहि सद्धिं अनेकमिगगणवन्तं हिमवन्तं गन्त्वा नानावण्णगन्धानि जलजथलजानि कुसुमानि परममनोरमानि सुगन्धगन्धे समाहरित्वा अत्तनो
१.
‘‘वेस्सभुस्स
ककुसन्धो नाम नामेन, अप्पमेय्यो दुरासदो॥
२.
‘‘उग्घाटेत्वा सब्बभवं, चरियाय पारमिं गतो।
सीहोव पञ्जरं भेत्वा, पत्तो सम्बोधिमुत्तमं॥
३.
‘‘धम्मचक्कं पवत्तेन्ते, ककुसन्धे लोकनायके।
चत्तालीसकोटिसहस्सानं, धम्माभिसमयो अहु॥
४.
‘‘अन्तलिक्खम्हि आकासे, यमकं कत्वा विकुब्बनं।
तिंसकोटिसहस्सानं, बोधेसि देवमानुसे॥
५.
‘‘नरदेवस्स
धम्माभिसमयो तस्स, गणनातो असङ्खियो’’ति॥
तत्थ उग्घाटेत्वाति समूहनित्वा। सब्बभवन्ति सब्बं नवविधं भवं, भवुप्पत्तिनिमित्तं कम्मन्ति अत्थो। चरियाय पारमिं गतोति सब्बपारमीनं पूरणवसेन पारं गतो। सीहोव पञ्जरं भेत्वाति सीहो विय पञ्जरं मुनिकुञ्जरो भवपञ्जरं विनासेत्वाति अत्थो। ककुसन्धस्स विद्धस्तभवबन्धनस्स एकोव सावकसन्निपातो अहोसि। कण्णकुज्जनगरे इसिपतने मिगदाये अत्तना सह पब्बजितेहि चत्तालीसाय अरहन्तसहस्सेहि परिवुतो माघपुण्णमायं भगवा पातिमोक्खं उद्दिसि। तेन वुत्तं –
६.
‘‘ककुसन्धस्स
खीणासवानं विमलानं, सन्तचित्तान तादिनं॥
७.
‘‘चत्तालीससहस्सानं, तदा आसि समागमो।
दन्तभूमिमनुप्पत्तानं, आसवारिगणक्खया’’ति॥
तदा अम्हाकं बोधिसत्तो खेमो नाम राजा हुत्वा बुद्धप्पमुखस्स सङ्घस्स पत्तचीवरं महादानं दत्वा अञ्जनादीनि सब्बभेसज्जानि च अदासि। अञ्ञञ्च समणपरिक्खारं दत्वा तस्स
८.
‘‘अहं तेन समयेन, खेमो नामासि खत्तियो।
तथागते जिनपुत्ते, दानं दत्वा अनप्पकं॥
९.
‘‘पत्तञ्च चीवरं दत्वा, अञ्जनं मधुलट्ठिकं।
इमेतं पत्थितं सब्बं, पटियादेमि वरं वरं॥
१०.
‘‘सोपि मं बुद्धो ब्याकासि, ककुसन्धो विनायको।
इमम्हि भद्दके कप्पे, अयं बुद्धो भविस्सति॥
११.
‘‘अहु कपिलव्हया रम्मा…पे॰… हेस्साम सम्मुखा इमं॥
१३.
‘‘नगरं खेमवती नाम, खेमो नामासहं तदा।
सब्बञ्ञुतं गवेसन्तो, पब्बजिं तस्स सन्तिके’’ति॥
तत्थ अञ्जनं पाकटमेव। मधुलट्ठिकन्ति यट्ठिमधुकं। इमेतन्ति इमं एतं। पत्थितन्ति इच्छितं। पटियादेमीति दज्जामि, अदासिन्ति अत्थो। वरं वरन्ति सेट्ठं सेट्ठन्ति अत्थो। ‘‘यदेतं पत्थित’’न्तिपि पाठो, तस्स यं इच्छति, एतं सब्बं अदासिन्ति अत्थो। अयं सुन्दरतरो।
तस्स पन अदन्धस्स ककुसन्धस्स भगवतो खेमं नाम नगरं अहोसि। अग्गिदत्तो नाम ब्राह्मणो पिता, विसाखा नाम ब्राह्मणी माता, विधुरो च सञ्जीवो च द्वे अग्गसावका, बुद्धिजो नामुपट्ठाको, सामा च चम्पा च द्वे अग्गसाविका, महासिरीसरुक्खो बोधि, सरीरं चत्तालीसहत्थुब्बेधं अहोसि, समन्ता दसयोजनानि सरीरप्पभा निच्छरति
१४.
‘‘ब्राह्मणो अग्गिदत्तो च, आसि बुद्धस्स सो पिता।
विसाखा नाम जनिका, ककुसन्धस्स सत्थुनो॥
१५.
‘‘वसते
नरानं पवरं सेट्ठं, जातिमन्तं महायसं॥
२०.
‘‘विधुरो च सञ्जीवो च, अहेसुं अग्गसावका।
बुद्धिजो नामुपट्ठाको, ककुसन्धस्स सत्थुनो॥
२१.
‘‘सामा च चम्पानामा च, अहेसुं अग्गसाविका।
बोधि तस्स भगवतो, सिरीसोति पवुच्चति॥
२३.
‘‘चत्तालीसरतनानि, अच्चुग्गतो महामुनि।
कनकप्पभा निच्छरति, समन्ता दसयोजनं॥
२४.
‘‘चत्तालीसवस्ससहस्सानि, आयु तस्स महेसिनो।
तावता तिट्ठमानो सो, तारेसि जनतं बहुं॥
२५.
‘‘धम्मापणं
नदित्वा सीहनादंव, निब्बुतो सो ससावको॥
२६.
‘‘अट्ठङ्गवचनसम्पन्नो, अच्छिद्दानि निरन्तरं।
सब्बं तमन्तरहितं, ननु रित्ता सब्बसङ्खारा’’ति॥
तत्थ वसते तत्थ खेमे पुरेति अयं गाथा ककुसन्धस्स जातनगरसन्दस्सनत्थं वुत्ताति वेदितब्बा। महाकुलन्ति उदितोदितं भगवतो पितुकुलं। नरानं पवरं सेट्ठन्ति जातिवसेन सब्बमनुस्सानं पवरं सेट्ठन्ति अत्थो। जातिमन्तन्ति अभिजातिवन्तं, उत्तमाभिजातं। महायसन्ति महापरिवारं, किं तं बुद्धस्स महाकुलं? तत्थ महाकुलं खेमे पुरे वसतेतिपदेन सम्बन्धो दट्ठब्बो।
समन्ता दसयोजनन्ति समन्ततो दस योजनानि फरित्वा निच्चकालं सरीरतो निक्खमित्वा सुवण्णवण्णा पभा निच्छरतीति अत्थो। धम्मापणन्ति पसारेत्वाति भण्डविक्किणनत्थं नानाभण्डसमिद्धमापणं विय धम्मापणं पसारेत्वाति अत्थो। नरनारीनन्ति सीहनादं वाति सीहनादं विय, अभयनादं नदित्वा। अट्ठङ्गवचनसम्पन्नोति अट्ठङ्गसमन्नागतसरो सत्था। अच्छिद्दानीति छिद्दादिभावरहितानि सीलानि अच्छिद्दानि असबलानि अकम्मासानि। अथ वा अच्छिद्दानि अविवरानि सावकयुगळादीनि। निरन्तरन्ति सततं सब्बकालं। सब्बं तमन्तरहितन्ति सत्था च सावकयुगळादीनि च तं सब्बं मुनिभावमुपगन्त्वा अदस्सनभावमुपगतन्ति अत्थो।
‘‘अपेतबन्धो ककुसन्धबुद्धो, अदन्धपञ्ञो गतसब्बरन्धो।
तिलोकसन्धो किर सच्चसन्धो, खेमे पने वासमकप्पयित्थ’’॥
सेसगाथासु सब्बत्थ पाकटमेवाति।
ककुसन्धबुद्धवंसवण्णना निट्ठिता।
निट्ठितो बावीसतिमो बुद्धवंसो।