२. गुहट्ठकसुत्तनिद्देसवण्णना
७. दुतिये सत्तोति लग्गो। गुहायन्ति काये। कायो हि रागादीनं वाळानं वसनोकासतो ‘‘गुहा’’ति वुच्चति। बहुनाभिछन्नोति बहुना रागादिकिलेसजातेन अभिच्छन्नो। एतेन अज्झत्तबन्धनं वुत्तं। तिट्ठन्ति रागादिवसेन तिट्ठन्तो। मोहनस्मिं पगाळ्होति मोहनं वुच्चति कामगुणो। एत्थ हि देवमनुस्सा मुय्हन्ति तेसु अज्झोगाळ्हा हुत्वा; एतेन बाहिरबन्धनं वुत्तं। दूरे विवेका हि तथाविधो सोति सो तथारूपो नरो तिविधापि कायविवेकादिविवेका दूरे कामा हि लोके न हि सुप्पहायाति यस्मा लोके कामा सुप्पहाया न होन्ति, तस्माति वुत्तं होति।
सत्तोति हि खो वुत्तन्ति ‘‘सत्तो, नरो, मानवो’’ति एवमादिना नयेन कथितोयेव। गुहा ताव वत्तब्बाति गुहा ताव कथेतब्बा। कायोति वातिआदीसु अयं ताव पदयोजना – कायो इति वा गुहा इति वा…पे॰… कुम्भो इति वाति। तत्थ कायोति ‘‘कुच्छितानं आयोति कायो’’तिआदिना हेट्ठा सतिपट्ठानकथायं वुत्तोयेव। रागादिवाळानं वसनोकासट्ठेन गुहा, ‘‘पटिच्छादनट्ठेना’’तिपि एके। ‘‘दूरङ्गमं एकचरं, असरीरं गुहासय’’न्तिआदीसु (ध॰ प॰ ३७) विय। रागादीहि झापनट्ठेन देहो ‘‘ते हित्वा मानुसं देह’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.३३२ थोकं विसदिसं) विय। पमत्तकरणट्ठेन सन्देहो ‘‘भिज्जति पूतिसन्देहो, मरणन्तञ्हि जीवित’’न्तिआदीसु (ध॰ प॰ १४८) विय। संसारे नावा ‘‘सिञ्च भिक्खु इमं नावं, सित्ता ते लहुमेस्सती’’तिआदीसु (ध॰ प॰ ३६९) विय। इरियापथस्स अत्थिभावट्ठेन रथो ‘‘रथो सीलपरिक्खारो, झानक्खो चक्कवीरियो’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ५.४) विय। अच्चुग्गतट्ठेन धजो ‘‘धजो रथस्स पञ्ञाण’’न्तिआदीसु (जा॰ २.२२.१८४१) विय।
किमिकुलानं आवासभावेन वम्मिको ‘‘वम्मिकोति खो, भिक्खु, इमस्सेतं चातुमहाभूतिकस्स
मनापामनापपतनट्ठेन नगरं ‘‘सक्कायनगर’’न्तिआदीसु विय। रोगादीनं नीळभावेन कुलावकभावेन नीळं ‘‘रोगनीळं पभङ्गुर’’न्तिआदीसु (ध॰ प॰ १४८) विय। पटिसन्धिया निवासगेहट्ठेन कुटि ‘‘पञ्चद्वारायं कुटिकायं पसक्किया’’तिआदीसु (थेरगा॰ १२५) विय। पूतिभावेन गण्डो ‘‘रोगोति भिक्खवे, गण्डोति भिक्खवे, सल्लोति भिक्खवे, कायस्सेतं अधिवचन’’न्तिआदीसु (अ॰ नि॰ ९.१५) विय। भिज्जनट्ठेन कुम्भो ‘‘कुम्भूपमं कायमिमं विदित्वा’’तिआदीसु (ध॰ प॰ ४०) विय। कायस्सेतं अधिवचनन्ति एतं वुत्तप्पकारं चतुमहाभूतमयस्स कुच्छितधम्मानं आयस्स अधिवचनं, कथनन्ति अत्थो। गुहायन्ति सरीरस्मिं सत्तोति अल्लीनो। विसत्तोति वण्णरागादिवसेन विविधो अल्लीनो। सण्ठानरागवसेन आसत्तो। तत्थेव लग्गो। अत्तग्गहणवसेन लग्गितो। पलिबुद्धोति फस्सरागवसेन अमुञ्चित्वा ठितो। भित्तिखिलेति भित्तियं आकोटितखाणुके। नागदन्तेति तथेव हत्थिदन्तसदिसे वङ्कदण्डके। सत्तन्ति भित्तिखिले लग्गं। विसत्तन्ति नागदन्ते लग्गं। आसत्तन्ति चीवरवंसे लग्गं। लग्गन्ति चीवररज्जुया लग्गं। लग्गितन्ति पीठपादे लग्गं। पलिबुद्धन्ति मञ्चपादे लग्गन्ति एवमादिना नयेन योजेतब्बं।
लग्गनाधिवचनन्ति विसेसेन अल्लीयनकथनं। छन्नोति वुत्तप्पकारेहि किलेसेहि छादितो। पुनप्पुनं उप्पत्तिवसेन उपरूपरि छन्नोति उच्छन्नो। आवुतोति आवरितो। निवुतोति वारितो। ओफुतोति अवत्थरित्वा छादितो। पिहितोति भाजनेन उक्खलिमुखं विय पलिगुण्ठितो। पटिच्छन्नोति आवटो। पटिकुज्जितोति अधोमुखं ठपितो। तत्थ तिणपण्णादीहि छादितं विय छन्नो। उच्छन्नो नदिं आवरणसेतु विय। आवुतो जनसञ्चरणमग्गावरणं विय।
विनिबद्धो मानवसेनाति नानाविधेन मानातिमानवसेन नानाविधे आरम्मणे बद्धो हुत्वा तिट्ठति। परामट्ठो दिट्ठिवसेनाति द्वासट्ठिदिट्ठीनं वसेन परामट्ठो आमसित्वा गहितो। विक्खेपगतो उद्धच्चवसेनाति आरम्मणे असन्तिट्ठनवसेन चित्तविक्खेपं पत्तो उपगतो। अनिट्ठङ्गतो विचिकिच्छावसेनाति रतनत्तयादीसु कङ्खासङ्खाताय विचिकिच्छाय वसेन सन्निट्ठानं अप्पत्तो। थामगतो अनुसयवसेनाति दुन्नीहरणअप्पहीनानुसयवसेन थिरभावं पत्तो उपगतो हुत्वा तिट्ठति।
रूपूपयन्ति तण्हादिट्ठूपयवसेन रूपं उपगन्त्वा आरम्मणं कत्वा। विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठतीति तस्मिं आरम्मणे रूपारम्मणं विञ्ञाणं तिट्ठन्तं तिट्ठति। रूपारम्मणं रूपपतिट्ठन्ति रूपमेव आरम्मणं आलम्बित्वा रूपमेव पतिट्ठं कत्वा। नन्दूपसेचनन्ति सप्पीतिकतण्होदकेन आसित्तं विञ्ञाणं। वुद्धिन्ति वुद्धिभावं। विरूळ्हिन्ति जवनवसेन उपरितो विरूळ्हिभावं। वेपुल्लन्ति तदारम्मणवसेन वेपुल्लं।
अत्थि रागोतिआदीनि लोभस्सेव नामानि। सो हि रञ्जनवसेन रागो, नन्दनवसेन नन्दी, तण्हायनवसेन तण्हाति वुच्चति। पतिट्ठितं तत्थ विञ्ञाणं विरूळ्हन्ति कम्मं जवापेत्वा पटिसन्धिआकड्ढनसमत्थताय पतिट्ठितञ्चेव विरूळ्हञ्च। यत्थाति तेभूमकवट्टे भुम्मं। सब्बत्थ वा पुरिमपदे एतं भुम्मं। अत्थि तत्थ सङ्खारानं वुद्धीति इदं इमस्मिं विपाकवट्टे ठितस्स आयतिं यत्थ अत्थि आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्तीति यस्मिं ठाने आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति अत्थि। तत्थ पुरिमसुत्तं रूपादिआरम्मणलग्गनवसेन वुत्तं, दुतियसुत्तं तदेवारम्मणं अभिनन्दनवसेन वुत्तं, ततियं विञ्ञाणपतिट्ठानवसेन वुत्तं, चतुत्थं चतुब्बिधआहारवसेन, कुसलाकुसलविञ्ञाणपतिट्ठानवसेन वुत्तन्ति ञातब्बं।
येभुय्येनाति पायेन। मुय्हन्तीति मोहं आपज्जन्ति। सम्मुय्हन्तीति विसेसेन मुय्हन्ति। सम्पमुय्हन्तीति सब्बाकारेन मुय्हन्ति। अथ वा रूपारम्मणं पटिच्च मुय्हन्ति, सद्दारम्मणं पटिच्च सम्मुय्हन्ति, मुतारम्मणं पटिच्च सम्पमुय्हन्ति। अविज्जाय अन्धीकताति अट्ठसु ठानेसु अञ्ञाणाय अविज्जाय अन्धीकता। ‘‘गता’’ति वा पाठो, अन्धभावं उपगताति अत्थो। पगाळ्होति पविट्ठो। ओगाळ्होति हेट्ठाभागं पविट्ठो। अज्झोगाळ्होति अधिओगाहित्वा अवत्थरित्वा विसेसेन पविट्ठो निमुग्गोति अधोमुखं हुत्वा पविट्ठो। अथ वा दस्सनसंसग्गेन ओगाळ्हो। सवनसंसग्गेन अज्झोगाळ्हो। वचनसंसग्गेन निमुग्गो। सप्पुरिससंसग्गविरहितो वा ओगाळ्हो। सद्धम्मसेवनविरहितो वा अज्झोगाळ्हो। धम्मानुधम्मपटिपत्तिविरहितो वा निमुग्गो।
विवेकाति विवित्ति, विविच्चनं वा विवेको। तयोति गणनपरिच्छेदो। कायविवेकोति कायेन विवित्ति, विना अपसक्कनं। चित्तविवेकादीसुपि एसेव नयो। इध भिक्खूति इमस्मिं सासने। संसारे भयं इक्खनतो भिक्खु। विवित्तन्ति सुञ्ञं, अप्पसद्दं अप्पनिग्घोसन्ति अत्थो। एतदेव हि सन्धाय विभङ्गे ‘‘विवित्तन्ति सन्तिके चेपि सेनासनं होति, तञ्च अनाकिण्णं गहट्ठेहि पब्बजितेहि, तेन तं विवित्त’’न्ति (विभ॰ ५२६) वुत्तं। सेति चेव आसति च एत्थाति सेनासनं, मञ्चपीठादीनमेतमधिवचनं। तेनाह –
‘‘सेनासनन्ति
अपि च विहारो अड्ढयोगो पासादो हम्मियं गुहाति इदं विहारसेनासनं नाम। मञ्चो पीठं भिसि बिब्बोहनन्ति इदं मञ्चपीठसेनासनं नाम। चिमिलिका चम्मखण्डो तिणसन्थारो पण्णसन्थारोति इदं सन्थतसेनासनं नाम। यत्थ वा पन भिक्खू पटिक्कमन्ति, इदं ओकाससेनासनं
इध पनस्स सकुणसदिसस्स चातुद्दिसस्स भिक्खुनो अनुच्छविकसेनासनं दस्सेन्तो ‘‘अरञ्ञं रुक्खमूल’’न्तिआदिमाह। तत्थ अरञ्ञन्ति ‘‘निक्खमित्वा बहि इन्दखीला सब्बमेतं अरञ्ञ’’न्ति (विभ॰ ५२९) इदं भिक्खुनीनं वसेन आगतं। ‘‘आरञ्ञकं नाम सेनासनं पञ्चधनुसतिकं पच्छिम’’न्ति (पारा॰ ६५४) इदं रुक्खमूलन्ति यंकिञ्चि सन्तच्छायं विवित्तं रुक्खमूलं। पब्बतन्ति सेलं। तत्थ हि उदकसोण्डीसु उदककिच्चं कत्वा सीताय रुक्खच्छायाय निसिन्नस्स नानादिसासु खायमानासु सीतेन वातेन बीजियमानस्स चित्तं एकग्गं होति। कन्दरन्ति कं वुच्चति उदकं, तेन दारितं, उदकेन भिन्नं पब्बतपदेसं। यं ‘‘नदीतुम्ब’’न्तिपि ‘‘नदीकुञ्ज’’न्तिपि वदन्ति। तत्थ हि रजतपट्टसदिसा वालुका होति, मत्थके मणिवितानं विय वनगहनं, मणिखन्धसदिसं उदकं सन्दति। एवरूपं कन्दरं ओरुय्ह पानीयं पिवित्वा गत्तानि सीतानि कत्वा वालुकं उस्सापेत्वा पंसुकूलचीवरं पञ्ञपेत्वा निसिन्नस्स समणधम्मं करोतो चित्तं एकग्गं होति। गिरिगुहन्ति द्विन्नं पब्बतानं अन्तरं, एकस्मिंयेव वा उमङ्गसदिसं महाविवरं। सुसानलक्खणं विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.३४) वुत्तं।
वनपत्थन्ति गामन्तं अतिक्कमित्वा मनुस्सानं अनुपचारट्ठानं यत्थ न कसन्ति न वपन्ति। तेनेवाह ‘‘वनपत्थन्ति दूरानमेतं सेनासनानं अधिवचन’’न्तिआदि (विभ॰ ५३१)। अब्भोकासन्ति अच्छन्नं। आकङ्खमानो पनेत्थ चीवरकुटिं पलालपुञ्जन्ति पलालरासिं। महापलालपुञ्जतो हि पलालं निक्कड्ढित्वा पब्भारलेणसदिसे आलये करोन्ति, गच्छगुम्बादीनम्पि उपरि पलालं पक्खिपित्वा हेट्ठा निसिन्ना समणधम्मं करोन्ति। सब्बमेतं सन्धाय वुत्तं ‘‘कायेन विवित्तो विहरती’’तिआदि। एको चङ्कमं अधिट्ठाति पवत्तयतीति वुत्तं होति। इरियतीति इरियापथं वत्तयति। वत्ततीति इरियापथवुत्तिं उप्पादेति। पालेतीति इरियापथं रक्खति। यपेतीति यपयति। यापेतीति यापयति।
पठमं झानं समापन्नस्साति कुसलज्झानसमङ्गिस्स। नीवरणेहि चित्तं विवित्तन्ति उपचारेन नीवरणेहि विवित्तम्पि समानं अन्तोअप्पनायं सुट्ठु विवित्तं नाम होतीति दस्सेतुं ‘‘पठमं झानं समापन्नस्स नीवरणेहि चित्तं विवित्तं होती’’ति वुत्तं। एसेव नयो वितक्कविचारपीतिसुखदुक्खेहि रूपसञ्ञायाति कुसलविपाककिरियवसेन पञ्चदसन्नं रूपावचरज्झानानं सञ्ञाय। पटिघसञ्ञायाति चक्खुरूपादिसङ्घट्टनेन उप्पन्नाय कुसलाकुसलविपाकवसेन द्विपञ्चविञ्ञाणसङ्खाताय पटिघसञ्ञाय च। नानत्तसञ्ञायाति नानारम्मणे पवत्ताय चतुचत्तालीसकामावचरसञ्ञाय च चित्तं विवित्तं होति सुञ्ञं होति।
आकासानञ्चायतनं समापन्नस्साति एत्थ नास्स अन्तोति अनन्तं, आकासं अनन्तं आकासानन्तं, आकासानन्तमेव आकासानञ्चं, तं आकासानञ्चं अधिट्ठानट्ठेन आयतनमस्स ससम्पयुत्तधम्मस्स झानस्स देवानं देवायतनमिवाति आकासानञ्चायतनं, कसिणुग्घाटिमाकासारम्मणझानस्सेतं अधिवचनं। तं आकासानञ्चायतनं समापन्नस्स कुसलकिरियझानं समापन्नस्स। रूपसञ्ञायाति सञ्ञासीसेन रूपावचरज्झानतो चेव तदारम्मणतो च। रूपावचरज्झानम्पि हि ‘‘रूप’’न्ति वुच्चति ‘‘रूपी रूपानि पस्सती’’तिआदीसु (पटि॰ म॰ १.२०९), तस्स आरम्मणम्पि ‘‘बहिद्धा रूपानि पस्सति सुवण्णदुब्बण्णानी’’तिआदीसुपि (पटि॰ म॰ १.२०९)। तस्मा इध रूपे सञ्ञा रूपसञ्ञाति एवं सञ्ञासीसेन रूपावचरज्झानस्सेतं अधिवचनं। रूपे सञ्ञा अस्साति रूपसञ्ञं, रूपमस्स नामन्ति वुत्तं होति। एवं पथवीकसिणादिभेदस्स तदारम्मणस्स
पटिघसञ्ञायाति चक्खादीनं वत्थूनं रूपादीनं आरम्मणानञ्च पटिघातेन समुप्पन्ना सञ्ञा पटिघसञ्ञा, रूपसञ्ञादीनं एतं अधिवचनं। यथाह – ‘‘तत्थ कतमा पटिघसञ्ञा? रूपसञ्ञा सद्दसञ्ञा गन्धसञ्ञा रससञ्ञा फोट्ठब्बसञ्ञा, इमा वुच्चन्ति पटिघसञ्ञायो’’ति (विभ॰ ६०३)। ता कुसलविपाका पञ्च अकुसलविपाका पञ्चाति एताय पटिघसञ्ञाय।
नानत्तसञ्ञायाति नानत्ते गोचरे पवत्ताय सञ्ञाय, नानत्ताय वा सञ्ञाय। यथाह – ‘‘तत्थ कतमा नानत्तसञ्ञा? असमापन्नस्स मनोधातुसमङ्गिस्स वा मनोविञ्ञाणधातुसमङ्गिस्स वा सञ्ञा सञ्जानना सञ्जानितत्तं, इमा वुच्चन्ति नानत्तसञ्ञायो’’ति (विभ॰ ६०४) एवं विभङ्गे विभजित्वा वुत्ता। ता इध अधिप्पेता। असमापन्नस्स मनोधातुमनोविञ्ञाणधातुसङ्गहिता सञ्ञा रूपसद्दादिभेदे नानत्ते नानासभावे गोचरे पवत्तन्ति। यस्मा चेसा अट्ठ कामावचरकुसलसञ्ञा, द्वादस अकुसलसञ्ञा, एकादस कामावचरकुसलविपाकसञ्ञा, द्वे अकुसलविपाकसञ्ञा
चित्तं विवित्तं होतीति आकासानञ्चायतनं समापन्नस्स रूपसञ्ञापटिघसञ्ञानानत्तसञ्ञासङ्खाताहि सञ्ञाहि झानचित्तं विवित्तं होति विना होति अपसक्कनं होति। विञ्ञाणञ्चायतनन्ति एतदेव विञ्ञाणं अधिट्ठानट्ठेन आयतनमस्साति विञ्ञाणञ्चायतनं, आकासे पवत्तविञ्ञाणारम्मणस्स झानस्सेतं अधिवचनं। तं झानं समापन्नस्स वुत्तप्पकाराय आकासानञ्चायतनसञ्ञाय चित्तं विवित्तं होति।
आकिञ्चञ्ञायतनन्ति
नेवसञ्ञानासञ्ञायतनन्ति एत्थ पन याय सञ्ञाय भावतो तं ‘‘नेवसञ्ञानासञ्ञायतन’’न्ति वुच्चति, यथापटिपन्नस्स सा सञ्ञा होति, तं ताव दस्सेतुं विभङ्गे (विभ॰ ६२०) ‘‘नेवसञ्ञीनासञ्ञी’’ति उद्धरित्वा तञ्ञेव ‘‘आकिञ्चञ्ञायतनं सन्ततो मनसि करोति, सङ्खारावसेससमापत्तिं भावेति, तेन वुच्चति नेवसञ्ञीनासञ्ञी’’ति वुत्तं। तत्थ सन्ततो मनसि करोतीति ‘‘सन्तोवतायं समापत्ति, यत्र हि नाम नत्थिभावम्पि आरम्मणं करित्वा वसती’’ति एवं सन्तारम्मणताय नं ‘‘सन्ता’’ति मनसि करोति। तं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं अप्पेत्वा निसिन्नस्स ताय आकिञ्चञ्ञायतनसञ्ञाय झानचित्तं सुञ्ञं होति।
सोतापन्नस्साति सोतापत्तिफलं पत्तस्स। सक्कायदिट्ठियाति वीसतिवत्थुकाय सक्कायदिट्ठिया। विचिकिच्छायाति अट्ठसु ठानेसु कङ्खाय। सीलब्बतपरामासाति ‘‘सीलेन सुद्धि, वतेन सुद्धी’’ति परामसित्वा उप्पज्जनकदिट्ठि। दिट्ठानुसयाति अप्पहीनट्ठेन सन्ताने अनुसयका दिट्ठानुसया। तथा विचिकिच्छानुसया। तदेकट्ठेहि चाति तेहि सक्कायदिट्ठिआदीहि एकतो
सोतापत्तिमग्गेन हि चत्तारि दिट्ठिसहगतानि विचिकिच्छासहगतञ्चाति पञ्च चित्तानि पहीयन्ति। तत्थ द्वीसु दिट्ठिसम्पयुत्तअसङ्खारिकचित्तेसु पहीयमानेसु तेहि सहजातो लोभो मोहो उद्धच्चं अहिरिकं अनोत्तप्पन्ति इमे किलेसा सहजेकट्ठवसेन पहीयन्ति, द्वीसु दिट्ठिसम्पयुत्तससङ्खारिकचित्तेसु पहीयमानेसु तेहि सहजातो लोभो मोहो थिनं उद्धच्चं अहिरिकं अनोत्तप्पन्ति इमे किलेसा सहजेकट्ठवसेन पहीयन्ति, विचिकिच्छासहगतचित्ते पहीयमाने तेन सहजातो मोहो उद्धच्चं अहिरिकं अनोत्तप्पन्ति इमे किलेसा सहजेकट्ठवसेन पहीयन्ति। तेहि दुविधेकट्ठेहि किलेसेहि चित्तं विवित्तं होतीति मग्गचित्तं विविच्चति, फलचित्तं विवित्तं वियुत्तं अपसक्कितं सुञ्ञं होतीति अत्थो।
सकदागामिस्स ओळारिका कामरागसञ्ञोजनाति ओळारिकभूता कायद्वारे वीतिक्कमस्स पच्चयभावेन थूलभूता मेथुनरागसङ्खाता सञ्ञोजना। सो हि कामभवे सञ्ञोजेतीति ‘‘सञ्ञोजन’’न्ति वुच्चति। पटिघसञ्ञोजनाति ब्यापादसञ्ञोजना। सो हि आरम्मणे पटिहञ्ञतीति ‘‘पटिघ’’न्ति वुच्चति। ते एव थामगतट्ठेन सन्ताने अनुसेन्तीति अनुसया। अणुसहगताति सुखुमभूता कामरागसञ्ञोजना पटिघसञ्ञोजना अणुसहगता कामरागानुसया पटिघानुसयाति अप्पहीनट्ठेन सन्ताने अनुसयनवसेन सुखुमभूता कामरागपटिघानुसया। तदेकट्ठेहि चाति वुत्तत्थेहि दुविधेकट्ठेहि किलेसेहि चित्तं विवित्तं सुञ्ञं होति।
अरहतोति रूपरागाति रूपभवे छन्दरागा अरूपरागाति अरूपभवे छन्दरागा। मानाति अरहत्तमग्गवज्झा माना एव। तथा उद्धच्चअविज्जामानानुसयादयो अरहत्तमग्गवज्झा। एतेसु उण्णतिलक्खणो मानो। अवूपसमलक्खणं उद्धच्चं। अन्धभावलक्खणा अविज्जा। रूपरागअरूपरागवसेन पवत्ता भवरागानुसया। तदेकट्ठेहि चाति तेहि एकतो ठितेहि बहिद्धा च सब्बनिमित्तेहीति अज्झत्तचित्तसन्ताने अकुसलक्खन्धे उपादाय ‘‘बहिद्धा’’ति सङ्खं गतेहि अज्झत्तं मुञ्चित्वा बहिद्धा पवत्तेहि सब्बसङ्खारनिमित्तेहि मग्गचित्तं विविच्चति विना होति अपसक्कति, फलचित्तं विवित्तं वियुत्तं अपसक्कितं होति।
तत्थ किलेसपटिपाटिया मग्गपटिपाटिया चाति द्विधा अनुसयानं अभावो वेदितब्बो। किलेसपटिपाटिया हि कामरागानुसयपटिघानुसयानं ततियमग्गेन अभावो होति, मानानुसयस्स चतुत्थमग्गेन, दिट्ठानुसयविचिकिच्छानुसयानं पठममग्गेन, भवरागानुसयाविज्जानुसयानं चतुत्थमग्गेनेव। मग्गपटिपाटिया पन पठममग्गेन दिट्ठानुसयविचिकिच्छानुसयानं अभावो होति, दुतियमग्गेन कामरागानुसयपटिघानुसयानं तनुभावो, ततियमग्गेन सब्बसो अभावो, चतुत्थमग्गेन मानानुसयभवरागानुसयाविज्जानुसयानं अभावो होति। चित्तविवेकोति महग्गतलोकुत्तरचित्तानं किलेसेहि सुञ्ञभावो, तुच्छभावोति अत्थो।
उपधिविवेकोति किलेसक्खन्धअभिसङ्खारसङ्खातानं उपधीनं सुञ्ञभावो। उपधिं ताव दस्सेतुं ‘‘उपधि वुच्चन्ति किलेसा चा’’तिआदिमाह। रागादयो यस्स उप्पज्जन्ति, तं उपतापेन्ति विबाधेन्तीति किलेसा च। उपादानगोचरा रूपादयो पञ्चक्खन्धा च। उपादानसम्भूता पुञ्ञापुञ्ञआनेञ्जाभिसङ्खारा च। अमतन्ति नत्थि एतस्स मरणसङ्खातं मतन्ति अमतं, किलेसविसपटिपक्खत्ता अगदन्तिपि अमतं। संसारयोनिगतिउपपत्तिविञ्ञाणट्ठितिसत्तावासेसु संसिब्बति विनतीति तण्हा ‘‘वान’’न्ति वुच्चति, तं तत्थ नत्थीति निब्बानं। विवेकट्ठकायानन्ति नेक्खम्माभिरतानन्ति नेक्खम्मे कामादितो निक्खन्ते पठमज्झानादिके अभिरतानं तन्निन्नानं। परमवोदानप्पत्तानन्ति उत्तमपरिसुद्धभावफलं पापुणित्वा ठितानं। ‘‘उपक्किलेसाभावेन परिसुद्धचित्तानं, किलेसेहि मुत्तभावेन परमवोदानप्पत्तानं। विक्खम्भनप्पहानेन परिसुद्धचित्तानं, समुच्छेदप्पहानेन परमवोदानप्पत्तान’’न्ति एवमेके वण्णयन्ति। निरूपधीनन्ति विगतूपधीनं। विसङ्खारगतानन्ति सङ्खारारम्मणं चजित्वा विगतसङ्खारं निब्बानं आरम्मणवसेन उपगतानं। विसङ्खारगतं चित्तन्ति एत्थपि हि निब्बानमेव ‘‘विसङ्खार’’न्ति वुत्तं।
विदूरेति सुविदूरेति सुट्ठु विदूरे। न सन्तिकेति न समीपे। न सामन्ताति न एकपस्से। अनासन्नेति अनच्चन्तसमीपे। विवेकट्ठेति अतिदूरे, विगतेति अत्थो। तादिसोति तंसदिसो। तस्सण्ठितोति तेन आकारेन ठितो। तप्पकारोति तेन पकारेन ठितो। तप्पटिभागोति तंकोट्ठासिको। अथ वा ‘‘अत्तभावगुहाय लग्गभावेन तादिसो। किलेसेहि छन्नभावेन तस्सण्ठितो। मोहनस्मिं पगाळ्हभावेन तप्पकारो। तीहि विवेकेहि दूरभावेन तप्पटिभागोति एवमेके वण्णयन्ति।
दुप्पहायाति सुखेन पहातब्बा न होन्ति। दुच्चज्जाति सुखेन जहितुं न सक्का। दुप्परिच्चज्जाति सब्बाकारेन जहितुं न सक्का। दुन्निम्मदयाति निम्मदं अमदं कातुं न सक्का। दुब्बिनिवेठयाति विनिवेठनं मोचनं कातुं न सक्का। दुत्तराति उत्तरित्वा अतिक्कन्तुं न सक्का। दुप्पतराति विसेसेत्वा तरितुं न सक्का। दुस्समतिक्कमाति दुक्खेन अतिक्कमितब्बा। दुब्बिनिवत्ताति निवत्तेतुं दुक्खा। अथ दुन्निम्मदया। नागपासं विय दुब्बिनिवेठया। गिम्हसमये मरुकन्तारं विय दुत्तरा दुप्पतरा। ब्यग्घपरिग्गहिता अटवी विय दुस्समतिक्कमा। समुद्दवीचि विय दुब्बिनिवत्ताति एवमेके वण्णयन्ति।
८. एवं पठमगाथाय ‘‘दूरे विवेका हि तथाविधो’’ति साधेत्वा पुन तथाविधानं सत्तानं धम्मतं आवि करोन्तो ‘‘इच्छानिदाना’’तिआदिगाथमाह। तत्थ इच्छानिदानाति तण्हाहेतुका। भवसातबद्धाति सुखवेदनादिम्हि भवसातेन बद्धा। ते दुप्पमुञ्चाति ते भवसातवत्थुभूता धम्मा। ते वा तत्थ बद्धा इच्छानिदाना सत्ता दुप्पमोचया। न हि अञ्ञमोक्खाति अञ्ञे च मोचेतुं न सक्कोन्ति। कारणवचनं वा एतं। ते सत्ता दुप्पमुञ्चा। कस्मा? यस्मा अञ्ञेन मोचेतब्बा न होन्ति। यदि सत्ता मुञ्चेय्युं, सकेन थामेन मुञ्चेय्युन्ति अयमस्स अत्थो। पच्छा पुरे वापि अपेक्खमानाति अनागते अतीते वा कामे अपेक्खमाना। इमे व कामे पुरिमे व जप्पन्ति इमे वा पच्चुप्पन्ने कामे पुरिमे वा दुविधेपि अतीतानागते बलवतण्हाय पत्थयमाना। इमेसञ्च द्विन्नं पदानं ‘‘ते दुप्पमुञ्चा न हि अञ्ञमोक्खा’’ति
भवसातबद्धाति भवे सातं भवसातं, तेन भवसातेन सुखस्सादेन बद्धा हुत्वा ठिता। तं भाजेत्वा दस्सेतुं ‘‘एकं भवसातं – सुखा वेदना’’तिआदिमाह। योब्बनभावो योब्बञ्ञं। अरोगभावो आरोग्यं। जीवितिन्द्रियस्स पवत्तभावो जीवितं। लाभोति यसोति परिवारो। पसंसाति कित्ति। सुखन्ति कायिकचेतसिकं सुखं। मनापिका रूपाति मनवड्ढनका रूपा। सेसेसुपि एसेव नयो।
चक्खुसम्पदाति चक्खुस्स सम्पदा। ‘‘मय्हं चक्खु सम्पन्नं मणिविमाने उग्घाटितसीहपञ्जरं विय खायती’’ति उप्पन्नं सुखस्सादं सन्धाय ‘‘चक्खुसम्पदा’’ति वुत्तं। सोतसम्पदादीसुपि एसेव नयो। सुखाय वेदनाय सातबद्धा…पे॰… विबद्धाति विविधाकारेन बद्धा। आबद्धाति विसेसेन आदितो बद्धा। लग्गाति आरम्मणेन सद्धिं अप्पिता। लग्गिताति नागदन्ते फाणितवारको विय लग्गिता। यमेत्थ च अवुत्तं, तं सत्तो विसत्तोतिआदिम्हि वुत्तनयेन गहेतब्बं।
न हि अञ्ञमोक्खाति न परेहि मोक्खा। ते वा भवसातवत्थू दुप्पमुञ्चाति भवे सुखस्सादवत्थुभूता धम्मा ते मुञ्चितुं दुक्खा। सत्ता वा एत्तो दुम्मोचयाति सत्ता एव वा एतस्मा भवसातवत्थुतो मोचेतुं दुक्खा।
दुरुद्धराति उद्धरितुं दुक्खा। दुस्समुद्धराति समन्ततो छिन्नतटे नरकावाटे पतितो विय उद्धं कत्वा उद्धरितुं दुक्खा। दुब्बुट्ठापयाति उट्ठापेतुं दुक्खा। दुस्समुट्ठापयाति सुखुमअत्तभावं पथवियं पतिट्ठापनं विय उस्सापेतुं अतिविय दुक्खा।
ते अत्तना पलिपपलिपन्नाति गम्भीरकद्दमे याव सीसतो निमुग्गा न सक्कोन्ति। परं पलिपपलिपन्नं उद्धरितुन्ति अपरं तथेव निमुग्गं हत्थे वा सीसे वा गहेत्वा उद्धरित्वा थले पतिट्ठापेतुं न सक्कोन्ति। सो वत चुन्दाति सोति वत्तब्बाकारपुग्गलनिद्देसो। तस्स ‘‘यो’’ति इमं उद्देसवचनं आहरित्वा यो अत्तना पलिपपलिपन्नो, सो वत पलिपपलिपन्नोति गम्भीरकद्दमे निमुग्गो वुच्चति। यथा, चुन्द, कोचि पुरिसो याव अदन्तो अविनीतो अपरिनिब्बुतोति एत्थ पन अनिब्बिसेवनताय अदन्तो। असिक्खितविनयताय अविनीतो। अनिब्बुतकिलेसताय अपरिनिब्बुतोति वेदितब्बो। सो तादिसो परं दमेस्सति निब्बिसेवनं करिस्सति, विनेस्सति तिस्सो सिक्खा सिक्खापेस्सति। परिनिब्बापेस्सति तस्स किलेसे निब्बापेस्सति।
नत्थञ्ञो कोचीति अञ्ञो कोचि पुग्गलो मोचेतुं समत्थो नत्थि। सकेन थामेनाति अत्तनो ञाणथामेन। बलेनाति ञाणबलेन। वीरियेनाति ञाणसम्पयुत्तचेतसिकवीरियेन। पुरिसपरक्कमेनाति परं परं ठानं अक्कमनेन महन्तवीरियेन।
नाहं सहिस्सामीति अहं न सहिस्सामि न सक्कोमि, न वायमिस्सामीति वुत्तं होति। पमोचनायाति पमोचेतुं। कथंकथिन्ति सकङ्खं। धोतकाति आलपनं। तरेसीति तरेय्यासि।
‘‘अत्तना हि कतं पापं, अत्तना संकिलिस्सति।
अत्तना अकतं पापं, अत्तनाव विसुज्झति।
सुद्धी असुद्धि पच्चत्तं, नाञ्ञो अञ्ञं विसोधये’’ति॥ (ध॰ प॰ १६५; कथा॰ ७४३) –
एत्थायमत्थो – येन अत्तना अकुसलं कम्मं कतं होति, सो चतूसु अपायेसु दुक्खं अनुभवन्तो अत्तनाव संकिलिस्सति। येन पन अत्तना अकतं पापं, सो सुगतिञ्चेव अगतिञ्च गच्छन्तो अत्तनाव विसुज्झति। कुसलकम्मसङ्खाता सुद्धि अकुसलकम्मसङ्खाता च असुद्धि पच्चत्तं कारकसत्तानं अत्तनियेव विपच्चति। अञ्ञो पुग्गलो अञ्ञं पुग्गलं न विसोधये नेव विसोधेति, न किलेसेतीति वुत्तं होति।
तिट्ठतेव निब्बानन्ति अमतमहानिब्बानं तिट्ठतियेव। निब्बानगामिमग्गोति पुब्बभागविपस्सनातो पट्ठाय अरियमग्गो। तिट्ठामहं समादपेताति अहं गण्हापेता पतिट्ठापेता तिट्ठामि। एवं ओवदियमाना एवं अनुसासियमानाति ओवदति नाम, अनुप्पन्ने वत्थुस्मिं अनुसासन्तो ‘‘अयसोपि ते भविस्सती’’तिआदिवसेन अनागतं दस्सेन्तो अनुसासति नाम। सम्मुखा वदन्तोपि ओवदति नाम, परम्मुखा दूतसासनं वा पेसेन्तो अनुसासति नाम। सकिं वदन्तोपि ओवदति नाम, पुनप्पुनं वदन्तो अनुसासति नाम। ओवदन्तो एव वा अनुसासति नाम। अप्पेकच्चेति अपि एकच्चे, एकेति अत्थो। अच्चन्तनिट्ठं निब्बानं आराधेन्तीति खयवयसङ्खातं अन्तं अतीतन्ति अच्चन्तं, अच्चन्तञ्च तं सब्बसङ्खारानं अप्पवत्तिट्ठानत्ता निट्ठञ्चाति अच्चन्तनिट्ठं, एकन्तनिट्ठं, सततनिट्ठन्ति अत्थो। तं अच्चन्तनिब्बानं आराधेन्ति सम्पादेन्ति। नाराधेन्तीति न सम्पादेन्ति, न पटिलभन्तीति अत्थो। एत्थ क्याहन्ति एतेसु किं अहं, किं करोमीति अत्थो। मग्गक्खायीति पटिपदामग्गक्खायी आचिक्खति कथेति। अत्तना पटिपज्जमाना मुञ्चेय्युन्ति पटिपज्जन्ता मयं मुञ्चेय्युं।
अतीतं उपादायाति अतीतं पटिच्च। कथं पुरे अपेक्खं करोतीति केन पकारेन इक्खं ओलोकनं करोति। एवंरूपो अहोसिन्ति दीघरस्सअणुकथूलादिवसेन एवंजातिको एवरूपो अभविं। तत्थ नन्दिं समन्नानेतीति तस्मिं रूपारम्मणे तण्हं सम्मा आनयति उपनेति। वेदनादीसुपि एसेव नयो।
‘‘इति मे चक्खू’’तिआदयो वत्थुआरम्मणवसेन तण्हुप्पत्तिं दस्सेन्तो आह। इति रूपातीति एवं रूपा इति। तत्थ छन्दरागपटिबद्धन्ति तेसु चक्खुरूपेसु दुब्बलसङ्खातो छन्दो च बलवसङ्खातो रागो च, तेन छन्दरागेन पटिबद्धं अल्लीनं। विञ्ञाणन्ति जवनचित्तं। छन्दरागपटिबद्धत्ता विञ्ञाणस्साति तस्स जवनविञ्ञाणस्स छन्दरागेन बद्धभावा। तदभिनन्दतीति तं आरम्मणं तण्हावसेन अभिनन्दति।
यानिस्स तानीति यानि अस्स तानि। पुब्बेति अतीते। सद्धिन्ति एकतो। हसितलपितकीळितानीति दन्तविदंसादिहसितानि च, वचीभेदं कत्वा लपितानि च, कायखिड्डादिकीळितानि च। तदस्सादेतीति तं अस्सादयति अस्सादं विन्दति सादियति। तं निकामेतीति तं निकामयति पच्चासीसति। वित्तिं आपज्जतीति तुट्ठिं पापुणाति।
सियन्ति अप्पटिलद्धस्स पटिलाभायाति अप्पत्तस्स पापुणनत्थाय। चित्तं पणिदहतीति चित्तं ठपेति। चेतसो पणिधानपच्चयाति चित्तस्स ठपनकारणा।
सीलेन वाति पञ्चसीलादिसीलेन वा। वतेन वाति धुतङ्गसमादानेन वा। तपेन वाति वीरियसमादानेन वा। ब्रह्मचरियेन वाति मेथुनविरतिया वा। देवो वाति महानुभावो देवराजा वा। देवञ्ञतरो वाति तेसं अञ्ञतरो वा।
जप्पन्ताति गुणवसेन कथेन्ता। पजप्पन्ताति पकारेन कथेन्ता। अभिजप्पन्ताति विसेसेन कथेन्ता, उपसग्गवसेन वा वड्ढितं।
९. एवं पठमगाथाय ‘‘दूरे विवेका हि तथाविधो’’ति साधेत्वा दुतियगाथाय च तथाविधानं ‘‘कामेसु गिद्धा’’ति गाथमाह।
तस्सत्थो – ते सत्ता कामेसु परिभोगतण्हाय गिद्धा, परियेसनादिमनुयुत्तत्ता पसुता, सम्मोहमापन्नत्ता पमूळ्हा, अवगमनताय मच्छरियताय बुद्धादीनं वचनं अनादियताय च अवदानिया, कायविसमादिम्हि विसमे निविट्ठा, अन्तकाले मरणदुक्खूपनीता, ‘‘किंसु भविस्साम इतो चुतासे’’ति परिदेवयन्तीति।
गिद्धाति कामरागेन गिद्धा। गधिताति सङ्कप्परागेन पच्चासीसमाना हुत्वा गधिता। मुच्छिताति कामतण्हाय मुच्छापरेता। अज्झोसन्नाति कामनन्दिया अधिओसन्ना अज्झोत्थटा। लग्गाति कामसिनेहेन अल्लीना। लग्गिताति कामपरिळाहेन एकीभूता। पलिबुद्धाति कामसञ्ञाय आवट्टिता। अथ वा ‘‘दिट्ठिदस्सने गिद्धा। अभिण्हदस्सने गधिता। संसग्गकिरियस्मिं मुच्छिता। विस्सासकिरियस्मिं अज्झोसन्ना। सिनेहवळञ्जस्मिं लग्गा। द्वयंद्वयसमापत्तिम्हि लग्गिता। अपरापरं अमुञ्चमाना हुत्वा पलिबुद्धा’’ति एवमेके वण्णयन्ति।
एसन्तीति पच्चासीसन्ति। गवेसन्तीति मग्गयन्ति। परियेसन्तीति सब्बाकारेन इच्छन्ति पत्थेन्ति। अथ वा दिट्ठारम्मणे सुभासुभं अत्थि, नत्थीति एसन्ति। सुभासुभारम्मणे पच्चक्खं कत्वा वळञ्जनत्थाय पियं करोन्ता गवेसन्ति एसन्ति। पयोगवसेन गवेसन्ति। करणवसेन परियेसन्ति। ते दुविधे कामे पटिच्च ओतरित्वा चरन्तीति तच्चरिता। ते च कामे बहुलं येभुय्येन वड्ढेन्ति पवत्तयन्तीति तब्बहुला। ते च कामे गरुं कत्वा रहन्तीति तग्गरुका। तेसु कामेसु निन्ना नमिता हुत्वा वसन्तीति तन्निन्ना। तेसु कामेसु सन्निन्ना हुत्वा वसन्तीति तप्पोणा। तेसु कामेसु अवलम्बिता हुत्वा तेसुयेव नमिता वसन्तीति तप्पब्भारा। तेसु कामेसु अवत्थरित्वा मुच्छापरेतप्पसङ्गा हुत्वा वदन्तीति तदधिमुत्ता। ते च कामे अधिपतिं जेट्ठकं कत्वा वसन्तीति तदधिपतेय्या। अथ वा ‘‘आरम्मणस्स इट्ठभावेन तच्चरिता। आरम्मणस्स कन्तभावेन तब्बहुला। आरम्मणस्स मनापभावेन तग्गरुका। आरम्मणस्स पियभावेन तन्निन्ना। आरम्मणस्स कामुपसंहितभावेन तप्पोणा। आरम्मणस्स रजनीयभावेन तप्पब्भारा। आरम्मणस्स मुच्छनीयभावेन तदधिमुत्ता। आरम्मणस्स बन्धनीयभावेन तदधिपतेय्या’’ति एवमेके वण्णयन्ति।
रूपे परियेसन्तीतिआदीसु परियेसन्तीति अलद्धस्स लाभाय एसनवसेन। पटिलभन्तीति हत्थगतवसेन। परिभुञ्जन्तीति वळञ्जनवसेन वुत्तन्ति ञातब्बं। कलहं विवादं करोतीति कलहकारको। तस्मिं नियुत्तोति कलहपसुतो। कम्मकारकादीसुपि एसेव नयो। गोचरे चरन्तोति वेसियादिगोचरे, सतिपट्ठानादिगोचरे वा गोचरपसुतो। आरम्मणूपनिज्झानवसेन झानं अस्स अत्थीति झायी। तस्मिं नियुत्तो झानपसुतो।
अवगच्छन्तीति अपायं गच्छन्ति। मच्छरिनोति सकसम्पत्तिं निगुहन्ता। वचनन्ति कथनं। ब्यपथन्ति वाक्यपथं। देसनन्ति विस्सज्जनओवादं। अनुसिट्ठिन्ति अनुसासनिं। नादियन्तीति न गण्हन्ति न गरुं करोन्ति। ‘‘न पटिस्सन्ती’’ति वा पाठो, सोयेव अत्थो। वत्थुतो मच्छरियदस्सनत्थं ‘‘पञ्च मच्छरियानि आवासमच्छरिय’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ आवासे मच्छरियं आवासमच्छरियं। सेसपदेसुपि एसेव नयो।
आवासो आवासमच्छरियं नाम। भण्डनकारकादीनं पन तत्थ वासं अनिच्छतो आवासमच्छरियं नाम न होति।
कुलन्ति उपट्ठाककुलम्पि ञातिकुलम्पि। तत्थ अञ्ञस्स उपसङ्कमनं अनिच्छतो कुलमच्छरियं होति। पापपुग्गलस्स पन उपसङ्कमनं अनिच्छतोपि मच्छरियं नाम न होति। सो हि तेसं पसादभेदाय पटिपज्जति। पसादं रक्खितुं समत्थस्सेव पन भिक्खुनो तत्थ उपसङ्कमनं अनिच्छतो मच्छरियं नाम होति।
लाभोति चतुपच्चयलाभोव। तं अञ्ञस्मिं सीलवन्तेयेव लभन्ते ‘‘मा लभतू’’ति चिन्तेन्तस्स लाभमच्छरियं होति। यो पन सद्धादेय्यं विनिपातेति, अपरिभोगदुप्परिभोगादिवसेन विनासेति, पूतिभावं गच्छन्तम्पि अञ्ञस्स न देति, तं दिस्वा ‘‘सचे इमं एस न लभेय्य, अञ्ञो सीलवा लभेय्य, परिभोगं गच्छेय्या’’ति चिन्तेन्तस्स मच्छरियं नाम नत्थि।
वण्णो
धम्मोति परियत्तिधम्मो च पटिवेधधम्मो च। तत्थ अरियसावका पटिवेधधम्मं न मच्छरायन्ति, अत्तना पटिविद्धधम्मे सदेवकस्स लोकस्स पटिवेधं इच्छन्ति। तं पन पटिवेधं ‘‘परे जानन्तू’’ति इच्छन्ति, तन्तिधम्मेयेव पन धम्ममच्छरियं नाम होति। तेन समन्नागतो पुग्गलो यं गुळ्हं गन्थं वा कथामग्गं वा जानाति, तं अञ्ञे न जानापेतुकामो होति। यो पन पुग्गलं उपपरिक्खित्वा धम्मानुग्गहेन धम्मं वा उपपरिक्खित्वा पुग्गलानुग्गहेन न देति, अयं धम्ममच्छरी नाम न होति। तत्थ एकच्चो पुग्गलो लोलो होति, कालेन समणो होति
इमेसु पञ्चसु मच्छरियेसु आवासमच्छरियेन ताव यक्खो वा पेतो वा हुत्वा तस्सेव आवासस्स सङ्कारं सीसेन उक्खिपित्वा विचरति। कुलमच्छरियेन तस्मिं कुले अञ्ञेसं दानमाननादीनि करोन्ते दिस्वा ‘‘भिन्नं वतिदं कुलं ममा’’ति चिन्तयतो लोहितम्पि मुखतो उग्गच्छति, कुच्छिविरेचनम्पि होति, अन्तानिपि खण्डाखण्डानि हुत्वा निक्खमन्ति। लाभमच्छरियेन सङ्घस्स वा गणस्स वा सन्तके लाभे मच्छरायित्वा पुग्गलिकपरिभोगं विय परिभुञ्जित्वा यक्खो वा पेतो वा महाअजगरो वा हुत्वा निब्बत्तति। सरीरवण्णगुणवण्णमच्छरेन
अपि च आवासमच्छरियेन लोहगेहे पच्चति, कुलमच्छरियेन अप्पलाभो होति, लाभमच्छरियेन गूथनिरये निब्बत्तति, वण्णमच्छरियेन भवे भवे निब्बत्तस्स वण्णो नाम न होति, धम्ममच्छरियेन कुक्कुळनिरये निब्बत्ततीति।
मच्छरायनवसेन मच्छरियं। मच्छरायनाकारो मच्छरायना। मच्छरेन अयितस्स मच्छेरसमङ्गिनो भावो मच्छरायितत्तं। ‘‘मय्हमेव होन्तु, मा अञ्ञस्सा’’ति सब्बापि अत्तनो सम्पत्तियो ब्यापेतुं न इच्छतीति विविच्छो, विविच्छस्स भावो वेविच्छं, मुदुमच्छरियस्सेतं नामं। कदरियो वुच्चति अनादरो, तस्स भावो कदरियं, थद्धमच्छरियस्सेतं नामं। तेन हि समन्नागतो पुग्गलो परम्पि परेसं ददमानं निवारेति। वुत्तम्पि चेतं –
‘‘कदरियो
ददमानं निवारेति, याचमानान भोजन’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ १.१३२)।
याचके दिस्वा कटुकभावेन चित्तं अञ्चति सङ्कोचेतीति कटुकञ्चुको, तस्स भावो कटुकञ्चुकता। अपरो नयो – कटुकञ्चुकता वुच्चति कटच्छुग्गाहो। समतित्तिकपुण्णाय हि उक्खलिया भत्तं गण्हन्तो सब्बतोभागेन सङ्कुटितेन अग्गकटच्छुना गण्हाति पूरेत्वा गहेतुं न सक्कोति, एवं मच्छरिपुग्गलस्स चित्तं सङ्कुचति, तस्मिं सङ्कुचिते कायोपि तथेव सङ्कुचति पटिकुटति पटिनिवट्टति न सम्पसारीयतीति मच्छेरं ‘‘कटुकञ्चुकता’’ति वुत्तं।
अग्गहितत्तं चित्तस्साति परेसं उपकारकरणे दानादिना आकारेन यथा न सम्पसारीयति, एवं आवरित्वा गहितभावो चित्तस्स। यस्मा पन मच्छरिपुग्गलो अत्तनो सन्तकं परेसं
खन्धमच्छरियम्पि मच्छरियन्ति अत्तनो पञ्चक्खन्धसङ्खातं उपपत्तिभवं अञ्ञेहि असाधारणं ‘‘अच्छरियं मय्हमेव होतु, मा अञ्ञस्सा’’ति पवत्तं मच्छरियं खन्धमच्छरियं नाम। धातुआयतनमच्छरियेसुपि एसेव नयो। गाहोति गाहनिच्छयवसेन गहणं। अवदञ्ञुतायाति सब्बञ्ञुबुद्धानम्पि कथितं अजाननभावेन। याचकानं अददमानो हि तेहि कथितं न जानाति नाम। जना पमत्ताति सतिविप्पवासा जना। वचनन्ति सङ्खेपवचनं। ब्यप्पथन्ति वित्थारवचनं। देसनन्ति उपमं दस्सेत्वा अत्थसन्दस्सनवचनं। अनुसिट्ठिन्ति पुनप्पुनं संलक्खापनवचनं। अथ वा दस्सेत्वा कथनं वचनं नाम। गण्हापेत्वा कथनं ब्यप्पथं नाम। तोसेत्वा कथनं देसनं नाम। पदस्सेत्वा कथनं अनुसिट्ठि नाम। अथ वा परितापदुक्खं नासेत्वा कथनं वचनं नाम। परिळाहदुक्खं नासेत्वा कथनं ब्यप्पथं नाम। अपायदुक्खं नासेत्वा कथनं देसनं नाम। भवदुक्खं नासेत्वा अनुसिट्ठि नाम। अथ वा दुक्खसच्चपरिञ्ञापटिवेधयुत्तं वचनं। समुदयसच्चपहानपटिवेधयुत्तं ब्यप्पथं। निरोधसच्चसच्छिकिरियपटिवेधयुत्तं देसनं। मग्गसच्चभावनापटिवेधयुत्तं अनुसिट्ठीति एवमादिना नयेन एके वण्णयन्ति।
न सुस्सुसन्तीति न सुणन्ति। न सोतं ओदहन्तीति सवनत्थं कण्णसोतं न ठपेन्ति। न अञ्ञा चित्तं उपट्ठपेन्तीति जाननत्थं चित्तं न पतिट्ठपेन्ति। अनस्सवाति ओवादं असुणमाना। अवचनकराति सुणमानापि वचनं न करोन्तीति अवचनकरा। पटिलोमवुत्तिनोति पटाणी हुत्वा पवत्तनका अञ्ञेनेव मुखं करोन्तीति करोन्तापि मुखं न देन्तीति अत्थो।
विसमेति कायसुचरितादिसम्मतस्स समस्स पटिपक्खत्ता विसमं, तस्मिं विसमे। निविट्ठाति पविट्ठा दुन्नीहरा। कायकम्मेति कायतो पवत्ते, कायेन वा पवत्ते कायकम्मे। वचीकम्मादीसुपि एसेव नयो।
तत्थ कायकम्मवचीकम्ममनोकम्मानि दुच्चरितवसेन विभत्तानि, पाणातिपातादयो दसअकुसलकम्मपथवसेन विभत्ताति ञातब्बं। अयं तावेत्थ साधारणपदवण्णना, असाधारणेसु पन पाणस्स अतिपातो पाणातिपातो, पाणवधो पाणघातोति वुत्तं होति। पाणोति चेत्थ वोहारतो सत्तो, परमत्थतो जीवितिन्द्रियं। तस्मिं पन पाणे पाणसञ्ञिनो जीवितिन्द्रियुपच्छेदकउपक्कमसमुट्ठापिता कायवचीद्वारानं अञ्ञतरद्वारपवत्ता वधकचेतना पाणातिपातो। सो गुणविरहितेसु तिरच्छानगतादीसु पाणेसु खुद्दके पाणे अप्पसावज्जो, महासरीरे महासावज्जो। कस्मा? पयोगमहन्तताय, पयोगसमत्तेपि वत्थुमहन्तताय। गुणवन्तेसु मनुस्सादीसु अप्पगुणे पाणे अप्पसावज्जो, महागुणे महासावज्जो। सरीरगुणानं पन समभावे सति किलेसानं उपक्कमानञ्च मुदुताय अप्पसावज्जो, तिब्बताय महासावज्जोति वेदितब्बो।
तस्स पञ्च सम्भारा होन्ति – पाणो पाणसञ्ञिता वधकचित्तं उपक्कमो तेन मरणन्ति। छप्पयोगा – साहत्थिको आणत्तिको निस्सग्गियो थावरो विज्जामयो इद्धिमयोति। इमस्मिं पनत्थे वित्थारियमाने अतिपपञ्चो होति, तस्मा नं न वित्थारयिस्साम। अञ्ञञ्च एवरूपं
अदिन्नस्स अदिन्नादानं, परस्स हरणं थेय्यं चोरिकाति वुत्तं होति। तत्थ अदिन्नन्ति परपरिग्गहितं, यत्थ परो यथाकामकारितं आपज्जन्तो अदण्डारहो अनुपवज्जो च होति, तस्मिं पन परपरिग्गहिते परपरिग्गहितसञ्ञिनो तदादायकउपक्कमसमुट्ठापिका थेय्यचेतना
तस्स पञ्च सम्भारा होन्ति – परपरिग्गहितं परपरिग्गहितसञ्ञिता थेय्यचित्तं उपक्कमो तेन हरणन्ति। छप्पयोगा साहत्थिकादयोव। ते च खो यथानुरूपं थेय्यावहारो पसय्हावहारो पटिच्छन्नावहारो परिकप्पावहारो कुसावहारोति इमेसं पञ्चन्नं अवहारानं वसेन पवत्तन्ति। अयमेत्थ सङ्खेपो। वित्थारो पन समन्तपासादिकायं वुत्तो।
कामेसुमिच्छाचारोति एत्थ पन कामेसूति मेथुनसमाचारेसु। मिच्छाचारोति एकन्तनिन्दितो लामकाचारो। लक्खणतो पन असद्धम्मसेवनाधिप्पायेन कायद्वारप्पवत्ता अगमनीयट्ठानवीतिक्कमचेतना कामेसुमिच्छाचारो।
तत्थ अगमनीयट्ठानं नाम पुरिसानं ताव मातुरक्खिता पितुरक्खिता मातापितुरक्खिता भातुरक्खिता भगिनिरक्खिता ञातिरक्खिता गोत्तरक्खिता धम्मरक्खिता सारक्खा सपरिदण्डाति मातुरक्खितादयो दस, धनक्कीता छन्दवासिनी भोगवासिनी पटवासिनी ओदपत्तकिनी ओभतचुम्बटका दासी च भरिया कम्मकारी च भरिया धजाहटा मुहुत्तिकाति एता धनक्कीतादयो दसाति वीसति इत्थियो। इत्थीसु पन द्वीन्नं सारक्खसपरिदण्डानं दसन्नञ्च धनक्कीतादीनन्ति द्वादसन्नं इत्थीनं अञ्ञे पुरिसा, इदं अगमनीयट्ठानं नाम।
सो पनेस मिच्छाचारो सीलादिगुणरहिते अगमनीयट्ठाने अप्पसावज्जो, सीलादिगुणसम्पन्ने महासावज्जो। तस्स चत्तारो सम्भारा
मुसाति मुसावादो। अपरो नयो – मुसाति अभूतं अतच्छं वत्थु। वादोति मुसावादो। सो यमत्थं भञ्जति, तस्स अप्पताय अप्पसावज्जो, महन्तताय महासावज्जो। अपि च गहट्ठानं अत्तनो सन्तकं अदातुकामताय ‘‘नत्थी’’तिआदिनयप्पवत्तो अप्पसावज्जो, सक्खिना हुत्वा अत्थभञ्जनत्थं वुत्तो महासावज्जो। पब्बजितानं अप्पकम्पि तेलं वा सप्पिं वा लभित्वा हसाधिप्पायेन ‘‘अज्ज गामे तेलं नदी मञ्ञे सन्दती’’ति पूरणकथानयेन पवत्तो अप्पसावज्जो, अदिट्ठंयेव पन दिट्ठन्तिआदिना नयेन वदन्तानं महासावज्जो।
तस्स चत्तारो सम्भारा होन्ति – अतथं वत्थु विसंवादनचित्तं तज्जो वायामो परस्स तदत्थविजाननन्ति। एको पयोगो साहत्थिकोव। सो च कायेन वा कायपटिबद्धेन वा वाचाय वा परविसंवादककिरियाकरणे दट्ठब्बो। ताय चे किरियाय परो तमत्थं जानाति, अयं किरियसमुट्ठापिका चेतनाक्खणेयेव मुसावादकम्मुना बज्झति।
पिसुणवाचातिआदीसु याय वाचाय यस्स तं वाचं भासति, तस्स हदये अत्तनो पियभावं परस्स च सुञ्ञभावं करोति, सा पिसुणवाचा। याय पन अत्तानम्पि परम्पि फरुसं करोति, या वाचा सयम्पि फरुसा नेव कण्णसुखा न हदयङ्गमा, अयं फरुसवाचा। येन सम्फं पलपति निरत्थकं, सो सम्फप्पलापो। तेसं मूलभूतापि चेतना पिसुणवाचादिनाममेव लभति, सा एव इध अधिप्पेताति।
तत्थ संकिलिट्ठचित्तस्स परेसं वा भेदाय अत्तनो पियकम्यताय वा कायवचीपयोगसमुट्ठापिका चेतना पिसुणवाचा। सा यस्स भेदं करोति
तस्सा चत्तारो सम्भारा होन्ति – भिन्दितब्बो परो ‘‘इति इमे नाना भविस्सन्ति विना भविस्सन्ती’’ति भेदपुरेक्खारता वा, ‘‘इति अहं पियो भविस्सामि विस्सासिको’’ति वियकम्यता वा, तज्जो वायामो, तस्स तदत्थविजाननन्ति।
परस्स मम्मच्छेदककायवचीपयोगसमुट्ठापिका एकन्तफरुसचेतना फरुसवाचा। मम्मच्छेदकोपि
अनत्थविञ्ञापिका कायवचीपयोगसमुट्ठापिका अकुसलचेतना सम्फप्पलापो। सो आसेवनमन्दताय अप्पसावज्जो, आसेवनमहन्तताय महासावज्जो। तस्स द्वे सम्भारा होन्ति – भारतयुद्धसीताहरणादिनिरत्थककथापुरेक्खारता तथारूपीकथाकथनञ्चाति।
अभिज्झायतीति अभिज्झा, परभण्डाभिमुखी हुत्वा तन्निन्नताय पवत्ततीति अत्थो। सा ‘‘अहो वत इदं ममास्सा’’ति एवं परभण्डाभिज्झायनलक्खणा। अदिन्नादानं विय अप्पसावज्जा महासावज्जा च। तस्सा द्वे सम्भारा होन्ति – परभण्डं अत्तनो परिणामनञ्चाति। परभण्डवत्थुके हि लोभे उप्पन्नेपि न ताव कम्मपथभेदो होति, याव ‘‘अहो वतिदं ममास्सा’’ति अत्तनो न परिणामेति।
हितसुखं ब्यापादो, सो परविनासाय मनोपदोसलक्खणो। फरुसवाचा विय अप्पसावज्जो महासावज्जो च। तस्स द्वे सम्भारा होन्ति – परसत्तो च तस्स च विनासचिन्ताति। परसत्तवत्थुके हि कोधे उप्पन्नेपि न ताव कम्मपथभेदो
यथाभुच्चगहणाभावेन मिच्छा पस्सतीति मिच्छादिट्ठि। सा ‘‘नत्थि दिन्न’’न्तिआदिना नयेन विपरीतदस्सनलक्खणा। सम्फप्पलापो विय अप्पसावज्जा महासावज्जा च।
सञ्ञी, असञ्ञी, नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्सामाति रूपादिवसेन कङ्खन्ति। भविस्साम नु खो मयन्तिआदिना अत्तानं कङ्खन्ति। तत्थ भविस्साम नु खो। न नु खो भविस्सामाति तस्स किं नु खो भविस्सामाति जातिलिङ्गुपपत्तियो निस्साय ‘‘खत्तिया नु खो भविस्साम, ब्राह्मणवेस्ससुद्दगहट्ठपब्बजितदेवमनुस्सानं अञ्ञतरा’’ति कङ्खन्ति। कथं नु खो भविस्सामाति सण्ठानाकारं निस्साय ‘‘दीघा नु खो भविस्साम, रस्सओदातकण्हपमाणिकअप्पमाणिकादीनं अञ्ञतरा’’ति कङ्खन्ति। केचि पन ‘‘इस्सरनिम्मानादीनि निस्साय ‘केन नु खो कारणेन भविस्सामा’ति हेतुतो कङ्खन्ती’’ति वदन्ति। किं हुत्वा किं भविस्साम नु खो मयन्ति जातिआदीनि निस्साय ‘‘खत्तिया हुत्वा नु खो ब्राह्मणा भविस्साम…पे॰… देवा हुत्वा मनुस्सा’’ति अत्तनो परम्परं कङ्खन्ति। सब्बत्थेव पन अद्धानन्ति कालाधिवचनमेतं।
१०. यस्मा एतदेव तस्मा हि सिक्खेथ…पे॰… आहु धीराति। तत्थ सिक्खेथाति तिस्सो सिक्खा आवज्जेय्य। इधेवाति इमस्मिंयेव सासने। तत्थ सिक्खितब्बाति सिक्खा। तिस्सोति गणनपरिच्छेदो। अधिसीलसिक्खाति अधिकं उत्तमं सीलन्ति अधिसीलं, अधिसीलञ्च तं सिक्खितब्बट्ठेन सिक्खा चाति अधिसीलसिक्खा। एस नयो अधिचित्तअधिपञ्ञासिक्खासु।
कतमं पनेत्थ सीलं, कतमं अधिसीलं, कतमं चित्तं, कतमं अधिचित्तं, कतमा पञ्ञा, कतमा अधिपञ्ञाति? वुच्चते – पञ्चङ्गदसङ्गसीलं ताव सीलमेव
पातिमोक्खसंवरसीलं पन ‘‘अधिसील’’न्ति वुच्चति। तञ्हि सूरियो विय पज्जोतानं सिनेरु विय पब्बतानं सब्बलोकियसीलानं अधिकञ्चेव उत्तमञ्च, बुद्धुप्पादेयेव च पवत्तति, न विना बुद्धुप्पादा। न हि तं पञ्ञत्तिं उद्धरित्वा अञ्ञो सत्तो ठपेतुं सक्कोति। बुद्धायेव पन सब्बसो कायवचीद्वारअज्झाचारसोतं छिन्दित्वा तस्स तस्स वीतिक्कमस्स अनुच्छविकं तं सीलसंवरं पञ्ञपेन्ति। पातिमोक्खसंवरतोपि च मग्गफलसम्पयुत्तमेव सीलं अधिसीलं।
कामावचरानि
विपस्सनापादकं अट्ठसमापत्तिचित्तं पन ‘‘अधिचित्त’’न्ति वुच्चति। तञ्हि अधिसीलं विय सीलानं, सब्बलोकियचित्तानं अधिकञ्चेव उत्तमञ्च, बुद्धुप्पादेयेव च होति, न विना बुद्धुप्पादा। ततोपि च मग्गफलचित्तमेव अधिचित्तं।
‘‘अत्थि दिन्नं अत्थि यिट्ठ’’न्तिआदिनयप्पवत्तं (म॰ नि॰ २.९४) पन कम्मस्सकताञाणं पञ्ञा। सा हि बुद्धे उप्पन्नेपि अनुप्पन्नेपि लोके पवत्तति। उप्पन्ने बुद्धे तस्सा पञ्ञाय बुद्धापि सावकापि महाजनं समादपेन्ति, अनुप्पन्ने बुद्धे पच्चेकबुद्धा च कम्मवादिनो च धम्मिका समणब्राह्मणा च चक्कवत्ती च महाराजानो महाबोधिसत्ता च समादपेन्ति, सामम्पि पण्डिता सत्ता समादियन्ति। तथा हि अङ्कुरो दसवस्ससहस्सानि महादानं अदासि। वेलामो वेस्सन्तरो अञ्ञे च बहू पण्डितमनुस्सा महादानानि अदंसु। ते तं कुसलं धम्मं परिपूरेत्वा देवेसु च मनुस्सेसु च सम्पत्तिं अनुभविंसु।
तिलक्खणाकारपरिच्छेदकं
इदानि एकेकं दस्सेन्तो ‘‘कतमा अधिसीलसिक्खा – इध भिक्खु सीलवा होति, पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरती’’तिआदिमाह। इधाति वचनं पुब्बभागकरणीयसम्पदाय सम्पन्नस्स सब्बपकारसीलपरिपूरकस्स पुग्गलस्स सन्निस्सयभूतसासनपरिदीपनं, अञ्ञसासनस्स च तथाभावपटिसेधनं। वुत्तञ्हेतं – ‘‘इधेव, भिक्खवे, समणो…पे॰… सुञ्ञा परप्पवादा समणेभि अञ्ञेही’’ति (म॰ नि॰ १.१३९-१४०)। भिक्खूति तस्स सीलस्स परिपूरकस्स पुग्गलस्स परिदीपनं। पातिमोक्खसंवरसंवुतोति इदमस्स पातिमोक्खसंवरे पतिट्ठितभावपरिदीपनं। विहरतीति इदमस्स तदनुरूपविहारसमङ्गीभावपरिदीपनं। आचारगोचरसम्पन्नोति इदमस्स पातिमोक्खसंवरस्स उपकारकधम्मपरिदीपनं। अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावीति इदमस्स पातिमोक्खतो अचवनधम्मतापरिदीपनं। समादायाति इदमस्स सिक्खापदानं सिक्खतीति इदमस्स सिक्खाय समङ्गीभावपरिदीपनं। सिक्खापदेसूति इदमस्स सिक्खितब्बधम्मपरिदीपनं।
तत्थ भिक्खूति संसारे भयं इक्खतीति भिक्खु। सीलमस्स अत्थीति सीलवाति एत्थ सीलन्ति सीलनट्ठेन सीलं। किमिदं सीलनं नाम? समाधानं वा, कायकम्मादीनं सुसील्यवसेन अविप्पकिण्णताति अत्थो। उपधारणं वा, कुसलानं धम्मानं पतिट्ठावसेन आधारभावोति अत्थो। एतदेव हि एत्थ अत्थद्वयं सद्दलक्खणविदू अनुजानन्ति। अञ्ञे पन ‘‘अधिसेवनट्ठेन आचारट्ठेन सील’’न्ति वण्णयन्ति।
सीलनं लक्खणं तस्स, भिन्नस्सापि अनेकधा।
सनिदस्सनत्तं रूपस्स, यथा भिन्नस्सनेकधा॥
यथा हि नीलपीतादिभेदेननेकधा भिन्नस्सापि रूपायतनस्स सनिदस्सनत्तं लक्खणं नीलादिभेदेन भिन्नस्सापि सनिदस्सनभावानतिक्कमनतो। तथा सीलस्स चेतनादिभेदेन अनेकधा भिन्नस्सापि यदेतं
दुस्सील्यविद्धंसनता, अनवज्जगुणो तथा।
किच्चसम्पत्तिअत्थेन, रसो नाम पवुच्चति॥
तस्मा इदं सीलं नाम किच्चट्ठेन रसेन दुस्सील्यविद्धंसनरसं, सम्पत्तिअत्थेन रसेन अनवज्जरसन्ति वेदितब्बं।
सोचेय्यपच्चुपट्ठानं, तयिदं तस्स विञ्ञुभि।
ओत्तप्पञ्च हिरी चेव, पदट्ठानन्ति वण्णितं॥
तञ्हिदं सीलं ‘‘कायसोचेय्यं वचीसोचेय्यं मनोसोचेय्य’’न्ति एवं वुत्तसोचेय्यपच्चुपट्ठानं, सोचेय्यभावेन पच्चुपट्ठाति गहणभावं गच्छति। हिरोत्तप्पञ्च पन तस्स विञ्ञूहि पदट्ठानन्ति वण्णितं, आसन्नकारणन्ति अत्थो। हिरोत्तप्पे हि सति सीलं उप्पज्जति
तत्थ चेतना सीलं नाम पाणातिपातादीहि वा विरमन्तस्स वत्तपटिपत्तिं वा पूरेन्तस्स चेतना। चेतसिकं सीलं नाम पाणातिपातादीहि विरमन्तस्स विरति। अपि च चेतना सीलं नाम पाणातिपातादीनि पजहन्तस्स सत्तकम्मपथचेतना। चेतसिकं सीलं नाम ‘‘अभिज्झं पहाय विगताभिज्झेन चेतसा विहरती’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.२१७) नयेन संयुत्तमहावग्गे वुत्ता अनभिज्झाब्यापादसम्मादिट्ठिधम्मा। संवरो सीलन्ति एत्थ पञ्चविधेन संवरो वेदितब्बो – पातिमोक्खसंवरो सतिसंवरो ञाणसंवरो खन्तिसंवरो वीरियसंवरो। तस्स नानाकरणं उपरि आवि भविस्सति। अवीतिक्कमो सीलन्ति समादिन्नसीलस्स कायिकवाचसिको अवीतिक्कमो। एत्थ च संवरसीलं, अवीतिक्कमसीलन्ति इदमेव निप्परियायतो
पातिमोक्खन्ति सिक्खापदसीलं। तञ्हि यो नं पाति रक्खति, तं मोक्खेति मोचेति आपायिकादीहि दुक्खेहि, तस्मा ‘‘पातिमोक्ख’’न्ति वुत्तं। पातिमोक्खसंवरसंवुतोति पातिमोक्खसंवरसीलेन समन्नागतो। आचारगोचरसम्पन्नोति आचारेन चेव गोचरेन च सम्पन्नो। अणुमत्तेसूति अप्पमत्तकेसु। वज्जेसूति अकुसलधम्मेसु। भयदस्सावीति भयदस्सी। समादायाति सम्मा आदियित्वा। सिक्खति सिक्खापदेसूति तं तं सिक्खापदं समादियित्वा सिक्खति। अपि च समादाय सिक्खति सिक्खापदेसूति यंकिञ्चि सिक्खापदेसु सिक्खाकोट्ठासेसु सिक्खितब्बं कायिकं वा चेतसिकं वा, तं सब्बं समादाय सिक्खति।
खुद्दको सीलक्खन्धोति सङ्घादिसेसादिसावसेसो सीलक्खन्धो। महन्तोति पाराजिकादिनिरवसेसो। यस्मा पन पातिमोक्खसीलेन भिक्खु सासने पतिट्ठाति नाम
तदेतं पुब्बुप्पत्तिअत्थेन आदि। वुत्तम्पि चेतं ‘‘तस्मातिह त्वं उत्तिय आदिमेव विसोधेहि कुसलेसु धम्मेसु। को चादि कुसलानं धम्मानं, सीलञ्च सुविसुद्धं दिट्ठि च उजुका’’ति (सं॰ नि॰ ५.३८२)। यथा हि नगरवड्ढकी नगरं मापेतुकामो पठमं नगरट्ठानं सोधेति, ततो अपरभागे वीथिचतुक्कसिङ्घाटकादिपरिच्छेदेन विभजित्वाव नगरं मापेति। एवमेव योगावचरो आदितो सीलं विसोधेति, ततो अपरभागे समाधिविपस्सनामग्गफलनिब्बानानि सच्छिकरोति। यथा वा पन रजको पठमं तीहि खारेहि वत्थं धोवित्वा परिसुद्धे वत्थे यदिच्छकं रङ्गजातं उपनेति, यथा वा पन छेको चित्तकारो रूपं लिखितुकामो आदितोव भित्तिपरिकम्मं करोति, ततो अपरभागे रूपं समुट्ठापेति। एवमेव योगावचरो
तदेतं चरणसरिक्खताय चरणं। चरणाति हि पादा वुच्चन्ति। यथा हि छिन्नचरणस्स पुरिसस्स दिसं गमनाभिसङ्खारो न जायति, परिपुण्णपादस्सेव जायति, एवमेव यस्स सीलं भिन्नं होति खण्डं अपरिपुण्णं, तस्स निब्बानगमनाय ञाणगमनं न सम्पज्जति। यस्स पन तं अभिन्नं होति अखण्डं परिपुण्णं, तस्स निब्बानगमनाय ञाणगमनं सम्पज्जति। तस्मा सीलं ‘‘चरण’’न्ति वुत्तं।
तदेतं संयमनवसेन संयमो। संवरणवसेन संवरोति उभयेनापि सीलसंयमो चेव सीलसंवरो च कथितो। वचनत्थो पनेत्थ संयमेति वीतिक्कमविप्फन्दनं
मोक्खन्ति उत्तमं मुखभूतं वा। यथा हि सत्तानं चतुब्बिधो आहारो मुखेन पविसित्वा अङ्गमङ्गानि फरति, एवं योगिनोपि चतुभूमककुसलं सीलमुखेन पविसित्वा अत्थसिद्धिं सम्पादेति। तेन ‘‘मोक्ख’’न्ति। पमुखे साधूति पामोक्खं, पुब्बङ्गमं सेट्ठं पधानन्ति अत्थो। कुसलानं धम्मानं समापत्तियाति चतुभूमककुसलानं पटिलाभत्थाय पामोक्खं पुब्बङ्गमं सेट्ठं पधानन्ति वेदितब्बं।
विविच्चेव कामेहीति कामेहि विविच्च विना हुत्वा अपक्कमित्वा। यो पनायमेत्थ एवकारो, सो नियमत्थोति वेदितब्बो। यस्मा च नियमत्थो, तस्मा तस्मिं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरणसमये अविज्जमानानम्पि कामानं तस्स पठमज्झानस्स पटिपक्खभावं कामपरिच्चागेनेव चस्स अधिगमं दीपेति। कथं? ‘‘विविच्चेव कामेही’’ति एवञ्हि नियमे करियमाने इदं पञ्ञायति, नूनिमस्स झानस्स कामा पटिपक्खभूता, येसु सति इदं न पवत्तति अन्धकारे सति पदीपोभासो विय, तेसं परिच्चागेनेव चस्स अधिगमो होति ओरिमतीरपरिच्चागेन पारिमतीरस्सेव। तस्मा नियमं करोतीति।
तत्थ
कामेहीति इमिना पन पदेन ये च इध ‘‘कतमे वत्थुकामा मनापिका रूपा’’तिआदिना नयेन वत्थुकामा वुत्ता, ये च इधेव विभङ्गे ‘‘छन्दो कामो रागो कामो छन्दरागो कामो सङ्कप्पो कामो रागो कामो सङ्कप्परागो कामो’’ति एवं किलेसकामा वुत्ता, ते सब्बेपि सङ्गहिता इच्चेव दट्ठब्बा। एवञ्हि सति विविच्चेव कामेहीति वत्थुकामेहिपि विविच्चेवाति अत्थो युज्जति। तेन कायविवेको वुत्तो होति।
विविच्च अकुसलेहि धम्मेहीति किलेसकामेहि सब्बाकुसलेहि वा विविच्चाति अत्थो युज्जति। तेन चित्तविवेको वुत्तो होति। पुरिमेन चेत्थ वत्थुकामेहि विवेकवचनतो एव कामसुखपरिच्चागो, दुतियेन किलेसकामेहि विवेकवचनतो नेक्खम्मसुखपरिग्गहो विभावितो होति
किलेसकामपक्खे पन छन्दोति च रागोति च एवमादीहि अनेकभेदो कामच्छन्दोव ‘‘कामो’’ति अधिप्पेतो। सो च अकुसलपरियापन्नोपि समानो ‘‘तत्थ कतमो कामच्छन्दो, कामो’’तिआदिना नयेन विभङ्गे झानपटिपक्खतो विसुं वुत्तो। किलेसकामत्ता वा पुरिमपदे वुत्तो, अकुसलपरियापन्नत्ता दुतियपदे। अनेकभेदतो चस्स कामतोति अवत्वा कामेहीति वुत्तं। अञ्ञेसम्पि च धम्मानं अकुसलभावे विज्जमाने ‘‘तत्थ कतमे अकुसला धम्मा, कामच्छन्दो’’तिआदिना नयेन विभङ्गे (विभ॰ ५६४) उपरिझानङ्गानं पच्चनीकपटिपक्खभावदस्सनतो नीवरणानेव वुत्तानि। नीवरणानि हि झानङ्गपच्चनीकानि तेसं झानङ्गानेव पटिपक्खानि, विद्धंसकानि विघातकानीति वुत्तं होति। तथा हि ‘‘समाधि कामच्छन्दस्स पटिपक्खो, पीति ब्यापादस्स, वितक्को थिनमिद्धस्स, सुखं उद्धच्चकुक्कुच्चस्स, विचारो विचिकिच्छाया’’ति पेटके वुत्तं।
एवमेत्थ विविच्चेव कामेहीति इमिना कामच्छन्दस्स विक्खम्भनविवेको वुत्तो होति, विविच्च अकुसलेहि धम्मेहीति इमिना पञ्चन्नम्पि नीवरणानं। अग्गहितग्गहणेन पन पठमेन कामच्छन्दस्स, दुतियेन सेसनीवरणानं। तथा पठमेन तीसु अकुसलमूलेसु पञ्चकामगुणभेदविसयस्स लोभस्स, दुतियेन आघातवत्थुभेदादिविसयानं दोसमोहानं। ओघादीसु वा धम्मेसु पठमेन कामोघकामयोगकामासवकामुपादानअभिज्झाकायगन्थकामरागसंयोजनानं, दुतियेन अवसेसओघयोगासवउपादानगन्थसंयोजनानं। पठमेन च तण्हाय तंसम्पयुत्तकानञ्च, दुतियेन अविज्जाय तंसम्पयुत्तकानञ्च। अपि च पठमेन लोभसम्पयुत्तअट्ठचित्तुप्पादानं, दुतियेन सेसानं चतुन्नं अकुसलचित्तुप्पादानं विक्खम्भनविवेको वुत्तो होतीति वेदितब्बो।
एत्तावता च पठमस्स झानस्स पहानङ्गं दस्सेत्वा इदानि सम्पयोगङ्गं दस्सेतुं ‘‘सवितक्कं सविचार’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ आरम्मणे
दुकनिपातट्ठकथायं पन ‘‘आकासे गच्छतो महासकुणस्स उभोहि पक्खेहि वातं गहेत्वा पक्खे सन्निसीदापेत्वा गमनं विय आरम्मणे चेतसो अभिनिरोपनभावेन पवत्तो वितक्को, वातग्गहणत्थं पक्खे फन्दापयमानस्स गमनं विय अनुमज्जनभावेन पवत्तो विचारो’’ति वुत्तं। तं अनुप्पबन्धेन पवत्तियं युज्जति। सो पन नेसं विसेसो पठमदुतियज्झानेसु पाकटो होति। अपि च मलग्गहितं कंसभाजनं एकेन हत्थेन दळ्हं गहेत्वा इतरेन हत्थेन चुण्णतेलवालण्डुपकेन परिमज्जन्तस्स दळ्हग्गहणहत्थो विय वितक्को। परिमज्जनहत्थो विय विचारो। तथा कुम्भकारस्स दण्डप्पहारेन चक्कं भमयित्वा भाजनं करोन्तस्स उप्पीळनहत्थो विय वितक्को। इतो चितो च सञ्चरणहत्थो विय विचारो। तथा मण्डलं करोन्तस्स मज्झे सन्निरुम्भित्वा ठितकण्टको विय अभिनिरोपनो वितक्को। बहि परिब्भमनकण्टको विय अनुमज्जमानो विचारो। इति इमिना च वितक्केन इमिना च विचारेन सह वत्तति रुक्खो विय पुप्फेन च फलेन चाति इदं झानं ‘‘सवितक्कं सविचार’’न्ति वुच्चति।
विवेकजन्ति एत्थ विवित्ति विवेको, नीवरणविगमोति अत्थो। विवित्तोति वा विवेको, नीवरणविवित्तो झानसम्पयुत्तधम्मरासीति अत्थो। तस्मा विवेका, तस्मिं वा विवेके जातन्ति विवेकजं। पीतिसुखन्ति एत्थ पिणयतीति पीति, सा सम्पियायनलक्खणा। सा
तत्थ खुद्दिकापीति सरीरे लोमहंसमत्तमेव कातुं सक्कोति। खणिकापीति खणे खणे विज्जुप्पादसदिसा होति। ओक्कन्तिकापीति समुद्दतीरं वीचि विय, कायं ओक्कमित्वा ओक्कमित्वा भिज्जति। उब्बेगापीति बलवती होति, कायं उद्धग्गं कत्वा आकासे लङ्घापनप्पमाणपत्ता।
फरणापीति
इतरं पन सुखयतीति सुखं, यस्स उप्पज्जति, तं सुखितं करोतीति अत्थो। सुखनं वा सुखं, सुट्ठु वा खादति खणति च कायचित्ताबाधन्ति सुखं, सोमनस्सवेदनायेतं नामं। तं सातलक्खणं। सन्तेपि च नेसं कत्थचि अविप्पयोगे इट्ठारम्मणपटिलाभतुट्ठि पीति, पटिलद्धरसानुभवनं सुखं। यत्थ पीति, तत्थ सुखं, यत्थ सुखं, तत्थ न नियमतो पीति। सङ्खारक्खन्धसङ्गहिता पीति, वेदनाक्खन्धसङ्गहितं सुखं। कन्तारखिन्नस्स वनन्तोदकदस्सनसवनेसु विय पीति, वनच्छायप्पवेसनउदकपरिभोगेसु विय सुखं। तस्मिं तस्मिं समये पाकटभावतो चेतं वुत्तन्ति वेदितब्बं। इति अयञ्च पीति इदञ्च सुखं अस्स झानस्स, अस्मिं वा झाने
अथ वा पीति च सुखञ्च पीतिसुखं धम्मविनयादयो विय। विवेकजं पीतिसुखं अस्स झानस्स, अस्मिं वा झाने अत्थीति एवम्पि विवेकजंपीतिसुखं। यथेव हि झानं, एवं पीतिसुखम्पेत्थ विवेकजमेव होति, तञ्चस्स अत्थि, तस्मा
पठमन्ति गणनानुपुब्बता पठमं, इदं पठमं उप्पन्नन्तिपि पठमं। झानन्ति दुविधं झानं आरम्मणूपनिज्झानं लक्खणूपनिज्झानञ्चाति। तत्थ अट्ठ समापत्तियो पथवीकसिणादिआरम्मणं उपनिज्झायन्तीति आरम्मणूपनिज्झानन्ति सङ्ख्यं गता। विपस्सनामग्गफलानि पन लक्खणूपनिज्झानं नाम। तत्थ विपस्सना अनिच्चादिलक्खणस्स उपनिज्झानतो लक्खणूपनिज्झानं। विपस्सनाय कतकिच्चस्स मग्गेन इज्झनतो मग्गो लक्खणूपनिज्झानं, फलं पन निरोधसच्चं तथलक्खणं उपनिज्झायतीति लक्खणूपनिज्झानं। तेसु इध पुब्बभागे आरम्मणूपनिज्झानं, लोकुत्तरमग्गक्खणे लक्खणूपनिज्झानं अधिप्पेतं। तस्मा आरम्मणूपनिज्झानतो च लक्खणूपनिज्झानतो च पच्चनीकझापनतो च झानन्ति वेदितब्बं।
उपसम्पज्जाति विहरतीति तदनुरूपेन इरियापथविहारेन इरियति, वुत्तप्पकारझानसमङ्गी हुत्वा अत्तभावस्स इरियनं वुत्तिं अभिनिप्फादेति।
तं पनेतं पठमज्झानं पञ्चङ्गविप्पहीनं पञ्चङ्गसमन्नागतं तिविधकल्याणं, दसलक्खणसम्पन्नं। तत्थ कामच्छन्दो ब्यापादो थिनमिद्धं उद्धच्चकुक्कुच्चं विचिकिच्छाति इमेसं पञ्चन्नं नीवरणानं पहानवसेन पञ्चङ्गविप्पहीनता वेदितब्बा। न हि एतेसु अप्पहीनेसु झानं उप्पज्जति। तेनस्सेतानि पहानङ्गानीति वुच्चन्ति। किञ्चापि हि झानक्खणे अञ्ञेपि अकुसला धम्मा पहीयन्ति, तथापि एतानेव विसेसेन झानन्तरायकरानि। कामच्छन्देन हि नानाविसयप्पलोभितं चित्तं न एकत्तारम्मणे
यस्मा पन वितक्को आरम्मणे चित्तं अभिनिरोपेति, विचारो अनुपबन्धति, तेहि अविक्खेपाय सम्पादितपयोगस्स चेतसो पयोगसम्पत्तिसम्भवा
एतानि च पञ्चङ्गानि किञ्चापि उपचारक्खणेपि अत्थि, अथ खो उपचारे पकतिचित्ततो बलवतरानि। इध पन उपचारतोपि बलवतरानि रूपावचरलक्खणप्पत्तानि निप्फन्नानि। एत्थ हि वितक्को सुविसदेन आकारेन आरम्मणे चित्तं अभिनिरोपयमानो उप्पज्जति। विचारो अतिविय आरम्मणं अनुमज्जमानो। पीतिसुखं सब्बावन्तम्पि कायं फरमानं
तिविधकल्याणं
तिविधकल्याणं दसलक्खणसम्पन्नन्ति एत्थ पन आदिमज्झपरियोसानवसेनतिविधकल्याणता। तेसंयेव च आदिमज्झपरियोसानानं लक्खणवसेन दसलक्खणसम्पन्नता वेदितब्बा। तत्रायं पाळि –
‘‘पठमस्स झानस्स पटिपदाविसुद्धि आदि, उपेक्खानुब्रूहना मज्झे, सम्पहंसना परियोसानं, पठमस्स झानस्स पटिपदाविसुद्धि आदि। आदिस्स कति लक्खणानि? आदिस्स तीणि लक्खणानि – यो
‘‘पठमस्स झानस्स उपेक्खानुब्रूहना मज्झे। मज्झस्स कति लक्खणानि? मज्झस्स तीणि लक्खणानि – विसुद्धं चित्तं अज्झुपेक्खति, समथपटिपन्नं अज्झुपेक्खति, एकत्तुपट्ठानं अज्झुपेक्खति। यञ्च विसुद्धं चित्तं अज्झुपेक्खति, यञ्च समथपटिपन्नं अज्झुपेक्खति, यञ्च एकत्तुपट्ठानं अज्झुपेक्खति। पठमस्स झानस्स उपेक्खानुब्रूहना मज्झे, मज्झस्स इमानि तीणि लक्खणानि। तेन वुच्चति – ‘पठमं झानं मज्झेकल्याणञ्चेव होति तिलक्खणसम्पन्नञ्चा’ति।
‘‘पठमस्स झानस्स सम्पहंसना परियोसानं। परियोसानस्स कति लक्खणानि? परियोसानस्स
‘‘तत्र पटिपदाविसुद्धि नाम ससम्भारिको उपचारो। उपेक्खानुब्रूहना नाम अप्पना। सम्पहंसना नाम पच्चवेक्खणा’’ति एवमेके वण्णयन्ति। यस्मा पन ‘‘एकत्तगतं चित्तं पटिपदाविसुद्धिपक्खन्दञ्चेव होति उपेक्खानुब्रूहितञ्च ञाणेन च सम्पहंसित’’न्ति पाळियं वुत्तं, तस्मा अन्तोअप्पनायमेव आगमनवसेन पटिपदाविसुद्धि, तत्रमज्झत्तुपेक्खाय किच्चवसेन उपेक्खानुब्रूहना, धम्मानं अनतिवत्तनादिभावसाधनेन परियोदापकस्स ञाणस्स किच्चनिप्फत्तिवसेन सम्पहंसना च वेदितब्बा।
कथं मज्झिमसमथनिमित्तं नाम समप्पवत्तो अप्पनासमाधियेव। तदनन्तरं पन पुरिमचित्तं एकसन्ततिपरिणामनयेन तथत्तं उपगच्छमानं मज्झिमं समथनिमित्तं पटिपज्जति नाम, एवं पटिपन्नत्ता तथत्तुपगमनेन तत्थ पक्खन्दति नाम। एवं ताव पुरिमचित्ते विज्जमानाकारनिप्फादिका पठमस्स झानस्स उप्पादक्खणेयेव आगमनवसेन पटिपदाविसुद्धि वेदितब्बा।
एवं विसुद्धस्स पन तस्स पुन विसोधेतब्बाभावतो विसोधने ब्यापारं अकरोन्तो विसुद्धं चित्तं अज्झुपेक्खति नाम। समथभावूपगमनेन समथपटिपन्नस्स पुन समाधाने ब्यापारं अकरोन्तो समथपटिपन्नं अज्झुपेक्खति नाम। समथपटिपन्नभावतो एव चस्स किलेससंसग्गं पहाय एकत्तेन उपट्ठितस्स पुन एकत्तुपट्ठाने
ये पनेते एवं उपेक्खानुब्रूहिते तत्थ जाता समाधिपञ्ञासङ्खाता युगनद्धधम्मा अञ्ञमञ्ञं अनतिवत्तमाना हुत्वा पवत्ता, यानि च सद्धादीनि इन्द्रियानि नानाकिलेसेहि विमुत्तत्ता विमुत्तिरसेन एकरसानि हुत्वा पवत्तानि, यञ्चेस तदुपगं तेसं अनतिवत्तनएकरसभावानं
वितक्कविचारानं वूपसमाति वितक्कस्स च विचारस्स चाति इमेसं द्विन्नं वूपसमा समतिक्कमा, दुतियज्झानक्खणे अपातुभावाति वुत्तं होति। तत्थ किञ्चापि दुतियज्झाने सब्बेपि पठमज्झानधम्मा न सन्ति, अञ्ञेयेव हि पठमज्झाने फस्सादयो, अञ्ञे इध। ओळारिकस्स पन ओळारिकस्स अङ्गस्स समतिक्कमा पठमज्झानतो परेसं दुतियज्झानादीनं अधिगमो होतीति दस्सनत्थं ‘‘वितक्कविचारानं वूपसमा’’ति अज्झत्तन्ति इध नियकज्झत्तं अधिप्पेतं, विभङ्गे पन ‘‘अज्झत्तं पच्चत्त’’न्ति (विभ॰ ५७३) एत्तकमेव वुत्तं। यस्मा नियकज्झत्तं अधिप्पेतं, तस्मा अत्तनि जातं, अत्तनो सन्ताने निब्बत्तन्ति अयमेत्थ अत्थो।
सम्पसादनन्ति सम्पसादनं वुच्चति सद्धा। सम्पसादनयोगतो झानम्पि सम्पसादनं, नीलवण्णयोगतो नीलवत्थं विय। यस्मा वा तं झानं सम्पसादनसमन्नागतत्ता वितक्कविचारक्खोभवूपसमनेन च चेतो सम्पसादयति, तस्मापि ‘‘सम्पसादन’’न्ति
तत्रायं अत्थयोजना – एको उदेतीति एकोदि, वितक्कविचारेहि अनज्झारूळ्हत्ता अग्गो सेट्ठो हुत्वा उदेतीति अत्थो। सेट्ठोपि हि लोके एकोति वुच्चति। वितक्कविचारविरहितो वा एको असहायो हुत्वातिपि वत्तुं वट्टति। अथ वा सम्पयुत्तधम्मे उदायतीति उदि, उट्ठापेतीति अत्थो। सेट्ठट्ठेन एको च सो उदि चाति एकोदि, समाधिस्सेतं अधिवचनं। इति इमं एकोदिं भावेति वड्ढेतीति इदं दुतियज्झानं एकोदिभावं। सो पनायं एकोदि यस्मा चेतसो, न सत्तस्स, न जीवस्स। तस्मा एतं ‘‘चेतसो एकोदिभाव’’न्ति वुत्तं।
ननु चायं सद्धा पठमज्झानेपि अत्थि, अयञ्च एकोदिनामको समाधि, अथ कस्मा इदमेव
अवितक्कं अविचारन्ति भावनाय पहीनत्ता एतस्मिं, एतस्स वा वितक्को नत्थीति अवितक्कं। इमिनाव नयेन अविचारं। एत्थाह ‘‘ननु च ‘वितक्कविचारानं
अपि
समाधिजन्ति पठमज्झानसमाधितो सम्पयुत्तसमाधितो वा जातन्ति अत्थो। तत्थ किञ्चापि पठमम्पि सम्पयुत्तसमाधितो जातं, अथ खो अयमेव समाधि ‘‘समाधी’’ति वत्तब्बतं अरहति, वितक्कविचारक्खोभविरहेन अतिविय अचलत्ता सुप्पसन्नत्ता च। तस्मा इमस्स वण्णभणनत्थं इदमेव ‘‘समाधिज’’न्ति वुत्तं। पीतिसुखन्ति इदं वुत्तनयमेव।
दुतियन्ति गणनानुपुब्बता दुतियं। इदं दुतियं उप्पन्नन्तिपि दुतियं।
पीतिया च विरागाति विरागो नाम वुत्तप्पकाराय पीतिया जिगुच्छनं वा समतिक्कमो वा च-सद्दो सम्पिण्डनत्थो, सो वूपसमं वा सम्पिण्डेति वितक्कविचारवूपसमं वा। तत्थ यदा वूपसममेव सम्पिण्डेति, तदा पीतिया विरागा च, किञ्च भिय्यो वूपसमा चाति एवं योजना वेदितब्बा। इमिस्सा च योजनाय विरागो जिगुच्छनत्थो होति, तस्मा पीतिया जिगुच्छना च समतिक्कमा चाति अयमत्थो दट्ठब्बो। यदा पन वितक्कविचारवूपसमं सम्पिण्डेति, तदा पीतिया च विरागा, किञ्च भिय्यो वितक्कविचारानञ्च वूपसमाति एवं योजना वेदितब्बा। इमिस्सा
कामञ्चेते वितक्कविचारा दुतियज्झानेयेव
उपेक्खको च विहरतीति एत्थ उपपत्तितो इक्खतीति उपेक्खा, समं पस्सति, अपक्खपतिता हुत्वा पस्सतीति अत्थो। ताय विसदाय विपुलाय थामगताय समन्नागतत्ता ततियज्झानसमङ्गी ‘‘उपेक्खको’’ति वुच्चति।
उपेक्खा पन दसविधा होति – छळङ्गुपेक्खा ब्रह्मविहारुपेक्खा बोज्झङ्गुपेक्खा वीरियुपेक्खा सङ्खारुपेक्खा वेदनुपेक्खा विपस्सनुपेक्खा तत्रमज्झत्तुपेक्खा झानुपेक्खा पारिसुद्धुपेक्खाति।
तत्थ या ‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा नेव सुमनो होति न दुम्मनो, उपेक्खको च विहरति सतो सम्पजानो’’ति (म॰ नि॰ ६.१) एवमागता खीणासवस्स छसु द्वारेसु इट्ठानिट्ठछळारम्मणापाथे परिसुद्धपकतिभावाविजहनाकारभूता उपेक्खा, अयं छळङ्गुपेक्खा नाम।
या ब्रह्मविहारुपेक्खा नाम।
या बोज्झङ्गुपेक्खा नाम।
या पन ‘‘कालेन कालं उपेक्खानिमित्तं मनसि करोती’’ति (अ॰ नि॰ ३.१०३) एवमागता वीरियुपेक्खा नाम।
या पन ‘‘कति सङ्खारुपेक्खा समथवसेन उप्पज्जन्ति, कति सङ्खारुपेक्खा विपस्सनावसेन उप्पज्जन्ति? अट्ठ सङ्खारुपेक्खा समथवसेन उप्पज्जन्ति, दस सङ्खारुपेक्खा विपस्सनावसेन उप्पज्जन्ती’’ति (पटि॰ म॰ १.५७) एवमागता नीवरणादिपटिसङ्खासन्तिट्ठनागहणे मज्झत्तभूता उपेक्खा, अयं सङ्खारुपेक्खा नाम।
या पन ‘‘यस्मिं समये कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्नं होति उपेक्खासहगत’’न्ति (ध॰ स॰ १५०) एवमागता अदुक्खमसुखसङ्खाता उपेक्खा, अयं वेदनुपेक्खा नाम।
या पन ‘‘यदत्थि यं भूतं, तं पजहति, उपेक्खं पटिलभती’’ति (म॰ नि॰ ३.७१-७२; अ॰ नि॰ ७.५५) एवमागता विचिनने मज्झत्तभूता उपेक्खा, अयं विपस्सनुपेक्खा नाम।
या पन छन्दादीसु येवापनकेसु आगता सहजातानं समवाहितभूता उपेक्खा, अयं तत्रमज्झत्तुपेक्खा नाम।
या पन ‘‘उपेक्खको च विहरती’’ति एवमागता अग्गसुखेपि तस्मिं अपक्खपातजननी उपेक्खा, अयं झानुपेक्खा नाम।
या पन ‘‘उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झान’’न्ति (ध॰ स॰ १६५; दी॰ नि॰ १.२३२) एवमागता पारिसुद्धुपेक्खा नाम।
तत्थ छळङ्गुपेक्खा च ब्रह्मविहारुपेक्खा च बोज्झङ्गुपेक्खा च तत्रमज्झत्तुपेक्खा च झानुपेक्खा च पारिसुद्धुपेक्खा च अत्थतो एका, तत्रमज्झत्तुपेक्खाव होति। तेन तेन अवत्थाभेदेन पनस्सा अयं भेदो
यथा चेतासं अत्थतो एकीभावो, एवं सङ्खारुपेक्खाविपस्सनुपेक्खानम्पि। पञ्ञा एव हि एसा, किच्चवसेन द्विधा भिन्ना, यथा हि पुरिसस्स सायं गेहं पविट्ठं सप्पं अजपददण्डं
‘‘मज्झत्तब्रह्मबोज्झङ्गछळङ्गझानसुद्धियो।
विपस्सना च सङ्खारवेदनावीरियं इति॥
‘‘वित्थारतो दसोपेक्खा-छमज्झत्तादितो ततो।
दुवे पञ्ञा ततो द्वीहि, चतस्सोव भवन्तिमा’’ति॥
इति इमासु उपेक्खासु झानुपेक्खा इध अधिप्पेता। सा मज्झत्तलक्खणा, अनाभोगरसा
सतो च सम्पजानोति एत्थ सरतीति सतो। सम्पजानातीति सम्पजानो। इति पुग्गलेन सति च सम्पजञ्ञञ्च वुत्तं। तत्थ सरणलक्खणा सति, असम्मुस्सनरसा आरक्खपच्चुपट्ठाना। असम्मोहलक्खणं सम्पजञ्ञं, तीरणरसं, पविचयपच्चुपट्ठानं।
तत्थ किञ्चापि इदं सतिसम्पजञ्ञं पुरिमज्झानेसुपि अत्थि, मुट्ठस्सतिस्स हि असम्पजानस्स उपचारमत्तम्पि न सम्पज्जति, पगेव अप्पना। ओळारिकत्ता पन तेसं झानानं भूमियं विय पुरिसस्स चित्तस्स गति सुखा होति, अब्यत्तं तत्थ सतिसम्पजञ्ञकिच्चं। ओळारिकङ्गप्पहानेन पन सुखुमत्ता इमस्स झानस्स पुरिसस्स खुरधारायं विय सतिसम्पजञ्ञकिच्चपरिग्गहिता एव चित्तस्स गति इच्छितब्बाति इधेव वुत्तं। किञ्च भिय्यो – यथा धेनुपगो वच्छो धेनुतो अपनीतो अरक्खियमानो पुनदेव धेनुं उपगच्छति, एवमिदं ततियज्झानसुखं पीतितो अपनीतम्पि सतिसम्पजञ्ञारक्खेन अरक्खियमानं पुनदेव पीतिं उपगच्छेय्य, पीतिसम्पयुत्तमेव सिया, सुखे वापि सत्ता सारज्जन्ति। इदञ्च अतिमधुरसुखं, ततो परं सुखाभावा। सतिसम्पजञ्ञानुभावेन पनेत्थ सुखे असारज्जना होति, नो अञ्ञथाति इमम्पि अत्थविसेसं दस्सेतुं इदमिधेव वुत्तन्ति वेदितब्बं।
इदानि सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेतीति एत्थ किञ्चापि ततियज्झानसमङ्गिनो सुखपटिसंवेदनाभोगो नत्थि, एवं सन्तेपि यस्मा तस्स नामकायेन सम्पयुत्तं सुखं। यं वा तं नामकायसम्पयुत्तं सुखं, तंसमुट्ठानेनस्स यस्मा अतिपणीतेन रूपेन रूपकायो फुटो, यस्स फुटत्ता झाना वुट्ठितोपि सुखं पटिसंवेदेय्य, तस्मा एतमत्थं दस्सेन्तो ‘‘सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेती’’ति आह।
इदानि यं तं अरिया आचिक्खन्ति उपेक्खको सतिमा सुखविहारीति एत्थ यंझानहेतु यंझानकारणा
कस्मा पन तं ते एवं पसंसन्तीति? पसंसारहतो। अयञ्हि यस्मा अतिमधुरसुखे सुखपारमिप्पत्तेपि ततियज्झाने उपेक्खको, न तत्थ सुखाभिसङ्गेन आकड्ढीयति। यथा च पीति न उप्पज्जति, एवं उपट्ठितसतिताय सतिमा। यस्मा च अरियकन्तं अरियजनसेवितमेव च असंकिलिट्ठं सुखं नामकायेन पटिसंवेदेति, तस्मा पसंसारहो। इति पसंसारहतो नं अरिया ते एवं पसंसाहेतुभूते गुणे पकासेन्तो ‘‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’’ति एवं पसंसन्तीति वेदितब्बं। ततियन्ति गणनानुपुब्बता ततियं, इदं ततियं उप्पन्नन्तिपि ततियं।
सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहानाति कायिकसुखस्स च कायिकदुक्खस्स च पहाना। पुब्बेवाति तञ्च खो पुब्बेव, न चतुत्थज्झानक्खणे। सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमाति चेतसिकसुखस्स च चेतसिकदुक्खस्स चाति इमेसम्पि द्विन्नं पुब्बेव अत्थङ्गमा, पहाना इच्चेव वुत्तं होति।
कदा पन नेसं पहानं होति? चतुन्नं झानानं उपचारक्खणे। सोमनस्सञ्हि चतुत्थज्झानस्स उपचारक्खणेयेव पहीयति, दुक्खदोमनस्ससुखानि पठमदुतियततियज्झानानं उपचारक्खणेसु। एवमेतेसं पहानक्कमेन अवुत्तानं, इन्द्रियविभङ्गे पन इन्द्रियानं उद्देसक्कमेनेव इधापि वुत्तानं सुखदुक्खसोमनस्सदोमनस्सानं पहानं वेदितब्बं।
यदि पनेतानि तस्स तस्स झानस्स उपचारक्खणेयेव पहीयन्ति, अथ कस्मा ‘‘कत्थ चुप्पन्नं दुक्खिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति? इध, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि…पे॰… पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति, एत्थ चुप्पन्नं दुक्खिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति। कत्थ चुप्पन्नं दोमनस्सिन्द्रियं… सुखिन्द्रियं… सोमनस्सिन्द्रियं अपरिसेसं
तथा
एत्थाह – ‘‘अथेवं तस्स तस्स झानस्सुपचारे पहीनापि एता वेदना इध कस्मा समाहटा’’ति? सुखग्गहणत्थं। या हि अयं अदुक्खमसुखन्ति एत्थ अदुक्खमसुखा वेदना वुत्ता, सा सुखुमा दुब्बिञ्ञेय्या, न सक्का सुखेन गहेतुं, तस्मा
अपि च अदुक्खमसुखाय चेतोविमुत्तिया पच्चयदस्सनत्थञ्चापि एता वुत्ताति वेदितब्बा। दुक्खप्पहानादयो हि तस्सा पच्चया। यथाह – ‘‘चत्तारो
अदुक्खमसुखन्ति दुक्खाभावेन अदुक्खं, सुखाभावेन असुखं। एतेनेत्थ सुखदुक्खपटिपक्खभूतं ततियवेदनं दीपेति, न दुक्खसुखाभावमत्तं। ततियवेदना नाम अदुक्खमसुखा, उपेक्खातिपि वुच्चति। सा इट्ठानिट्ठविपरीतानुभवनलक्खणा, मज्झत्तरसा, अविभूतपच्चुपट्ठाना, सुखनिरोधपदट्ठानाति वेदितब्बा।
उपेक्खासतिपारिसुद्धिन्ति उपेक्खाय जनितसतिपारिसुद्धिं। इमस्मिञ्हि झाने सुपरिसुद्धा सति, या च तस्सा सतिया
तत्थ किञ्चापि अयं उपेक्खा हेट्ठापि तीसु झानेसु विज्जति, यथा पन दिवा सूरियप्पभाभिभवा सोम्मभावेन च अत्तनो उपकारकत्तेन वा सभागाय रत्तिया अलाभा दिवा विज्जमानापि चन्दलेखा अपरिसुद्धा होति अपरियोदाता, एवमयम्पि तत्रमज्झत्तुपेक्खाचन्दलेखा वितक्कादिपच्चनीकधम्मतेजाभिभवा सभागाय च उपेक्खावेदनारत्तिया अपटिलाभा विज्जमानापि पठमज्झानादिभेदेसु अपरिसुद्धा होति। तस्सा च अपरिसुद्धाय दिवा अपरिसुद्धचन्दलेखाय पभा विय सहजातापि सतिआदयो चतुत्थन्ति गणनानुपुब्बता चतुत्थं। इदं चतुत्थं उप्पन्नन्तिपि चतुत्थं।
पञ्ञवा होतीति पञ्ञा अस्स अत्थीति पञ्ञवा। उदयत्थगामिनियाति उदयगामिनिया चेव अत्थगामिनिया च। समन्नागतोति परिपुण्णो। अरियायाति निद्दोसाय। निब्बेधिकायाति निब्बेधपक्खिकाय। दुक्खक्खयगामिनियाति निब्बानगामिनिया। सो इदं दुक्खन्ति एवमादीसु ‘‘एत्तकं दुक्खं न इतो भिय्यो’’ति सब्बम्पि दुक्खसच्चं सरसलक्खणपटिवेधेन यथाभूतं पजानाति पटिविज्झति। तस्स च दुक्खस्स निब्बत्तिकं तण्हं ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति। तदुभयम्पि यं ठानं पत्वा निरुज्झति, तं तेसं अप्पवत्तिं ‘‘अयं दुक्खनिरोधो’’ति। तस्स च सम्पापकं अरियमग्गं ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति सरसलक्खणपटिवेधेन यथाभूतं पजानाति पटिविज्झतीति एवमत्थो वेदितब्बो।
एवं सरूपतो सच्चानि दस्सेत्वा इदानि किलेसवसेन परियायतो दस्सेन्तो ‘‘इमे आसवा’’तिआदिमाह। ते वुत्तनयेनेव वेदितब्बा। एवं तिस्सो सिक्खायो दस्सेत्वा इदानि तासं पारिपूरिक्कमं दस्सेतुं ‘‘इमा तिस्सो सिक्खायो आवज्जन्तो सिक्खेय्या’’तिआदिमाह। तस्सत्थो – पच्चेकं परिपूरेतुं आवज्जन्तोपि सिक्खेय्य, आवज्जित्वापि ‘‘अयं नाम सिक्खा’’ति जानन्तोपि सिक्खेय्य, जानित्वा पुनप्पुनं पस्सन्तोपि सिक्खेय्य, पस्सित्वा यथादिट्ठं पच्चवेक्खन्तोपि सिक्खेय्य, पच्चवेक्खित्वा तत्थेव चित्तं अचलं कत्वा पतिट्ठपेन्तोपि सिक्खेय्य, तंतंसिक्खासम्पयुत्तसद्धावीरियसतिसमाधिपञ्ञाहि सकसककिच्चं करोन्तोपि सिक्खेय्य, अभिञ्ञेय्याभिजाननकालेपि तं तं किच्चं करोन्तोपि तिस्सो सिक्खायो सिक्खेय्य, अधिसीलं आचरेय्य, अधिचित्तं सम्मा चरेय्य, अधिपञ्ञं समादाय वत्तेय्य।
इधाति इमिस्सा दिट्ठियातिआदीहि दसहि पदेहि सिक्खत्तयसङ्खातं सब्बञ्ञुबुद्धसासनमेव कथितं। तञ्हि बुद्धेन भगवता दिट्ठत्ता दिट्ठीति वुच्चति। तस्सेव खमनवसेन खन्ति, रुच्चनवसेन रुचि, गहणवसेन आदायो, सभावट्ठेन धम्मो, सिक्खितब्बट्ठेन विनयो, तदुभयेनपि धम्मविनयो, पवुत्तवसेन पावचनं, सेट्ठचरियट्ठेन ब्रह्मचरियं, अनुसिट्ठिदानवसेन सत्थुसासनन्ति वुच्चति। तस्मा ‘‘इमिस्सा दिट्ठिया’’तिआदीसु इमिस्सा बुद्धदिट्ठिया इमिस्सा बुद्धखन्तिया इमिस्सा बुद्धरुचिया इमस्मिं बुद्धआदाये इमस्मिं बुद्धधम्मे इमस्मिं बुद्धविनये।
‘‘ये
‘‘ये च खो त्वं, गोतमि, धम्मे जानेय्यासि ‘इमे धम्मा विरागाय संवत्तन्ति, नो सरागाय…पे॰… सुभरताय संवत्तन्ति, नो दुब्भरताया’ति। एकंसेन, गोतमि, धारेय्यासि ‘एसो धम्मो, एसो विनयो, एतं सत्थुसासन’’’न्ति (अ॰ नि॰ ८.५३; चूळव॰ ४०६) –
एवं वुत्ते इमस्मिं बुद्धधम्मविनये इमस्मिं बुद्धपावचने इमस्मिं बुद्धब्रह्मचरिये इमस्मिं बुद्धसासनेति एवमत्थो वेदितब्बो।
अपि चेतं सिक्खत्तयसङ्खातं सकलं सासनं भगवता दिट्ठत्ता सम्मादिट्ठिपच्चयत्ता सम्मादिट्ठिपुब्बङ्गमत्ता च दिट्ठि। भगवतो खमनवसेन खन्ति। रुच्चनवसेन रुचि। गहणवसेन आदायो। अत्तनो कारकं अपायेसु अपतमानं कत्वा धारेतीति धम्मो। सोव संकिलेसपक्खं विनेतीति विनयो। धम्मो च सो विनयो चाति धम्मविनयो। कुसलधम्मेहि वा अकुसलधम्मानं एस विनयोति धम्मविनयो। तेनेव वुत्तं –
‘‘ये
धम्मेन वा विनयो, न दण्डादीहीति धम्मविनयो। वुत्तम्पि चेतं –
‘‘दण्डेनेके दमयन्ति, अङ्कुसेहि कसाहि च।
अदण्डेन असत्थेन, नागो दन्तो महेसिना’’ति॥ (चूळव॰ ३४२; म॰ नि॰ २.३५२)।
तथा
‘‘धम्मेन नीयमानानं, का उसूया विजानत’’न्ति॥ (महाव॰ ६३)।
धम्माय वा विनयो धम्मविनयो। अनवज्जधम्मत्थञ्हेस विनयो, न भवभोगामिसत्थं। तेनाह भगवा ‘‘नयिदं, भिक्खवे, ब्रह्मचरियं वुस्सति जनकुहनत्थ’’न्ति
यस्मा वा धम्मा एव अभिञ्ञेय्या परिञ्ञेय्या पहातब्बा भावेतब्बा सच्छिकातब्बा च, तस्मा एस धम्मेसु विनयो, न सत्तेसु न जीवेसु चाति धम्मविनयो। सात्थसब्यञ्जनतादीहि अञ्ञेसं वचनतो पधानं वचनन्ति पवचनं, पवचनमेव पावचनं। सब्बचरियाहि विसिट्ठचरियभावेन ब्रह्मचरियं। देवमनुस्सानं सत्थुभूतस्स भगवतो सासनन्ति सत्थुसासनं। सत्थुभूतं वा सासनन्तिपि सत्थुसासनं। ‘‘सो वो ममच्चयेन सत्थाति (दी॰ नि॰ २.२१६) हि धम्मविनयोव सत्था’’ति वुत्तोति एवमेतेसं पदानं अत्थो वेदितब्बो।
यस्मा पन इमस्मिंयेव सासने सब्बप्पकारज्झाननिब्बत्तको भिक्खु दिस्सति, न अञ्ञत्र, तस्मा तत्थ तत्थ ‘‘इमिस्सा’’ति च ‘‘इमस्मि’’न्ति च अयं नियमो कतोति वेदितब्बो।
जीवन्ति जीवितिन्द्रियं। तं पवत्तसन्तताधिपतेय्यं होति। लक्खणादीहि पन अत्तना अविनिभुत्तानं धम्मानं अनुपालनलक्खणं जीवितिन्द्रियं, तेसं पवत्तनरसं, तेसंयेव ठपनपच्चुपट्ठानं, यापयितब्बधम्मपदट्ठानं। सन्तेपि च अनुपालनलक्खणादिम्हि विधाने अत्थिक्खणेयेव तं ते धम्मे अनुपालेति, उदकं विय उप्पलादीनि। यथासकं पच्चयेहि उप्पन्नेपि च धम्मे पालेति, धाति विय कुमारं, सयंपवत्तितधम्मसम्बन्धेनेव ठितिपरित्तताय वाति ठितिक्खणस्स मन्दताय थोकताय। अप्पकन्ति मन्दं लामकं। सरसपरित्तताय वाति अत्तनो पच्चयभूतानं किच्चानं सम्पत्तीनं वा अप्पताय दुब्बलताय।
तेसं द्विन्नं कारणं विभागतो दस्सेतुं ‘‘कथं ठितिपरित्तताया’’तिआदिमाह। तत्थ ‘‘अतीते चित्तक्खणे जीवित्थाति एवमादि पञ्चवोकारभवे पवत्तियं चित्तस्स निरुज्झनकाले सब्बस्मिं रूपारूपधम्मे अनिरुज्झन्तेपि रूपतो अरूपस्स पट्ठानभावेन अरूपजीवितं सन्धाय, चुतिचित्तेन वा सद्धिं सब्बेसं रूपारूपानं निरुज्झनभावेन पञ्चवोकारभवे चुतिचित्तं सन्धाय, चतुवोकारभवे रूपस्स अभावेन चतुवोकारभवं सन्धाय कथित’’न्ति वेदितब्बं। अतीते चित्तक्खणेति अतीतचित्तस्स भङ्गक्खणसमङ्गीकाले तंसमङ्गीपुग्गलो ‘‘जीवित्थ’’ इति वत्तुं लब्भति। न जीवतीति ‘‘जीवती’’तिपि वत्तुं न लब्भति। न जीविस्सतीति ‘‘जीविस्सती’’तिपि वत्तुं न लब्भति। अनागते चित्तक्खणे जीविस्सतीति अनागतचित्तस्स अनुप्पज्जनक्खणसमङ्गीकाले ‘‘जीविस्सती’’ति वत्तुं लब्भति। न जीवतीति ‘‘जीवती’’ति वत्तुं न लब्भति। न जीवित्थाति ‘‘जीवित्थ’’इतिपि वत्तुं न लब्भति। पच्चुप्पन्ने चित्तक्खणेति पच्चुप्पन्नचित्तक्खणसमङ्गीकाले। जीवतीति ‘‘इदानि जीवती’’ति वत्तुं लब्भति। न जीवित्थाति ‘‘जीवित्थ’’इति वत्तुं न लब्भति। न जीविस्सतीति ‘‘जीविस्सती’’तिपि वत्तुं न लब्भति।
जीवितं अत्तभावो च सुखदुक्खा चाति अयं गाथा पञ्चवोकारभवं अमुञ्चित्वा लब्भमानाय दुक्खाय वेदनाय गहितत्ता जीवितन्ति जीवितसीसेन सङ्खारक्खन्धो। अत्तभावोति रूपक्खन्धो। ‘‘उपेक्खा पन सन्तत्ता, सुखमिच्चेव भासिता’’ति (विभ॰ अट्ठ॰ २३२) वुत्तत्ता उपेक्खावेदना अन्तोकरित्वा सुखदुक्खा चाति वेदनाक्खन्धो, चित्तं इति विञ्ञाणक्खन्धो वुत्तो। इमेसं चतुन्नं खन्धानं कथितत्तायेव खन्धलक्खणेन एकलक्खणभावेन लक्खणाकारवसेन सञ्ञाक्खन्धोपि कथितोति वेदितब्बो। एवं वुत्तेसु पञ्चसु खन्धेसु अरूपधम्मं मुञ्चित्वा कम्मसमुट्ठानादिरूपस्स अप्पवत्तनभावेन एकचित्तसमायुत्ताति अरूपपधानभावो कथितो होति। कथं? असञ्ञसत्ते रूपम्पि इधुपचितकम्मबलं अमुञ्चित्वाव पवत्तति, निरोधसमापन्नानं रूपम्पि पठमसमापन्नसमापत्तिबलं अमुञ्चित्वाव पवत्तति। एवं अत्तनो अप्पवत्तिट्ठानेपि रूपपवत्तिं अत्तनो सन्तकमेव कत्वा पवत्तनसभावस्स अरूपधम्मस्स अत्तनो पवत्तिट्ठाने रूपपवत्तिया पधानकारणभावेन एकचित्तसमायुत्ताति चित्तपधानभावो कथितोति वेदितब्बो।
एवं ‘‘लहुसो वत्तते खणो’’ति वुत्तं। अथ वा पञ्चवोकारभवे चुतिचित्तं सन्धाय कथिताति वेदितब्बा। एवं कथियमाने सुखदुक्खा चाति कायिकचेतसिकसुखवेदना च कायिकचेतसिकदुक्खवेदना च चुतिचित्तक्खणे अहोन्तीपि एकसन्ततिवसेन चुतिचित्तेन सद्धिं निरुज्झतीति कथिता। चतुवोकारभवं वा सन्धाय कथितातिपि वेदितब्बा। कथं केवलाति धुवसुखसुभअत्ता नत्थि, केवलं तेहि अवोमिस्सा। लहुसो वत्तति खणोति वुत्तनयेन एकचित्तक्खणिकताय लहुको अतिपरित्तो जीवितादीनं खणो वत्तति।
एकतो ‘‘चुल्लासीतिसहस्सानी’’ति गाथमाह। चुल्लासीतिसहस्सानि, कप्पा तिट्ठन्ति ये मरूति ये देवगणा चतुरासीति कप्पसहस्सानि आयुं गहेत्वा नेवसञ्ञानासञ्ञायतने तिट्ठन्ति। ‘‘ये नरा’’तिपि पाळि। न त्वेव तेपि जीवन्ति, द्वीहि चित्तसमोहिताति तेपि देवा द्वीहि चित्तेहि समोहिता एकतो हुत्वा युगनद्धेन चित्तेन न तु एव जीवन्ति, एकेनेकेन चित्तेन जीवन्तीति अत्थो।
इदानि मरणकालं दस्सेन्तो ‘‘ये निरुद्धा’’ति गाथमाह। तत्थ ये निरुद्धाति ये खन्धा निरुद्धा अत्थङ्गता। मरन्तस्साति मतस्स। तिट्ठमानस्स वाति धरमानस्स वा। सब्बेपि सदिसा खन्धाति चुतितो उद्धं निरुद्धक्खन्धा वा पवत्ते निरुद्धक्खन्धा वा पुन घटेतुं असक्कुणेय्यट्ठेन सब्बेपि खन्धा सदिसा। गता अप्पटिसन्धिकाति निरुद्धक्खन्धानं पुन आगन्त्वा पटिसन्धानाभावेन गता अप्पटिसन्धिकाति वुच्चन्ति।
इदानि तीसु कालेसु निरुद्धक्खन्धानं नानत्तं नत्थीति दस्सेतुं ‘‘अनन्तरा’’ति गाथमाह। तत्थ अनन्तरा च ये भग्गा, ये च भग्गा अनागताति ये खन्धा अनन्तरातीता हुत्वा तदन्तरेति तेसं अन्तरे निरुद्धानं पच्चुप्पन्नखन्धानं। वेसमं नत्थि लक्खणेति विसमस्स भावो वेसमं, तं वेसमं नत्थि, तेहि नानत्तं नत्थीति अत्थो। लक्खीयतीति लक्खणं, तस्मिं लक्खणे।
इदानि ‘‘अनिब्बत्तेन न जातो’’ति गाथमाह। अनिब्बत्तेन न जातोति अजातेन अपातुभूतेन अनागतक्खन्धेन न जातो न निब्बत्तो। एतेन अनागतक्खन्धस्स वत्तमानक्खन्धेन असम्मिस्सभावं कथेसि। पच्चुप्पन्नेन जीवतीति खणपच्चुप्पन्नेन वत्तमानक्खन्धेन जीवति। एतेन एकक्खणे द्वीहि चित्तेहि न जीवतीति कथितं। चित्तभग्गा मतोति द्वीहि चित्तेहि एकक्खणे अजीवनभावेन चित्तभङ्गेन मतो। ‘‘उपरितो चित्तभङ्गा’’तिपि पाळि, तं उजुकमेव। पञ्ञत्ति परमत्थियाति ‘‘रूपं जीरति मच्चानं, नामगोत्तं न जीरती’’ति (सं॰ नि॰ १.७६) वचनक्कमेन पण्णत्तिमत्तं न जीरणसभावेन परमा ठिति एतिस्साति परमत्थिया, सभावट्ठितिकाति अत्थो। ‘‘दत्तो परमत्थियाति परमत्थिका। परमो अत्थो एतिस्साति परमत्थिका। अजटाकासोति पञ्ञत्तिया नत्थिधम्मं पटिच्च कथनं विय मतोति पञ्ञत्ति नत्थिधम्मं पटिच्च न कथियति, जीवितिन्द्रियभङ्गसङ्खातं धम्मं पटिच्च कथियति।
अनिधानगता भग्गाति ये खन्धा भिन्ना, ते निधानं निहितं निचयं न गच्छन्तीति अनिधानगता। पुञ्जो नत्थि अनागतेति अनागतेपि नेसं पुञ्जभावो रासिभावो नत्थि। निब्बत्तायेव तिट्ठन्तीति पच्चुप्पन्नवसेन उप्पन्ना ठितिक्खणे वयधम्माव हुत्वा तिट्ठन्ति। किमिव? आरग्गे सासपूपमाति सूचिमुखे सासपो विय।
इदानि खन्धानं दस्सनभावं दस्सेन्तो ‘‘निब्बत्तान’’न्ति गाथमाह। तत्थ निब्बत्तानं धम्मानन्ति पच्चुप्पन्नानं खन्धानं। भङ्गो नेसं पुरक्खतोति एतेसं भेदो पुरतो कत्वा ठपितो। पलोकधम्माति नस्सनसभावा। पुराणेहि अधिस्सिताति पुरे उप्पन्नेहि खन्धेहि न मिस्सिता न संसग्गा।
इदानि खन्धानं अदस्सनभावं दस्सेन्तो ‘‘अदस्सनतो आयन्ती’’ति गाथमाह। तत्थ अदस्सनतो आयन्तीति अदिस्समानायेव आगच्छन्ति उप्पज्जन्ति। भङ्गा गच्छन्तिदस्सनन्ति भेदा भङ्गतो उद्धं अदस्सनभावं गच्छन्ति। विज्जुप्पादोव आकासेति विवटाकासे विज्जुलतानिच्छरणं विय। उप्पज्जन्ति वयन्ति चाति पुब्बन्ततो उद्धं उप्पज्जन्ति च भिज्जन्ति च, नस्सन्तीति अत्थो। ‘‘उदेति आपूरति वेति चन्दो’’ति (जा॰ १.५.३) एवमादीसु विय।
एवं ‘‘कथं सरसपरित्तताया’’तिआदिमाह। तत्थ अस्सासूपनिबन्धं जीवितन्ति अब्भन्तरपविसननासिकवातपटिबद्धं जीवितिन्द्रियं। पस्सासोति बहिनिक्खमननासिकवातो। अस्सासपस्सासोति तदुभयं। महाभूतूपनिबन्धन्ति चतुसमुट्ठानिकानं पथवीआपतेजवायानं महाभूतानं पटिबद्धं जीवितं। कबळीकाराहारूपनिबन्धन्ति असितपीतादिकबळीकारआहारेन उपनिबन्धं। उस्मूपनिबन्धन्ति विञ्ञाणूपनिबन्धन्ति भवङ्गविञ्ञाणूपनिबन्धं। यं सन्धाय वुत्तं ‘‘आयु उस्मा च विञ्ञाणं, यदा कायं जहन्तिम’’न्ति (सं॰ नि॰ ३.९५)।
इदानि ‘‘मूलम्पि इमेसं दुब्बल’’न्तिआदिमाह। तत्थ मूलम्पीति पतिट्ठट्ठेन मूलभूतम्पि। अस्सासपस्सासानञ्हि करजकायो मूलं। महाभूतादीनं अविज्जाकम्मतण्हाहारा। इमेसन्ति वुत्तप्पकारानं अस्सासादीनं जीवितिन्द्रियपवत्तिकारणवसेन वुत्तानं। एतेसु हि एकेकस्मिं असति जीवितिन्द्रियं न तिट्ठति। दुब्बलन्ति अप्पथामं। पुब्बहेतूपीति अतीतजातियं इमस्स विपाकवट्टस्स हेतुभूता कारणसङ्खाता अविज्जासङ्खारतण्हुपादानभवापि। इमेसं दुब्बला ये पच्चया तेपि दुब्बलाति ये आरम्मणादिसाधारणपच्चया। पभाविकाति पधानं हुत्वा उप्पादिका भवतण्हा। सहभूमीति सहभविकापि रूपारूपधम्मा। सम्पयोगापीति एकतो युत्तापि अरूपधम्मा। सहजापीति सद्धिं एकचित्ते उप्पन्नापि। यापि पयोजिकाति चुतिपटिसन्धिवसेन योजेतुं नियुत्ताति पयोजिका, वट्टमूलका तण्हा। वुत्तञ्हेतं ‘‘तण्हादुतियो पुरिसो’’ति (इतिवु॰ १५, १०५)। निच्चदुब्बलाति निरन्तरेन दुब्बला। अनवट्ठिताति न अवट्ठिता, ओतरित्वा न ठिता। परिपातयन्ति इमेति इमे अञ्ञमञ्ञं पातयन्ति खेपयन्ति। अञ्ञमञ्ञस्साति अञ्ञो अञ्ञस्स, एको एकस्साति अत्थो। हि-इति कारणत्थे निपातो। नत्थि तायिताति तायनो रक्खको नत्थि। न चापि ठपेन्ति अञ्ञमञ्ञन्ति अञ्ञे अञ्ञं ठपेतुं न सक्कोन्ति। योपि निब्बत्तको सो न विज्जतीति योपि इमेसं उप्पादको धम्मो, सो इदानि नत्थि।
न च केनचि कोचि हायतीति कोचि एकोपि कस्सचि वसेन न परिहायति। गन्धब्बा च इमे हि सब्बसोति सब्बे हि इमे खन्धा सब्बाकारेन भङ्गं पापुणितुं युत्ता। पुरिमेहि पभाविता इमेति पुब्बहेतुपच्चयेहि इमे वत्तमानका उप्पादिका। येपि पभाविकाति येपि इमे वत्तमानका उप्पादका पुब्बहेतुपच्चया। ते पुरे मताति ते वुत्तप्पकारपच्चया वत्तमानं अपापुणित्वा पठममेव मरणं पत्ता। पुरिमापि च पच्छिमापि चाति पुरिमा पुब्बहेतुपच्चयापि अञ्ञमञ्ञं न कदाचि मद्दसंसूति अञ्ञमञ्ञं किस्मिञ्चि काले न दिट्ठपुब्बा। म-कारो पदसन्धिवसेन वुत्तो।
चातुमहाराजिकानं देवानन्ति धतरट्ठविरूळ्हकविरूपक्खकुवेरसङ्खाता चतुमहाराजा इस्सरा एतेसन्ति चातुमहाराजिका। रूपादीहि दिब्बन्ति कीळन्तीति देवा। ते सिनेरुपब्बतस्स वेमज्झे होन्ति। तेसु अत्थि पब्बतट्ठकापि, अत्थि आकासट्ठकापि। तेसं परम्परा चक्कवाळपब्बतं पत्ता। खिड्डापदोसिका मनोपदोसिका सीतवलाहका उण्हवलाहका चन्दिमा देवपुत्तो सूरियो देवपुत्तोति एते सब्बेपि चातुमहाराजिकदेवलोकट्ठा एव तेसं चातुमहाराजिकानं जीवितं। उपादायाति पटिच्च। परित्तकन्ति वुद्धिपटिसेधो। थोकन्ति मन्दकालं, दीघदिवसपटिसेधो। खणिकन्ति मन्दकालं, कालन्तरपटिसेधो। लहुकन्ति सल्लहुकं, अलसपटिसेधो। इतरन्ति सीघबलवपटिसेधो अनद्धनीयन्ति कालवसेन न अद्धानक्खमं। नचिरट्ठितिकन्ति दिवसेन चिरं न तिट्ठतीति नचिरट्ठितिकं, दिवसपटिसेधो।
तावतिंसानन्ति तेत्तिंसजना तत्थ उपपन्नाति तावतिंसा। अपि च तावतिंसाति तेसं देवानं नाममेवातिपि वुत्तं। तेपि अत्थि पब्बतट्ठका, अत्थि आकासट्ठका, तेसं परम्परा चक्कवाळपब्बतं पत्ता। तथा यामादीनं। एकदेवलोकेपि हि देवानं परम्परा चक्कवाळपब्बतं अप्पत्ता नाम नत्थि। दिब्बसुखं याता पयाता सम्पत्ताति यामा। तुट्ठा पहट्ठाति तुसिता। पकतिपटियत्तारम्मणतो अतिरेकेन निम्मितुकामकाले यथारुचिते भोगे निम्मिनित्वा रमन्तीति निम्मानरती। चित्ताचारं ञत्वा परेहि निम्मितेसु भोगेसु वसं वत्तेन्तीति परनिम्मितवसवत्ती। ब्रह्मकाये ब्रह्मघटाय नियुत्ताति ब्रह्मकायिका। सब्बेपि पञ्चवोकारब्रह्मानो गहिता।
गमनियोति गन्धब्बो। सम्परायोति परलोको। यो भिक्खवे चिरं जीवति, सो वस्ससतन्ति यो चिरं तिट्ठमानो, सो वस्ससतमत्तं तिट्ठति। अप्पं वा भिय्योति वस्ससततो उपरि तिट्ठमानो द्वे वस्ससतानि तिट्ठमानो नाम नत्थि। हीळेय्य नन्ति नं जीवितं अवञ्ञातं करेय्य, लामकतो चिन्तेय्य। ‘‘हीळेय्यान’’न्ति च पठन्ति। अच्चयन्तीति अतिक्कमन्ति। अहोरत्ताति रत्तिन्दिवपरिच्छेदा। उपरुज्झतीति जीवितिन्द्रियं निरुज्झति, अभावं उपगच्छति। आयु खिय्यति मच्चानन्ति सत्तानं आयुसङ्खारो खयं याति। कुन्नदीनंव ओदकन्ति यथा उदकच्छिन्नाय कुन्नदिया उदकं, एवं मच्चानं आयु खिय्यति। परमत्थतो हि अतिपरित्तो सत्तानं जीवितक्खणो एकचित्तक्खणिकमत्तोयेव। यथा नाम रथचक्कं पवत्तमानम्पि
धीराति धीरा इति। पुन धीराति पण्डिता। धितिमाति धिति अस्स अत्थीति धितिमा। धितिसम्पन्नाति पण्डिच्चेन समन्नागता। धीकतपापाति गरहितपापा। तंयेव परियायं दस्सेतुं ‘‘धी वुच्चति पञ्ञा’’तिआदिमाह। तत्थ पजानातीति पञ्ञा। किं पजानाति? ‘‘इदं दुक्ख’’न्तिआदिना नयेन अरियसच्चानि। अट्ठकथायं पन ‘‘पञ्ञापनवसेन पञ्ञा’’ति वुत्ता। किन्ति पञ्ञापेति? ‘‘अनिच्चं दुक्खं अनत्ता’’ति पञ्ञापेति। साव अविज्जाय अभिभवनतो अधिपतियट्ठेन इन्द्रियं, दस्सनलक्खणे वा इन्दट्ठं कारेतीतिपि इन्द्रियं, पञ्ञाव इन्द्रियं पञ्ञिन्द्रियं। सा पनेसा ओभासनलक्खणा, पजाननलक्खणा च; यथा हि चतुभित्तिके गेहे रत्तिभागे दीपे जलिते अन्धकारं निरुज्झति, आलोको पातुभवति, एवमेव ओभासनलक्खणा पञ्ञा। पञ्ञोभाससमो ओभासो नाम नत्थि। पञ्ञवतो हि एकपल्लङ्केन निसिन्नस्स दससहस्सिलोकधातु एकालोका होति। तेनाह थेरो –
‘‘यथा, महाराज, पुरिसो अन्धकारे गेहे तेलप्पदीपं पवेसेय्य, पविट्ठो पदीपो अन्धकारं विद्धंसेति, ओभासं जनेति, आलोकं विदंसेति, पाकटानि च रूपानि करोति; एवमेव खो, महाराज, पञ्ञा उप्पज्जमाना अविज्जन्धकारं विद्धंसेति, विज्जोभासं जनेति, ञाणालोकं विदंसेति, पाकटानि अरियसच्चानि करोति। एवं खो, महाराज, ओभासनलक्खणा पञ्ञा’’ति (मि॰ प॰ २.१.१५)।
यथा पन छेको भिसक्को आतुरानं सप्पायासप्पायानि भोजनादीनि जानाति, एवं पञ्ञा उप्पज्जमाना कुसलाकुसले सेवितब्बासेवितब्बे हीनप्पणीतकण्हसुक्कसप्पटिभागअप्पटिभागे धम्मे पजानाति। वुत्तम्पि चेतं धम्मसेनापतिना ‘‘पजानाति पजानातीति खो, आवुसो, तस्मा पञ्ञवाति वुच्चति। किञ्च पजानाति? इदं दुक्खन्ति पजानाती’’ति (म॰ नि॰ १.४४९) वित्थारेतब्बं। एवमस्सा पजाननलक्खणता वेदितब्बा।
अपरो
खन्धधीराति धातुधीरा। सेसेसुपि इमिना नयेन अत्थो नेतब्बो। ते धीरा एवमाहंसूति एते पण्डिता एवं कथयिंसु। कथेन्तीति ‘‘अप्पकं परित्तक’’न्ति कथयन्ति। भणन्तीति ‘‘थोकं खणिक’’न्ति भासन्ति। दीपयन्तीति ‘‘लहुकं इत्तर’’न्ति पतिट्ठपेन्ति। वोहरन्तीति ‘‘अनद्धनिकं नचिरट्ठितिक’’न्ति नानाविधेन ब्यवहरन्ति।
११. इदानि ये तथा न करोन्ति, तेसं ब्यसनुप्पत्तिं दस्सेन्तो ‘‘पस्सामी’’ति गाथमाह। तत्थ पस्सामीति मंसचक्खुआदीहि पेक्खामि। लोकेति अपायादिम्हि। परिफन्दमानन्ति इतो चितो च फन्दमानं। पजं इमन्ति इमं सत्तकायं। तण्हागतन्ति तण्हाय गतं अभिभूतं निपातितन्ति अधिप्पायो। भवेसूति कामभवादीसु। हीना नराति हीनकम्मन्ता नरा। मच्चुमुखे लपन्तीति अन्तकाले सम्पत्ते मरणमुखे परिदेवन्ति। अवीततण्हासेति अविगततण्हा। भवाति कामभवादिका। भवेसूति कामभवादिकेसु। अथ वा भवाभवेसूति भवभवेसु, पुनप्पुनभवेसूति वुत्तं होति।
पस्सामीति मंसचक्खुनापि पस्सामीति दुविधं मंसचक्खु – ससम्भारचक्खु पसादचक्खूति। तत्थ योयं अक्खिकूपके पतिट्ठितो हेट्ठा अक्खिकूपकट्ठिकेन उपरि भमुकट्ठिकेन उभतो अक्खिकूटेहि बहिद्धा अक्खिलोमेहि परिच्छिन्नो अक्खिकूपकमज्झा निक्खन्तेन न्हारुसुत्तकेन मत्थलुङ्गे आबद्धो सेतकण्हमण्डलविचित्तो मंसपिण्डो, इदं ससम्भारचक्खु नाम। यो पन पसादचक्खु नाम। इदमधिप्पेतं। तदेतं तस्स ससम्भारचक्खुनो सेतमण्डलपरिक्खित्तस्स कण्हमण्डलस्स मज्झे अभिमुखे ठितानं सरीरसण्ठानुप्पत्तिपदेसे दिट्ठमण्डले सत्तसु
तं चक्खतीति चक्खु, तेन मंसचक्खुना पस्सामि। दिब्बचक्खुनाति ‘‘अद्दसं खो अहं, भिक्खवे, दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेना’’ति (म॰ नि॰ १.२८४) एवंविधेन दिब्बचक्खुना। पञ्ञाचक्खुनाति ‘‘विरजं वीतमलं धम्मचक्खुं उदपादी’’ति (म॰ नि॰ २.३९५; महाव॰ १६) एवं आगतेन पञ्ञाचक्खुना। बुद्धचक्खुनाति ‘‘अद्दसं खो अहं, भिक्खवे, बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो’’ति (म॰ नि॰ १.२८३) एवमागतेन बुद्धचक्खुना। समन्तचक्खुनाति ‘‘समन्तचक्खु वुच्चति सब्बञ्ञुतञ्ञाण’’न्ति (चूळनि॰ धोतकमाणवपुच्छाइद्देस ३२; मोघराजमाणवपुच्छानिद्देस ८५) एवमागतेन पस्सामीति मंसचक्खुना हत्थतले ठपितामलकं विय रूपगतं मंसचक्खुना। दक्खामीति सञ्जानामि दिब्बेन चक्खुना चुतूपपातं। ओलोकेमीति अवलोकेमि पञ्ञाचक्खुना चतुसच्चं। निज्झायामीति चिन्तेमि बुद्धचक्खुना सद्धापञ्चमकानि इन्द्रियानि। उपपरिक्खामीति समन्ततो इक्खामि परियेसामि समन्तचक्खुना पञ्च नेय्यपथे।
तण्हाफन्दनाय फन्दमानन्ति तण्हाचलनाय चलमानं। इतो परं दिट्ठिफन्दनादिदिट्ठिब्यसनेन दुक्खेन फन्दमानपरियोसानं वुत्तनयत्ता उत्तानमेव। सम्फन्दमानन्ति पुनप्पुनं फन्दमानं। विप्फन्दमानन्ति नानाविधेन चलमानं। वेधमानन्ति कम्पमानं। पवेधमानन्ति पधानेन कम्पमानं। सम्पवेधमानन्ति
तण्हानुगतन्ति तण्हाय अनुपविट्ठं। तण्हायानुसटन्ति तण्हाय अनुपत्थटं। तण्हायासन्नन्ति तण्हाय निमुग्गं। तण्हाय पातितन्ति तण्हाय खित्तं। ‘‘परिपातित’’न्ति वा पाठो। अभिभूतन्ति तण्हाय मद्दितं अज्झोत्थटं। परियादिन्नचित्तन्ति खेपेत्वा गहितचित्तं। अथ वा ओघेन गतं विय तण्हागतं। उपादिण्णकरूपपच्चयेहि पतित्वा गतं विय तण्हानुगतं। उदकपिट्ठिं छादेत्वा पत्थटनीलिका उदकपिट्ठि विय तण्हानुसटं। वच्चकूपे निमुग्गं विय तण्हायासन्नं। रुक्खग्गतो पतित्वा नरके पतितं विय तण्हापातितं। उपादिण्णकरूपं संयोगं विय तण्हाय अभिभूतं। उपादिण्णकरूपपरिग्गाहकस्स उप्पन्नविपस्सनं विय तण्हाय परियादिन्नचित्तं। अथ वा कामच्छन्देन तण्हागतं। कामपिपासाय तण्हानुगतं। कामासवेन तण्हानुसटं। कामपरिळाहेन तण्हायासन्नं। कामज्झोसानेन तण्हाय पातितं। कामोघेन तण्हाय अभिभूतं। कामुपादानेन तण्हाय परियादिन्नचित्तन्ति एवमेके वण्णयन्ति। कामभवेति कामावचरे। रूपभवेति रूपावचरे। अरूपभवेति अरूपावचरे। तेसं नानत्तं हेट्ठा पकासितंयेव।
भवाभवेसूति भवाभवेति भवोति कामधातु। अभवोति रूपारूपधातु। अथ वा भवोति कामधातु रूपधातु। अभवोति अरूपधातु। तेसु भवाभवेसु। कम्मभवेति कम्मवट्टे। पुनब्भवेति पोनोभविके विपाकवट्टे। कामभवेति कामधातुया। कम्मभवेति कम्मवट्टे। तत्थ कम्मभवो भावयतीति भवो। कामभवे पुनब्भवेति कामधातुया उपपत्तिभवे विपाकवट्टे। विपाकभवो भवतीति भवो। रूपभवादीसुपि एसेव नयो। एत्थ च ‘‘कामभवे रूपभवे अरूपभवे’’ति पुनप्पुनब्भवेति अपरापरं उप्पत्तियं। गतियाति पञ्चगतिया अञ्ञतराय। अत्तभावाभिनिब्बत्तियाति अत्तभावानं अभिनिब्बत्तिया। अवीततण्हाति मूलपदं। अविगततण्हाति खणिकसमाधि विय खणिकप्पहानाभावेन न विगता तण्हा एतेसन्ति अविगततण्हा। अचत्ततण्हाति तदङ्गप्पहानाभावेन अपरिच्चत्ततण्हा। अवन्ततण्हाति विक्खम्भनप्पहानाभावेन न वन्ततण्हाति अवन्ततण्हा। अमुत्ततण्हाति अच्चन्तसमुच्छेदप्पहानाभावेन न मुत्ततण्हा। अप्पहीनतण्हाति पटिप्पस्सद्धिप्पहानाभावेन न पहीनतण्हा। अप्पटिनिस्सट्ठतण्हाति निस्सरणप्पहानाभावेन भवे पतिट्ठितं अनुसयकिलेसं अप्पटिनिस्सज्जित्वा ठितत्ता अप्पटिनिस्सट्ठतण्हा।
१२. इदानि यस्मा अविगततण्हा एवं फन्दन्ति च लपन्ति च, तस्मा तण्हाविनये समादपेन्तो ‘‘ममायिते’’ति गाथमाह। तत्थ ममायितेति तण्हादिट्ठिममत्तेहि ‘‘मम’’न्ति परिग्गहिते वत्थुस्मिं। पस्सथाति सोतारे आलपन्तो आह। एतम्पीति एतम्पि आदीनवं। सेसं पाकटमेव।
द्वे ममत्ताति द्वे आलया। यावताति परिच्छेदनियमत्थे निपातो। तण्हासङ्खातेनाति तण्हाकोट्ठासेन, सङ्खा सङ्खातन्ति अत्थतो सीमकतन्ति अपरिच्छेददोसविरहितं मरियादकतं ‘‘तियोजनपरमं सीमं सम्मन्नितु’’न्ति आदीसु (महाव॰ १४०) विय। ओधिकतन्ति वचनपरिच्छेददोसविरहितं परिच्छेदकतं परियन्तकतन्ति परिच्छेदकतं। सीमन्तरिकरुक्खो पन द्विन्नं साधारणं, अयं पन एकाबद्धतालपन्ति विय कतन्ति परियन्तकतं। परिग्गहितन्ति कालन्तरेपि परायत्तं मुञ्चित्वा सब्बाकारेन गहितं। ममायितन्ति आलयकतं वस्सूपगतं सेनासनं विय। इदं ममन्ति समीपे ठितं। एतं ममन्ति दूरे ठितं। एत्तकन्ति परिक्खारनियमनं ‘‘एत्तकम्पि नप्पटिभासेय्या’’ति विय। एत्तावताति परिच्छेदत्थेपि निपातनियमनं ‘‘एत्तावता खो महानामा’’ति विय। केवलम्पि महापथविन्ति सकलम्पि महापथविं।
अट्ठसतं तण्हाविचरितन्ति अट्ठुत्तरसतं तण्हागमनवित्थारं। अट्ठुत्तरसतं कथं होतीति चे? रूपतण्हा…पे॰… धम्मतण्हाति एवं चक्खुद्वारादीसु जवनवीथिया पवत्ता तण्हा ‘‘सेट्ठिपुत्तो, ब्राह्मणपुत्तो’’ति एवमादीसु पितितो लद्धनामा विय पितुसदिसारम्मणे भूता। एत्थ
वीसतिवत्थुका सक्कायदिट्ठीति रूपादीनं पञ्चन्नं खन्धानं एकेकम्पि ‘‘रूपं अत्ततो समनुपस्सती’’तिआदिना (पटि॰ म॰ १.१३०-१३१) नयेन चतुधा गाहवसेन पवत्तानि वत्थूनि कत्वा उप्पन्ना विज्जमानट्ठेन सति खन्धपञ्चकसङ्खाते काये दिट्ठीति सक्कायदिट्ठि। दसवत्थुका मिच्छादिट्ठीति ‘‘नत्थि दिन्नं, नत्थि यिट्ठ’’न्तिआदिनयप्पवत्ता मिच्छादिट्ठि, अयाथावदिट्ठि विरज्झित्वा गहणतो वा वितथा दिट्ठि मिच्छादिट्ठि, अनत्थावहत्ता पण्डितेहि कुच्छिता दिट्ठीतिपि मिच्छादिट्ठि। सा अयोनिसो अभिनिवेसलक्खणा, परामासरसा, मिच्छाभिनिवेसपच्चुपट्ठाना, अरियानमदस्सनकामतादिपदट्ठाना, परमवज्जाति दट्ठब्बा। दसवत्थुका अन्तग्गाहिका दिट्ठीति सस्सतो लोको, असस्सतो लोको, अन्तवा लोको’’ति आदिनयप्पवत्ता एकेकं कोट्ठासं पतिट्ठं कत्वा गहणवसेन एवं पवत्ता दिट्ठि दसवत्थुका अन्तग्गाहिका दिट्ठि। या एवरूपा दिट्ठीति या एवंजातिका दिट्ठि। दिट्ठिगतन्ति दिट्ठीसु गतं। इदं दस्सनं द्वासट्ठिदिट्ठिअन्तोगधत्ताति दिट्ठिगतं, दिट्ठियेव दुरतिक्कमनट्ठेन गहनं दिट्ठिगहनं तिणगहनवनगहनपब्बतगहनानि विय। सासङ्कसप्पटिभयट्ठेन दिट्ठिकन्तारं चोरकन्तारवाळकन्तारनिरुदककन्तारदुब्भिक्खकन्तारा विय। सम्मादिट्ठिया विनिविज्झनट्ठेन विलोमनट्ठेन च दिट्ठिविसूकायिकं। मिच्छादस्सनञ्हि उप्पज्जमानं सम्मादस्सनं विनिविज्झति चेव विलोमेति च। कदाचि सस्सतस्स, कदाचि उच्छेदस्स गहणतो दिट्ठिया विरूपं फन्दितन्ति दिट्ठिविप्फन्दितं। दिट्ठिगतिको हि एकस्मिं पतिट्ठातुं न सक्कोति। कदाचि सस्सतं अनुस्सरति, कदाचि उच्छेदं। दिट्ठियेव बन्धनट्ठेन संयोजनन्ति दिट्ठिसंयोजनं। सुसुमारादयो गाहो। पतिट्ठहनतो पतिट्ठाहो। अयञ्हि अभिनिवेसो। धम्मसभावं अतिक्कमित्वा निच्चादिवसेन परतो आमसतीति परामासो। अनत्थावहत्ता कुच्छितो मग्गो, कुच्छितानं वा अपायानं मग्गोति कुम्मग्गो। अयाथावपथतो मिच्छापथो। यथा हि दिसामूळ्हेन ‘‘अयं असुकगामस्स नाम पथो’’ति गहितोपि तं गामं न सम्पापेति, एवं दिट्ठिगतिकेन ‘‘सुगतिपथो’’ति गहितापि दिट्ठि सुगतिं न पापेतीति अयाथावपथतो मिच्छापथो। मिच्छासभावतो मिच्छत्तं। तत्थेव परिब्भमनतो तित्थायतनं, तित्थियानं वा सञ्जातिदेसट्ठेन निवासट्ठानट्ठेन च आयतनन्तिपि तित्थायतनं। विपरियेसभूतो गाहो, विपरियेसतो वा गाहोति विपरियेसग्गाहो। असभावगाहोति विपरीतग्गाहो। ‘‘अनिच्चे निच्च’’न्ति आदिनयप्पवत्तवसेन परिवत्तेत्वा गाहो विपल्लासग्गाहो। अनुपायगाहो मिच्छागाहो। अयाथावकस्मिं वत्थुस्मिं न सभावस्मिं वत्थुस्मिं तथं याथावकं सभावन्ति गाहो ‘‘अयाथावकस्मिं याथावक’’न्ति गाहो। यावताति यत्तका। द्वासट्ठिदिट्ठिगतानीति ब्रह्मजाले (दी॰ नि॰ १.२९ आदयो) आगतानि द्वासट्ठिदिट्ठिगतानि।
अच्छेदसंकिनोपि फन्दन्तीति अच्छिन्दित्वा पसय्ह बलक्कारेन गण्हिस्सन्तीति उप्पन्नसंकिनोपि चलन्ति। अच्छिन्दन्तेपीति वुत्तनयेन अच्छिज्जन्तेपि। अच्छिन्नेपीति वुत्तनयेन अच्छिन्दित्वा गहितेपि। विपरिणामसंकिनोपीति परिवत्तेत्वा अञ्ञथाभावेन आसंकिनोपि विपरिणामन्तेपीति विपरिवत्तनकालेपि। विपरिणतेपीति विपरिवत्तितेपि। फन्दन्तीति चलन्ति। सम्फन्दन्तीति सब्बाकारेन चलन्ति। विप्फन्दन्तीति विविधाकारेन फन्दन्ति। वेधन्तीति भयं दिस्वा कम्पन्ति। पवेधन्तीति छम्भितत्ता भयेन विसेसेन कम्पन्ति। सम्पवेधन्तीति लोमहंसनभयेन सब्बाकारेन कम्पन्ति। फन्दमानेति उपयोगबहुवचनं। अप्पोदकेति मन्दोदके। परित्तोदकेति लुळितोदके। उदकपरियादानेति खीणोदके। बलाकाहि वाति वुत्तावसेसाहि पक्खिजातीहि। परिपातियमानाति विहिंसियमाना घट्टियमाना। उक्खिपियमानाति कद्दमन्तरतो नीहरियमाना गिलियमाना वा। खज्जमानाति खादियमाना। फन्दन्ति काकेहि। सम्फन्दन्ति कुललेहि। विप्फन्दन्ति बलाकाहि। वेधन्ति तुण्डेन गहितकाले मरणवसेन। पवेधन्ति विज्झनकाले। सम्पवेधन्ति मरणसमीपे।
पस्सित्वाति अगुणं पस्सित्वा। तुलयित्वाति गुणागुणं तुलयित्वा। तीरयित्वाति गुणागुणं वित्थारेत्वा। विभावयित्वाति वत्थुहानभागिं मुञ्चित्वा वज्जेत्वा। विभूतं कत्वाति निप्फत्तिं पापेत्वा आवेणिकं कत्वा। अथ वा संकिण्णदोसं मोचेत्वा वत्थुविभागकरणेन पस्सित्वा। अपरिच्छेददोसं तुलयित्वा। वत्थुदोसं मोचेत्वा विभागकरणवसेन तीरयित्वा। सम्मोहदोसं मोचयित्वा विभावयित्वा। घनदोसं मोचेत्वा पकतिविभागकरणेन विभूतं कत्वा। पहायाति पजहित्वा। पटिनिस्सज्जित्वाति निस्सज्जित्वा। अममायन्तोति तण्हादिट्ठीहि आलयं अकरोन्तो। अगण्हन्तोति दिट्ठिया पुब्बभागे पञ्ञाय तं न गण्हन्तो। अपरामसन्तोति वितक्केन ऊहनं अकरोन्तो। अनभिनिवेसन्तोति नियामोक्कन्तिदिट्ठिवसेन नप्पविसन्तो।
अकुब्बमानोति परिग्गाहतण्हावसेन अकरोन्तो। अजनयमानोति पोनोभविकतण्हावसेन अजनयमानो। असञ्जनयमानोति अनिब्बत्तयमानोति पत्थनातण्हावसेन न निब्बत्तयमानो। अनभिनिब्बत्तयमानोति सब्बाकारेन न अभिनिब्बत्तयमानो। उपसग्गवसेन वा एतानि पदानि वड्ढितानि। एवमेत्थ पठमगाथाय अस्सादं।
१३. ततो पराहि चतूहि गाथाहि आदीनवञ्च दस्सेत्वा इदानि सउपायं निस्सरणं निस्सरणानिसंसञ्च दस्सेतुं, सब्बाहि वा एताहि कामानं आदीनवं ओकारं संकिलेसञ्च दस्सेत्वा इदानि नेक्खम्मे आनिसंसं दस्सेतुं ‘‘उभोसु अन्तेसू’’ति गाथाद्वयमाह। तत्थ उभोसु अन्तेसूति फस्सफस्ससमुदयादीसु द्वीसु, द्वीसु परिच्छेदेसु। विनेय्य छन्दन्ति छन्दरागं विनेत्वा। फस्सं परिञ्ञायाति चक्खुसम्फस्सादिफस्सं, फस्सानुसारेन वा तंसम्पयुत्ते सब्बेपि अरूपधम्मे, तेसं वत्थुद्वारारम्मणवसेन रूपधम्मे चाति सकलम्पि नामरूपं तीहि परिञ्ञाहि परिजानित्वा। अनानुगिद्धोति रूपादीसु सब्बधम्मेसु अगिद्धो। यदत्तगरही तदकुब्बमानोति यं अत्तना गरहति, तं अकुरुमानो। न लिम्पती दिट्ठसुतेसु धीरोति सो एवरूपो धितिसम्पन्नो धीरो दिट्ठेसु च सुतेसु च धम्मेसु द्विन्नं लेपानं एकेनापि लेपेन न लिम्पति, आकासमिव निरुपलित्तो अच्चन्तवोदानप्पत्तो होति।
फस्सो एको अन्तोति फस्सो एकपरिच्छेदो। फुसतीति फस्सो। स्वायं फुसनलक्खणो, सङ्घट्टनरसो, सन्निपातपच्चुपट्ठानो, आपाथगतविसयपदट्ठानो। अयञ्हि अरूपधम्मोपि समानो आरम्मणे अट्ठकथायं –
‘‘चतुभूमकफस्सो
इदञ्च वत्वा इदं सुत्तं (मि॰ प॰ २.३.८) आभतं –
‘‘यथा, महाराज, द्वे मेण्डा युज्झेय्युं, यथा एको मेण्डो, एवं चक्खु दट्ठब्बं। यथा दुतियो मेण्डो, एवं रूपं दट्ठब्बं। यथा तेसं सन्निपातो, एवं फस्सो दट्ठब्बो। एवं फुसनलक्खणो च फस्सो सङ्घट्टनरसो च। यथा, महाराज, द्वे सम्मा वज्जेय्युं, द्वे पाणी वज्जेय्युं। यथा एको पाणि, एवं चक्खु दट्ठब्बं। यथा दुतियो पाणि, एवं रूपं दट्ठब्बं। यथा तेसं सन्निपातो, एवं फस्सो दट्ठब्बो। एवं फुसनलक्खणो च फस्सो सङ्घट्टनरसो चा’’ति वित्थारो।
यथा वा ‘‘चक्खुना रूपं दिस्वा’’तिआदीसु (ध॰ स॰ १३५२, १३५४) चक्खुविञ्ञाणादीनि चक्खुआदिनामेन वुत्तानि, एवमिधापि तानि चक्खुआदिनामेनेव वुत्तानीति वेदितब्बानि। तस्मा ‘‘एवं चक्खु दट्ठब्ब’’न्तिआदीसु एवं चक्खुविञ्ञाणं दट्ठब्बन्ति इमिना नयेन अत्थो वेदितब्बो। एवं सन्ते चित्तारम्मणसङ्घट्टनतो इमस्मिम्पि सुत्ते किच्चट्ठेनेव रसेन ‘‘सङ्घट्टनरसो’’ति सिद्धो होति। तिण्णं सन्निपातसङ्खातस्स पन अत्तनो कारणस्स वसेन पवेदितत्ता सन्निपातपच्चुपट्ठानो। अयञ्हि तत्थ तत्थ ‘‘तिण्णं सङ्गति फस्सो’’ति एवं कारणस्सेव वसेन पवेदितोति। इमस्स च सुत्तपदस्स तिण्णं सङ्गतिया फस्सोति अयमत्थो, न सङ्गतिमत्तमेव फस्सो।
एवं
फस्सो यतो समुदेति उप्पज्जति, सो ‘‘फस्ससमुदयो’’ति वुच्चति। वुत्तञ्हेतं – ‘‘सळायतनपच्चया फस्सो’’ति (महाव॰ १; विभ॰ २२५)। अतीतदुको कालवसेन वुत्तो। वेदनादुको ‘‘उपेक्खा पन सन्तत्ता, सुखमिच्चेव भासिता’’ति (विभ॰ अट्ठ॰ २३२) वुत्तत्ता उपेक्खावेदनं सुखमेव कत्वा सुखदुक्खवसेन, नामरूपदुको रूपारूपवसेन, आयतनदुको संसारपवत्तिवसेन, सक्कायदुको पञ्चक्खन्धवसेन वुत्तोति वेदितब्बो। तत्थ सुखयतीति सुखा। वेदयतीति वेदना। दुक्खयतीति दुक्खा। नमनलक्खणं नामं। रुप्पनलक्खणं रूपं। चक्खायतनादीनि छ अज्झत्तिकानि। रूपायतनादीनि छ बाहिरानि। रूपक्खन्धादयो पञ्चक्खन्धा विज्जमानट्ठेन सक्कायो। अविज्जाकम्मतण्हाआहारफस्सनामरूपा सक्कायसमुदयो।
चक्खुसम्फस्सोति चक्खतीति चक्खु, रूपं अस्सादेति विभावेति चाति अत्थो। चक्खुतो पवत्तो सम्फस्सो चक्खुसम्फस्सो। सो पन अत्तना सम्पयुत्ताय वेदनाय सहजातअञ्ञमञ्ञनिस्सयविपाकआहारसम्पयुत्तअत्थिअविगतवसेन अट्ठधा पच्चयो होति। सुणातीति सोतं। तं ससम्भारसोतबिलस्स अन्तो तनुतम्बलोमाचिते अङ्गुलिवेठकसण्ठाने पदेसे सोतविञ्ञाणादीनं यथारहं वत्थुद्वारभावं साधयमानं तिट्ठति। सोततो पवत्तो सम्फस्सो सोतसम्फस्सो। घानसम्फस्सादीसुपि एसेव नयो। घायतीति घानं जिव्हा, सायनट्ठेन वा जिव्हा। सा ससम्भारजिव्हाय अतिअग्गमूलपस्सानि वज्जेत्वा उपरिमतलमज्झे भिन्नउप्पलदलग्गसण्ठाने पदेसे जिव्हाविञ्ञाणादीनं कायो। आयोति उप्पत्तिदेसो। यावता इमस्मिं काये उपादिण्णपवत्ति नाम अत्थि, तत्थ येभुय्येन कायप्पसादो कायविञ्ञाणादीनं यथारहं वत्थुद्वारभावं साधयमानो तिट्ठति। मुनातीति मनो, विजानातीति अत्थो। मनोति सहावज्जनभवङ्गं; मनतो पवत्तो सम्फस्सो मनोसम्फस्सो।
छब्बिधम्पि फस्सं दुविधमेव होतीति दस्सेतुं ‘‘अधिवचनसम्फस्सो पटिघसम्फस्सो’’ति आह अधिवचनसम्फस्सो। पञ्चद्वारिको वत्थारम्मणादिपटिघेन उप्पज्जनतो पटिघसम्फस्सो।
सुखवेदनाय आरम्मणे सुखवेदनीयो। दुक्खवेदनाय आरम्मणे दुक्खवेदनीयो। अदुक्खमसुखवेदनाय आरम्मणे अदुक्खमसुखवेदनीयो। तत्थ सुखयतीति सुखं, यस्सुप्पज्जति, तं सुखितं करोतीति अत्थो। सुट्ठु वा खनति, खादति च कायचित्ताबाधन्ति सुखं। दुक्खयतीति दुक्खं, यस्सुप्पज्जति, तं दुक्खितं करोतीति अत्थो। न दुक्खं न सुखन्ति अदुक्खमसुखं, म-कारो पदसन्धिवसेन वुत्तो।
कुसलोतिआदयो जातिवसेन वुत्ता। तत्थ कुसलोति एकवीसतिकुसलचित्तसम्पयुत्तो। अकुसलोति द्वादसाकुसलचित्तसम्पयुत्तो। अब्याकतोति अवसेसविपाककिरियाब्याकतचित्तसम्पयुत्तो।
पुन भवप्पभेदवसेन निद्दिसन्तो ‘‘कामावचरो’’तिआदिमाह। चतुपञ्ञासकामावचरचित्तसम्पयुत्तो कामावचरो। कामं पहाय रूपे अवचरतीति रूपावचरो, कुसलाब्याकतवसेन पञ्चदसरूपावचरचित्तसम्पयुत्तो। कामञ्च रूपञ्च पहाय अरूपे अवचरतीति अरूपावचरो, कुसलाब्याकतवसेन द्वादसारूपावचरचित्तसम्पयुत्तो।
इदानि ‘‘सुञ्ञतो’’तिआदिमाह। तत्थ सुञ्ञतोति रागदोसमोहेहि सुञ्ञत्ता सुञ्ञतो। रागदोसमोहनिमित्तेहि अनिमित्तत्ता अनिमित्तो। रागदोसमोहपणिधीनं अभावतो अप्पणिहितोति वुच्चति।
इदानि वट्टपरियापन्नअपरियापन्नवसेन दस्सेन्तो ‘‘लोकियो’’तिआदिमाह। लोको वुच्चति लुज्जनपलुज्जनट्ठेन वट्टं लोकियो। उत्तिण्णोति उत्तरो, लोके अपरियापन्नभावेन लोकतो उत्तरोति लोकुत्तरो। फुसनाति फुसनाकारो। सम्फुसना सम्फुसितत्तन्ति उपसग्गेन पदं वड्ढितं।
एवं ञातं कत्वाति एवं पाकटं कत्वा जानन्तो तीरेति तीरयति, उपरि वत्तब्बाकारेन चिन्तेति। अनिच्चन्तिकताय आदिअन्तवन्तताय च अनिच्चतो तीरेति। उप्पादवयपटिपीळनताय दुक्खवत्थुताय च दुक्खतो। पच्चययापनीयताय रोगमूलताय च रोगतो। दुक्खतासूलयोगिताय गण्डतो। पीळाजनकताय अन्तोतुदनताय दुन्नीहरणीयताय च सल्लतो। विगरहणीयताय अवड्ढिआवहनताय अघवत्थुताय च अघतो। असेरिभावजनकताय आबाधपदट्ठानताय च आबाधतो। अवसताय अविधेय्यताय च परतो। ब्याधिजरामरणेहि लुज्जनपलुज्जनताय पलोकतो। अनेकब्यसनावहनताय ईतितो। अविदितानंयेव विपुलानं अनत्थानं आवहनतो सब्बूपद्दववत्थुताय च उपद्दवतो। सब्बभयानं आकरताय च दुक्खवूपसमसङ्खातस्स परमस्सासस्स पटिपक्खभूतताय च भयतो। अनेकेहि अनत्थेहि अनुबद्धताय दोसूपसट्ठताय, उपसग्गो विय अनधिवासनारहताय च उपसग्गतो। ब्याधिजरामरणेहि चेव लाभादीहि च लोकधम्मेहि पचलितताय चलतो। उपक्कमेन चेव सरसेन च पभङ्गुपगमनसीलताय पभङ्गुतो। सब्बावत्थाविनिपातिताय, थिरभावस्स च अभावताय अधुवतो। अतायनताय चेव अलब्भनेय्यखेमताय च अताणतो। अल्लीयितुं अनरहताय, अल्लीनानम्पि च लेणकिच्चाकारिताय अलेणतो। निस्सितानं भयसारकत्ताभावेन असरणतो। यथापरिकप्पितेहि धुवसुभसुखत्तभावेहि रित्ततो। रित्ततायेव तुच्छतो, अप्पकत्ता वा। अप्पकम्पि हि लोके ‘‘तुच्छ’’न्ति वुच्चति। सामिनिवासिवेदक कारकाधिट्ठायकविरहितताय सुञ्ञतो।
सयञ्च असामिकभावादिताय अनत्ततो। पवत्तिदुक्खताय, दुक्खस्स च आदीनवताय आदीनवतो। अथ वा आदीनं वाति गच्छति पवत्ततीति आदीनवो, कपणमनुस्सस्सेतं अधिवचनं। खन्धापि च कपणायेवाति आदीनवसदिसताय आदीनवतो। जराय चेव मरणेन चाति द्वेधा परिणामपकतिताय विपरिणामधम्मतो। दुब्बलताय, फेग्गु विय सुखभञ्जनीयताय च असारकतो। अघहेतुताय अघमूलतो। मित्तमुखसपत्तो विय विस्सासघातिताय वधकतो। विगतभवताय विभवसम्भूतताय च विभवतो। आसवपदट्ठानताय सासवतो। हेतुपच्चयेहि अभिसङ्खतताय सङ्खततो। मच्चुमारकिलेसमारानं आमिसभूतताय मारामिसतो। जातिजराब्याधिमरणपकतिताय जातिजराब्याधिमरणधम्मतो। सोकपरिदेवउपायासहेतुताय सोकपरिदेवउपायासधम्मतो। तण्हादिट्ठिदुच्चरितसंकिलेसानं विसयधम्मताय संकिलेसधम्मतो। अविज्जाकम्मतण्हासळायतनवसेन उप्पत्तितो समुदयतो। तेसं अभावेन अत्थङ्गमतो। फस्से छन्दरागवसेन मधुरस्सादेन अस्सादतो। फस्सस्स विपरिणामेन आदीनवतो। उभिन्नं निस्सरणेन निस्सरणतो तीरेतीति सब्बेसु च इमेसु ‘‘तीरेती’’ति पाठसेसो दट्ठब्बो।
पजहतीति सकसन्तानतो नीहरति। विनोदेतीति तुदति। ब्यन्तिं करोतीति विगतन्तं अनभावं गमेतीति अनु अनु अभावं गमेति। अरियमग्गसत्थेन उच्छिन्नं तण्हाअविज्जामयं मूलमेतेसन्ति उच्छिन्नमूला। तालवत्थु विय नेसं वत्थु कतन्ति तालावत्थुकता। यथा हि तालरुक्खं समूलं उद्धरित्वा तस्स वत्थुमत्ते तस्मिं पदेसे कते न पुन तस्स तालस्स उप्पत्ति पञ्ञायति, एवं अरियमग्गसत्थेन समूले रूपादिरसे उद्धरित्वा तेसं पुब्बे उप्पन्नपुब्बभावेन वत्थुमत्ते चित्तसन्ताने कते सब्बेपि ते ‘‘तालावत्थुकता’’ति वुच्चन्ति। यस्सेसोति समुच्छिन्नोति उच्छिन्नो। वूपसन्तोति फलेन वूपसन्तो। पटिपस्सद्धोति पटिपस्सद्धिप्पहानेन पटिपस्सम्भितो। उपसग्गेन वा पदं वड्ढितं। अभब्बुप्पत्तिकोति पुन उप्पज्जितुं अभब्बो। ञाणग्गिना दड्ढोति मग्गञाणग्गिना झापितो। अथ वा विसनिक्खित्तं भाजनेन सह छड्डितं विय वत्थुना सह पहीनो। मूलच्छिन्नविसवल्लि विय समूलच्छिन्नोति समुच्छिन्नो। उद्धने उदकं सिञ्चित्वा निब्बापितअङ्गारं विय वूपसन्तो। निब्बापितअङ्गारे पतितउदकफुसितं विय पटिपस्सद्धो। अङ्कुरुप्पत्तिया हेतुच्छिन्नबीजं विय अभब्बुप्पत्तिको। असनिपातविसरुक्खो विय ञाणग्गिना दड्ढोति एवमेके वण्णयन्ति।
वीतगेधोति इदं सकभावपरिच्चजनवसेन वुत्तं। विगतगेधोति इदं आरम्मणे सालयभावपरिच्चजनवसेन। चत्तगेधोति इदं पुन अनादियनभावदस्सनवसेन। मुत्तगेधोति इदं सन्ततितो विनिमोचनवसेन। पहीनगेधोति इदं मुत्तस्सापि क्वचि अनवट्ठानदस्सनवसेन। पटिनिस्सट्ठगेधोति इदं आदिन्नपुब्बस्स निस्सग्गदस्सनवसेन वुत्तं। वीतरागो विगतरागो चत्तरागोति वुत्तनयेन योजेतब्बं। तत्थ गिज्झनवसेन गेधो। रञ्जनवसेन रागो। निच्छातोति नित्तण्हो। ‘‘निच्छदो’’तिपि पाठो, तण्हाछदनविरहितोति अत्थो। निब्बुतोति निब्बुतसभावो। सीतिभूतोति सीतसभावो। सुखपटिसंवेदीति कायिकचेतसिकसुखं अनुभवनसभावो। ब्रह्मभूतेनाति उत्तमसभावेन। अत्तनाति चित्तेन।
कतत्ता चाति पापकम्मानं कतभावेन च। अकतत्ता चाति कुसलानं अकतभावेन च। कतं मे कायदुच्चरितं, अकतं मे कायसुचरितन्तिआदयो द्वारवसेन अविरतिविरतिवसेन कम्मपथवसेन च वुत्ता। सीलेसुम्हि न परिपूरकारीतिआदयो चतुपारिसुद्धिसीलवसेन। जागरियमननुयुत्तोति पञ्चजागरणवसेन। सतिसम्पजञ्ञेनाति सात्थकादिसम्पजञ्ञवसेन चत्तारो सतिपट्ठानातिआदयो बोधिपक्खियधम्मा लोकियलोकुत्तरवसेन। दुक्खं मे अपरिञ्ञातन्तिआदयो चत्तारो अरियसच्चवसेन वुत्ताति वेदितब्बं। ते अत्थतो तत्थ तत्थ वुत्तनयत्ता पाकटायेव।
धीरो पण्डितोति सत्त पदा वुत्तत्थायेव। अपि च दुक्खे अकम्पियट्ठेन धीरो। सुखे अनुप्पिलवट्ठेन पण्डितो। दिट्ठधम्मिकसम्परायिकत्थे कतपरिचयट्ठेन पञ्ञवा। अत्तत्थपरत्थे निच्चलट्ठेन बुद्धिमा। गम्भीरउत्तानत्थे अपच्चोसक्कनट्ठेन ञाणी। गुळ्हपटिच्छन्नत्थे ओभासनट्ठेन विभावी। निक्किलेसब्यवदानट्ठेन तुलासदिसोति मेधावी। न लिम्पतीति सजातिया न लिम्पति आकासे लेखा विय। न पलिम्पतीति विसेसेन न लिम्पति। न उपलिम्पतीति सञ्ञोगो हुत्वापि न लिम्पति हत्थतले लेखा विय। अलित्तोति सञ्ञोगो हुत्वापि न किलिस्सति कासिकवत्थे ठपितमणिरतनं विय। अपलित्तोति विसेसेन न किलिस्सति मणिरतने पलिवेठितकासिकवत्थं विय। अनुपलित्तोति उपगन्त्वापि न अल्लीयति पोक्खरपत्ते उदकबिन्दु विय। निक्खन्तोति बहि निक्खन्तो बन्धनागारतो पलातो विय। निस्सटोति पापपहीनो अमित्तस्स पटिच्छापितकिलिट्ठवत्थु विय। विप्पमुत्तोति सुट्ठु मुत्तो गय्हूपगे वत्थुम्हि रतिं नासेत्वा पुन नागमनं विय। विसञ्ञुत्तोति किलेसेहि एकतो न युत्तो ब्याधिना मुत्तगिलानो विय। विमरियादिकतेन चेतसाति विगतमरियादकतेन चित्तेन, सब्बभवेन सब्बारम्मणेन सब्बकिलेसेहि मुत्तचित्तेनाति अत्थो।
१४. सञ्ञं परिञ्ञाति गाथाय पन अयं सङ्खेपत्थो – न केवलञ्च फस्समेव, अपि च खो पन कामसञ्ञादिभेदं सञ्ञं, सञ्ञानुसारेन वा पुब्बे वुत्तनयेनेव नामरूपं तीहि परिञ्ञाहि परिजानित्वा इमाय पटिपदाय चतुब्बिधम्पि ओघं, ततो सो तिण्णोघो तण्हादिट्ठिपरिग्गहेसु तण्हादिट्ठिकिलेसप्पहानेन अनुपलित्तो खीणासवमुनि रागादिसल्लानं अब्बूळ्हत्ता अब्बूळ्हसल्लो, सतिवेपुल्लप्पत्तिया अप्पमत्तो चरं, पुब्बभागे वा अप्पमत्तो चरन्तो तेन अप्पमादचारेन अब्बूळ्हसल्लो हुत्वा सकपरत्तभावादिभेदं नासीसति लोकमिमं परञ्च, अञ्ञदत्थु चरिमचित्तनिरोधा निरुपादानोव जातवेदो परिनिब्बातीति अरहत्तनिकूटेन देसनं निट्ठापेसि, धम्मनेत्तिठपनमेव करोन्तो; न तु इमाय देसनाय मग्गं वा फलं वा उप्पादेसि, खीणासवस्स देसितत्ताति।
नीलादिभेदं सञ्ञा। सा सञ्जाननलक्खणा पच्चाभिञ्ञाणरसा। चतुभूमिकसञ्ञा हि नोसञ्जाननलक्खणा नाम नत्थि, सब्बा सञ्जाननलक्खणाव। या पनेत्थ अभिञ्ञाणेन सञ्जानाति, सा पच्चाभिञ्ञाणरसा नाम होति। तस्सा वड्ढकिस्स दारुम्हि अभिञ्ञाणं कत्वा पुन तेन अभिञ्ञाणेन तं पच्चाभिजाननकाले, पुरिसस्स काळतिलकादिअभिञ्ञाणं सल्लक्खेत्वा पुन तेन अभिञ्ञाणेन ‘‘असुको नाम एसो’’ति तस्स पच्चाभिजाननकाले, रञ्ञो पिळन्धनगोपकभण्डागारिकस्स
अपरो नयो – सब्बसङ्गाहिकवसेन हि सञ्जाननलक्खणा सञ्ञा, पुनसञ्जाननपच्चयनिमित्तकरणरसा दारुआदीसु तच्छकादयो विय, यथागहितनिमित्तवसेन अभिनिवेसकरणपच्चुपट्ठाना हत्थिदस्सकअन्धो विय, आरम्मणे अनोगाळ्हवुत्तिताय अचिरट्ठानपच्चुपट्ठाना वा विज्जु विय, यथाउपट्ठितविसयपदट्ठाना तिणपुरिसकेसु मिगपोतकानं पुरिसाति उप्पन्नसञ्ञा विय। या पनेत्थ ञाणसम्पयुत्ता होति, सा ञाणमेव अनुवत्तति, ससम्भारपथवीआदीसु सेसधम्मा पथवीआदीनि वियाति वेदितब्बा।
कामपटिसञ्ञुत्ता सञ्ञा कामसञ्ञा। ब्यापादपटिसञ्ञुत्ता सञ्ञा ब्यापादसञ्ञा। विहिंसापटिसञ्ञुत्ता सञ्ञा विहिंसासञ्ञा नेक्खम्मसञ्ञा, सा असुभपुब्बभागे कामावचरा होति, असुभझाने रूपावचरा, तं झानं पादकं कत्वा उप्पन्नमग्गफलकाले लोकुत्तरा। अब्यापादपटिसञ्ञुत्ता सञ्ञा अब्यापादसञ्ञा, सा मेत्तापुब्बभागे कामावचरा होति, मेत्ताझाने रूपावचरा, तं झानं पादकं कत्वा उप्पन्नमग्गफलकाले अविहिंसासञ्ञा, सा करुणापुब्बभागे कामावचरा, करुणाझाने रूपावचरा, तं झानं पादकं कत्वा उप्पन्नमग्गफलकाले लोकुत्तरा। यदा अलोभो सीसं होति, तदा इतरे द्वे तदन्वायिका भवन्ति। यदा मेत्ता सीसं होति, तदा इतरे द्वे तदन्वायिका भवन्ति। यदा करुणा सीसं होति, तदा इतरे द्वे तदन्वायिका भवन्ति। रूपारम्मणं आरब्भ उप्पन्ना सञ्ञा रूपसञ्ञा। सद्दसञ्ञादीसुपि एसेव नयो। इदं तस्सायेव आरम्मणतो नामं। आरम्मणानं वुत्तत्ता चक्खुसम्फस्सजादिवत्थूनिपि वुत्तानेव होन्ति।
या एवरूपा सञ्ञाति अञ्ञापि ‘‘पटिघसम्फस्सजा सञ्ञा अधिवचनसम्फस्सजा सञ्ञा’’ति एवमादिका वेदितब्बा। तत्थ अधिवचनसम्फस्सजा सञ्ञातिपि परियायेन छद्वारिकायेव
सञ्ञाति सञ्जाननाति सञ्जाननाकारो। सञ्जानितत्तन्ति सञ्जानितभावो।
अविज्जोघन्ति पूरेतुं अयुत्तट्ठेन कायदुच्चरितादि अविन्दियं नाम, अलद्धब्बन्ति अत्थो। तं अविन्दियं विन्दतीति अविज्जा। तब्बिपरीततो कायसुचरितादि विन्दियं नाम, तं विन्दियं न विन्दतीति अविज्जा। खन्धानं रासट्ठं, आयतनानं आयतनट्ठं, धातूनं सुञ्ञट्ठं, इन्द्रियानं अधिपतियट्ठं, सच्चानं तथट्ठं अविदितं करोतीतिपि अविज्जा। दुक्खादीनं पीळनादिवसेन वुत्तं चतुब्बिधं अत्थं अविदितं करोतीतिपि अविज्जा। अन्तविरहिते संसारे योनिगतिभवविञ्ञाणट्ठितिसत्तावासेसु सत्ते जवापेतीति अविज्जा। परमत्थतो अविज्जमानेसु इत्थिपुरिसादीसु जवति, विज्जमानेसु खन्धादीसु न जवतीति अविज्जा। अपि च चक्खुविञ्ञाणादीनं वत्थारम्मणानं पटिच्चसमुप्पादपटिच्चसमुप्पन्नानञ्च धम्मानं छादनतोपि अविज्जा, तं अविज्जोघं। कामोघवसेन उत्तरेय्य। भवोघवसेन पतरेय्य। दिट्ठोघवसेन समतिक्कमेय्य। अविज्जोघवसेन वीतिवत्तेय्य। अथ वा सोतापत्तिमग्गेन उत्तरेय्य। सकदागामिमग्गेन पहानवसेन पतरेय्य। अनागामिमग्गेन पहानवसेन समतिक्कमेय्य। अरहत्तमग्गेन पहानवसेन वीतिवत्तेय्य। अथ वा ‘‘तरेय्यादिपञ्चपदं तदङ्गादिपञ्चपहानेन योजेतब्ब’’न्ति केचि वदन्ति।
‘‘मोनं वुच्चति ञाण’’न्ति वत्वा तं पभेदतो दस्सेतुं ‘‘या पञ्ञा पजानना’’तिआदिमाह। तं वुत्तनयमेव ठपेत्वा ‘‘अमोहो धम्मविचयो’’ति पदं। अमोहो कुसलेसु धम्मेसु अभावनाय पटिपक्खो भावनाहेतु। अमोहेन अविपरीतं गण्हाति मूळ्हस्स विपरीतग्गहणतो। अमोहेन याथावं याथावतो धारेन्तो यथासभावे पवत्तति। मूळ्हो हि ‘‘तच्छं अतच्छं, अतच्छञ्च तच्छ’’न्ति गण्हाति; तथा इच्छितालाभदुक्खं न होति। अमूळ्हस्स ‘‘तं कुतेत्थ लब्भा’’ति एवमादिपच्चवेक्खणसम्भवतो मरणदुक्खं न होति। सम्मोहमरणञ्हि दुक्खं, न च तं अमूळ्हस्स होति। पब्बजितानं सुखसंवासो होति, तिरच्छानयोनियं निब्बत्ति न होति। मोहेन हि निच्चसम्मूळ्हा तिरच्छानयोनिं उपपज्जन्ति
तेन ञाणेन समन्नागतोति एतेन वुत्तप्पकारेन ञाणेन समङ्गीभूतो सेक्खादयो मुनि। मोनप्पत्तोति पटिलद्धञाणो मुनिभावं तीणीति गणनपरिच्छेदो। मोनेय्यानीति मुनिभावकरा मोनेय्यकरा पटिपदा धम्मा। कायमोनेय्यन्तिआदीसु विञ्ञत्तिकायरूपकायवसेन पञ्ञापेतब्बं कायमोनेय्यं। विञ्ञत्तिवाचासद्दवाचावसेन पञ्ञापेतब्बं वचीमोनेय्यं। मनोद्वारिकचित्तादिवसेन पञ्ञापेतब्बं मनोमोनेय्यं। तिविधकायदुच्चरितानं पहानन्ति पाणातिपातादिविधानं कायतो पवत्तानं दुट्ठु चरितानं पजहनं। कायसुचरितन्ति कायतो पवत्तं सुट्ठु चरितं। कायारम्मणे ञाणन्ति कायं आरम्मणं कत्वा अनिच्चादिवसेन पवत्तं कायारम्मणे ञाणं। कायपरिञ्ञाति कायं ञाततीरणप्पहानपरिञ्ञाहि जाननवसेन पवत्तं ञाणं। परिञ्ञासहगतो मग्गोति अज्झत्तिकं कायं सम्मसित्वा उप्पादितमग्गो परिञ्ञासहगतो। काये छन्दरागस्स पहानन्ति काये तण्हाछन्दरागस्स पजहनं। कायसङ्खारनिरोधोति वचीसङ्खारनिरोधोति वितक्कविचारानं निरोधो आवरणो, दुतियज्झानसमापत्तिसमापज्जनं। चित्तसङ्खारनिरोधोति सञ्ञावेदनानं निरोधो आवरणो, सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्तिसमापज्जनं।
पठमगाथाय कायमुनिन्तिआदीसु कायदुच्चरितप्पहानवसेन कायमुनि। वचीदुच्चरितप्पहानवसेन वाचामुनि। मनोदुच्चरितप्पहानवसेन मनोमुनि। सब्बाकुसलप्पहानवसेन अनासवमुनि। मोनेय्यसम्पन्नन्ति जानितब्बं जानित्वा फले ठितत्ता मोनेय्यसम्पन्नं। आहु सब्बप्पहायिनन्ति सब्बकिलेसे पजहित्वा ठितत्ता सब्बप्पहायिनं कथयन्ति।
दुतियगाथाय निन्हातपापकन्ति यो अज्झत्तबहिद्धसङ्खाते सब्बस्मिम्पि आयतने अज्झत्तबहिद्धारम्मणवसेन उप्पत्तिरहानि सब्बपापकानि मग्गञाणेन निन्हाय धोवित्वा ठितत्ता निन्हातपापकं आहूति एवमत्थो दट्ठब्बो। अगारमज्झे वसन्ता अगारमुनिनो। पब्बज्जुपगता अनगारमुनिनो। तत्थ सेक्खा सेक्खमुनिनो। अरहन्तो असेक्खमुनिनो। पच्चेकबुद्धा पच्चेकमुनिनो। सम्मासम्बुद्धा मुनिमुनिनो।
पुन कथेतुकम्यतापुच्छावसेन ‘‘कतमे अगारमुनिनो’’ति आह। अगारिकाति कसिगोरक्खादिअगारिककम्मे नियुत्ता। दिट्ठपदाति दिट्ठनिब्बाना विञ्ञातसासनाति विञ्ञातं सिक्खत्तयसासनं एतेसन्ति विञ्ञातसासना। अनगाराति कसिगोरक्खादिअगारियकम्मं एतेसं नत्थीति पब्बजिता ‘‘अनगारा’’ति वुच्चन्ति। सत्त सेक्खाति सोतापन्नादयो सत्त। तीसु सिक्खासु सिक्खन्तीति सेक्खा। अरहन्तो न सिक्खन्तीति असेक्खा। तं तं कारणं पटिच्च एककाव अनाचरियकाव चतुसच्चं बुज्झितवन्तोति पच्चेकबुद्धा पच्चेकमुनिनो।
मुनिमुनिनो वुच्चन्ति तथागताति एत्थ अट्ठहि कारणेहि भगवा तथागतो – तथा आगतोति तथागतो, तथा गतोति तथागतो, तथलक्खणं आगतोति तथागतो, तथधम्मे याथावतो
कथं भगवा तथा आगतोति तथागतो? यथा सब्बलोकहिताय उस्सुक्कमापन्ना पुरिमका सम्मासम्बुद्धा आगता। किं वुत्तं होति? येनाभिनीहारेन पुरिमका भगवन्तो आगता, तेनेव अम्हाकम्पि भगवा आगतो। अथ वा यथा पुरिमका भगवन्तो दानसीलनेक्खम्मपञ्ञावीरियखन्तिसच्चाधिट्ठानमेत्तुपेक्खासङ्खाता दस पारमियो दस उपपारमियो दस परमत्थपारमियोति समतिंसपारमियो पूरेत्वा अङ्गपरिच्चागं नयनधनरज्जपुत्तदारपरिच्चागन्ति इमे पञ्च महापरिच्चागे परिच्चजित्वा पुब्बयोगपुब्बचरियधम्मक्खानञातत्थचरियादयो पूरेत्वा बुद्धिचरियाय कोटिं पत्वा आगता, तथा अम्हाकम्पि भगवा आगतो। यथा च पुरिमका भगवन्तो चत्तारो सतिपट्ठाने, चत्तारो सम्मप्पधाने, चत्तारो इद्धिपादे, पञ्चिन्द्रियानि, पञ्च बलानि, सत्त बोज्झङ्गे, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेत्वा पूरेत्वा आगता, तथा अम्हाकम्पि भगवा आगतो। एवं तथा आगतोति तथागतो।
‘‘यथा
तथा अयं सक्यमुनीपि आगतो, तथागतो वुच्चति तेन चक्खुमा’’ति॥
कथं तथा गतोति तथागतो? यथा सम्पतिजाता पुरिमका भगवन्तो गता। कथञ्च ते गता? ते हि सम्पतिजाता समेहि पादेहि पथवियं पतिट्ठाय उत्तराभिमुखा सत्तपदवीतिहारेन गता। यथाह –
‘‘सम्पतिजातो, आनन्द, बोधिसत्तो समेहि पादेहि पथवियं पतिट्ठहित्वा उत्तराभिमुखो सत्तपदवीतिहारेन गच्छति, सेतम्हि छत्ते अनुधारियमाने सब्बा च दिसा अनुविलोकेति, आसभिञ्च वाचं भासति – ‘अग्गोहमस्मि लोकस्स, जेट्ठोहमस्मि लोकस्स, सेट्ठोहमस्मि लोकस्स, अयमन्तिमा जाति, नत्थि दानि पुनब्भवो’’’ति (दी॰ नि॰ २.३१; म॰ नि॰ ३.२०७)।
तञ्चस्स गमनं तथं अहोसि अवितथं अनेकेसं विसेसाधिगमानं
‘‘मुहुत्तजातोव गवम्पती यथा, समेहि पादेहि फुसी वसुन्धरं।
सो विक्कमी सत्त पदानि गोतमो, सेतञ्च छत्तं अनुधारयुं मरू॥
‘‘गन्त्वान सो सत्त पदानि गोतमो, दिसा विलोकेसि समा समन्ततो।
अट्ठङ्गुपेतं गिरमब्भुदीरयि, सीहो यथा पब्बतमुद्धनिट्ठितो’’ति॥ (पटि॰ म॰ अट्ठ॰ १.१.३७; इतिवु॰ अट्ठ॰ ३८)।
एवं
अथ वा यथा पुरिमका भगवन्तो, अयम्पि भगवा तथेव नेक्खम्मेन कामच्छन्दं…पे॰… पठमज्झानेन नीवरणे…पे॰… अनिच्चानुपस्सनाय निच्चसञ्ञं…पे॰… अरहत्तमग्गेन सब्बकिलेसे पहाय गतो, एवम्पि तथा गतोति तथागतो।
कथं तथलक्खणं आगतोति तथागतो? पथवीधातुया कक्खळत्तलक्खणं तथं अवितथं, आपोधातुया पग्घरणलक्खणं, तेजोधातुया उण्हत्तलक्खणं, वायोधातुया वित्थम्भनलक्खणं, आकासधातुया असम्फुट्ठलक्खणं, विञ्ञाणधातुया विजाननलक्खणं।
रूपस्स
वितक्कस्स अभिनिरोपनलक्खणं, विचारस्स अनुमज्जनलक्खणं, पीतिया फरणलक्खणं, सुखस्स सातलक्खणं, चित्तेकग्गताय अविक्खेपलक्खणं, फस्सस्स फुसनलक्खणं।
सद्धिन्द्रियस्स अधिमोक्खलक्खणं, वीरियिन्द्रियस्स पग्गहलक्खणं, सतिन्द्रियस्स उपट्ठानलक्खणं, समाधिन्द्रियस्स अविक्खेपलक्खणं, पञ्ञिन्द्रियस्स पजाननलक्खणं।
सद्धाबलस्स अस्सद्धिये अकम्पियलक्खणं, वीरियबलस्स कोसज्जे, सतिबलस्स मुट्ठस्सच्चे, समाधिबलस्स उद्धच्चे, पञ्ञाबलस्स अविज्जाय अकम्पियलक्खणं।
सतिसम्बोज्झङ्गस्स उपट्ठानलक्खणं, धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स पविचयलक्खणं, वीरियसम्बोज्झङ्गस्स पग्गहलक्खणं, पीतिसम्बोज्झङ्गस्स फरणलक्खणं, पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स उपसमलक्खणं, समाधिसम्बोज्झङ्गस्स अविक्खेपलक्खणं, उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स पटिसङ्खानलक्खणं।
सम्मादिट्ठिया दस्सनलक्खणं, सम्मासङ्कप्पस्स अभिनिरोपनलक्खणं, सम्मावाचाय परिग्गहलक्खणं, सम्माकम्मन्तस्स समुट्ठानलक्खणं, सम्माआजीवस्स वोदानलक्खणं, सम्मावायामस्स
अविज्जाय
धातूनं सुञ्ञतलक्खणं, आयतनानं आयतनलक्खणं, सतिपट्ठानानं उपट्ठानलक्खणं, सम्मप्पधानानं पदहनलक्खणं, इद्धिपादानं इज्झनलक्खणं, इन्द्रियानं अधिपतिलक्खणं, बलानं अकम्पियलक्खणं, बोज्झङ्गानं निय्यानलक्खणं, मग्गस्स हेतुलक्खणं।
सच्चानं तथलक्खणं, समथस्स अविक्खेपलक्खणं, विपस्सनाय अनुपस्सनालक्खणं, समथविपस्सनानं एकरसलक्खणं, युगनद्धानं अनतिवत्तनलक्खणं।
सीलविसुद्धिया संवरणलक्खणं, चित्तविसुद्धिया अविक्खेपलक्खणं, दिट्ठिविसुद्धिया दस्सनलक्खणं, खये ञाणस्स समुच्छेदलक्खणं, अनुप्पादे ञाणस्स पस्सद्धिलक्खणं, छन्दस्स मूललक्खणं।
मनसिकारस्स समुट्ठानलक्खणं, फस्सस्स
कथं तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो? तथधम्मा नाम चत्तारि अरियसच्चानि। यथाह –
‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि। कतमानि चत्तारि? ‘इदं
तानि
अपि च जरामरणस्स जातिपच्चयसम्भूतसमुदागतट्ठो तथो अवितथो अनञ्ञथो…पे॰… सङ्खारानं अविज्जापच्चयसम्भूतसमुदागतट्ठो तथो अवितथो अनञ्ञथो। तथा अविज्जाय सङ्खारानं पच्चयट्ठो…पे॰… जातिया जरामरणस्स पच्चयट्ठो तथो अवितथो अनञ्ञथो। तं सब्बं भगवा अभिसम्बुद्धो, तस्सापि तथानं अभिसम्बुद्धत्ता तथागतो। एवं तथधम्मे याथावतो अभिसम्बुद्धोति तथागतो।
कथं तथदस्सिताय तथागतो? भगवा यं सदेवके लोके…पे॰… सदेवमनुस्साय पजाय अपरिमाणासु लोकधातूसु अपरिमाणानं सत्तानं चक्खुद्वारे आपाथं आगच्छन्तं रूपारम्मणं नाम अत्थि, तं सब्बाकारेन जानाति पस्सति। एवं जानता पस्सता च तेन तं इट्ठानिट्ठादिवसेन वा दिट्ठसुतमुतविञ्ञातेसु लब्भमानकपदवसेन वा ‘‘कतमं तं रूपं रूपायतनं? यं रूपं चतुन्नं महाभूतानं उपादाय वण्णनिभा सनिदस्सनं सप्पटिघं नीलं पीतक’’न्तिआदिना (ध॰ स॰ ६१६) नयेन अनेकेहि नामेहि तेरसहि वारेहि द्विपञ्ञासाय नयेहि विभज्जमानं तथमेव होति, वितथं नत्थि। एस नयो सोतद्वारादीसुपि आपाथमागच्छन्तेसु
‘‘यं, भिक्खवे, सदेवकस्स लोकस्स…पे॰… सदेवमनुस्साय पजाय दिट्ठं सुतं मुतं विञ्ञातं पत्तं परियेसितं अनुविचरितं मनसा, तमहं जानामि…पे॰… तमहं अब्भञ्ञासिं। तं तथागतस्स विदितं, तं तथागतो न उपट्ठासी’’ति (अ॰ नि॰ ४.२४)।
एवं तथदस्सिताय तथागतो। तत्थ तथदस्सीअत्थे तथागतोति पदसम्भवो वेदितब्बो।
कथं तथवादिताय तथागतो? यं रत्तिं भगवा बोधिमण्डे अपराजितपल्लङ्के निसिन्नो चतुन्नं मारानं मत्थकं मद्दित्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो, यञ्च रत्तिं यमकसालानमन्तरे
‘‘यञ्च, चुन्द, रत्तिं तथागतो अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झति, यञ्च रत्तिं अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायति, यं एतस्मिं अन्तरे भासति लपति निद्दिसति, सब्बं तं तथेव होति नो अञ्ञथा, तस्मा ‘तथागतो’ति वुच्चती’’ति (दी॰ नि॰ ३.१८८)।
गदअत्थो हि एत्थ गतसद्दो। एवं तथवादिताय तथागतो।
अपि च आगदनं आगदो, वचनन्ति अत्थो। तथो अविपरीतो आगदो अस्साति दकारस्स तकारं कत्वा तथागतोति एवमेतस्मिं अत्थे पदसिद्धि वेदितब्बा।
कथं तथाकारिताय तथागतो? भगवतो हि वाचाय कायो अनुलोमेति, कायस्सापि वाचा। तस्मा यथावादी तथाकारी, यथाकारी तथावादी च होति। एवंभूतस्स चस्स यथा वाचा
कथं अभिभवनट्ठेन तथागतो? उपरि भवग्गं हेट्ठा अवीचिं परियन्तं कत्वा तिरियं अपरिमाणासु लोकधातूसु सब्बसत्ते अभिभवति सीलेन समाधिना पञ्ञाय विमुत्तिया विमुत्तिञाणदस्सनेन, न तस्स तुला वा पमाणं वा अत्थि, अथ खो अतुलो अप्पमेय्यो अनुत्तरो राजातिराजा देवानं अतिदेवो सक्कानं अतिसक्को ब्रह्मानं अतिब्रह्मा। तेनाह –
‘‘सदेवके
तत्थेवं पदसिद्धि वेदितब्बा – अगदो विय अगदो। को पनेस? देसनाविलासो चेव पुञ्ञुस्सयो च। तेन हेस महानुभावो भिसक्को दिब्बागदेन सप्पे विय सब्बपरप्पवादिनो सदेवकञ्च लोकं अभिभवति। इति सब्बलोकाभिभवने तथो अविपरीतो देसनाविलासमयो चेव पुञ्ञमयो च अगदो अस्साति दकारस्स तकारं कत्वा तथागतोति वेदितब्बो। एवं अभिभवनट्ठेन तथागतो।
अपि च तथाय गतोतिपि तथागतो, तथं गतोतिपि तथागतो। गतोति अवगतो, अतीतो पत्तो पटिपन्नोति अत्थो। तत्थ सकलं लोकं तीरणपरिञ्ञाय तथाय गतो अवगतोति तथागतो, लोकसमुदयं पहानपरिञ्ञाय तथाय गतो अतीतोति तथागतो, लोकनिरोधं सच्छिकिरियाय तथाय गतो पत्तोति तथागतो, लोकनिरोधगामिनिं पटिपदं तथं गतो पटिपन्नोति तथागतो। तेन यं वुत्तं भगवता –
‘‘लोको, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धो, लोकस्मा तथागतो विसंयुत्तो। लोकसमुदयो, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धो, लोकसमुदयो तथागतस्स पहीनो। लोकनिरोधो, भिक्खवे, तथागतेन अभिसम्बुद्धो, लोकनिरोधो तथागतस्स सच्छिकतो। लोकनिरोधगामिनी
तस्स
अरहन्तोति किलेसेहि आरकत्ता, अरीनं अरानञ्च हतत्ता, पच्चयादीनं अरहत्ता, पापकरणे रहाभावा तथागतो अरहं। आरका हि सो सब्बकिलेसेहि सुविदूरविदूरे ठितो मग्गेन सवासनानं किलेसानं विद्धंसितत्ताति आरकत्ता अरहं।
‘‘सो
असमङ्गी च दोसेहि, नाथो तेनारहं मतो’’॥
ते चानेन किलेसारयो मग्गेन हताति अरीनं हतत्तापि अरहं।
‘‘यस्मा रागादिसङ्खाता, सब्बेपि अरयो हता।
पञ्ञासत्थेन नाथेन, तस्मापि अरहं मतो’’॥
यञ्चेतं अविज्जाभवतण्हामयनाभिं पुञ्ञादिअभिसङ्खारानं जरामरणनेमिं आसवसमुदयमयेन अक्खेन विज्झित्वा तिभवरथे समायोजितं अनादिकालप्पवत्तं संसारचक्कं, तस्सानेन बोधिमण्डे वीरियपादेहि सीलपथवियं पतिट्ठाय सद्धाहत्थेन कम्मक्खयकरं ञाणफरसुं गहेत्वा सब्बे अरा हताति अरहं।
‘‘अरा संसारचक्कस्स, हता ञाणासिना यतो।
लोकनाथेन तेनेस, ‘अरह’न्ति पवुच्चति’’॥
अग्गदक्खिणेय्यत्ता
‘‘पूजाविसेसं
अत्थानुरूपं अरहन्ति लोके, तस्मा जिनो अरहति नाममेतं’’॥
यथा च लोके ये केचि पण्डितमानिनो बाला असिलोकभयेन रहो पापं करोन्ति, एवमेस न कदाचि पापं करोतीति पापकरणे रहाभावतोपि अरहं।
‘‘यस्मा नत्थि रहो नाम, पापकम्मेसु तादिनो।
रहाभावेन तेनेस, अरहं इति विस्सुतो’’॥
एवं
‘‘आरकत्ता हतत्ता च, किलेसारीन सो मुनि।
हतसंसारचक्कारो, पच्चयादीन चारहो।
न रहो करोति पापानि, अरहं तेन वुच्चती’’ति॥
यस्मा पन सब्बे बुद्धा अरहत्तगुणेनापि समसमा, तस्मा सब्बेसम्पि वसेन ‘‘अरहन्तो’’ति आह। सम्मासम्बुद्धाति सम्मा सामञ्च सब्बधम्मानं बुद्धत्ता सम्मासम्बुद्धो। तथा हेस सब्बधम्मे सम्मासम्बुद्धो, अभिञ्ञेय्ये धम्मे अभिञ्ञेय्यतो, परिञ्ञेय्ये धम्मे परिञ्ञेय्यतो, पहातब्बे धम्मे पहातब्बतो, सच्छिकातब्बे धम्मे सच्छिकातब्बतो, भावेतब्बे धम्मे भावेतब्बतो। तेनेवाह –
‘‘अभिञ्ञेय्यं
पहातब्बं पहीनं मे, तस्मा बुद्धोस्मि ब्राह्मणा’’ति॥ (सु॰ नि॰ ५६३; म॰ नि॰ २.३९९)।
अथ वा चक्खु दुक्खसच्चं, तस्स मूलकारणभावेन समुट्ठापिका पुरिमतण्हा समुदयसच्चं, उभिन्नं अप्पवत्ति निरोधसच्चं, निरोधपजानना पटिपदा मग्गसच्चन्ति एवं एकेकपदुद्धारेनापि सब्बधम्मे सम्मा सामञ्च बुद्धो। एस नयो सोतघानजिव्हाकायमनेसु। एतेनेव च नयेन रूपादीनि छ आयतनानि, चक्खुविञ्ञाणादयो छ विञ्ञाणकाया, चक्खुसम्फस्सादयो छ फस्सा, चक्खुसम्फस्सजा वेदनादयो छ वेदना, रूपसञ्ञादयो
तत्रायं एकपदयोजना – जरामरणं दुक्खसच्चं, जाति समुदयसच्चं, उभिन्नं निस्सरणं निरोधसच्चं, निरोधपजानना पटिपदा मग्गसच्चन्ति एवं एकेकपदुद्धारेन सब्बधम्मे सम्मा सामञ्च
मोनेनाति कामञ्हि मोनेय्यपटिपदासङ्खातेन मग्गञाणमोनेन मुनि नाम होति, इध पन तुण्हीभावं सन्धाय ‘‘न मोनेना’’ति वुत्तं। मूळ्हरूपोति तुच्छरूपो। अविद्दसूति यो च तुलंव पग्गय्हाति यथा हि तुलं गहेत्वा ठितो अतिरेकं चे होति, हरति, ऊनं चे होति, पक्खिपति; एवमेव सो अतिरेकं हरन्तो विय पापं हरति परिवज्जेति, ऊनके पक्खिपन्तो विय कुसलं परिपूरेति। एवञ्च पन करोन्तो सीलसमाधिपञ्ञाविमुत्तिविमुत्तिञाणदस्सनसङ्खातं वरं उत्तममेव आदाय पापानि अकुसलकम्मानि परिवज्जेति स मुनि नामाति अत्थो। तेन सो मुनीति कस्मा पन सो मुनीति चे? यं हेट्ठा वुत्तकारणं, तेन सो मुनीति अत्थो। यो मुनाति उभो लोकेति यो पुग्गलो इमस्मिं खन्धादिलोके तुलं आरोपेत्वा मिनन्तो विय ‘‘इमे अज्झत्तिका खन्धा, इमे बाहिरा’’तिआदिना नयेन इमे मुनि तेन पवुच्चतीति तेन पन कारणेन ‘‘मुनी’’ति वुच्चतियेवाति अत्थो।
असतञ्चाति गाथाय अयं सङ्खेपत्थो – य्वायं अकुसलकुसलप्पभेदो, असतञ्च सतञ्च धम्मो, तं ‘‘अज्झत्तं बहिद्धा’’ति इमस्मिं सब्बलोके पविचयञाणेन असतञ्च सतञ्च ञत्वा धम्मं। तस्स ञातत्ता एव, रागादिभेदतो सत्तविधं सङ्गं तण्हादिट्ठिभेदतो दुविधं जालञ्च अतिच्च अतिक्कमित्वा ठितो, सो तेन मोनसङ्खातेन पविचयञाणेन समन्नागतत्ता मुनि। देवमनुस्सेहि पूजितोति इदं पनस्स थुतिवचनं। सो हि खीणासवमुनित्ता देवमनुस्सानं पूजारहो होति, तस्मा एवं वुत्तोति।
सल्लन्ति मूलपदं। सत्त सल्लानीति गणनपरिच्छेदो। रागसल्लन्ति रञ्जनट्ठेन रागो च पीळाजनकताय अन्तोतुदनताय दुन्नीहरणताय सल्लञ्चाति रागसल्लं। दोससल्लादीसुपि एसेव नयो। अब्बूळ्हसल्लोति मूलपदं। अब्बहितसल्लोति नीहटसल्लो। उद्धतसल्लोति उद्धं हटसल्लो उद्धरितसल्लो। समुद्धतसल्लोति उपसग्गवसेन वुत्तो। उप्पाटितसल्लोति लुञ्चितसल्लो। समुप्पाटितसल्लोति उपसग्गवसेनेव।
सक्कच्चकारीति सातच्चकारी। अट्ठितकरणेन अट्ठितकारी। यथा नाम ककण्टको थोकं गन्त्वा थोकं तिट्ठति, न निरन्तरं गच्छति; एवमेव यो पुग्गलो एकदिवसं दानं दत्वा पूजं वा कत्वा धम्मं वा सुत्वा समणधम्मं वा कत्वा पुन चिरस्सं करोति, तं न निरन्तरं पवत्तेति। सो ‘‘असातच्चकारी, अनट्ठितकारी’’ति वुच्चति। अयं एवं न करोतीति अट्ठितकारी। अनोलीनवुत्तिकोति निरन्तरकरणसङ्खातस्स विप्फारस्स भावेन न लीनवुत्तिकोति अनोलीनवुत्तिको। अनिक्खित्तच्छन्दोति कुसलकरणे वीरियच्छन्दस्स अनिक्खित्तभावेन अनिक्खित्तच्छन्दो। अनिक्खित्तधुरोति वीरियधुरस्स अनोरोपनेन अनिक्खित्तधुरो, अनोसक्कितमानसोति अत्थो। यो तत्थ छन्दो च वायामो चाति यो तेसु कुसलधम्मेसु कत्तुकम्यताधम्मच्छन्दो च पयत्तसङ्खातो वायामो च। उस्सहनवसेन उस्साहो च। अधिमत्तुस्सहनवसेन उस्सोळ्ही च। वायामो चेसो पारं गमनट्ठेन। उस्साहो चेसो पुब्बङ्गमनट्ठेन। उस्सोळ्ही चेसो अधिमत्तट्ठेन। अप्पटिवानि चाति अनिवत्तना च। सति च सम्पजञ्ञन्ति सरतीति सति। सम्पजानातीति सम्पजञ्ञं, समन्ततो पकारेहि जानातीति अत्थो। सात्थकसम्पजञ्ञं सप्पायसम्पजञ्ञं गोचरसम्पजञ्ञं असम्मोहसम्पजञ्ञन्ति इमस्स सम्पजानस्स वसेन भेदो वेदितब्बो। आतप्पन्ति किलेसतापनवीरियं। पधानन्ति उत्तमवीरियं। अधिट्ठानन्ति कुसलकरणे पतिट्ठाभावो। अनुयोगोति अनुयुञ्जनं। अप्पमादोति नप्पमज्जनं, सतिया अविप्पवासो।
इमं लोकं नासीसतीति मूलपदं। सकत्तभावन्ति अत्तनो अत्तभावं। परत्तभावन्ति परलोके अत्तभावं। सकरूपवेदनादयो अत्तनो पञ्चक्खन्धे, पररूपवेदनादयो च परलोके पञ्चक्खन्धे। कामधातुन्ति कामभवं। रूपधातुन्ति रूपभवं। अरूपधातुन्ति अरूपभवं। पुन रूपारूपवसेन दुकं गतिं वाति पतिट्ठानवसेन पञ्चगति वुत्ता। उपपत्तिं वाति निब्बत्तिवसेन चतुयोनि वुत्ता। पटिसन्धिं वाति तिण्णं भवानं घटनवसेन पटिसन्धि वुत्ता। भवं वाति कम्मभववसेन। संसारं वाति खन्धादीनं अब्बोच्छिन्नवसेन। वट्टं वाति तेभूमकवट्टं नासीसतीति।
सद्धम्मप्पज्जोतिकाय महानिद्देसट्ठकथाय
गुहट्ठकसुत्तनिद्देसवण्णना निट्ठिता।