६. जरासुत्तनिद्देसवण्णना
३९. छट्ठे अप्पं वत जीवितं इदन्ति इदं वत मनुस्सानं जीवितं अप्पकं परित्तं ठितिपरित्तताय सरसपरित्ततायाति गुहट्ठकसुत्तेपि वुत्तनयमेतं। ओरं वस्ससतापि मिय्यतीति वस्ससता ओरं कललादिकालेपि मिय्यति। अतिच्चाति वस्ससतं अतिक्कमित्वा। जरसापि मिय्यतीति जराय मिय्यति। इतो परं गुहट्ठकसुत्तवण्णनाय वुत्तनयेनेव गहेतब्बं।
अप्पन्ति गमनीयो सम्परायोति परलोको गन्तब्बो। कललकालेपीति एत्थ कललकालं नाम पटिसन्धिक्खणे तीहि जातिउण्णंसूहि कतसुत्तग्गे ठिततेलबिन्दुप्पमाणं अच्छं विप्पसन्नकललं होति। यं सन्धाय वुत्तं –
‘‘तिलतेलस्स यथा बिन्दु, सप्पिमण्डो अनाविलो।
एवं वण्णप्पटिभागं, कललं सम्पवुच्चती’’ति॥ (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२३५; विभ॰ अट्ठ॰ २६ पकिण्णककथा)।
तस्मिं चवतीति जीवितं गळति। मरतीति जीवितवियोगं आपज्जति। अन्तरधायतीति अदस्सनं पापुणाति। विप्पलुज्जतीति छिज्जति। ‘‘अण्डजयोनिया चवति। जलाबुजयोनिया मरति। संसेदजयोनिया अन्तरधायति। ओपपातिकयोनिया विप्पलुज्जती’’ति एवमेके वण्णयन्ति। अब्बुदकालेपीति अब्बुदं नाम कललतो सत्ताहच्चयेन मंसधोवनउदकवण्णं होति, कललन्ति नामं अन्तरधायति। वुत्तम्पि चेतं –
‘‘सत्ताहं
विवट्टमानं तब्भावं, अब्बुदं नाम जायती’’ति॥ (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२३५)।
तस्मिं अब्बुदकालेपि। पेसिकालेपीति तस्मापि अब्बुदा सत्ताहच्चयेन विलीनतिपुसदिसा पेसि नाम सञ्जायति। सा मरिचफाणितेन दीपेतब्बा। गामदारिका हि सुपक्कानि मरिचानि गहेत्वा साटकन्ते भण्डिकं कत्वा पीळेत्वा मण्डं आदाय कपाले पक्खिपित्वा आतपे ठपेन्ति, तं सुक्खमानं सब्बभागेहि मुच्चति। एवरूपा पेसि होति, अब्बुदन्ति नामं अन्तरधायति। वुत्तम्पि चेतं –
‘‘सत्ताहं अब्बुदं होति, परिपक्कं समूहतं।
विवट्टमानं तब्भावं, पेसि नाम पजायती’’ति॥ (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२३५)।
तस्मिं पेसिकालेपि। घनकालेपीति ततोपि पेसितो सत्ताहच्चयेन कुक्कुटण्डसण्ठानो घनो नाम मंसपिण्डो निब्बत्तति, पेसीति नामं अन्तरधायति। वुत्तम्पि चेतं –
‘‘सत्ताहं
विवट्टमानं तब्भावं, घनोति नाम जायति॥
‘‘यथा कुक्कुटिया अण्डं, समन्ता परिमण्डलं।
एवं घनस्स सण्ठानं, निब्बत्तं कम्मपच्चया’’ति॥ (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२३५)।
तस्मिं घनकालेपि। पसाखकालेपीति पञ्चमे सत्ताहे द्विन्नं द्विन्नं हत्थपादानं सीसस्स चत्थाय पञ्च पीळका जायन्ति, यं सन्धाय वुत्तं – ‘‘पञ्चमे, भिक्खवे, सत्ताहे पञ्च पीळका सण्ठहन्ति कम्मतो’’ति। तस्मिं पसाखकालेपि। ततो परं छट्ठसत्तमादीनि सत्ताहानि अतिक्कम्म देसनं सङ्खिपित्वा द्वाचत्तालीससत्ताहे परिणतकाले केसलोमनखादीनं उप्पत्तिकालञ्च। तस्स च नाभितो उट्ठितो नाळो मातु उदरपटलेन एकाबद्धो होति, सो उप्पलदण्डको विय छिद्दो, तेन आहाररसो संसरित्वा आहारसमुट्ठानरूपं समुट्ठापेति। एवं सो दसमासे यापेति, तं ‘‘सूतिघरे’’ति आह। यं सन्धाय वुत्तं –
‘‘केसा
‘‘यञ्चस्स भुञ्जती माता, अन्नं पानञ्च भोजनं।
तेन सो तत्थ यापेति, मातुकुच्छिगतो नरो’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.२३५; कथा॰ ६९२)।
तत्थ सूतिघरेति सूतिकघरे, विजायनघरेति अत्थो। ‘‘सूतिकाघरे’’ति वा पाठो, सूतिकायाति पदच्छेदो। अद्धमासिकोपीति जातदिवसतो पट्ठाय अद्धमासो एतस्स अत्थीति अद्धमासिको। द्वेमासिकादीसुपि एसेव नयो। जातदिवसतो पट्ठाय एकं संवच्छरं एतस्स अत्थीति संवच्छरिको। उपरि द्वेवस्सिकादीसुपि एसेव नयो।
यदा जिण्णो होतीति यस्मिं काले जराजिण्णो भवति जज्जरीभूतो। वुद्धोति वयोवुद्धो। महल्लकोति जातिमहल्लको। अद्धगतोति तयो अद्धे अतिक्कन्तो। वयोअनुप्पत्तोति ततियं वयं अनुप्पत्तो। खण्डदन्तोति अन्तरन्तरा पतिता दन्ता फालिता च जरानुभावेन खण्डा दन्ता जाता अस्साति खण्डदन्तो। पलितकेसोति पण्डरकेसो। विलूनन्ति लुञ्चित्वा गहितकेसा विय खल्लाटसीसो खलितसिरोति महाखल्लाटसीसो। वलिनन्ति सञ्जातवलि। तिलकाहतगत्तोति सेततिलककाळतिलकेहि विकिण्णसरीरो। भोग्गोति भग्गो, इमिनापिस्स वङ्कभावं दीपेति। दण्डपरायणोति दण्डपटिस्सरणो दण्डदुतियो। सो जरायपीति सो पुग्गलो जरायपि अभिभूतो मरति। नत्थि मरणम्हा मोक्खोति मरणतो मुञ्चनुपायो नत्थि नुपलब्भति।
फलानमिव पक्कानं, पातो पतनतो भयन्ति परिपाकगतानं सिथिलवण्टानं पनसफलादिपक्कानं पच्चूसकाले अवस्सं पतिस्सन्तीति फलसामिकानं भायमानानं विय। एवं जातान मच्चानं, निच्चं मरणतो भयन्ति एवमेव उप्पन्नानं सत्तानं मच्चुसङ्खातमरणतो सततं कालं भयं।
यथापि कुम्भकारस्साति यथा नाम मत्तिकाभाजनं करोन्तस्स। कतं मत्तिकभाजनन्ति (सु॰ नि॰ ५८२) तेन निट्ठापितभाजनं। सब्बं भेदनपरियन्तन्ति पक्कापक्कं सब्बं भेदनं भिज्जपरियन्तं अवसानं अस्साति भेदनपरियन्तं। एवं मच्चान जीवितन्ति एवमेव सत्तानं आयुसङ्खारं।
दहरा च महन्ता चाति तरुणा च महल्लका च। ये बाला ये च पण्डिताति ये च अस्सासपस्सासायत्ता जीविता बाला ये च पण्डिच्चेन समन्नागता बुद्धादयो। सब्बे मच्चुवसं यन्तीति एते वुत्तप्पकारा दहरादयो सब्बे मच्चुनो इस्सरियं उपगच्छन्ति।
तेसं मच्चुपरेतानन्ति एतेसं मच्चुना परिवारितानं। गच्छतं परलोकतोति इतो मनुस्सलोकतो परलोकं गच्छन्तानं। न पिता तायते पुत्तन्ति पिता पुत्तं न रक्खति। ञाती वा पन ञातकेति मातापितिपक्खिका ञाती वा तेयेव ञातके रक्खितुं न सक्कोन्ति।
पेक्खतञ्ञेव ञातीनन्ति वुत्तविधानंयेव ञातीनं पेक्खन्तानंयेव ओलोकेन्तानंयेव। पस्स लालप्पतं पुथूति पस्साति आलपनं। लालपन्तानं विलपन्तानं पुथूनं नानप्पकारानं। एकमेकोव मच्चानं, गोवज्झो विय निय्यतीति सत्तानं एकमेको वधाय निय्यमानगोणो विय मरणाय निय्यति पापुणीयति। एवमब्भाहतो लोकोति मच्चुना च जराय चाति मरणेन च जराय च अभिभूतो।
४०. ममायितेति ममायितवत्थुकारणा। विनाभावं सन्तमेविदन्ति सन्तं विज्जमानं विनाभावमेव इदं, न सक्का अविनाभावेन भवितुन्ति वुत्तं होति।
सोचन्तीति चित्तेन सोचनं करोन्ति। किलमन्तीति कायेन किलमथं पापुणन्ति। परिदेवन्तीति नानाविधं वाचाविलापं भणन्ति। उरत्ताळिं कन्दन्तीति उरं ताळेत्वा ताळेत्वा कन्दन्ति। सम्मोहं आपज्जन्तीति सम्मोहभावं पापुणन्ति।
अनिच्चोति हुत्वा अभावट्ठेन। सङ्खतोति पच्चयेहि सङ्गम्म कतो। पटिच्चसमुप्पन्नोति पच्चयसामग्गिं पटिच्च न पच्चक्खाय सह सम्मा च उप्पन्नो। खयधम्मोति वयधम्मोति वयं गमनसभावो, भङ्गवसेन भङ्गगमनसभावोति अत्थो। विरागधम्मोति विरज्जनसभावो। निरोधधम्मोति निरुज्झनसभावो। य्वायं परिग्गहोति यो अयं परिग्गहो। ‘‘याय परिग्गहो’’तिपि पाठो, अयमेव पदच्छेदो। निच्चोति सततकालिको। धुवोति थिरो। सस्सतोति अचवनो। अविपरिणामधम्मोति पकतिअजहनसभावो। सस्सति समं तथेव ठस्सतीति चन्दसूरियसिनेरुमहासमुद्दपथवीपब्बतादयो विय तिट्ठेय्य।
नानाभावोति जातिया नानाभावो। विनाभावोति मरणेन वियोगभावो। अञ्ञथाभावोति पुरिमानं पुरिमानं खन्धानन्ति अनन्तरे पुरे उप्पन्नानं खन्धानं। विपरिणामञ्ञथाभावाति पकतिभावं जहित्वा अञ्ञथाभावेन। पच्छिमा पच्छिमा खन्धादयो पवत्तन्ति उप्पज्जन्तीति सम्बन्धो।
सब्बं घरावासपलिबोधन्ति सकलं गिहिभावजटं। ञातिमित्तामच्चपलिबोधन्ति मातापितुपक्खिका ञाती, मित्ता सहाया, अमच्चा भच्चा। सन्निधिपलिबोधन्ति निधानजटं छिन्दित्वा। केसमस्सुं ओहारेत्वाति केसे च मस्सूनि च ओरोपयित्वा। कासायानि वत्थानीति कसायरसपीतानि वत्थानि।
४१. मामकोति
तेसं तेसं सत्तानन्ति अनेकेसं सत्तानं साधारणनिद्देसो। ‘‘यञ्ञदत्तस्स मरणं, सोमदत्तस्स मरण’’न्ति एवञ्हि दिवसम्पि कथियमाने नेव सत्ता परियादानं गच्छन्ति, न सब्बं अपरत्तदीपनं सिज्झति। इमेहि पन द्वीहि पदेहि न कोचि सत्तो अपरियादिन्नो होति, न किञ्चि अपरत्तादीपनं न सिज्झति। तम्हा तम्हाति अयं गतिवसेन अनेकेसं निकायानं साधारणनिद्देसो। सत्तनिकायाति सत्तानं निकाया, सत्तघटा सत्तसमूहाति अत्थो। चुतीति चवनताति भाववचनेन लक्खणनिदस्सनं। भेदोति चुतिखन्धानं भङ्गुप्पत्तिपरिदीपनं। अन्तरधानन्ति घटस्स विय भिन्नस्स भिन्नानं खन्धानं येन केनचि परियायेन ठानाभावपरिदीपनं। मच्चुमरणन्ति मच्चुसङ्खातं मरणं, न खणिकमरणं। कालो नाम अन्तको, तस्स किरियाति कालंकिरिया। एत्तावता सम्मुतिमरणं दीपितं। इदानि परमत्थेन दीपेतुं ‘‘खन्धानं भेदो’’तिआदिमाह। परमत्थेन हि खन्धायेव भिज्जन्ति, न सत्तो नाम कोचि मरति। खन्धेसु पन भिज्जमानेसु सत्तो मरति, भिन्नेसु ‘‘मतो’’ति वोहारो होति।
एत्थ च चतुवोकारपञ्चवोकारवसेन खन्धानं भेदो, एकवोकारवसेन कळेवरस्स निक्खेपो। चतुवोकारवसेन वा खन्धानं भेदो, सेसद्वयवसेन कळेवरस्स निक्खेपो वेदितब्बो। कस्मा? कामरूपभवद्वयेपि रूपकायसङ्खातस्स कळेवरस्स सब्भावतो। यस्मा वा चातुमहाराजिकादीसु खन्धा भिज्जन्तेव, न किञ्चि निक्खिपन्ति, तस्मा तेसं वसेन खन्धानं भेदो, मनुस्सादीसु कळेवरस्स जीवितिन्द्रियस्सुपच्छेदोति इमिना इन्द्रियबद्धस्सेव मरणं नाम होति, अनिन्द्रियबद्धस्स मरणं नाम नत्थीति दस्सेति। ‘‘सस्सं मतं, रुक्खो मतो’’ति इदं पन वोहारमत्तमेव। अत्थतो पन एवरूपानि वचनानि सस्सादीनं खयवयभावमेव दीपेन्ति। रूपगतन्ति रूपमेव रूपगतं। वेदनागतन्तिआदीसुपि एसेव नयो।
तत्थ पुब्बेव मच्चन्ति मच्चं वा भोगा पुब्बेव पठमतरञ्ञेव विजहन्ति। मच्चो वा ते भोगे पुब्बतरं जहति। कामकामीति चोरराजानं आलपति। अम्भो कामे कामयमान कामकामि भोगिनो नाम लोके असस्सता, भोगेसु वा नट्ठेसु जीवमाना च अभोगिनो होन्ति। भोगे वा पहाय सयं नस्सन्ति, तस्मा अहं महाजनस्स सोककालेपि न सोचामीति अत्थो।
विदिता मया सत्तुक लोकधम्माति चोरराजानं आलपन्तो आह। अम्भो सत्तुक मया लाभो अलाभो यसो अयसोतिआदयो लोकधम्मा विदिता। यथेव हि चन्दो उदेति च पूरति च पुन च खीयति, यथा च सूरियो अन्धकारं विधमेन्तो महन्तं लोकप्पदेसं तपित्वान पुन सायं अत्थं पलेति अत्थं गच्छति न दिस्सति, एवमेव भोगा उप्पज्जन्ति च विनस्सन्ति च, तत्थ किं सोकेन, तस्मा न सोचामीति अत्थो।
तण्हामञ्ञनाय मञ्ञतीति तण्हाय जनितमानमञ्ञनाय मञ्ञति। मानं करोति दिट्ठिमञ्ञनायाति दिट्ठिं उपनिस्सयं कत्वा उप्पन्नाय मञ्ञनाय। मानमञ्ञनायाति सहजातमानमञ्ञनाय। किलेसमञ्ञनायाति वुत्तप्पकाराय उपतापनट्ठेन किलेसमञ्ञनाय मञ्ञति।
कुहाति विम्हापका। थद्धाति खाणु विय थद्धा। लपाति पच्चयनिमित्तेन लपनका।
४२. सङ्गतन्ति समागतं, दिट्ठं फुट्ठं वा। पियायितन्ति पियकतं।
सङ्गतन्ति सम्मुखीभूतं। समागतन्ति समीपं आगतं। समाहितन्ति एकीभूतं। सन्निपतितन्ति पिण्डितं। सुपिनगतोति सुपिनं पविट्ठो। सेनाब्यूहं पस्सतीति सेनासन्निवेसं दक्खति। आरामरामणेय्यकन्ति पुप्फारामादीनं रमणीयभावं। वनरामणेय्यकादीसुपि एसेव नयो। पेतन्ति इतो परलोकं गतं। कालङ्कतन्ति मतं।
४३. नामंयेवावसिस्सति अक्खेय्यन्ति सब्बं रूपादिधम्मजातं पहीयति, नाममत्तमेव तु अवसिस्सति ‘‘बुद्धरक्खितो धम्मरक्खितो’’ति एवं अक्खातुं कथेतुं।
ये चक्खुविञ्ञाणाभिसम्भूताति ये सयं चक्खुविञ्ञाणेन अभिसम्भूता रासिकता दिट्ठा चतुसमुट्ठानिका रूपा। सोतविञ्ञाणाभिसम्भूताति परतोघोसेन सोतविञ्ञाणेन रासिकता सुता द्विसमुट्ठानिका सद्दा।
४४. मुनयोति खीणासवमुनयो। खेमदस्सिनोति निब्बानदस्सिनो।
सोकोति सोकनिद्देसे – ब्यसतीति ब्यसनं, हितसुखं खिपति ञातिब्यसनेन। फुट्ठस्साति अज्झोत्थटस्स, अभिभूतस्स समन्नागतस्साति अत्थो। सेसेसुपि एसेव नयो। अयं पन विसेसो – भोगानं ब्यसनं भोगब्यसनं, राजचोरादिवसेन भोगक्खयो भोगविनासोति अत्थो। रोगोयेव ब्यसनं रोगब्यसनं। रोगो हि आरोग्यं ब्यसति विनासेतीति ब्यसनं। सीलस्स ब्यसनं सीलब्यसनं, दुस्सिल्यस्सेतं नामं। सम्मादिट्ठिं विनासयमाना उप्पन्ना दिट्ठियेव ब्यसनं दिट्ठिब्यसनं। एत्थ च पुरिमानि द्वे अनिप्फन्नानि, पच्छिमानि तीणि निप्फन्नानि तिलक्खणब्भाहतानि। पुरिमानि च तीणि नेव कुसलानि नाकुसलानि, सीलदिट्ठिब्यसनद्वयं अकुसलं।
अञ्ञतरञ्ञतरेनाति गहितेसु वा येन केनचि अग्गहितेसु वा मित्तामच्चब्यसनादीसु येन केनचि। समन्नागतस्साति समनुबन्धस्स अपरिमुच्चमानस्स। अञ्ञतरञ्ञतरेन दुक्खधम्मेनाति येन केनचि सोकदुक्खस्स उप्पत्तिहेतुना। सोकोति सोचनकवसेन सोको। इदं तेहि कारणेहि उप्पज्जनकसोकस्स सभावपच्चत्तं। सोचनाति सोचनाकारो। सोचितत्तन्ति सोचितभावो। अन्तोसोकोति अब्भन्तरसोको। दुतियपदं उपसग्गेन वड्ढितं। सो हि अब्भन्तरं सुक्खापेन्तो विय परिसुक्खापेन्तो विय उप्पज्जतीति ‘‘अन्तोसोको अन्तोपरिसोको’’ति वुच्चति। अन्तोदाहोति अब्भन्तरदाहो। दुतियपदं उपसग्गेन वड्ढितं। चेतसो परिज्झायनाति चित्तस्स झाननाकारो। सोको हि उप्पज्जमानो अग्गि विय चित्तं झापेति दोमनस्सं। अनुपविट्ठट्ठेन सोकोव सल्लन्ति सोकसल्लं।
परिदेवनिद्देसे आदेवो। तं तं वण्णं परिकित्तेत्वा परिकित्तेत्वा देवन्ति एतेनाति परिदेवो। ततो परानि द्वे द्वे पदानि पुरिमद्वयस्सेव आकारभावनिद्देसवसेन वुत्तानि। वाचाति वचनं। पलापोति तुच्छं निरत्थकवचनं विप्पलापो। लालप्पोति पुनप्पुनं लपनं। लालप्पनाकारो लालप्पना। लालप्पितस्स भावो लालप्पितत्तं। मच्छरियादीनि वुत्तत्थानेव।
४५. सत्तमगाथा एवं मरणब्भाहते लोके अनुरूपपटिपत्तिदस्सनत्थं वुत्ता। तत्थ पतिलीनचरस्साति ततो ततो पतिलीनं चित्तं कत्वा चरन्तस्स। भिक्खुनोति कल्याणपुथुज्जनस्स वा सेक्खस्स वा। सामग्गियमाहु तस्स तं, यो अत्तानं भवने न दस्सयेति तस्सेतं पतिरूपमाहु, यो एवंपटिपन्नो निरयादिभेदे भवने अत्तानं न दस्सये। एवञ्हि सो इमम्हा मरणा मुच्चेय्याति अधिप्पायो।
पतिलीनचरा वुच्चन्तीति ततो ततो लीनचित्ताचारा कथीयन्ति। सत्त सेक्खाति अधिसीलादीसु तीसु सिक्खासु सिक्खन्तीति सोतापत्तिमग्गट्ठं आदिं कत्वा याव अरहत्तमग्गट्ठा सत्त सेक्खा। अरहाति फलट्ठो। सो निट्ठितचित्तत्ता पतिलीनो। सेक्खानं पतिलीनचरणभावे कारणं दस्सेन्तो ‘‘किं कारणा’’तिआदिमाह। ते ततो ततोति ते सत्त सेक्खा तेहि तेहि आरम्मणेहि चित्तं पतिलीनेन्ताति अत्तनो चित्तं निलीनेन्ता। पतिकुटेन्ताति सङ्कोचेन्ता। पतिवट्टेन्ताति कटसारकं विय आभुजेन्ता। सन्निरुद्धन्ताति सन्निरुज्झन्ता। सन्निगण्हन्ताति निग्गहं कुरुमाना। सन्निवारेन्ताति वारयमाना। रक्खन्ताति रक्खं कुरुमाना। गोपेन्ताति चित्तमञ्जूसाय गोपयमाना।
इदानि ‘‘चक्खुद्वारे’’तिआदिमाह। तत्थ चक्खुद्वारेति चक्खुविञ्ञाणद्वारे। सोतद्वारादीसुपि एसेव नयो। भिक्खुनोति पुथुज्जनकल्याणकस्स वा भिक्खुनो, सेक्खस्स वा भिक्खुनोति भिक्खुसद्दस्स वचनत्थं अवत्वा इधाधिप्पेतभिक्खुयेव दस्सितो। तत्थ पुथुज्जनो च सो किलेसानं असमुच्छिन्नत्ता, कल्याणो च सीलादिपटिपत्तियुत्तत्ताति पुथुज्जनकल्याणकस्स। अधिसीलादीनि सिक्खतीति सेक्खो, तस्स सेक्खस्स वा सोतापन्नस्स वा सकदागामिनो वा अनागामिनो वा।
आसन्ति आसनं। यत्थाति येसु मञ्चपीठादीसु। मञ्चोतिआदीनि आसनस्स पभेदवचनानि। मञ्चोपि हि निसज्जायपि ओकासत्ता इध आसनेसु वुत्तो, सो पन मसारकबुन्दिकाबद्धकुळीरपादकआहच्चपादकानं अञ्ञतरो। पीठम्पि तेसं अञ्ञतरमेव। भिसीति उण्णभिसि चोळभिसि वाकभिसि तिणभिसि पण्णभिसीनं अञ्ञतरा। तट्टिकाति तालपण्णादीहि विनित्वा कता। चम्मखण्डोति निसज्जारहो यो कोचि चम्मखण्डो। तिणसन्थारादयो तिणादीनि गुम्बेत्वा कता। असप्पायरूपदस्सनेनाति असप्पायानं इट्ठरूपानं ओलोकनेन। रित्तन्ति अब्भन्तरतो तुच्छं। विवित्तन्ति बहिद्धापवेसनेन सुञ्ञं। पविवित्तन्ति कोचि गहट्ठो तत्थ नत्थीति अतिरेकेन सुञ्ञं। असप्पायसद्दस्सवनेपि एसेव नयो। पञ्चहि कामगुणेहीति इत्थिरूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बेहि पञ्चहि कामकोट्ठासेहि। वुत्तम्पि चेतं –
‘‘रूपा सद्दा रसा गन्धा, फोट्ठब्बा च मनोरमा।
पञ्च कामगुणा लोके, इत्थिरूपस्मिं दिस्सरे’’ति॥ (अ॰ नि॰ ५.५५)।
भजतोति चित्तेन सेवनं करोन्तस्स। सम्भजतोति सम्मा सेवन्तस्स। सेवतोति उपसङ्कमन्तस्स। निसेवतोति निस्सयं कत्वा सेवन्तस्स। संसेवतोति सुट्ठु सेवन्तस्स। पटिसेवतोति पुनप्पुनं उपसङ्कमन्तस्स।
गणसामग्गीति समणानं एकीभावो समग्गभावो। धम्मसामग्गीति सत्ततिंसबोधिपक्खियधम्मानं समूहभावो। अनभिनिब्बत्तिसामग्गीति अनिब्बत्तमानानं समग्गाति कायेन अवियोगा। सम्मोदमानाति चित्तेन सुट्ठु मोदमाना तुस्समाना। अविवदमानाति वाचाय खीरोदकीभूताति खीरेन संसट्ठउदकसदिसा।
ते एकतो पक्खन्दन्तीति ते बोधिपक्खियधम्मा एकं आरम्मणं पविसन्ति। पसीदन्तीति तस्मिंयेव आरम्मणे पसादमापज्जन्ति। अनुपादिसेसायाति उपादिविरहिताय।
निब्बानधातुयाति अमतमहानिब्बानधातुया। ऊनत्तं वाति एत्थ उनभावो ऊनत्तं, अपरिपुण्णभावोति अत्थो। पुण्णत्तं वाति परिपुण्णभावो पुण्णत्तं, पुण्णभावो वा न पञ्ञायति नत्थीति अत्थो।
नेरयिकानन्ति निरयो भवनन्ति निरयो एव तेसं वसनट्ठानं घरं। तिरच्छानयोनिकानन्तिआदीसुपि एसेव नयो। तस्सेसा सामग्गीति तस्स खीणासवस्स एसा निब्बानसामग्गी। एतं छन्नन्ति एतं अनुच्छविकं। पतिरूपन्ति सदिसं पटिभागं, असदिसं अप्पटिभागं न होति। अनुच्छविकन्ति एतं समणब्राह्मणानं वा धम्मानं, मग्गफलनिब्बानसासनधम्मानं वा अनुच्छविकं। तेसं छविं छायं सुन्दरभावं अन्वेति अनुगच्छति, अथ खो सन्तिकाव तेहि धम्मेहि अनुच्छविकत्ता एव च अनुलोमं। तेसञ्च अनुलोमेति, अथ खो न विलोमं न पच्चनीकभावे ठितं।
४६. इदानि ‘‘यो अत्तानं भवने न दस्सये’’ति एवं खीणासवो विभावितो, तस्स वण्णभणनत्थं इतो परा तिस्सो गाथायो आह। तत्थ पठमगाथाय सब्बत्थाति द्वादससु आयतनेसु। न पियं कुब्बति नोपि अप्पियन्ति निद्देसे पियाति चित्ते पीतिकरा। ते विभागतो दस्सेन्तो ‘‘कतमे सत्ता पिया, इध यस्स ते होन्ती’’ति आह। तत्थ यस्स तेति ये अस्स ते। होन्तीति भवन्ति। अत्थकामाति वड्ढिकामा। हितकामाति सुखकामा। फासुकामाति सुखविहारकामा। योगक्खेमकामाति चतूहि योगेहि खेमं निब्भयं कामा। ममायतीति माता। पियायतीति पिता। भजतीति भाता। भगिनीति पुत्तो। कुलवंसं धारेतीति धीता। मित्ता सहाया। अमच्चा भच्चा। ञाती पितुपक्खिका। सालोहिता मातिपक्खिका। इमे सत्ता पियाति इमे सत्ता पीतिजनका। वुत्तविपरियायेन अप्पिया वेदितब्बा।
४७. यदिदं दिट्ठसुतमुतेसु वाति एत्थ पन यदिदं दिट्ठसुतं, एत्थ वा मुतेसु वा धम्मेसु; एवं मुनि न उपलिम्पतीति एवं सम्बन्धो वेदितब्बो।
उदकथेवोति उदकस्स थेवो। ‘‘उदकत्थेवको’’तिपि पाठो। पदुमपत्तेति पदुमिनिपत्ते।
४८. धोनो न हि तेन मञ्ञति, यदिदं दिट्ठसुतमुतेसु वाति अत्रापि यदिदं दिट्ठसुतं, तेन वत्थुना न मञ्ञति, मुतेसु वा धम्मेसु न मञ्ञतीति एवमेव सम्बन्धो वेदितब्बो। न हि सो रज्जति, नो विरज्जतीति बालपुथुज्जनो विय न रज्जति, कल्याणपुथुज्जनसेक्खा विय न विरज्जति, रागस्स खीणत्ता ‘‘विरत्तो’’त्वेव सङ्खं गच्छति। सेसं पाकटमेवाति।
ताय पञ्ञाय कायदुच्चरितन्ति सम्पयुत्ताय पुब्बभागायेव वा पञ्ञाय परिग्गहेतब्बे परिग्गण्हन्तो योगी तिविधं कायदुच्चरितं समुच्छेदवसेन धुनाति। अयञ्च पुग्गलो विपन्नधम्मं देसनाधम्मेसु धुनन्तेसु तंधम्मसमङ्गीपुग्गलोपि धुनाति नाम। ते च धम्मे पञ्ञाय अत्तनो पवत्तिक्खणे धुनितुमारद्धो धुताति वुच्चति, यथा भुञ्जितुमारद्धो भुत्तोति वुच्चति। लक्खणं पनेत्थ सद्दसत्थतो वेदितब्बं। धुतन्ति कत्तुसाधनं। धुतं पठममग्गेन। धोतं दुतियमग्गेन। सन्धोतं ततियमग्गेन। निद्धोतं चतुत्थमग्गेन।
धोनो दिट्ठं न मञ्ञतीति अरहा मंसचक्खुना दिट्ठं दिट्ठस्मिं न मञ्ञतीति रूपस्मिं अत्तानं समनुपस्सननयेन अमञ्ञन्तो दिट्ठस्मिं न मञ्ञति। यथा वा थने थञ्ञं, एवं रूपस्मिं रागादयोति अमञ्ञन्तोपि दिट्ठस्मिं न मञ्ञति। तस्मिंयेव पनस्स दिट्ठिमञ्ञनाय अमञ्ञिते वत्थुस्मिं सिनेहं मानञ्च न उप्पादयतो तण्हामानमञ्ञनापि नत्थीति वेदितब्बा। एवं दिट्ठस्मिं न मञ्ञति। दिट्ठतो न मञ्ञतीति एत्थ पन दिट्ठतोति निस्सक्कवचनं। तस्मा सउपकारणस्स अत्तनो वा परस्स वा यथावुत्तप्पभेदतो दिट्ठतो उपपत्ति वा निग्गमनं वा दिट्ठतो वा अञ्ञो अत्ताति अमञ्ञमानो दिट्ठतो न मञ्ञतीति वेदितब्बो। अयमस्स न दिट्ठिमञ्ञना। तस्मिंयेव पनस्स दिट्ठिमञ्ञनाय अमञ्ञिते वत्थुस्मिं सिनेहं मानञ्च न उप्पादयतो न तण्हामानमञ्ञनापि वेदितब्बा।
दिट्ठा मेति न मञ्ञतीति एत्थ पन ‘‘एतं ममा’’ति तण्हावसेन अममायमानो दिट्ठं तण्हामञ्ञनाय न मञ्ञति। सुतन्ति मुतन्ति मुत्वा मुनित्वा च गहितं आहच्च उपगन्त्वाति अत्थो। इन्द्रियानं आरम्मणानञ्च अञ्ञमञ्ञं संकिलेसे विञ्ञातन्ति वुत्तं होति। गन्धरसफोट्ठब्बायतनानं विञ्ञातन्ति मनसा विञ्ञातं, सेसानं सत्तानं आयतनानमेतं अधिवचनं, धम्मारम्मणस्स वा, इध पन सक्कायपरियापन्नमेव लब्भति। वित्थारो पनेत्थ दिट्ठवारे वुत्तनयेन वेदितब्बो।
इदानि भगवता वुत्तसुत्तवसेन दस्सेन्तो ‘‘अस्मीति भिक्खवे’’तिआदिमाह। तत्थ अस्मीति भवामि, निच्चस्सेतं अधिवचनं। मञ्ञितमेतन्ति दिट्ठिकप्पनं एतं। अयमहमस्मीति अयं अहं अस्मि भवामि।
अञ्ञत्र सतिपट्ठानेहीति ठपेत्वा चतुसतिपट्ठाने।
सब्बे बालपुथुज्जना रज्जन्तीति सकला अन्धबाला नानाजना लग्गन्ति। सत्त सेक्खा विरज्जन्तीति सोतापन्नादयो सत्त अरियजना विरागं आपज्जन्ति अरहा नेव रज्जति नो विरज्जतीति किलेसानं परिनिब्बापितत्ता उभयम्पि न करोति। खया रागस्सातिआदयो तिविधापि निब्बानमेव।
सद्धम्मप्पज्जोतिकाय महानिद्देसट्ठकथाय
जरासुत्तनिद्देसवण्णना निट्ठिता।