५. परमट्ठकसुत्तनिद्देसो
अथ
३१.
परमन्ति दिट्ठीसु परिब्बसानो, यदुत्तरिं कुरुते जन्तु लोके।
हीनाति अञ्ञे ततो सब्बमाह, तस्मा विवादानि अवीतिवत्तो॥
परमन्ति दिट्ठीसु परिब्बसानोति। सन्तेके समणब्राह्मणा दिट्ठिगतिका। ते द्वासट्ठिया दिट्ठिगतानं अञ्ञतरञ्ञतरं दिट्ठिगतं ‘‘इदं परमं अग्गं सेट्ठं विसिट्ठं पामोक्खं उत्तमं पवर’’न्ति गहेत्वा उग्गहेत्वा गण्हित्वा परामसित्वा अभिनिविसित्वा सकाय सकाय दिट्ठिया वसन्ति पवसन्ति आवसन्ति परिवसन्ति। यथा आगारिका वा घरेसु वसन्ति, सापत्तिका वा आपत्तीसु वसन्ति, सकिलेसा वा किलेसेसु वसन्ति; एवमेव सन्तेके समणब्राह्मणा दिट्ठिगतिका। ते द्वासट्ठिया दिट्ठिगतानं अञ्ञतरञ्ञतरं दिट्ठिगतं ‘‘इदं परमं अग्गं सेट्ठं विसिट्ठं पामोक्खं उत्तमं पवर’’न्ति गहेत्वा उग्गहेत्वा गण्हित्वा परामसित्वा अभिनिविसित्वा सकाय सकाय दिट्ठिया वसन्ति पवसन्ति
यदुत्तरिं कुरुते जन्तु लोकेति। यदन्ति यं। उत्तरिं कुरुतेति उत्तरिं करोति, अग्गं सेट्ठं विसिट्ठं पामोक्खं जन्तूति सत्तो नरो…पे॰… मनुजो। लोकेति अपायलोके…पे॰… आयतनलोकेति – यदुत्तरिं कुरुते जन्तु लोके।
हीनाति अञ्ञे ततो सब्बमाहाति अत्तनो सत्थारं धम्मक्खानं गणं दिट्ठिं पटिपदं मग्गं ठपेत्वा
तस्मा विवादानि अवीतिवत्तोति। तस्माति तंकारणा तंहेतु तप्पच्चया तंनिदाना। विवादानीति दिट्ठिकलहानि दिट्ठिभण्डनानि दिट्ठिविग्गहानि दिट्ठिविवादानि दिट्ठिमेधगानि च। अवीतिवत्तोति अनतिक्कन्तो असमतिक्कन्तो अवीतिवत्तोति – तस्मा
तेनाह भगवा –
‘‘परमन्ति दिट्ठीसु परिब्बसानो, यदुत्तरिं कुरुते जन्तु लोके।
हीनाति अञ्ञे ततो सब्बमाह, तस्मा विवादानि अवीतिवत्तो’’ति॥
३२.
यदत्तनी पस्सति आनिसंसं, दिट्ठे सुते सीलवते मुते वा।
तदेव सो तत्थ समुग्गहाय, निहीनतो पस्सति सब्बमञ्ञं॥
यदत्तनी पस्सति आनिसंसं, दिट्ठे सुते सीलवते मुते वाति। यदत्तनीति यं अत्तनि। अत्ता वुच्चति दिट्ठिगतं। अत्तनो दिट्ठिया द्वे आनिसंसे पस्सति – दिट्ठधम्मिकञ्च आनिसंसं, सम्परायिकञ्च आनिसंसं। कतमो दिट्ठिया दिट्ठधम्मिको आनिसंसो? यंदिट्ठिको सत्था होति, तंदिट्ठिका सावका होन्ति। तंदिट्ठिकं सत्थारं सावका सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति, लभति च ततोनिदानं चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं। अयं दिट्ठिया दिट्ठधम्मिको आनिसंसो। कतमो दिट्ठिया सम्परायिको आनिसंसो? अयं दिट्ठि अलं नागत्ताय वा सुपण्णत्ताय वा यक्खत्ताय वा असुरत्ताय वा गन्धब्बत्ताय
तदेव सो तत्थ समुग्गहायाति। तदेवाति तं दिट्ठिगतं। तत्थाति समुग्गहायाति इदं परमं अग्गं सेट्ठं विसिट्ठं पामोक्खं उत्तमं पवरन्ति गहेत्वा उग्गहेत्वा गण्हित्वा परामसित्वा अभिनिविसित्वाति – तदेव सो तत्थ समुग्गहाय।
निहीनतो पस्सति सब्बमञ्ञन्ति। अञ्ञं सत्थारं धम्मक्खानं गणं दिट्ठिं पटिपदं मग्गं हीनतो निहीनतो ओमकतो लामकतो छतुक्कतो परित्ततो दिस्सति पस्सति दक्खति ओलोकेति निज्झायति उपपरिक्खतीति – निहीनतो पस्सति सब्बमञ्ञं।
तेनाह भगवा –
‘‘यदत्तनी पस्सति आनिसंसं, दिट्ठे सुते सीलवते मुते वा।
तदेव सो तत्थ समुग्गहाय, निहीनतो पस्सति सब्बमञ्ञ’’न्ति॥
३३.
तं वापि गन्थं कुसला वदन्ति, यं निस्सितो पस्सति हीनमञ्ञं।
तस्मा हि दिट्ठं व सुतं मुतं वा, सीलब्बतं भिक्खु न निस्सयेय्य॥
तं वापि गन्थं कुसला वदन्तीति। कुसलाति ये ते खन्धकुसला धातुकुसला आयतनकुसला पटिच्चसमुप्पादकुसला सतिपट्ठानकुसला सम्मप्पधानकुसला इद्धिपादकुसला इन्द्रियकुसला बलकुसला बोज्झङ्गकुसला मग्गकुसला फलकुसला निब्बानकुसला, ते कुसला
यं निस्सितो पस्सति हीनमञ्ञन्ति। यं निस्सितोति यं सत्थारं धम्मक्खानं गणं दिट्ठिं पटिपदं मग्गं निस्सितो सन्निस्सितो अल्लीनो उपगतो अज्झोसितो अधिमुत्तो। पस्सति हीनमञ्ञन्ति अञ्ञं सत्थारं धम्मक्खानं गणं दिट्ठिं पटिपदं मग्गं हीनतो निहीनतो ओमकतो लामकतो छतुक्कतो परित्ततो दिस्सति पस्सति दक्खति ओलोकेति निज्झायति उपनिज्झायति उपपरिक्खतीति – यं निस्सितो पस्सति हीनमञ्ञं।
तस्मा हि दिट्ठं व सुतं मुतं वा, सीलब्बतं भिक्खु न निस्सयेय्याति। तस्माति तस्मा तंकारणा तंहेतु तप्पच्चया तंनिदाना दिट्ठं वा दिट्ठसुद्धिं वा सुतं वा सुतसुद्धिं वा मुतं वा मुतसुद्धिं वा सीलं वा
तेनाह भगवा –
‘‘तं वापि गन्थं कुसला वदन्ति, यं निस्सितो पस्सति हीनमञ्ञं।
तस्मा हि दिट्ठं व सुतं मुतं वा, सीलब्बतं भिक्खु न निस्सयेय्या’’ति॥
३४.
दिट्ठिम्पि लोकस्मिं न कप्पयेय्य, ञाणेन वा सीलवतेन वापि।
समोति अत्तानमनूपनेय्य, हीनो न मञ्ञेथ विसेसि वापि॥
दिट्ठिम्पि लोकस्मिं न कप्पयेय्य, ञाणेन वा सीलवतेन वापीति। अट्ठसमापत्तिञाणेन वा पञ्चाभिञ्ञाञाणेन वा मिच्छाञाणेन वा, सीलेन वा वतेन वा सीलब्बतेन वा लोकस्मिन्ति अपायलोके…पे॰… आयतनलोकेति – दिट्ठिम्पि लोकस्मिं न कप्पयेय्य ञाणेन वा सीलवतेन वापि।
समोति अत्तानमनूपनेय्याति। सदिसोहमस्मीति अत्तानं न उपनेय्य जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा वण्णपोक्खरताय वा धनेन वा अज्झेनेन वा कम्मायतनेन वा
हीनो न मञ्ञेथ विसेसि वापीति। हीनोहमस्मीति अत्तानं न उपनेय्य जातिया वा गोत्तेन वा…पे॰… अञ्ञतरञ्ञतरेन वा वत्थुना। सेय्योहमस्मीति अत्तानं न उपनेय्य जातिया वा गोत्तेन वा…पे॰… अञ्ञतरञ्ञतरेन वा वत्थुनाति – हीनो न मञ्ञेथ
तेनाह भगवा –
‘‘दिट्ठिम्पि
समोति अत्तानमनूपनेय्य, हीनो न मञ्ञेथ विसेसि वापी’’ति॥
३५.
अत्तं पहाय अनुपादियानो, ञाणेनपि सो निस्सयं नो करोति।
स वे वियत्तेसु न वग्गसारी, दिट्ठिम्पि सो न पच्चेति किञ्चि॥
अत्तं पहाय अनुपादियानोति। अत्तं पहायाति अत्तदिट्ठिं पहाय। अत्तं पहायाति गाहं अत्तं पहायाति तण्हावसेन दिट्ठिवसेन गहितं परामट्ठं अभिनिविट्ठं अज्झोसितं अधिमुत्तं पहाय पजहित्वा विनोदेत्वा ब्यन्तिं करित्वा अनभावं गमेत्वाति – अत्तं अनुपादियानोति चतूहि उपादानेहि अनुपादियमानो अगण्हमानो अपरामासमानो अनभिनिविसमानोति – अत्तं पहाय अनुपादियानो।
ञाणेनपि सो निस्सयं नो करोतीति अट्ठसमापत्तिञाणेन वा पञ्चाभिञ्ञाञाणेन वा मिच्छाञाणेन वा तण्हानिस्सयं वा दिट्ठिनिस्सयं वा न करोति न जनेति न सञ्जनेति न निब्बत्तेति न अभिनिब्बत्तेतीति – ञाणेनपि सो निस्सयं नो करोति।
स वे वियत्तेसु न वग्गसारीति स वे वियत्तेसु भिन्नेसु द्वेज्झापन्नेसु द्वेळ्हकजातेसु नानादिट्ठिकेसु नानाखन्तिकेसु नानारुचिकेसु नानालद्धिकेसु नानादिट्ठिनिस्सयं निस्सितेसु छन्दागतिं गच्छन्तेसु दोसागतिं गच्छन्तेसु मोहागतिं गच्छन्तेसु भयागतिं गच्छन्तेसु न छन्दागतिं गच्छति न दोसागतिं गच्छति न मोहागतिं गच्छति न भयागतिं गच्छति न रागवसेन गच्छति न दोसवसेन गच्छति न मोहवसेन गच्छति न मानवसेन गच्छति न दिट्ठिवसेन
दिट्ठिम्पि सो न पच्चेति किञ्चीति। तस्स द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि पहीनानि समुच्छिन्नानि वूपसन्तानि पटिपस्सद्धानि अभब्बुप्पत्तिकानि ञाणग्गिना दड्ढानि। सो किञ्चि दिट्ठिगतं न पच्चेति न पच्चागच्छतीति – दिट्ठिम्पि सो न पच्चेति किञ्चि।
तेनाह भगवा –
‘‘अत्तं पहाय अनुपादियानो, ञाणेनपि सो निस्सयं नो करोति।
स वे वियत्तेसु न वग्गसारी, दिट्ठिम्पि सो न पच्चेति किञ्ची’’ति॥
३६.
यस्सूभयन्ते पणिधीध नत्थि, भवाभवाय इध वा हुरं वा।
निवेसना तस्स न सन्ति केचि, धम्मेसु निच्छेय्य समुग्गहीतं॥
यस्सूभयन्ते पणिधीध नत्थि, भवाभवाय इध वा हुरं वाति यस्साति अरहतो खीणासवस्स। अन्तोति पणिधि वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं।
भवाभवायाति भवाभवाय कम्मभवाय पुनब्भवाय कामभवाय, कम्मभवाय कामभवाय पुनब्भवाय रूपभवाय, कम्मभवाय रूपभवाय पुनब्भवाय अरूपभवाय, कम्मभवाय अरूपभवाय पुनब्भवाय पुनप्पुनभवाय पुनप्पुनगतिया पुनप्पुनउपपत्तिया पुनप्पुनपटिसन्धिया पुनप्पुनअत्तभावाभिनिब्बत्तिया। इधाति सकत्तभावो, हुराति परत्तभावो; इधाति सकरूपवेदनासञ्ञासङ्खारविञ्ञाणं, हुराति पररूपवेदनासञ्ञासङ्खारविञ्ञाणं; इधाति छ अज्झत्तिकानि आयतनानि, हुराति छ बाहिरानि आयतनानि; इधाति मनुस्सलोको, हुराति देवलोको इधाति कामधातु, हुराति रूपधातु अरूपधातु; इधाति कामधातु हुराति अरूपधातु। यस्सूभयन्ते पणिधीध नत्थि भवाभवाय इध वा हुरं वाति। यस्स उभो अन्ते
निवेसना तस्स न सन्ति केचीति। निवेसनाति द्वे निवेसना – तण्हानिवेसना च दिट्ठिनिवेसना च…पे॰… अयं तण्हानिवेसना…पे॰… अयं दिट्ठिनिवेसना। तस्साति अरहतो खीणासवस्स। निवेसना तस्स न सन्ति केचीति निवेसना तस्स न सन्ति केचि नत्थि न सन्ति न संविज्जन्ति नुपलब्भन्ति, पहीना समुच्छिन्ना वूपसन्ता पटिपस्सद्धा अभब्बुप्पत्तिका ञाणग्गिना दड्ढाति – निवेसना तस्स न सन्ति केचि।
धम्मेसु निच्छेय्य समुग्गहीतन्ति। धम्मेसूति द्वासट्ठिया दिट्ठिगतेसु। निच्छेय्याति निच्छिनित्वा विनिच्छिनित्वा विचिनित्वा पविचिनित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा। समुग्गहीतन्ति ओधिग्गाहो बिलग्गाहो वरग्गाहो कोट्ठासग्गाहो उच्चयग्गाहो समुच्चयग्गाहो, ‘‘इदं सच्चं तच्छं तथं भूतं याथावं अविपरीत’’न्ति गहितं परामट्ठं अभिनिविट्ठं अज्झोसितं अधिमुत्तं नत्थि न सन्ति न संविज्जन्ति नुपलब्भन्ति, पहीनं समुच्छिन्नं वूपसन्तं पटिपस्सद्धं अभब्बुप्पत्तिकं ञाणग्गिना दड्ढन्ति – धम्मेसु निच्छेय्य समुग्गहीतं।
तेनाह भगवा –
‘‘यस्सूभयन्ते
निवेसना तस्स न सन्ति केचि, धम्मेसु निच्छेय्य समुग्गहीत’’न्ति॥
३७.
तस्सीध दिट्ठे व सुते मुते वा, पकप्पिता नत्थि अणूपि सञ्ञा।
तं ब्राह्मणं दिट्ठिमनादियानं, केनीध लोकस्मिं विकप्पयेय्य॥
तस्सीध दिट्ठे व सुते मुते वा, पकप्पिता नत्थि अणूपि सञ्ञाति। तस्साति अरहतो खीणासवस्स। तस्स दिट्ठे वा
तं ब्राह्मणं दिट्ठिमनादियानन्ति। ब्राह्मणोति सत्तन्नं धम्मानं बाहितत्ता ब्राह्मणो – सक्कायदिट्ठि बाहिता होति…पे॰… असितो तादि पवुच्चते स ब्रह्मा। तं ब्राह्मणं दिट्ठिमनादियानन्ति। तं ब्राह्मणं
केनीध लोकस्मिं विकप्पयेय्याति। कप्पाति द्वे कप्पा – तण्हाकप्पो च दिट्ठिकप्पो च…पे॰… अयं तण्हाकप्पो…पे॰… अयं दिट्ठिकप्पो। तस्स तण्हाकप्पो पहीनो, दिट्ठिकप्पो पटिनिस्सट्ठो। तण्हाकप्पस्स पहीनत्ता, दिट्ठिकप्पस्स पटिनिस्सट्ठत्ता केन रागेन कप्पेय्य केन दोसेन कप्पेय्य केन मोहेन कप्पेय्य केन मानेन कप्पेय्य काय दिट्ठिया कप्पेय्य केन उद्धच्चेन कप्पेय्य काय विचिकिच्छाय कप्पेय्य केहि अनुसयेहि कप्पेय्य – रत्तोति वा दुट्ठोति वा मूळ्होति वा विनिबद्धोति वा परामट्ठोति वा विक्खेपगतोति वा अनिट्ठङ्गतोति वा थामगतोति वा। ते अभिसङ्खारा पहीना। अभिसङ्खारानं पहीनत्ता गतियो केन कप्पेय्य – नेरयिकोति वा तिरच्छानयोनिकोति वा पेत्तिविसयिकोति लोकस्मिन्ति अपायलोके…पे॰… आयतनलोकेति – केनीध लोकस्मिं विकप्पयेय्य।
तेनाह भगवा –
‘‘तस्सीध
तं ब्राह्मणं दिट्ठिमनादियानं, केनीध लोकस्मिं विकप्पयेय्या’’ति॥
३८.
न कप्पयन्ति न पुरेक्खरोन्ति, धम्मापि तेसं न पटिच्छितासे।
न ब्राह्मणो सीलवतेन नेय्यो, पारङ्गतो न पच्चेति तादी॥
न कप्पयन्ति न पुरेक्खरोन्तीति। कप्पाति द्वे कप्पा – तण्हाकप्पो च दिट्ठिकप्पो च। कतमो तण्हाकप्पो? यावता तण्हासङ्खातेन सीमकतं मरियादिकतं ओधिकतं परियन्तकतं परिग्गहितं
न पुरेक्खरोन्तीति। पुरेक्खाराति द्वे पुरेक्खारा – तण्हापुरेक्खारो च दिट्ठिपुरेक्खारो च…पे॰… अयं तण्हापुरेक्खारो…पे॰… अयं दिट्ठिपुरेक्खारो। तेसं तण्हापुरेक्खारो पहीनो, दिट्ठिपुरेक्खारो पटिनिस्सट्ठो। तण्हापुरेक्खारस्स पहीनत्ता, दिट्ठिपुरेक्खारस्स पटिनिस्सट्ठत्ता न तण्हं वा न दिट्ठिं वा पुरतो कत्वा चरन्ति न तण्हाधजा न तण्हाकेतू न तण्हाधिपतेय्या न दिट्ठिधजा न दिट्ठिकेतू न दिट्ठाधिपतेय्या। न तण्हाय वा न दिट्ठिया वा परिवारेत्वा चरन्तीति – न कप्पयन्ति न पुरेक्खरोन्ति।
धम्मापि तेसं न पटिच्छितासेति। धम्मा वुच्चन्ति द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि। तेसन्ति तेसं अरहन्तानं खीणासवानं। न पटिच्छितासेति
न ब्राह्मणो सीलवतेन नेय्योति। नाति पटिक्खेपो। ब्राह्मणोति सत्तन्नं धम्मानं बाहितत्ता ब्राह्मणो – सक्कायदिट्ठि बाहिता होति…पे॰… न ब्राह्मणो सीलवतेन नेय्योति। ब्राह्मणो सीलेन वा वतेन वा सीलब्बतेन वा न यायति न निय्यति न वुय्हति न संहरीयतीति – न ब्राह्मणो सीलवतेन नेय्यो।
पारङ्गतो न पच्चेति तादीति। पारं वुच्चति अमतं निब्बानं। यो सो सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं। सो पारङ्गतो पारप्पत्तो अन्तगतो अन्तप्पत्तो कोटिगतो कोटिप्पत्तो [वित्थारो] जातिमरणसंसारो, नत्थि तस्स पुनब्भवोति – पारङ्गतो। न पच्चेतीति सोतापत्तिमग्गेन ये किलेसा पहीना, ते किलेसे न पुनेति न पच्चेति न पच्चागच्छति। सकदागामिमग्गेन ये किलेसा पहीना, ते किलेसे न पुनेति न पच्चेति न पच्चागच्छति। अनागामिमग्गेन ये किलेसा पहीना, ते किलेसे न पुनेति न पच्चेति न पच्चागच्छति। अरहत्तमग्गेन ये किलेसा पहीना, ते किलेसे न पुनेति न पच्चेति न पच्चागच्छतीति तादीति अरहा पञ्चहाकारेहि तादी – इट्ठानिट्ठे तादी, चत्तावीति तादी, तिण्णावीति तादी, मुत्तावीति तादी, तंनिद्देसा तादी।
कथं अरहा इट्ठानिट्ठे तादी? अरहा लाभेपि तादी, अलाभेपि तादी, यसेपि तादी, अयसेपि तादी, पसंसायपि तादी, निन्दायपि तादी, सुखेपि तादी, दुक्खेपि तादी। एकच्चे बाहं
कथं अरहा चत्तावीति तादी? अरहतो रागो चत्तो वन्तो
कथं अरहा तिण्णावीति तादी? अरहा कामोघं तिण्णो भवोघं तिण्णो दिट्ठोघं तिण्णो अविज्जोघं तिण्णो सब्बं संसारपथं तिण्णो उत्तिण्णो नित्तिण्णो अतिक्कन्तो समतिक्कन्तो
कथं अरहा मुत्तावीति तादी? अरहतो रागा चित्तं मुत्तं विमुत्तं सुविमुत्तं, दोसा चित्तं मुत्तं विमुत्तं सुविमुत्तं, मोहा चित्तं मुत्तं विमुत्तं सुविमुत्तं, कोधा…पे॰… उपनाहा… मक्खा… पळासा… इस्साय… मच्छरिया… मायाय… साठेय्या… थम्भा… सारम्भा… माना… अतिमाना… मदा… पमादा… सब्बकिलेसेहि… सब्बदुच्चरितेहि… सब्बदरथेहि… सब्बपरिळाहेहि… सब्बसन्तापेहि… सब्बाकुसलाभिसङ्खारेहि चित्तं मुत्तं विमुत्तं सुविमुत्तं। एवं अरहा मुत्तावीति तादी।
कथं अरहा तंनिद्देसा तादी? अरहा सीले सति सीलवाति तंनिद्देसा तादी; सद्धाय सति सद्धोति तंनिद्देसा तादी; वीरिये सति वीरियवाति तंनिद्देसा तादी; सतिया सति सतिमाति तंनिद्देसा तादी; समाधिम्हि सति समाहितोति तंनिद्देसा तादी; पञ्ञाय सति पञ्ञवाति तंनिद्देसा तादी; विज्जाय सति तेविज्जोति तंनिद्देसा तादी; अभिञ्ञाय सति छळभिञ्ञोति तंनिद्देसा तादी। एवं अरहा तंनिद्देसा
तेनाह भगवा –
‘‘न
न
परमट्ठकसुत्तनिद्देसो पञ्चमो।