॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
खुद्दकनिकाये
पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा
(पठमो भागो)
गन्थारम्भकथा
यो
युत्तेहि सब्बेहि गुणेहि युत्तो।
दोसेहि सब्बेहि सवासनेहि,
मुत्तो विमुत्तिं परमञ्च दाता॥
निच्चं दयाचन्दनसीतचित्तो,
पञ्ञारविज्जोतितसब्बनेय्यो।
सब्बेसु भूतेसु तमग्गभूतं,
भूतत्थनाथं सिरसा नमित्वा॥
यो
अहू दयाञाणगुणेहि सत्थुलीलानुकारी जनताहितेसु॥
तं सारिपुत्तं मुनिराजपुत्तं, थेरं थिरानेकगुणाभिरामं।
पञ्ञापभावुग्गतचारुकित्तिं, सुसन्तवुत्तिञ्च अथो नमित्वा॥
सद्धम्मचक्कानुपवत्तकेन
सुत्तेसु वुत्तेसु तथागतेन, भूतत्थवेदित्तमुपागतेन॥
यो
पाठो विसिट्ठो पटिसम्भिदानं, मग्गोति तन्नामविसेसितो च॥
विचित्तनानत्तनयोपगूळ्हो, गम्भीरपञ्ञेहि सदावगाळ्हो।
अत्तत्थलोकत्थपरायणेहि, संसेवनीयो सुजनेहि निच्चं॥
ञाणप्पभेदावहनस्स तस्स, योगीहिनेकेहि निसेवितस्स।
अत्थं अपुब्बं अनुवण्णयन्तो, सुत्तञ्च युत्तिञ्च अनुक्कमन्तो॥
अवोक्कमन्तो समया सका च, अनामसन्तो समयं परञ्च।
पुब्बोपदेसट्ठकथानयञ्च, यथानुरूपं उपसंहरन्तो॥
वक्खामहं अट्ठकथं जनस्स, हिताय सद्धम्मचिरट्ठितत्थं।
सक्कच्च सद्धम्मपकासिनिं तं, सुणाथ धारेथ च साधु सन्तोति॥
तत्थ पटिसम्भिदानं मग्गोति तन्नामविसेसितो चाति वुत्तत्ता पटिसम्भिदामग्गस्स पटिसम्भिदामग्गता ताव वत्तब्बा। चतस्सो हि पटिसम्भिदा – अत्थपटिसम्भिदा, धम्मपटिसम्भिदा, निरुत्तिपटिसम्भिदा, पटिभानपटिसम्भिदाति। तासं पटिसम्भिदानं मग्गो अधिगमूपायोति पटिसम्भिदामग्गो, पटिसम्भिदापटिलाभहेतूति वुत्तं होति। कथमयं तासं मग्गो होतीति चे? पभेदतो देसिताय देसनाय पटिसम्भिदाञाणावहत्ता। नानाभेदभिन्नानञ्हि
तत्थ चतस्सोति गणनपरिच्छेदो। पटिसम्भिदाति पभेदा। ‘‘अत्थे ञाणं अत्थपटिसम्भिदा, धम्मे ञाणं धम्मपटिसम्भिदा, तत्र धम्मनिरुत्ताभिलापे ञाणं निरुत्तिपटिसम्भिदा, ञाणेसु ञाणं पटिभानपटिसम्भिदा’’ति (विभ॰ ७१८) वुत्तत्ता न अञ्ञस्स कस्सचि पभेदा, ञाणस्सेव पभेदा। तस्मा ‘‘चतस्सो पटिसम्भिदा’’ति चत्तारो ञाणप्पभेदाति अत्थो। अत्थप्पभेदस्स सल्लक्खणविभावनववत्थानकरणसमत्थं अत्थे पभेदगतं ञाणं अत्थपटिसम्भिदा। धम्मप्पभेदस्स सल्लक्खणविभावनववत्थानकरणसमत्थं धम्मे पभेदगतं ञाणं धम्मपटिसम्भिदा। निरुत्तिप्पभेदस्स सल्लक्खणविभावनववत्थानकरणसमत्थं निरुत्ताभिलापे पभेदगतं ञाणं निरुत्तिपटिसम्भिदा। पटिभानप्पभेदस्स सल्लक्खणविभावनववत्थानकरणसमत्थं पटिभाने पभेदगतं ञाणं पटिभानपटिसम्भिदा।
तत्थ अत्थोति सङ्खेपतो हेतुफलं। तञ्हि यस्मा हेतुअनुसारेन अरीयति अधिगमीयति पापुणीयति, तस्मा अत्थोति वुच्चति। पभेदतो पन यंकिञ्चि पच्चयसमुप्पन्नं, निब्बानं, भासितत्थो, विपाको, किरियाति इमे पञ्च धम्मा अत्थोति वेदितब्बा। तं अत्थं पच्चवेक्खन्तस्स तस्मिं अत्थे पभेदगतं ञाणं अत्थपटिसम्भिदा।
धम्मोति सङ्खेपतो पच्चयो। सो हि यस्मा तं तं विदहति पवत्तेति चेव पापेति च, तस्मा धम्मोति वुच्चति। पभेदतो पन यो कोचि फलनिब्बत्तको हेतु, अरियमग्गो, भासितं, कुसलं, अकुसलन्ति इमे पञ्च धम्मा धम्मोति
‘‘दुक्खे ञाणं अत्थपटिसम्भिदा, दुक्खसमुदये ञाणं धम्मपटिसम्भिदा, दुक्खनिरोधे ञाणं अत्थपटिसम्भिदा, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं
‘‘ये
‘‘जरामरणे ञाणं अत्थपटिसम्भिदा, जरामरणसमुदये ञाणं धम्मपटिसम्भिदा, जरामरणनिरोधे ञाणं अत्थपटिसम्भिदा, जरामरणनिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं धम्मपटिसम्भिदा।
‘‘जातिया ञाणं…पे॰… भवे ञाणं…पे॰… उपादाने ञाणं…पे॰… तण्हाय ञाणं…पे॰… वेदनाय ञाणं…पे॰… फस्से ञाणं….पे॰… सळायतने ञाणं….पे॰… नामरूपे ञाणं…पे॰… विञ्ञाणे ञाणं…पे॰… सङ्खारेसु ञाणं अत्थपटिसम्भिदा, सङ्खारसमुदये ञाणं धम्मपटिसम्भिदा, सङ्खारनिरोधे ञाणं अत्थपटिसम्भिदा, सङ्खारनिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं धम्मपटिसम्भिदा।
‘‘इध भिक्खु धम्मं जानाति – सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथं उदानं इतिवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल्लं। अयं वुच्चति धम्मपटिसम्भिदा। सो तस्स तस्सेव भासितस्स अत्थं जानाति ‘अयं इमस्स भासितस्स अत्थो, अयं इमस्स भासितस्स अत्थो’ति। अयं वुच्चति अत्थपटिसम्भिदा।
‘‘कतमे धम्मा कुसला? यस्मिं समये कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्नं होति सोमनस्ससहगतं ञाणसम्पयुत्तं रूपारम्मणं वा…पे॰… धम्मारम्मणं वा यं यं वा पनारब्भ तस्मिं समये फस्सो होति…पे॰… अविक्खेपो होति। इमे धम्मा कुसला। इमेसु
तत्र धम्मनिरुत्ताभिलापे ञाणन्ति तस्मिं अत्थे च धम्मे च या सभावनिरुत्ति अब्यभिचारिवोहारो, तस्स अभिलापे भासने उदीरणे
योपि अगामके महाअरञ्ञे निब्बत्तो, तत्थ अञ्ञो कथेन्तो नाम नत्थि, सोपि अत्तनो धम्मताय वचनं समुट्ठापेन्तो मागधिकभासमेव भासिस्सति। निरये तिरच्छानयोनियं पेत्तिविसये मनुस्सलोके देवलोकेति सब्बत्थ मागधिकभासाव उस्सन्ना। तत्थ सेसा ओट्टकिरातअन्धकयोनकदमिळभासादिका भासा परिवत्तन्ति। अयमेवेका यथाभुच्चब्रह्मवोहारअरियवोहारसङ्खाता मागधिकभासा न परिवत्तति। सम्मासम्बुद्धोपि तेपिटकं बुद्धवचनं तन्तिं आरोपेन्तो मागधिकभासाय एव आरोपेसि। कस्मा? एवञ्हि अत्थं आहरितुं सुखं होति। मागधिकभासाय हि तन्तिं आरुळ्हस्स बुद्धवचनस्स पटिसम्भिदाप्पत्तानं सोतपथागमनमेव पपञ्चो
ञाणेसु ञाणन्ति सब्बत्थकञाणमारम्मणं कत्वा पच्चवेक्खन्तस्स तस्मिं ञाणे पभेदगतं ञाणं, यथावुत्तेसु वा तेसु तीसु ञाणेसु गोचरकिच्चादिवसेन वित्थारगतं ञाणं पटिभानपटिसम्भिदा।
इमा पन चतस्सो पटिसम्भिदा द्वीसु ठानेसु पभेदं गच्छन्ति, पञ्चहि कारणेहि विसदा
कतमेहि पञ्चहि कारणेहि विसदा होन्ति? अधिगमेन, परियत्तिया, सवनेन, परिपुच्छाय, पुब्बयोगेन। तत्थ अधिगमो नाम अरहत्तप्पत्ति। अरहत्तञ्हि पत्तस्स पटिसम्भिदा विसदा होन्ति। परियत्ति नाम बुद्धवचनं। तञ्हि उग्गण्हन्तस्स पटिसम्भिदा विसदा होन्ति। सवनं नाम सद्धम्मस्सवनं। सक्कच्चं अट्ठिं कत्वा धम्मं सुणन्तस्स हि पटिसम्भिदा विसदा होन्ति। परिपुच्छा नाम पाळिअट्ठकथादीसु गण्ठिपदअत्थपदविनिच्छयकथा। उग्गहितपाळिआदीसु हि अत्थं परिपुच्छन्तस्स पटिसम्भिदा विसदा होन्ति। पुब्बयोगो नाम पुब्बबुद्धानं सासने योगावचरता गतपच्चागतिकभावेन याव अनुलोमगोत्रभुसमीपं पत्तविपस्सनानुयोगो। पुब्बयोगावचरस्स हि पटिसम्भिदा विसदा होन्ति। इमेहि पञ्चहि कारणेहि विसदा होन्तीति।
एतेसु पन कारणेसु परियत्ति सवनं परिपुच्छाति इमानि तीणि पभेदस्सेव बलवकारणानि। पुब्बयोगो अधिगमस्स बलवपच्चयो, पभेदस्स
‘‘पुब्बयोगो बाहुसच्चं, देसभासा च आगमो।
परिपुच्छा अधिगमो, गरुसन्निस्सयो तथा।
मित्तसम्पत्ति चेवाति, पटिसम्भिदपच्चया’’ति॥
तत्थ पुब्बयोगो वुत्तनयोव। बाहुसच्चं नाम तेसु तेसु सत्थेसु च सिप्पायतनेसु च कुसलता। देसभासा नाम आगमो नाम अन्तमसो ओपम्मवग्गमत्तस्सपि बुद्धवचनस्स परियापुणनं। परिपुच्छा नाम एकगाथायपि अधिगमो नाम सोतापन्नता वा सकदागामिता वा अनागामिता वा अरहत्तं वा। गरुसन्निस्सयो नाम सुतपटिभानबहुलानं गरूनं सन्तिके वासो। मित्तसम्पत्ति नाम तथारूपानंयेव मित्तानं पटिलाभोति।
तत्थ बुद्धा च पच्चेकबुद्धा च पुब्बयोगञ्चेव अधिगमञ्च निस्साय पटिसम्भिदा पापुणन्ति, सावका सब्बानिपि एतानि कारणानि। पटिसम्भिदाप्पत्तिया च पाटियेक्को कम्मट्ठानभावनानुयोगो नाम नत्थि, सेक्खानं पन सेक्खफलविमोक्खन्तिका, असेक्खानं असेक्खफलविमोक्खन्तिका च पटिसम्भिदाप्पत्ति होति। तथागतानञ्हि दस बलानि विय अरियानं अरियफलेहेव पटिसम्भिदा इज्झन्तीति। इमासं चतस्सन्नं पटिसम्भिदानं मग्गोति पटिसम्भिदामग्गो, पटिसम्भिदामग्गो एव पकरणं पटिसम्भिदामग्गप्पकरणं, पकारेन करीयन्ते वुच्चन्ते एत्थ नानाभेदभिन्ना गम्भीरा अत्था इति पकरणं।
तदेतं पटिसम्भिदामग्गप्पकरणं अत्थसम्पन्नं ब्यञ्जनसम्पन्नं गम्भीरं गम्भीरत्थं लोकुत्तरप्पकासनं सुञ्ञतापटिसञ्ञुत्तं पटिपत्तिफलविसेससाधनं पटिपत्तिपटिपक्खपटिसेधनं
तदेतं विनयपिटकं सुत्तन्तपिटकं अभिधम्मपिटकन्ति तीसु पिटकेसु सुत्तन्तपिटकपरियापन्नं। दीघनिकायो मज्झिमनिकायो संयुत्तनिकायो अङ्गुत्तरनिकायो खुद्दकनिकायोति पञ्चसु महानिकायेसु खुद्दकमहानिकायपरियापन्नं। सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथा उदानं इतिवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल्लन्ति नवसु सत्थु सासनङ्गेसु यथासम्भवं गेय्यवेय्याकरणङ्गद्वयसङ्गहितं।
‘‘द्वासीति
चतुरासीति सहस्सानि, ये मे धम्मा पवत्तिनो’’ति॥ (थेरगा॰ १०२७) –
धम्मभण्डागारिकत्थेरेन पन पञ्चसु ठानेसु एतदग्गं आरोपितेन पटिञ्ञातानं चतुरासीतिया धम्मक्खन्धसहस्सानं भिक्खुतो गहितेसु द्वीसु धम्मक्खन्धसहस्सेसु अनेकसतधम्मक्खन्धसङ्गहितं। तस्स तयो वग्गा – महावग्गो, मज्झिमवग्गो, चूळवग्गोति। एकेकस्मिं वग्गस्मिं दसदसकं कत्वा ञाणकथादिका मातिकाकथापरियोसाना समतिंस कथा। एवमनेकधा ववत्थापितस्स इमस्स पटिसम्भिदामग्गप्पकरणस्स अनुपुब्बं अपुब्बपदत्थवण्णनं
तत्थ समतिंसाय कथासु ञाणकथा कस्मा आदितो कथिताति चे? ञाणस्स पटिपत्तिमलविसोधकत्तेन पटिपत्तिया आदिभूतत्ता। वुत्तञ्हि भगवता –
‘‘तस्मातिह त्वं भिक्खु, आदिमेव विसोधेहि कुसलानं धम्मानं। को चादि कुसलानं धम्मानं, सीलञ्च सुविसुद्धं दिट्ठि च उजुका’’ति (सं॰ नि॰ ५.३६९)?
उजुका दिट्ठीति हि सम्मादिट्ठिसङ्खातं ञाणं वुत्तं। तस्मापि ञाणकथा आदितो कथिता।
अपरम्पि वुत्तं –
‘‘तत्र, भिक्खवे, सम्मादिट्ठि पुब्बङ्गमा होति। कथञ्च, भिक्खवे, सम्मादिट्ठि पुब्बङ्गमा होति? सम्मादिट्ठिं ‘सम्मादिट्ठी’ति पजानाति, मिच्छादिट्ठिं ‘मिच्छादिट्ठी’ति पजानाति। सास्स होति सम्मादिट्ठि। सम्मासङ्कप्पं ‘सम्मासङ्कप्पो’ति
पुब्बङ्गमभूताय हि सम्मादिट्ठिया सिद्धाय मिच्छादिट्ठीनम्पि मिच्छादिट्ठिभावं जानिस्सतीति सम्मादिट्ठिसङ्खातं ञाणं ताव सोधेतुं ञाणकथा आदितो कथिता।
‘‘अपिचुदायि
पुब्बन्तापरन्तदिट्ठियो ठपेत्वा ञाणस्सेव वुत्तत्ता ञाणकथा आदितो कथिता।
‘‘अलं, सुभद्द, तिट्ठतेतं ‘सब्बे ते सकाय पटिञ्ञाय अब्भञ्ञिंसु, सब्बेव न अब्भञ्ञिंसु, उदाहु एकच्चे अब्भञ्ञिंसु, एकच्चे न अब्भञ्ञिंसू’ति। धम्मं ते, सुभद्द, देसेस्सामि, तं सुणाहि साधुकं मनसिकरोहि, भासिस्सामी’’ति (दी॰ नि॰ २.२१३) च –
पुथुसमणब्राह्मणपरप्पवादानं वादे ठपेत्वा अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स देसितत्ता, अट्ठङ्गिके च मग्गे सम्मादिट्ठिसङ्खातस्स ञाणस्स पधानत्ता ञाणकथा आदितो कथिता।
‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, सोतापत्तियङ्गानि सप्पुरिससंसेवो, सद्धम्मस्सवनं, योनिसो मनसिकारो, धम्मानुधम्मपटिपत्ती’’ति (सं॰ नि॰ ५.१०४६; दी॰ नि॰ ३.३११) च –
‘‘सद्धाजातो उपसङ्कमति, उपसङ्कमन्तो पयिरुपासति, पयिरुपासन्तो सोतं ओदहति, ओहितसोतो धम्मं सुणाति, सुत्वा धम्मं धारेति, धातानं धम्मानं पञ्ञाय अत्थं उपपरिक्खति, अत्थं उपपरिक्खतो धम्मा निज्झानं खमन्ति, धम्मनिज्झानक्खन्तिया छन्दो जायति, छन्दजातो उस्सहति, उस्सहित्वा तुलेति, तुलयित्वा
‘‘इध तथागतो लोके उप्पज्जति…पे॰… सो धम्मं देसेति आदिकल्याण’’न्ति आदीनि (दी॰ नि॰ १.१९०) च –
अनेकानि सुत्तन्तपदानि अनुलोमेन्तेन सुतमये ञाणं आदिं कत्वा यथाक्कमेन ञाणकथा आदितो कथिता।
सा
गन्थारम्भकथा निट्ठिता।