६. ओपम्मकथापञ्हो
मातिका
भन्ते
इध, महाराज, अरहत्तं सच्छिकातुकामेन भिक्खुना –
गद्रभस्स
कुक्कुटस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानि।
कलन्दकस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं।
दीपिनिया एकं अङ्गं गहेतब्बं।
दीपिकस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
कुम्मस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानि।
वंसस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं।
चापस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं।
वायसस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
मक्कटस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
गद्रभवग्गो पठमो।
लाबुलताय एकं अङ्गं गहेतब्बं।
पदुमस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानि।
बीजस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
सालकल्याणिकाय
नावाय तीणि अङ्गानि गहेतब्बानि।
नावालग्गनकस्स
कूपस्स
नियामकस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानि।
कम्मकारस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं।
समुद्दस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानि।
समुद्दवग्गो दुतियो।
पथविया पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानि।
आपस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानि।
तेजस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानि।
वायुस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानि।
पब्बतस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानि।
आकासस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानि।
चन्दस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानि।
सूरियस्स सत्त अङ्गानि गहेतब्बानि।
सक्कस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानि।
चक्कवत्तिस्स चत्तारि अङ्गानि गहेतब्बानि।
पथवीवग्गो ततियो।
उपचिकाय एकं अङ्गं गहेतब्बं।
बिळारस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
उन्दूरस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं।
विच्छिकस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं।
नकुलस्स एकं अङ्गं
जरसिङ्गालस्स
मिगस्स
गोरूपस्स चत्तारि अङ्गानि गहेतब्बानि।
वराहस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
हत्थिस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानि।
उपचिकावग्गो चतुत्थो।
सीहस्स सत्त अङ्गानि गहेतब्बानि।
चक्कवाकस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानि।
पेणाहिकाय द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
घरकपोतस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं।
उलूकस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
सतपत्तस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं।
वग्गुलिस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
जलूकाय एकं अङ्गं गहेतब्बं।
सप्पस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानि।
अजगरस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं।
सीहवग्गो पञ्चमो।
पन्थमक्कटकस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं।
थनसितदारकस्स
चित्तकधरकुम्मस्स
पवनस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानि।
रुक्खस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानि।
मेघस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानि।
मणिरतनस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानि।
मागविकस्स
बाळिसिकस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
तच्छकस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
मक्कटवग्गो छट्ठो।
कुम्भस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं।
काळायसस्स
छत्तस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानि।
खेत्तस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानि।
अगदस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
भोजनस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानि।
इस्सासस्स चत्तारि अङ्गानि गहेतब्बानि।
कुम्भवग्गो सत्तमो।
रञ्ञो चत्तारि अङ्गानि गहेतब्बानि।
दोवारिकस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
निसदाय एकं अङ्गं गहेतब्बं।
पदीपस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
मयूरस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
तुरङ्गस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
सोण्डिकस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
इन्दखीलस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
तुलाय एकं अङ्गं गहेतब्बं।
खग्गस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
मच्छस्स
इणग्गाहकस्स
ब्याधितस्स
मतस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
नदिया द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
उसभस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं।
मग्गस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
सुङ्कसायिकस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं।
चोरस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानि।
सकुणग्घिया एकं अङ्गं गहेतब्बं।
सुनखस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं।
तिकिच्छकस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानि।
गब्भिनिया द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
चमरिया एकं अङ्गं गहेतब्बं।
किकिया द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
कपोतिकाय तीणि अङ्गानि गहेतब्बानि।
एकनयनस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
कस्सकस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानि।
जम्बुकसिङ्गालिया एकं अङ्गं गहेतब्बं।
चङ्गवारकस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
दब्बिया एकं अङ्गं गहेतब्बं।
इणसाधकस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानि।
अनुविचिनकस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं।
सारथिस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानि।
भोजकस्स
तुन्नवायस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं।
नाविकस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं।
भमरस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानीति।
मातिका निट्ठिता।
१. गद्रभवग्गो
१. गद्रभङ्गपञ्हो
१. ‘‘भन्ते
‘‘‘पल्लङ्केन निसिन्नस्स, जण्णुकेनाभिवस्सति।
अलं फासुविहाराय, पहितत्तस्स भिक्खुनो’’’ति॥
गद्रभङ्गपञ्हो पठमो।
२. कुक्कुटङ्गपञ्हो
२. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘कुक्कुटस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, कुक्कुटो
‘‘पुन
‘‘पुन चपरं, महाराज, कुक्कुटो पथविं खणित्वा खणित्वा अज्झोहारं अज्झोहरति। एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा अज्झोहारं अज्झोहरितब्बं ‘नेव दवाय न मदाय
‘‘‘कन्तारे पुत्तमंसंव, अक्खस्सब्भञ्जनं यथा।
एवं आहरि आहारं, यापनत्थममुच्छितो’ति॥
‘‘पुन चपरं, महाराज, कुक्कुटो सचक्खुकोपि रत्तिं अन्धो होति। एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन अनन्धेनेव अन्धेन विय भवितब्बं, अरञ्ञेपि गोचरगामे पिण्डाय चरन्तेनपि रजनीयेसु रूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बधम्मेसु अन्धेन बधिरेन मूगेन विय भवितब्बं, न निमित्तं गहेतब्बं, नानुब्यञ्जनं गहेतब्बं। इदं, महाराज, कुक्कुटस्स चतुत्थं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, थेरेन महाकच्चायनेन –
‘चक्खुमास्स यथा अन्धो, सोतवा बधिरो यथा।
पञ्ञवास्स
अत्तअत्थे
‘‘पुन
‘‘‘यथा सुदन्तो मातङ्गो, सकं सोण्डं न मद्दति।
भक्खाभक्खं विजानाति, अत्तनो वुत्तिकप्पनं॥
‘‘‘तथेव बुद्धपुत्तेन, अप्पमत्तेन वा पन।
जिनवचनं न मद्दितब्बं, मनसिकारवरुत्तम’’’न्ति॥
कुक्कुटङ्गपञ्हो दुतियो।
३. कलन्दकङ्गपञ्हो
३. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘कलन्दकस्स एकं अङ्गं गहेतब्ब’न्ति यं वदेसि, कतमं तं एकं अङ्गं गहेतब्ब’’न्ति? ‘‘यथा, महाराज, कलन्दको पटिसत्तुम्हि ओपतन्ते नङ्गुट्ठं पप्फोटेत्वा महन्तं कत्वा तेनेव नङ्गुट्ठलगुळेन पटिसत्तुं पटिबाहति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन किलेससत्तुम्हि ओपतन्ते सतिपट्ठानलगुळं पप्फोटेत्वा महन्तं कत्वा तेनेव सतिपट्ठानलगुळेन सब्बकिलेसा पटिबाहितब्बा। इदं, महाराज, कलन्दकस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, थेरेन चूळपन्थकेन –
‘यदा किलेसा ओपतन्ति, सामञ्ञगुणधंसना।
सतिपट्ठानलगुळेन, हन्तब्बा ते पुनप्पुन’’’न्ति॥
कलन्दकङ्गपञ्हो ततियो।
४. दीपिनियङ्गपञ्हो
४. ‘‘भन्ते
‘‘‘उसभोरिव छेत्व बन्धनानि, नागो पूतिलतंव दालयित्वा।
नाहं पुनुपेस्सं गब्भसेय्यं, अथ चे पत्थयसी पवस्स देवा’’’ति॥
दीपिनियङ्गपञ्हो चतुत्थो।
५. दीपिकङ्गपञ्हो
५. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘दीपिकस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि द्वे अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, दीपिको अरञ्ञे तिणगहनं वा वनगहनं वा पब्बतगहनं वा निस्साय निलीयित्वा मिगे गण्हाति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन विवेकं सेवितब्बं अरञ्ञं रुक्खमूलं पब्बतं कन्दरं गिरिगुहं सुसानं वनपत्थं अब्भोकासं पलालपुञ्जं अप्पसद्दं अप्पनिग्घोसं विजनवातं मनुस्सराहसेय्यकं पटिसल्लानसारुप्पं; विवेकं सेवमानो हि, महाराज, योगी योगावचरो नचिरस्सेव छळभिञ्ञासु च वसिभावं पापुणाति। इदं, महाराज, दीपिकस्स पठमं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, थेरेहि धम्मसङ्गाहकेहि –
‘‘‘यथापि
तथेवायं बुद्धपुत्तो, युत्तयोगो विपस्सको।
अरञ्ञं पविसित्वान, गण्हाति फलमुत्तम’न्ति॥
‘‘पुन चपरं, महाराज, दीपिको यं किञ्चि पसुं वधित्वा वामेन पस्सेन पतितं न भक्खेति। एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन वेळुदानेन वा पत्तदानेन वा पुप्फदानेन वा फलदानेन वा सिनानदानेन वा मत्तिकादानेन वा चुण्णदानेन वा दन्तकट्ठदानेन
‘‘‘वचीविञ्ञत्तिविप्फारा, उप्पन्नं मधुपायसं।
सचे भुत्तो भवेय्याहं, साजीवो गरहितो मम॥
‘‘‘यदिपि मे अन्तगुणं, निक्खमित्वा बही चरे।
नेव भिन्देय्यमाजीवं, चजमानोपि जीवित’’’न्ति॥
दीपिकङ्गपञ्हो पञ्चमो।
६. कुम्मङ्गपञ्हो
६. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘कुम्मस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, कुम्मो उदकचरो उदकेयेव वासं कप्पेति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सब्बपाणभूतपुग्गलानं हितानुकम्पिना मेत्तासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन सब्बावन्तं लोकं फरित्वा विहरितब्बं। इदं, महाराज, कुम्मस्स पठमं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन
‘‘पुन चपरं
‘‘पुन चपरं, महाराज, कुम्मो पथविं खणित्वा विवित्ते वासं कप्पेति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन लाभसक्कारसिलोकं पजहित्वा सुञ्ञं विवित्तं काननं वनपत्थं पब्बतं कन्दरं गिरिगुहं अप्पसद्दं अप्पनिग्घोसं पविवित्तमोगाहित्वा विवित्ते येव वासं उपगन्तब्बं। इदं, महाराज, कुम्मस्स चतुत्थं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, थेरेन उपसेनेन वङ्गन्तपुत्तेन –
‘‘‘विवित्तं अप्पनिग्घोसं, वाळमिगनिसेवितं।
सेवे सेनासनं भिक्खु, पटिसल्लानकारणा’ति॥
‘‘पुन चपरं, महाराज, कुम्मो चारिकं चरमानो यदि कञ्चि पस्सति वा, सद्दं सुणाति वा, सोण्डिपञ्चमानि अङ्गानि सके कपाले निदहित्वा अप्पोस्सुक्को तुण्हीभूतो तिट्ठति कायमनुरक्खन्तो, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सब्बत्थ रूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बधम्मेसु आपतन्तेसु छसु द्वारेसु संवरकवाटं अनुग्घाटेत्वा मानसं समोदहित्वा संवरं कत्वा सतेन सम्पजानेन विहातब्बं समणधम्मं अनुरक्खमानेन। इदं, महाराज, कुम्मस्स पञ्चमं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, भगवता देवातिदेवेन संयुत्तनिकायवरे कुम्मूपमसुत्तन्ते –
‘‘‘कुम्मोव
अनिस्सितो
कुम्मङ्गपञ्हो छट्ठो।
७. वंसङ्गपञ्हो
७. ‘‘भन्ते
‘‘‘नवङ्गं बुद्धवचनं, अनुलोमेत्वान सब्बदा।
कप्पिये अनवज्जस्मिं, ठत्वापायं समुत्तरि’’’न्ति॥
वंसङ्गपञ्हो सत्तमो।
८. चापङ्गपञ्हो
८. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘चापस्स एकं अङ्गं गहेतब्ब’न्ति यं वदेसि, कतमं तं एकं अङ्गं गहेतब्ब’’न्ति? ‘‘यथा, महाराज, चापो सुतच्छितो नमितो
‘‘‘चापोवूनुदरो
पटिलोमं न वत्तेय्य, स राजवसतिं वसे’’’ति॥
चापङ्गपञ्हो अट्ठमो।
९. वायसङ्गपञ्हो
९. ‘‘भन्ते
‘‘पुन चपरं, महाराज, वायसो यं किञ्चि भोजनं दिस्वा ञातीहि संविभजित्वा भुञ्जति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन ये ते लाभा धम्मिका धम्मलद्धा अन्तमसो पत्तपरियापन्नमत्तम्पि, तथारूपेहि लाभेहि पटिविभत्तभोगिना भवितब्बं सीलवन्तेहि सब्रह्मचारीहि। इदं, महाराज, वायसस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, थेरेन सारिपुत्तेन धम्मसेनापतिना –
‘‘‘सचे मे उपनामेन्ति, यथालद्धं तपस्सिनो।
सब्बे संविभजित्वान, ततो भुञ्जामि भोजन’’’न्ति॥
वायसङ्गपञ्हो नवमो।
१०. मक्कटङ्गपञ्हो
१०. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘मक्कटस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि द्वे अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, मक्कटो वासमुपगच्छन्तो तथारूपे ओकासे महतिमहारुक्खे पविवित्ते सब्बट्ठकसाखे
‘‘पुन
‘‘‘चङ्कमन्तोपि तिट्ठन्तो, निसज्जासयनेन वा।
पवने सोभते भिक्खु, पवनन्तंव वण्णित’’’न्ति॥
मक्कटङ्गपञ्हो दसमो।
गद्रभवग्गो पठमो।
तस्सुद्दानं –
गद्रभो चेव
कुम्मो वंसो च चापो च, वायसो अथ मक्कटोति॥
२. समुद्दवग्गो
१. लाबुलतङ्गपञ्हो
१. ‘‘भन्ते
‘‘‘यथा लाबुलता नाम, तिणे कट्ठे लताय वा।
आलम्बित्वा सोण्डिकाहि, ततो वड्ढति उप्परि॥
‘‘‘तथेव बुद्धपुत्तेन, अरहत्तफलकामिना।
आरम्मणं आलम्बित्वा, वड्ढितब्बं असेक्खफले’’’ति॥
लाबुलतङ्गपञ्हो पठमो।
२. पदुमङ्गपञ्हो
२. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘पदुमस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि तीणि अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति
‘‘पुन चपरं, महाराज, पदुमं उदका अच्चुग्गम्म ठाति। एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सब्बलोकं अभिभवित्वा अच्चुग्गम्म लोकुत्तरधम्मे ठातब्बं। इदं, महाराज, पदुमस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन
पदुमङ्गपञ्हो दुतियो।
३. बीजङ्गपञ्हो
३. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘बीजस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि द्वे अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, बीजं अप्पकम्पि समानं भद्दके खेत्ते वुत्तं देवे सम्मा धारं पवेच्छन्ते सुबहूनि फलानि अनुदस्सति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन यथा पटिपादितं सीलं केवलं सामञ्ञफलमनुदस्सति। एवं सम्मा पटिपज्जितब्बं। इदं, महाराज, बीजस्स पठमं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, बीजं सुपरिसोधिते खेत्ते रोपितं खिप्पमेव संविरूहति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन मानसं सुपरिग्गहितं सुञ्ञागारे परिसोधितं सतिपट्ठानखेत्तवरे खित्तं खिप्पमेव विरूहति। इदं, महाराज, बीजस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं
‘‘‘यथापि
विपुलं तस्स फलं होति, अपि तोसेति कस्सकं॥
‘‘‘तथेव योगिनो चित्तं, सुञ्ञागारे विसोधितं।
सतिपट्ठानखेत्तम्हि, खिप्पमेव विरूहती’’’ति॥
बीजङ्गपञ्हो ततियो।
४. सालकल्याणिकङ्गपञ्हो
४. ‘‘भन्ते
‘‘‘सालकल्याणिका नाम, पादपो धरणीरुहो।
अन्तोपथवियं येव, सतहत्थोपि वड्ढति॥
‘‘‘यथा कालम्हि सम्पत्ते, परिपाकेन सो दुमो।
उग्गञ्छित्वान एकाहं, सतहत्थोपि वड्ढति॥
‘‘‘एवमेवाहं महावीर, सालकल्याणिका विय।
अब्भन्तरे सुञ्ञागारे, धम्मतो अभिवड्ढयि’’’न्ति॥
सालकल्याणिकङ्गपञ्हो चतुत्थो।
५. नावङ्गपञ्हो
५. ‘‘भन्ते
‘‘पुन चपरं, महाराज, नावा बहुविधऊमित्थनितवेगविसटमावट्टवेगं
‘‘पुन
‘‘‘वितक्केन्ता च खो तुम्हे, भिक्खवे, ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति वितक्केय्याथ, ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति वितक्केय्याथ, ‘‘अयं दुक्खनिरोधो’’ति वितक्केय्याथ, ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति वितक्केय्याथा’’’ति।
नावङ्गपञ्हो पञ्चमो।
६. नावालग्गनकङ्गपञ्हो
६. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘नावालग्गनकस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि
‘‘पुन चपरं, महाराज, नावालग्गनकं न प्लवति
‘‘‘यथा
तथेव लाभसक्कारे, मा प्लवथ विसीदथा’’’ति॥
नावालग्गनकङ्गपञ्हो छट्ठो।
७. कूपङ्गपञ्हो
७. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘कूपस्स एकं अङ्गं गहेतब्ब’न्ति यं वदेसि, कतमं तं एकं अङ्गं गहेतब्ब’’न्ति? ‘‘यथा, महाराज, कूपो रज्जुञ्च वरत्तञ्च लङ्कारञ्च धारेति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सतिसम्पजञ्ञसमन्नागतेन भवितब्बं, अभिक्कन्ते पटिक्कन्ते आलोकिते विलोकिते समिञ्जिते पसारिते सङ्घाटिपत्तचीवरधारणे असिते पीते खायिते सायिते उच्चारपस्सावकम्मे गते ठिते निसिन्ने सुत्ते जागरिते भासिते तुण्हीभावे सम्पजानकारिना भवितब्बं। इदं, महाराज, कूपस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, भगवता देवातिदेवेन ‘सतो, भिक्खवे, भिक्खु विहरेय्य सम्पजानो, अयं वो अम्हाकं अनुसासनी’’’ति।
कूपङ्गपञ्हो सत्तमो।
८. नियामकङ्गपञ्हो
८. ‘‘भन्ते
‘‘‘अप्पमादरता
दुग्गा उद्धरथत्तानं, पङ्के सन्नोव
‘‘पुन
‘‘पुन चपरं, महाराज, नियामको यन्ते मुद्दिकं देति ‘मा कोचि यन्तं आमसित्था’ति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन चित्ते संवरमुद्दिका दातब्बा ‘मा किञ्चि पापकं अकुसलवितक्कं वितक्केसी’ति, इदं, महाराज, नियामकस्स ततियं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, भगवता देवातिदेवेन संयुत्तनिकायवरे ‘मा, भिक्खवे, पापके अकुसले वितक्के वितक्केय्याथ, सेय्यथीदं, कामवितक्कं ब्यापादवितक्कं विहिंसावितक्क’’’न्ति।
नियामकङ्गपञ्हो अट्ठमो।
९. कम्मकारङ्गपञ्हो
९. ‘‘भन्ते
‘‘‘कायं
काये सभावं दिस्वान, दुक्खस्सन्तं करिस्सथा’ति॥
कम्मकारङ्गपञ्हो नवमो।
१०. समुद्दङ्गपञ्हो
१०. ‘‘भन्ते
‘‘पुन चपरं, महाराज, महासमुद्दो मुत्तामणिवेळुरियसङ्खसिलापवाळफलिकमणिविविधरतननिचयं धारेन्तो पिदहति, न बहि विकिरति। एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन मग्गफलझानविमोक्खसमाधिसमापत्तिविपस्सनाभिञ्ञाविविधगुणरतनानि अधिगन्त्वा
‘‘पुन चपरं, महाराज, महासमुद्दो महन्तेहि महाभूतेहि सद्धिं संवसति। एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन अप्पिच्छं सन्तुट्ठं धुतवादं सल्लेखवुत्तिं आचारसम्पन्नं लज्जिं पेसलं गरुं भावनीयं वत्तारं वचनक्खमं चोदकं पापगरहिं ओवादकं अनुसासकं विञ्ञापकं सन्दस्सकं समादपकं समुत्तेजकं सम्पहंसकं कल्याणमित्तं सब्रह्मचारिं निस्साय वसितब्बं। इदं, महाराज, महासमुद्दस्स ततियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, महासमुद्दो नवसलिलसम्पुण्णाहि गङ्गायमुनाअचिरवतीसरभूमहीआदीहि नदीसतसहस्सेहि अन्तलिक्खे सलिलधाराहि च पूरितोपि सकं वेलं नातिवत्तति। एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन लाभसक्कारसिलोकवन्दनमाननपूजनकारणा जीवितहेतुपि सञ्चिच्च सिक्खापदवीतिक्कमो न करणीयो। इदं, महाराज, महासमुद्दस्स
‘सेय्यथापि, महाराज
‘‘पुन
‘‘‘अग्गि यथा तिणकट्ठं दहन्तो, न तप्पति सागरो वा नदीहि।
एवम्पि चे
समुद्दङ्गपञ्हो दसमो।समुद्दवग्गो दुतियो।
तस्सुद्दानं
लाबुलता च पदुमं, बीजं सालकल्याणिका।
नावा च नावालग्गनं, कूपो नियामको तथा।
कम्मकारो समुद्दो च, वग्गो तेन पवुच्चतीति॥
३. पथवीवग्गो
१. पथवीअङ्गपञ्हो
१. ‘‘भन्ते
‘‘पुन चपरं, महाराज, पथवी मण्डनविभूसनापगता सकगन्धपरिभाविता, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन विभूसनापगतेन सकसीलगन्धपरिभावितेन भवितब्बं। इदं, महाराज, पथविया दुतियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, पथवी निरन्तरा अखण्डच्छिद्दा असुसिरा बहला घना वित्थिण्णा, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन निरन्तरमखण्डच्छिद्दमसुसिरबहलघनवित्थिण्णसीलेन भवितब्बं। इदं, महाराज, पथविया ततियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, पथवी गामनिगमनगरजनपदरुक्खपब्बतनदीतळाकपोक्खरणीमिगपक्खिमनुजनरनारिगणं धारेन्तीपि अकिलासु होति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन ओवदन्तेनपि अनुसासन्तेनपि विञ्ञापेन्तेनपि सन्दस्सेन्तेनपि समादपेन्तेनपि समुत्तेजेन्तेनपि सम्पहंसेन्तेनपि धम्मदेसनासु अकिलासुना भवितब्बं। इदं, महाराज, पथविया चतुत्थं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन
‘‘‘एकञ्चे
एकञ्चेबाहं गन्धेन, आलिम्पेय्य पमोदिता
‘‘‘अमुस्मिं पटिघो नत्थि, रागो अस्मिं न विज्जति।
पथवीसमचित्ता ते, तादिसा समणा ममा’’’ति॥
पथवीअङ्गपञ्हो पठमो।
२. आपङ्गपञ्हो
२. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘आपस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, आपो सुसण्ठितमकम्पितमलुळितसभावपरिसुद्धो, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन कुहनलपननेमित्तकनिप्पेसिकतं अपनेत्वा सुसण्ठितमकम्पितमलुळितसभावपरिसुद्धाचारेन भवितब्बं। इदं, महाराज, आपस्स पठमं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, आपो सीतलसभावसण्ठितो, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सब्बसत्तेसु खन्तिमेत्तानुद्दयसम्पन्नेन हितेसिना अनुकम्पकेन भवितब्बं। इदं, महाराज, आपस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, आपो असुचिं सुचिं करोति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन गामे वा अरञ्ञे वा उपज्झाये उपज्झायमत्तेसु आचरिये आचरियमत्तेसु सब्बत्थ अनधिकरणेन भवितब्बं अनवसेसकारिना। इदं, महाराज, आपस्स ततियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन
‘‘पुन
‘‘‘वरञ्चे मे अदो सक्क, सब्बभूतानमिस्सर।
न मनो वा सरीरं वा, मं-कते सक्क कस्सचि।
कदाचि उपहञ्ञेथ, एतं सक्क वरं वरे’’’ति॥
आपङ्गपञ्हो दुतियो।
३. तेजङ्गपञ्हो
३. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘तेजस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, तेजो तिणकट्ठसाखापलासं डहति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन ये ते अब्भन्तरा वा बाहिरा वा किलेसा इट्ठानिट्ठारम्मणानुभवना, सब्बे ते ञाणग्गिना डहितब्बा। इदं, महाराज, तेजस्स पठमं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, तेजो निद्दयो अकारुणिको, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सब्बकिलेसेसु कारुञ्ञानुद्दया न कातब्बा। इदं, महाराज, तेजस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, तेजो सीतं पटिहनति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन
‘‘पुन चपरं, महाराज, तेजो अनुनयप्पटिघविप्पमुत्तो उण्हमभिजनेति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन अनुनयप्पटिघविप्पमुत्तेन तेजोसमेन चेतसा विहरितब्बं। इदं, महाराज, तेजस्स चतुत्थं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन
‘तेजोसमं
तेजङ्गपञ्हो ततियो।
४. वायुङ्गपञ्हो
४. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘वायुस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, वायु सुपुप्फितवनसण्डन्तरं अभिवायति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन विमुत्तिवरकुसुमपुप्फितारम्मणवनन्तरे रमितब्बं। इदं, महाराज, वायुस्स पठमं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, वायु धरणीरुहपादपगणे मथयति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन वनन्तरगतेन सङ्खारे विचिनन्तेन किलेसा मथयितब्बा। इदं, महाराज, वायुस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, वायु आकासे चरति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन
‘‘पुन चपरं, महाराज, वायु गन्धं अनुभवति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन अत्तनो सीलवरसुरभिगन्धो
‘‘पुन चपरं, महाराज, वायु निरालयो अनिकेतवासी, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन निरालयमनिकेतमसन्थवेन सब्बत्थ
‘‘‘सन्थवातो भयं जातं, निकेता जायते रजो।
अनिकेतमसन्थवं, एतं वे मुनिदस्सन’’’न्ति॥
वायुङ्गपञ्हो चतुत्थो।
५. पब्बतङ्गपञ्हो
५. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘पब्बतस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति
‘‘‘सेलो
एवं निन्दापसंसासु, न समिञ्जन्ति पण्डिता’ति॥
‘‘पुन चपरं, महाराज, पब्बतो थद्धो न केनचि संसट्ठो, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन थद्धेन असंसट्ठेन भवितब्बं, न केनचि संसग्गो करणीयो। इदं, महाराज, पब्बतस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, भगवता देवातिदेवेन –
‘‘‘असंसट्ठं गहट्ठेहि, अनागारेहि चूभयं।
अनोकसारिमप्पिच्छं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’न्ति॥
‘‘पुन चपरं, महाराज, पब्बते बीजं न विरूहति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सकमानसे किलेसा न विरूहापेतब्बा। इदं, महाराज, पब्बतस्स ततियं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, थेरेन सुभूतिना –
‘‘‘रागूपसंहितं
सयंव पच्चवेक्खामि
‘‘‘रज्जसे
मुय्हसे
‘‘‘विसुद्धानं
मा खो विसुद्धं दूसेसि, निक्खमस्सु वना तुव’न्ति॥
‘‘पुन चपरं, महाराज, पब्बतो अच्चुग्गतो, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन ञाणच्चुग्गतेन भवितब्बं। इदं, महाराज, पब्बतस्स चतुत्थं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, भगवता देवातिदेवेन –
‘‘‘पमादं अप्पमादेन, यदा नुदति पण्डितो।
पञ्ञापासादमारुय्ह, असोको सोकिनिं पजं।
पब्बतट्ठोव भूमट्ठे
‘‘पुन
‘‘‘लाभेन उन्नतो लोको, अलाभेन च ओनतो।
लाभालाभेन एकत्था
पब्बतङ्गपञ्हो पञ्चमो।
६. आकासङ्गपञ्हो
६. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘आकासस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, आकासो सब्बसो अगय्हो, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन
‘‘पुन चपरं, महाराज, आकासो इसितापसभूतदिजगणानुसञ्चरितो, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन ‘अनिच्चं दुक्खं अनत्ता’ति सङ्खारेसु मानसं सञ्चारयितब्बं। इदं, महाराज, आकासस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, आकासो सन्तासनीयो, एवमेव खो, महाराज
‘‘पुन चपरं, महाराज, आकासो अनन्तो अप्पमाणो अपरिमेय्यो, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन अनन्तसीलेन अपरिमितञाणेन भवितब्बं। इदं, महाराज, आकासस्स चतुत्थं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, आकासो अलग्गो असत्तो अप्पतिट्ठितो अपलिबुद्धो, एवमेव खो
आकासङ्गपञ्हो छट्ठो।
७. चन्दङ्गपञ्हो
७. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘चन्दस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, चन्दो सुक्कपक्खे
‘‘पुन चपरं, महाराज, चन्दो उळाराधिपति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन उळारेन छन्दाधिपतिना भवितब्बं। इदं, महाराज, चन्दस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, चन्दो निसाय चरति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन पविवित्तेन भवितब्बं। इदं, महाराज, चन्दस्स ततियं
‘‘पुन चपरं, महाराज, चन्दो विमानकेतु, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सीलकेतुना भवितब्बं। इदं, महाराज, चन्दस्स चतुत्थं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, चन्दो आयाचितपत्थितो उदेति, एवमेव खो, महाराज, योगिना
चन्दङ्गपञ्हो सत्तमो।
८. सूरियङ्गपञ्हो
८. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘सूरियस्स
‘‘पुन
‘‘पुन चपरं, महाराज, सूरियो अभिक्खणं चरति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन अभिक्खणं योनिसो मनसिकारो कातब्बो। इदं, महाराज, सूरियस्स ततियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, सूरियो रंसिमाली, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन आरम्मणमालिना भवितब्बं। इदं, महाराज, सूरियस्स चतुत्थं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, सूरियो महाजनकायं सन्तापेन्तो चरति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन आचारसीलगुणवत्तप्पटिपत्तिया
‘‘पुन
‘‘पुन चपरं, महाराज, सूरियो कल्याणपापके दस्सेति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन इन्द्रियबलबोज्झङ्गसतिपट्ठानसम्मप्पधानइद्धिपादलोकियलोकुत्तरधम्मा दस्सेतब्बा। इदं, महाराज, सूरियस्स सत्तमं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, थेरेन वङ्गीसेन –
‘‘‘यथापि सूरियो उदयन्तो, रूपं दस्सेति पाणिनं।
सुचिञ्च असुचिञ्चापि, कल्याणञ्चापि पापकं॥
‘‘‘तथा
पथं दस्सेति विविधं, आदिच्चोवुदयं यथा’’’ति॥
सूरियङ्गपञ्हो अट्ठमो।
९. सक्कङ्गपञ्हो
९. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘सक्कस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि तीणि अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, सक्को एकन्तसुखसमप्पितो, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन एकन्तपविवेकसुखाभिरतेन भवितब्बं। इदं, महाराज, सक्कस्स पठमं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, सक्को देवे दिस्वा पग्गण्हाति, हासमभिजनेति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन कुसलेसु धम्मेसु अलीनमतन्दितं सन्तं मानसं पग्गहेतब्बं, हासमभिजनेतब्बं, उट्ठहितब्बं घटितब्बं वायमितब्बं
‘‘पुन
‘‘‘सासने ते महावीर, यतो पब्बजितो अहं।
नाभिजानामि उप्पन्नं, मानसं कामसंहित’’’न्ति॥
सक्कङ्गपञ्हो नवमो।
१०. चक्कवत्तिङ्गपञ्हो
१०. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘चक्कवत्तिस्स चत्तारि अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि चत्तारि अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज
‘‘पुन चपरं, महाराज, चक्कवत्तिस्स विजिते चोरा न उट्ठहन्ति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन कामरागब्यापादविहिंसावितक्का न उप्पादेतब्बा। इदं, महाराज, चक्कवत्तिस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, भगवता देवातिदेवेन –
‘‘‘वितक्कूपसमे च यो रतो, असुभं भावयते
एस खो ब्यन्तिकाहिति, एस छेच्छति मारबन्धन’न्ति॥
‘‘पुन चपरं, महाराज, चक्कवत्ती दिवसे दिवसे समुद्दपरियन्तं महापथविं अनुयायति कल्याणपापकानि विचिनमानो, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन कायकम्मं वचीकम्मं मनोकम्मं दिवसे दिवसे पच्चवेक्खितब्बं ‘किं नु खो मे इमेहि तीहि ठानेहि
‘कथम्भूतस्स मे रत्तिन्दिवा वीतिवत्तन्तीति
‘‘पुन चपरं, महाराज, चक्कवत्तिस्स अब्भन्तरबाहिरारक्खा सुसंविहिता होति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन अब्भन्तरानं बाहिरानं किलेसानं आरक्खाय सतिदोवारिको ठपेतब्बो। इदं
‘सतिदोवारिको, भिक्खवे, अरियसावको अकुसलं पजहति कुसलं भावेति, सावज्जं पजहति, अनवज्जं भावेति, सुद्धमत्तानं परिहरती’’’ति।
चक्कवत्तिङ्गपञ्हो दसमो।
पथवीवग्गो ततियो।
तस्सुद्दानं –
पथवी आपो च तेजो च, वायो च पब्बतेन च।
आकासो चन्दसूरियो च, सक्को च चक्कवत्तिनाति॥
४. उपचिकावग्गो
१. उपचिकङ्गपञ्हो
१. ‘‘भन्ते
‘‘‘सीलसंवरछदनं, योगी कत्वान मानसं।
अनुपलित्तो लोकेन, भया च परिमुच्चती’’’ति॥
उपचिकङ्गपञ्हो पठमो।
२. बिळारङ्गपञ्हो
२. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘बिळारस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि द्वे अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, बिळारो गुहागतोपि सुसिरगतोपि हम्मियन्तरगतोपि उन्दूरं येव परियेसति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन गामगतेनापि अरञ्ञगतेनापि रुक्खमूलगतेनापि सुञ्ञागारगतेनापि सततं समितं अप्पमत्तेन कायगतासतिभोजनं येव परियेसितब्बं। इदं, महाराज, बिळारस्स पठमं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन
‘‘‘न इतो दूरे भवितब्बं, भवग्गं किं करिस्सति।
पच्चुप्पन्नम्हि वोहारे, सके कायम्हि विन्दथा’’’ति॥
बिळारङ्गपञ्हो दुतियो।
३. उन्दूरङ्गपञ्हो
३. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘उन्दूरस्स
‘‘‘धम्मासीसं
अनोलीनो विहरति, उपसन्तो सदा सतो’’’ति॥
उन्दूरङ्गपञ्हो ततियो।
४. विच्छिकङ्गपञ्हो
४. ‘‘भन्ते
‘‘‘ञाणखग्गं गहेत्वान, विहरन्तो विपस्सको।
परिमुच्चति सब्बभया, दुप्पसहो च सो भवे’’’ति॥
विच्छिकङ्गपञ्हो चतुत्थो।
५. नकुलङ्गपञ्हो
५. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘नकुलस्स एकं अङ्गं गहेतब्ब’न्ति यं वदेसि, कतमं तं एकं अङ्गं गहेतब्ब’’न्ति? ‘‘यथा, महाराज, नकुलो उरगमुपगच्छन्तो भेसज्जेन कायं परिभावेत्वा उरगमुपगच्छति गहेतुं, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन कोधाघातबहुलं कलहविग्गहविवादविरोधाभिभूतं लोकमुपगच्छन्तेन मेत्ताभेसज्जेन मानसं अनुलिम्पितब्बं। इदं, महाराज, नकुलस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, थेरेन सारिपुत्तेन धम्मसेनापतिना –
‘‘‘तस्मा सकं परेसम्पि, कातब्बा मेत्तभावना।
मेत्तचित्तेन फरितब्बं, एतं बुद्धान सासन’’’न्ति॥
नकुलङ्गपञ्हो पञ्चमो।
६. जरसिङ्गालङ्गपञ्हो
६. ‘‘भन्ते
‘‘‘सेनासनम्हा ओरुय्ह, गामं पिण्डाय पाविसिं।
भुञ्जन्तं पुरिसं कुट्ठिं, सक्कच्च नं उपट्ठहिं॥
‘‘‘सो
आलोपं पक्खिपन्तस्स, अङ्गुलिपेत्थ छिज्जथ॥
‘‘‘कुट्टमूलञ्च निस्साय, आलोपं तं अभुञ्जिसं।
भुञ्जमाने वा भुत्ते वा, जेगुच्छं मे न विज्जती’ति॥
‘‘पुन चपरं, महाराज, जरसिङ्गालो भोजनं पटिलभित्वा न विचिनाति लूखं वा पणीतं वाति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन भोजनं पटिलभित्वा न विचिनितब्बं ‘लूखं वा पणीतं वा सम्पन्नं वा असम्पन्नं वा’ति, यथालद्धेन सन्तुस्सितब्बं। इदं, महाराज, जरसिङ्गालस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, थेरेन उपसेनेन वङ्गन्तपुत्तेन –
‘‘‘लूखेनपि च सन्तुस्से, नाञ्ञं पत्थे रसं बहुं।
रसेसु अनुगिद्धस्स, झाने न रमते
इतरीतरेन सन्तुट्ठो
जरसिङ्गालङ्गपञ्हो छट्ठो।
७. मिगङ्गपञ्हो
७. ‘‘भन्ते
‘‘भासितम्पेतं, महाराज, भगवता देवातिदेवेन लोमहंसनपरियाये –
‘सो खो अहं, सारिपुत्त, या ता रत्तियो सीता हेमन्तिका अन्तरट्ठका हिमपातसमया
‘‘पुन
‘‘पुन चपरं, महाराज, मिगो मनुस्से दिस्वा येन वा तेन वा पलायति ‘मा मं ते अद्दसंसू’ति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन भण्डनकलहविग्गहविवादसीले दुस्सीले कुसीते सङ्गणिकारामे दिस्वा येन वा तेन वा पलायितब्बं ‘मा मं ते अद्दसंसु, अहञ्च ते मा अद्दस’न्ति। इदं, महाराज, मिगस्स ततियं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, थेरेन सारिपुत्तेन धम्मसेनापतिना –
‘‘‘मा मे कदाचि पापिच्छो, कुसीतो हीनवीरियो।
अप्पस्सुतो अनाचारो, सम्मतो
मिगङ्गपञ्हो सत्तमो।
८. गोरूपङ्गपञ्हो
८. ‘‘भन्ते
‘‘पुन चपरं, महाराज, गोरूपो आदिन्नधुरो सुखदुक्खेन धुरं वहति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन आदिन्नब्रह्मचरियेन
‘‘पुन चपरं, महाराज, गोरूपो छन्देन घायमानो पानीयं पिवति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन आचरियुपज्झायानं अनुसिट्ठि
‘‘पुन चपरं, महाराज, गोरूपो येन केनचि वाहियमानो वहति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन थेरनवमज्झिमभिक्खूनम्पि गिहिउपासकस्सापि ओवादानुसासनी सिरसा सम्पटिच्छितब्बा। इदं, महाराज, गोरूपस्स चतुत्थं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, थेरेन सारिपुत्तेन धम्मसेनापतिना –
‘‘‘तदहु पब्बजितो सन्तो, जातिया सत्तवस्सिको।
सोपि मं अनुसासेय्य, सम्पटिच्छामि मत्थके
‘‘‘तिब्बं छन्दञ्च पेमञ्च, तस्मिं दिस्वा उपट्ठपे।
ठपेय्याचरियट्ठाने, सक्कच्च नं पुनप्पुन’’’न्ति॥
गोरूपङ्गपञ्हो अट्ठमो।
९. वराहङ्गपञ्हो
९. ‘‘भन्ते
‘‘पुन चपरं, महाराज, वराहो चिक्खल्लमुदकमुपगन्त्वा नासिकाय पथविं खणित्वा दोणिं कत्वा दोणिकाय सयति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन
‘‘‘काये
एकाकियो अदुतियो, सेति आरम्मणन्तरे’’’ति॥
वराहङ्गपञ्हो नवमो।
१०. हत्थिङ्गपञ्हो
१०. ‘‘भन्ते
‘‘पुन चपरं, महाराज, हत्थी सब्बकायेनेव अपलोकेति, उजुकं येव पेक्खति, न दिसाविदिसा विलोकेति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सब्बकायेन अपलोकिना
‘‘पुन चपरं, महाराज, हत्थी अनिबद्धसयनो गोचरायमनुगन्त्वा न तमेव देसं वासत्थमुपगच्छति, न धुवप्पतिट्ठालयो, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन अनिबद्धसयनेन भवितब्बं, निरालयेन पिण्डाय गन्तब्बं, यदि पस्सति विपस्सको मनुञ्ञं पतिरूपं रुचिरदेसे भवं मण्डपं वा रुक्खमूलं वा गुहं वा पब्भारं वा, तत्थेव वासमुपगन्तब्बं, धुवप्पतिट्ठालयो न कातब्बो। इदं, महाराज, हत्थिस्स ततियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, हत्थी उदकं ओगाहित्वा सुचिविमलसीतलसलिलपरिपुण्णं कुमुदुप्पलपदुमपुण्डरीकसञ्छन्नं महतिमहन्तं
‘‘पुन चपरं, महाराज, हत्थी सतो पादं उद्धरति, सतो पादं निक्खिपति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सतेन सम्पजानेन पादं उद्धरितब्बं, सतेन सम्पजानेन पादं निक्खिपितब्बं, अभिक्कमपटिक्कमे समिञ्जनपसारणे सब्बत्थ सतेन सम्पजानेन भवितब्बं। इदं, महाराज, हत्थिस्स
‘‘‘कायेन संवरो साधु, साधु वाचाय संवरो।
मनसा संवरो साधु, साधु सब्बत्थ संवरो।
सब्बत्थ संवुतो लज्जी, रक्खितोति पवुच्चती’’’ति॥
हत्थिङ्गपञ्हो दसमो।उपचिकावग्गो चतुत्थो।
तस्सुद्दानं
उपचिका बिळारो च, उन्दूरो विच्छिकेन च।
नकुलो सिङ्गालो मिगो,
गोरूपो वराहो हत्थिना दसाति॥
५. सीहवग्गो
१. सीहङ्गपञ्हो
१. ‘‘भन्ते
‘‘पुन चपरं, महाराज, सीहो चतुचरणो विक्कन्तचारी, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन चतुरिद्धिपादचरणेन भवितब्बं। इदं, महाराज, सीहस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, सीहो अभिरूपरुचिरकेसरी, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन अभिरूपरुचिरसीलकेसरिना भवितब्बं। इदं, महाराज, सीहस्स ततियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, सीहो जीवितपरियादानेपि न कस्सचि ओनमति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारपरियादानेपि न कस्सचि ओनमितब्बं। इदं, महाराज, सीहस्स चतुत्थं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, सीहो सपदानभक्खो यस्मिं ओकासे निपतति, तत्थेव यावदत्थं भक्खयति, न वरमंसं विचिनाति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सपदानभक्खेन भवितब्बं, न कुलानि विचिनितब्बानि, न पुब्बगेहं हित्वा कुलानि उपसङ्कमितब्बानि, न भोजनं विचिनितब्बं, यस्मिं ओकासे कबळं आदीयति, तस्मिं येव ओकासे
‘‘पुन चपरं, महाराज, सीहो असन्निधिभक्खो, सकिं गोचरं भक्खयित्वा न पुन तं उपगच्छति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन असन्निधिकारपरिभोगिना
‘‘पुन चपरं
‘सन्तुट्ठोयं, भिक्खवे, कस्सपो इतरीतरेन पिण्डपातेन, इतरीतरपिण्डपातसन्तुट्ठिया च वण्णवादी, न च पिण्डपातहेतु अनेसनं अप्पतिरूपं आपज्जति, अलद्धा च पिण्डपातं न परितस्सति, लद्धा च पिण्डपातं अगधितो अमुच्छितो अनज्झोसन्नो आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जती’’’ति।
सीहङ्गपञ्हो पठमो।
२. चक्कवाकङ्गपञ्हो
२. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘चक्कवाकस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि तीणि अङ्गानि गहेतब्बानीति’’? ‘‘यथा, महाराज, चक्कवाको याव जीवितपरियादाना दुतियिकं न विजहति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन याव जीवितपरियादाना योनिसो मनसिकारो न विजहितब्बो। इदं, महाराज, चक्कवाकस्स पठमं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन
‘‘पुन चपरं, महाराज, चक्कवाको पाणे न विहेठयति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन निहितदण्डेन निहितसत्थेन लज्जिना दयापन्नेन सब्बपाणभूतहितानुकम्पिना भवितब्बं। इदं, महाराज, चक्कवाकस्स ततियं अङ्गं गहेतब्बं। भासतम्पेतं, महाराज, भगवता देवातिदेवेन चक्कवाकजातके –
‘‘‘यो न हन्ति न घातेति, न जिनाति न जापये।
मेत्तंसो
चक्कवाकङ्गपञ्हो दुतियो।
३. पेणाहिकङ्गपञ्हो
३. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘पेणाहिकाय द्वे अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि द्वे अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, पेणाहिका सकपतिम्हि उसूयाय छापके न पोसयति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सकमने
‘‘पुन चपरं, महाराज, पेणाहिका पवने दिवसं गोचरं चरित्वा सायं पक्खिगणं उपेति अत्तनो गुत्तिया, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन एककेन पविवेकं सेवितब्बं संयोजनपरिमुत्तिया, तत्र रतिं अलभमानेन उपवादभयपरिरक्खणाय सङ्घं ओसरित्वा
‘‘‘सेवेथ
सचे रतिं नाधिगच्छेय्य तत्थ, सङ्घे वसे रक्खितत्तो सतीमा’’’ति॥
पेणाहिकङ्गपञ्हो ततियो।
४. घरकपोतङ्गपञ्हो
४. ‘‘भन्ते
‘‘‘पविसित्वा परकुलं, पानत्थं भोजनाय वा
मितं खादे मितं भुञ्जे, न च रूपे मनं करे’’’ति॥
घरकपोतङ्गपञ्हो चतुत्थो।
५. उलूकङ्गपञ्हो
५. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘उलूकस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि द्वे अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, उलूको काकेहि पटिविरुद्धो, रत्तिं काकसङ्घं गन्त्वा बहूपि काके हनति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन अञ्ञाणेन
‘‘पुन
‘‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खु पटिसल्लानारामो पटिसल्लानरतो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति यथा भूथं पजानाति
उलूकङ्गपञ्हो पञ्चमो।
६. सतपत्तङ्गपञ्हो
६. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘सतपत्तस्स एकं अङ्गं गहेतब्ब’न्ति यं वदेसि, कतमं तं एकं अङ्गं गहेतब्ब’’न्ति? ‘‘यथा, महाराज, सतपत्तो रवित्वा परेसं खेमं वा भयं वा आचिक्खति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन परेसं धम्मं देसयमानेन विनिपातं भयतो दस्सयितब्बं, निब्बानं खेमतो दस्सयितब्बं। इदं, महाराज, सतपत्तस्स एकं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, थेरेन पिण्डोलभारद्वाजेन –
‘‘‘निरये भयसन्तासं, निब्बाने विपुलं सुखं।
उभयानेतानत्थानि दस्सेतब्बानि योगिना’’’ति॥
सतपत्तङ्गपञ्हो छट्ठो।
७. वग्गुलिङ्गपञ्हो
७. ‘‘भन्ते
‘‘पुन चपरं, महाराज, वग्गुलि परगेहे वसमानो न तेसं परिहानिं करोति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन कुलानि उपसङ्कमित्वा अतियाचनाय वा विञ्ञत्तिबहुलताय वा कायदोसबहुलताय वा अतिभाणिताय वा समानसुखदुक्खताय वा न तेसं कोचि विप्पटिसारो करणीयो, नपि तेसं मूलकम्मं परिहापेतब्बं, सब्बथा वड्ढि येव इच्छितब्बा। इदं, महाराज, वग्गुलिस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, भगवता
‘‘‘सुद्धाय सीलेन सुतेन बुद्धिया, चागेन धम्मेन बहूहि साधुहि।
धनेन धञ्ञेन च खेत्तवत्थुना, पुत्तेहि दारेहि चतुप्पदेहि च॥
‘‘‘ञातीहि मित्तेहि च बन्धवेहि, बलेन वण्णेन सुखेन चूभयं।
कथं न हायेय्युं परेति इच्छति, अत्थसमिद्धिञ्च पनाभिकङ्खती’’’ति॥
वग्गुलिङ्गपञ्हो सत्तमो।
८. जलूकङ्गपञ्हो
८. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘जलूकाय एकं अङ्गं गहेतब्ब’न्ति यं वदेसि, कतमं तं एकं अङ्गं गहेतब्ब’’न्ति? ‘‘यथा, महाराज, जलूका यत्थ अल्लीयति, तत्थेव दळ्हं अल्लीयित्वा रुहिरं पिवति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन यस्मिं आरम्मणे
‘‘‘परिसुद्धेन
तेन चित्तेन पातब्बं, विमुत्तिरसमसेचन’’’न्ति॥
जलूकङ्गपञ्हो अट्ठमो।
९. सप्पङ्गपञ्हो
९. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘सप्पस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि तीणि अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, सप्पो उरेन गच्छति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन पञ्ञाय चरितब्बं, पञ्ञाय चरमानस्स खो, महाराज, योगिनो चित्तं ञाये चरति, विलक्खणं विवज्जेति, सलक्खणं भावेति। इदं, महाराज
‘‘पुन चपरं, महाराज, सप्पो चरमानो ओसधं परिवज्जेन्तो चरति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन दुच्चरितं परिवज्जेन्तेन चरितब्बं। इदं, महाराज, सप्पस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, सप्पो मनुस्से दिस्वा तप्पति
‘‘‘मयेकरत्तं
तमेकरत्तं
सप्पङ्गपञ्हो नवमो।
१०. अजगरङ्गपञ्हो
१०. ‘‘भन्ते
‘‘‘अल्लं
ऊनूदरो मिताहारो, सतो भिक्खु परिब्बजे॥
‘‘‘चत्तारो पञ्च आलोपे, अभुत्वा उदकं पिवे।
अलं फासु विहाराय, पहितत्तस्स भिक्खुनो’’’ति॥
अजगरङ्गपञ्हो दसमो।
सीहवग्गो पञ्चमो।
तस्सुद्दानं –
केसरी चक्कवाको च, पेणाहि घरकपोतको।
उलूको सतपत्तो च, वग्गुलि च जलूपिका।
सप्पो अजगरो चेव, वग्गो तेन पवुच्चतीति॥
६. मक्कटकवग्गो
१. पन्थमक्कटकङ्गपञ्हो
१. ‘‘भन्ते
‘‘‘चित्तं नियमे छसु द्वारेसु, सतिपट्ठानवरुत्तमे।
किलेसा तत्थ लग्गा चे, हन्तब्बा ते विपस्सिना’’’ति॥
पन्थमक्कटकङ्गपञ्हो पठमो।
२. थनस्सितदारकङ्गपञ्हो
२. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘थनस्सितदारकस्स एकं अङ्गं गहेतब्ब’न्ति यं वदेसि, कतमं तं एकं अङ्गं गहेतब्ब’’न्ति
‘‘‘इङ्घं
सारत्थे अप्पमत्ता आतापिनो पहितत्ता विहरथा’’’ति॥
थनस्सितदारकङ्गपञ्हो दुतियो।
३. चित्तकधरकुम्मङ्गपञ्हो
३. ‘‘भन्ते
‘‘‘अप्पमादरतो भिक्खु, पमादे भयदस्सि वा।
अभब्बो परिहानाय, निब्बानस्सेव सन्तिके’’’ति॥
चित्तकधरकुम्मङ्गपञ्हो चतुत्थो।
४. पवनङ्गपञ्हो
४. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘पवनस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, पवनं नाम असुचिजनं पटिच्छादेति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन परेसं अपरद्धं खलितं पटिच्छादेतब्बं न विवरितब्बं। इदं, महाराज, पवनस्स पठमं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, पवनं सुञ्ञं पचुरजनेहि, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन
‘‘पुन चपरं, महाराज, पवनं विवित्तं जनसम्बाधरहितं, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन पापकेहि अकुसलेहि धम्मेहि अनरियेहि पविवित्तेन भवितब्बं। इदं, महाराज, पवनस्स ततियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन
‘‘पुन चपरं, महाराज, पवनं अरियजनसंसेवितं, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन अरियजनसंसेवितेन भवितब्बं। इदं, महाराज, पवनस्स पञ्चमं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, भगवता देवातिदेवेन संयुत्तनिकायवरे –
‘‘‘पविवित्तेहि अरियेहि, पहितत्तेहि झायिभि।
निच्चं आरद्धवीरियेहि, पण्डितेहि सहावसे’’’ति॥
पवनङ्गपञ्हो चतुत्थो।
५. रुक्खङ्गपञ्हो
५. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘रुक्खस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि तीणि अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, रुक्खो नाम पुप्फफलधरो, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन विमुत्तिपुप्फसामञ्ञफलधारिना भवितब्बं। इदं, महाराज, रुक्खस्स पठमं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, रुक्खो उपगतानमनुप्पविट्ठानं जनानं छायं देति, एवमेव खो
‘‘पुन चपरं, महाराज, रुक्खो छायावेमत्तं
‘‘‘वधके
धनपाले राहुले च, सब्बत्थ समको मुनी’’’ति॥
रुक्खङ्गपञ्हो पञ्चमो।
६. मेघङ्गपञ्हो
६. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘मेघस्स पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि पञ्च अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, मेघो उप्पन्नं रजोजल्लं वूपसमेति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन उप्पन्नं किलेसरजोजल्लं वूपसमेतब्बं। इदं, महाराज, मेघस्स पठमं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, मेघो पथविया उण्हं निब्बापेति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन मेत्ताभावनाय सदेवको लोको निब्बापेतब्बो। इदं, महाराज, मेघस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, मेघो सब्बबीजानि विरुहापेति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सब्बसत्तानं सद्धं उप्पादेत्वा तं सद्धाबीजं तीसु सम्पत्तीसु रोपेतब्बं, दिब्बमानुसिकासु सुखसम्पत्तीसु यावपरमत्थनिब्बानसुखसम्पत्ति। इदं, महाराज, मेघस्स ततियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन
‘‘पुन चपरं
‘‘‘बोधनेय्यं जनं दिस्वा, सतसहस्सेपि योजने।
खणेन उपगन्त्वान, बोधेति तं महामुनी’’’ति॥
मेघङ्गपञ्हो छट्ठो।
७. मणिरतनङ्गपञ्हो
७. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘मणिरतनस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि तीणि अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, मणिरतनं एकन्तपरिसुद्धं, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन एकन्तपरिसुद्धाजीवेन भवितब्बं। इदं, महाराज, मणिरतनस्स पठमं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, मणिरतनं न केनचि सद्धिं मिस्सीयति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन पापेहि पापसहायेहि सद्धिं न मिस्सितब्बं। इदं, महाराज, मणिरतनस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, मणिरतनं जातिरतनेहि योजीयति, एवमेव खो, महाराज, योगिना
‘‘‘सुद्धा सुद्धेहि संवासं, कप्पयव्हो पतिस्सता।
ततो समग्गा निपका, दुक्खस्सन्तं करिस्सथा’’’ति॥
मणिरतनपञ्हो सत्तमो।
८. मागविकङ्गपञ्हो
८. ‘‘भन्ते
‘‘पुन चपरं, महाराज, मागविको मिगेसु येव चित्तं उपनिबन्धति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन आरम्मणेसु येव चित्तं उपनिबन्धितब्बं। इदं, महाराज, मागविकस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, मागविको कालं कम्मस्स जानाति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन पटिसल्लानस्स कालो जानितब्बो ‘अयं कालो पटिसल्लानस्स, अयं कालो निक्खमनाया’ति। इदं, महाराज, मागविकस्स ततियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, मागविको मिगं दिस्वा हासमभिजनेति ‘इमं लच्छामी’ति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन आरम्मणे अभिरमितब्बं, हासमभिजनेतब्बं ‘उत्तरिं विसेसमधिगच्छिस्सामी’ति। इदं, महाराज, मागविकस्स चतुत्थं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं महाराज थेरेन मोघराजेन –
‘‘‘आरम्मणे
भिय्यो हासो जनेतब्बो, अधिगच्छिस्सामि उत्तरि’’’न्ति॥
मागविकङ्गपञ्हो अट्ठमो।
९. बाळिसिकङ्गपञ्हो
९. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘बाळिसिकस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि द्वे अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, बाळिसिको बळिसेन मच्छे उद्धरति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन ञाणेन उत्तरिं सामञ्ञफलानि उद्धरितब्बानि। इदं, महाराज, बाळिसिकस्स पठमं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन
‘‘‘सुञ्ञतञ्चानिमित्तञ्च, विमोक्खञ्चाप्पणिहितं।
चतुरो फले छळभिञ्ञा, चजित्वा लोकामिसं लभे’’’ति॥
बाळिसिकङ्गपञ्हो नवमो।
१०. तच्छकङ्गपञ्हो
१०. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘तच्छकस्स द्वे अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि द्वे अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, तच्छको काळसुत्तं अनुलोमेत्वा रुक्खं तच्छति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन जिनसासनमनुलोमयित्वा सीलपथवियं
‘‘पुन चपरं, महाराज, तच्छको फेग्गुं अपहरित्वा सारमादियति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सस्सतं उच्छेदं तं जीवं तं सरीरं अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरं तदुत्तमं अञ्ञदुत्तमं अकतमभब्बं अपुरिसकारं अब्रह्मचरियवासं सत्तविनासं नवसत्तपातुभावं सङ्खारसस्सतभावं यो करोति, सो पटिसंवेदेति, अञ्ञो करोति, अञ्ञो पटिसंवेदेति, कम्मफलदस्सना च किरियफलदिट्ठि च इति एवरूपानि चेव अञ्ञानि च विवादपथानि अपनेत्वा सङ्खारानं सभावं परमसुञ्ञतं निरीहनिज्जीवतं
‘‘‘कारण्डवं
ततो पलापे वाहेथ, अस्समणे समणमानिने॥
‘‘‘निद्धमित्वान पापिच्छे, पापआचारगोचरे।
सुद्धा सुद्धेहि संवासं, कप्पयव्हो पतिस्सता।
ततो समग्गा निपका, दुक्खस्सन्तं करिस्सथा’’’ति॥
तच्छकङ्गपञ्हो दसमो।
मक्कटकवग्गो छट्ठो।
तस्सुद्दानं –
मक्कटो दारको कुम्मो, वनं रुक्खो च पञ्चमो।
मेघो मणि मागविको, बाळिसी तच्छकेन चाति॥
७. कुम्भवग्गो
१. कुम्भङ्गपञ्हो
१. ‘‘भन्ते
‘‘‘यदूनकं तं सणति, यं पूरं सन्तमेव तं।
अड्ढकुम्भूपमो
कुम्भङ्गपञ्हो पठमो।
२. काळायसङ्गपञ्हो
२. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘काळायसस्स
‘‘पुन चपरं, महाराज, काळायसो सकिं पीतं उदकं न वमति, एवमेव खो, महाराज
‘‘‘दस्सनम्हि परिसोधितो
नप्पवेधति अनेकभागसो, सब्बसो च मुखभावमेव सो’’’ति॥
काळायसङ्गपञ्हो दुतियो।
३. छत्तङ्गपञ्हो
३. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘छत्तस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि तीणि अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, छत्तं उपरि मुद्धनि चरति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन किलेसानं उपरि मुद्धनि चरेन भवितब्बं। इदं, महाराज, छत्तस्स पठमं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, छत्तं मुद्धनुपत्थम्भं होति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन योनिसो मनसिकारुपत्थम्भेन भवितब्बं। इदं, महाराज, छत्तस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, छत्तं वातातपमेघवुट्ठियो पटिहनति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन नानाविधदिट्ठिपुथुसमणब्राह्मणानं
‘‘‘यथापि छत्तं विपुलं, अच्छिद्दं थिरसंहितं।
वातातपं निवारेति, महती मेघवुट्ठियो॥
‘‘‘तथेव
किलेसवुट्ठिं वारेति, सन्तापतिविधग्गयो’’’ति॥
छत्तङ्गपञ्हो ततियो।
४. खेत्तङ्गपञ्हो
४. ‘‘भन्ते
‘‘पुन चपरं, महाराज, खेत्तं मरियादासम्पन्नं होति, ताय च मरियादाय उदकं रक्खित्वा धञ्ञं परिपाचेति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सीलहिरिमरियादासम्पन्नेन भवितब्बं, ताय च सीलहिरिमरियादाय सामञ्ञं रक्खित्वा चत्तारि सामञ्ञफलानि गहेतब्बानि। इदं, महाराज, खेत्तस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, खेत्तं उट्ठानसम्पन्नं होति, कस्सकस्स हासजनकं अप्पम्पि बीजं वुत्तं बहु होति, बहु वुत्तं बहुतरं होति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन उट्ठानसम्पन्नेन विपुलफलदायिना भवितब्बं, दायकानं हासजनकेन भवितब्बं, यथा अप्पं दिन्नं बहु होति, बहु दिन्नं बहुतरं होति। इदं, महाराज, खेत्तस्स ततियं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, थेरेन उपालिना विनयधरेन –
‘‘‘खेत्तूपमेन भवितब्बं, उट्ठानविपुलदायिना।
एस खेत्तवरो नाम, यो ददाति विपुलं फल’’’न्ति॥
खेत्तङ्गपञ्हो चतुत्थो।
५. अगदङ्गपञ्हो
५. ‘‘भन्ते
‘‘पुन
‘‘‘सङ्खारानं सभावत्थं, दट्ठुकामेन योगिना।
अगदेनेव होतब्बं, किलेसविसनासने’’’ति॥
अगदङ्गपञ्हो पञ्चमो।
६. भोजनङ्गपञ्हो
६. ‘‘भन्ते नागसेन, ‘भोजनस्स तीणि अङ्गानि गहेतब्बानी’ति यं वदेसि, कतमानि तानि तीणि अङ्गानि गहेतब्बानी’’ति? ‘‘यथा, महाराज, भोजनं सब्बसत्तानं उपत्थम्भो, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सब्बसत्तानं मग्गुपत्थम्भेन भवितब्बं। इदं, महाराज, भोजनस्स पठमं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, भोजनं सब्बसत्तानं बलं वड्ढेति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन पुञ्ञवड्ढिया वड्ढितब्बं। इदं, महाराज, भोजनस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन
‘‘‘संयमेन
पत्थितेन भवितब्बं, सब्बलोकस्स योगिना’’’ति॥
भोजनङ्गपञ्हो छट्ठो।
७. इस्सासङ्गपञ्हो
७. ‘‘भन्ते
‘‘पुन चपरं, महाराज, इस्सासो आळकं परिहरति वङ्कजिम्हकुटिलनाराचस्स उजुकरणाय। एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन इमस्मिं काये सतिपट्ठानआळकं परिहरितब्बं वङ्कजिम्हकुटिलचित्तस्स उजुकरणाय। इदं, महाराज, इस्सासस्स दुतियं अङ्गं गहेतब्बं।
‘‘पुन चपरं, महाराज, इस्सासो लक्खे उपासेति, एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन
‘‘पुन चपरं, महाराज, इस्सासो सायं पातं उपासति। एवमेव खो, महाराज, योगिना योगावचरेन सायं पातं आरम्मणे उपासितब्बं। इदं, महाराज, इस्सासस्स चतुत्थं अङ्गं गहेतब्बं। भासितम्पेतं, महाराज, थेरेन सारिपुत्तेन धम्मसेनापतिना –
‘‘‘यथा इस्सासको नाम, सायं पातं उपासति।
उपासनं अरिञ्चन्तो
‘‘‘तथेव बुद्धपुत्तोपि, करोति कायुपासनं।
कायुपासनं अरिञ्चन्तो, अरहत्तमधिगच्छती’’’ति॥
इस्सासङ्गपञ्हो सत्तमो।
कुम्भवग्गो सत्तमो
तस्सुद्दानं –
कुम्भो च काळायसो च, छत्तं खेत्तञ्च अगदो।
भोजनेन च इस्सासो, वुत्तं दानि विदूहीति॥
ओपम्मकथापञ्हो निट्ठितो।
निगमनं
इति
रञ्ञो च थेरस्स च पुच्छाविसज्जनावसाने चतुरासीतिसतसहस्सयोजनबहला उदकपरियन्तं कत्वा अयं महापथवी छधा कम्पित्थ, विज्जुल्लता निच्छरिंसु, देवता दिब्बपुप्फवस्सं पवस्सिंसु, महाब्रह्मा साधुकारमदासि, महासमुद्दकुच्छियं मेघत्थनितनिग्घोसो विय महाघोसो अहोसि, इति सो मिलिन्दो राजा च ओरोधगणा च सिरसा अञ्जलिं पणामेत्वा वन्दिंसु।
मिलिन्दो
तदा राजा सह बलकायेहि नागसेनत्थेरं पयिरुपासित्वा मिलिन्दं नाम विहारं कारेत्वा थेरस्स निय्यातेत्वा चतूहि पच्चयेहि नागसेनं कोटिसतेहि भिक्खूहि सद्धिं परिचरि, पुनपि थेरस्स पञ्ञाय पसीदित्वा पुत्तस्स रज्जं निय्यातेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजित्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि, तेन वुत्तं –
‘‘पञ्ञा पसत्था लोकस्मिं, कता सद्धम्मट्ठितिया।
पञ्ञाय विमतिं हन्त्वा, सन्तिं पप्पोन्ति पण्डिता॥
यस्मिं
पूजा विसेसस्साधारो, अग्गो सेट्ठो
तस्मा हि पण्डितो पोसो, सम्पस्सं हितमत्तनो
पञ्ञवन्तंभिपूजेय्य, चेतियं विय सादरो’’ति
लङ्कायं दोणिनगरे, वसता दोणिनामिना।
महाथेरेन लेखित्वा, सुट्ठपितं यथासुतं।
मिलिन्दराजपञ्हो च, नागसेनविसज्जनं।
मिलिन्दो हि महापञ्ञो, नागसेनो सुपण्डितो।
इमिना पुञ्ञकम्मेन, इतो गच्छामि तुस्सितं।
मेत्तेय्यंनागते पस्से, सुणेय्यं धम्ममुत्तमन्ति॥
मिलिन्दपञ्हो निट्ठितो।