૧૭. ખુદ્દકવત્થુવિભઙ્ગો
૧. એકકમાતિકાદિવણ્ણના
૮૩૨. ઇદાનિ જાતિમદોતિઆદયો તેસત્તતિ એકકા નિક્ખિત્તા, તતો કોધો ચ ઉપનાહો ચાતિઆદયો અટ્ઠારસ દુકા, અકુસલમૂલાદયો પઞ્ચતિંસ તિકા, આસવચતુક્કાદયો ચુદ્દસ ચતુક્કા, ઓરમ્ભાગિયસંયોજનાદયો પન્નરસ પઞ્ચકા, વિવાદમૂલાદયો ચુદ્દસ છક્કા, અનુસયાદયો સત્ત સત્તકા, કિલેસવત્થુઆદયો અટ્ઠ અટ્ઠકા, આઘાતવત્થુઆદયો નવ નવકા, કિલેસવત્થુઆદયો સત્ત દસકા, અજ્ઝત્તિકસ્સ ઉપાદાય અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાનીતિઆદયો છ અટ્ઠારસકાતિ સબ્બાનિપિ એતાનિ અટ્ઠ કિલેસસતાનિ નિક્ખિત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. અયં તાવ નિક્ખેપપરિચ્છેદો.
(૧.) એકકનિદ્દેસવણ્ણના
૮૪૩-૮૪૪. ઇદાનિ યથાનિક્ખિત્તાય માતિકાય તત્થ કતમો જાતિમદોતિઆદિના નયેન આરદ્ધે નિદ્દેસવારે જાતિં પટિચ્ચાતિ જાતિં નિસ્સાય. એત્થ ચ અત્થિપટિચ્ચં નામ કથિતં, તસ્મા જાતિયા સતીતિ અયમેત્થ અત્થો. ગોત્તં પટિચ્ચાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. મદનવસેન મદો. મજ્જનાકારો મજ્જના. મજ્જિતભાવો મજ્જિતત્તં. માનો મઞ્ઞનાતિઆદીનિ હેટ્ઠા ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ ૧૧૨૧) વુત્તત્થાનેવ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવં જાતિયા સતિ તં જાતિં નિસ્સાય ઉપ્પન્નો મજ્જનાકારપ્પવત્તો માનો જાતિમદોતિ વુચ્ચતિ. સ્વાયં
આરોગ્યમદાદીસુ ‘અહં અરોગો, અવસેસા રોગબહુલા, ગદ્દુહનમત્તમ્પિ મય્હં બ્યાધિ નામ નત્થી’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો આરોગ્યમદો નામ.
‘અહં તરુણો, અવસેસસત્તાનં અત્તભાવો પપાતે ઠિતરુક્ખસદિસો, અહં પન પઠમવયે ઠિતો’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો યોબ્બનમદો નામ.
‘અહં ચિરં જીવિં, ચિરં જીવામિ, ચિરં જીવિસ્સામિ; સુખં જીવિં, સુખં જીવામિ, સુખં જીવિસ્સામી’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો જીવિતમદો નામ.
‘અહં લાભી, અવસેસા સત્તા અપ્પલાભા, મય્હં પન લાભસ્સ પમાણં નામ નત્થી’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો લાભમદો નામ.
‘અવસેસા સત્તા યં વા તં વા લભન્તિ, અહં પન સુકતં પણીતં ચીવરાદિપચ્ચયં લભામી’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો સક્કારમદો નામ.
‘અવસેસભિક્ખૂનં પાદપિટ્ઠિયં અક્કમિત્વા ગચ્છન્તા મનુસ્સા અયં સમણોતિપિ ન વન્દન્તિ, મં પન દિસ્વાવ વન્દન્તિ, પાસાણચ્છત્તં વિય ગરું કત્વા અગ્ગિક્ખન્ધં વિય ચ દુરાસદં કત્વા મઞ્ઞન્તી’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો ગરુકારમદો નામ.
‘ઉપ્પન્નો પુરેક્ખારમદો નામ.
અગારિકસ્સ તાવ મહાપરિવારસ્સ ‘પુરિસસતમ્પિ પુરિસસહસ્સમ્પિ મં પરિવારેતિ,’ અનગારિયસ્સ પન ‘સમણસતમ્પિ સમણસહસ્સમ્પિ મં પરિવારેતિ, સેસા અપ્પપરિવારા, અહં મહાપરિવારો ચેવ સુચિપરિવારો ચા’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો પરિવારમદો નામ.
ભોગો ભોગમદો નામ.
વણ્ણં પટિચ્ચાતિ સરીરવણ્ણમ્પિ ગુણવણ્ણમ્પિ પટિચ્ચ. ‘અવસેસા સત્તા દુબ્બણ્ણા દુરૂપા, અહં પન અભિરૂપો પાસાદિકો; અવસેસા સત્તા નિગ્ગુણા પત્થટઅકિત્તિનો, મય્હં પન કિત્તિસદ્દો દેવમનુસ્સેસુ પાકટો – ઇતિપિ થેરો બહુસ્સુતો, ઇતિપિ સીલવા, ઇતિપિ ધુતગુણયુત્તો’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો વણ્ણમદો નામ.
‘અવસેસા સત્તા અપ્પસ્સુતા, અહં પન બહુસ્સુતો’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો સુતમદો નામ.
‘અવસેસા સત્તા અપ્પટિભાના, મય્હં પન પટિભાનસ્સ પમાણં નત્થી’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો પટિભાનમદો નામ.
‘અહં રત્તઞ્ઞૂ અસુકં બુદ્ધવંસં, રાજવંસં, જનપદવંસં, ગામવંસં, રત્તિન્દિવપરિચ્છેદં, નક્ખત્તમુહુત્તયોગં જાનામી’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો રત્તઞ્ઞુમદો નામ.
‘અવસેસા ભિક્ખૂ અન્તરા પિણ્ડપાતિકા જાતા, અહં પન જાતિપિણ્ડપાતિકો’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો પિણ્ડપાતિકમદો નામ.
‘અવસેસા અનવઞ્ઞાતમદો નામ.
‘અવસેસાનં ઇરિયાપથો અપાસાદિકો, મય્હં પન પાસાદિકો’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો ઇરિયાપથમદો નામ.
‘અવસેસા સત્તા છિન્નપક્ખકાકસદિસા, અહં પન મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો’તિ વા ‘અહં યં યં કમ્મં કરોમિ, તં તં ઇજ્ઝતી’તિ વા મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો ઇદ્ધિમદો નામ.
હેટ્ઠા પરિવારગ્ગહણેન યસો ગહિતોવ હોતિ. ઇમસ્મિં પન ઠાને ઉપટ્ઠાકમદો નામ ગહિતો. સો અગારિકેનપિ અનગારિકેનપિ દીપેતબ્બો. અગારિકો હિ એકચ્ચો અટ્ઠારસસુ સેણીસુ એકિસ્સા જેટ્ઠકો હોતિ, તસ્સ ‘અવસેસે પુરિસે અહં પટ્ઠપેમિ, અહં વિચારેમી’તિ યસમદો નામ.
‘અવસેસા સત્તા દુસ્સીલા, અહં પન સીલવા’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો સીલમદો નામ. ‘અવસેસસત્તાનં કુક્કુટસ્સ ઉદકપાનમત્તેપિ કાલે ચિત્તેકગ્ગતા નત્થિ, અહં પન ઉપચારપ્પનાનં લાભી’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો ઝાનમદો
‘અવસેસા સત્તા નિસ્સિપ્પા, અહં પન સિપ્પવા’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો સિપ્પમદો નામ. ‘અવસેસા સત્તા રસ્સા, અહં પન દીઘો’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો આરોહમદો નામ. ‘અવસેસા સત્તા રસ્સા વા હોન્તિ દીઘા વા, અહં નિગ્રોધપરિમણ્ડલો’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો પરિણાહમદો નામ. ‘અવસેસસત્તાનં સરીરસણ્ઠાનં વિરૂપં બીભચ્છં, મય્હં પન મનાપં પાસાદિક’ન્તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો સણ્ઠાનમદો નામ. ‘અવસેસાનં સત્તાનં સરીરે બહૂ દોસા, મય્હં પન સરીરે કેસગ્ગમત્તમ્પિ વજ્જં નત્થી’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો પારિપૂરિમદો નામ.
૮૪૫. ઇમિના કતમો મદોતિઆદિમાહ. તં ઉત્તાનત્થમેવ.
૮૪૬. પમાદનિદ્દેસે ચિત્તસ્સ વોસ્સગ્ગોતિ ઇમેસુ એત્તકેસુ ઠાનેસુ સતિયા અનિગ્ગણ્હિત્વા ચિત્તસ્સ વોસ્સજ્જનં; સતિવિરહોતિ અત્થો. વોસ્સગ્ગાનુપ્પદાનન્તિ વોસ્સગ્ગસ્સ અનુપ્પદાનં; પુનપ્પુનં વિસ્સજ્જનન્તિ અત્થો. અસક્કચ્ચકિરિયતાતિ એતેસં દાનાદીનં કુસલધમ્માનં ભાવનાય પુગ્ગલસ્સ વા દેય્યધમ્મસ્સ વા અસક્કચ્ચકરણવસેન અસક્કચ્ચકિરિયા. સતતભાવો સાતચ્ચં. ન સતતભાવો અસાતચ્ચં. ન સાતચ્ચકિરિયતા અસાતચ્ચકિરિયતા. અનટ્ઠિતકરણં અનટ્ઠિતકિરિયતા. યથા નામ કકણ્ટકો થોકં ગન્ત્વા થોકં તિટ્ઠતિ, ન નિરન્તરં ગચ્છતિ, એવમેવ યો પુગ્ગલો એકદિવસં દાનં વા દત્વા પૂજં વા કત્વા ધમ્મં વા સુત્વા સમણધમ્મં વા કત્વા પુન ચિરસ્સં કરોતિ, ન નિરન્તરં પવત્તેતિ, તસ્સ સા ઓલીનવુત્તિતાતિ નિરન્તરકરણસઙ્ખાતસ્સ વિપ્ફારસ્સેવ અભાવેન લીનવુત્તિતા. નિક્ખિત્તછન્દતાતિ કુસલકિરિયાય વીરિયછન્દસ્સ નિક્ખિત્તભાવો. નિક્ખિત્તધુરતાતિ વીરિયધુરસ્સ ઓરોપનં, ઓસક્કિતમાનસતાતિ અત્થો. અનધિટ્ઠાનન્તિ અનનુયોગોતિ અનનુયુઞ્જનં. પમાદોતિ પમજ્જનં. યો એવરૂપો પમાદોતિ ઇદં અત્થપરિયાયસ્સ બ્યઞ્જનપરિયાયસ્સ ચ પરિયન્તાભાવતો આકારદસ્સનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ય્વાયં આદિતો પટ્ઠાય દસ્સિતો પમાદો, યો અઞ્ઞોપિ એવમાકારો એવંજાતિકો પમાદો પમજ્જનાકારવસેન પમજ્જના, પમજ્જિતભાવવસેન પમજ્જિતત્તન્તિ સઙ્ખં ગતો – અયં વુચ્ચતિ પમાદોતિ. લક્ખણતો પનેસ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ સતિવોસ્સગ્ગલક્ખણો, તત્થેવ સતિયા વિસ્સટ્ઠાકારો વેદિતબ્બો.
૮૪૭. થમ્ભનિદ્દેસે થદ્ધટ્ઠેન થમ્ભો; ખલિયા થદ્ધસાટકસ્સ વિય ચિત્તસ્સ થદ્ધતા એત્થ કથિતા. થમ્ભનાકારો થમ્ભના. થમ્ભિતસ્સ ભાવો થમ્ભિતત્તં. કક્ખળસ્સ પુગ્ગલસ્સ ભાવો કક્ખળિયં. ફરુસસ્સ પુગ્ગલસ્સ ભાવો ફારુસિયં. અભિવાદનાદિસામીચિરહાનં તસ્સા સામીચિયા અકરણવસેન ઉજુમેવ ઠપિતચિત્તભાવો ઉજુચિત્તતા. થદ્ધસ્સ અમુદુનો ભાવો અમુદુતા. અયં વુચ્ચતીતિ અયં થમ્ભો નામ વુચ્ચતિ, યેન સમન્નાગતો પુગ્ગલો ગિલિતનઙ્ગલસીસો વિય અજગરો, વાતભરિતા વિય ભસ્તા ચેતિયં વા વુડ્ઢતરે વા દિસ્વા ઓનમિતું
૮૪૮. સારમ્ભનિદ્દેસે સારમ્ભનવસેન સારમ્ભો. પટિપ્ફરિત્વા સારમ્ભો પટિસારમ્ભો. સારમ્ભનાકારો સારમ્ભના. પટિપ્ફરિત્વા સારમ્ભના પટિસારમ્ભના. પટિસારમ્ભિતસ્સ ભાવો પટિસારમ્ભિતત્તં. અયં વુચ્ચતીતિ અયં સારમ્ભો નામ વુચ્ચતિ. સ્વાયં લક્ખણતો કરણુત્તરિયલક્ખણો નામ વુચ્ચતિ, યેન સમન્નાગતો પુગ્ગલો તદ્દિગુણં તદ્દિગુણં કરોતિ. અગારિકો સમાનો એકેનેકસ્મિં ઘરવત્થુસ્મિં સજ્જિતે અપરો દ્વે વત્થૂનિ સજ્જેતિ, અપરો ચત્તારિ, અપરો
૮૪૯. અત્રિચ્છતાનિદ્દેસે યથા અરિયવંસસુત્તે (અ॰ નિ॰ ૪.૨૮) ‘લામકલામકટ્ઠો ઇતરીતરટ્ઠો’ એવં અગ્ગહેત્વા ચીવરાદીસુ યં યં લદ્ધં હોતિ, તેન તેન અસન્તુટ્ઠસ્સ; ગિહિનો વા પન રૂપસદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બેસુ યં યં લદ્ધં હોતિ, તેન તેન અસન્તુટ્ઠસ્સ. ભિય્યોકમ્યતાતિ વિસેસકામતા. ઇચ્છનકવસેન ઇચ્છા. ઇચ્છાવ ઇચ્છાગતા, ઇચ્છનાકારો વા. અત્તનો લાભં અતિચ્ચ ઇચ્છનભાવો અતિચ્છતા. રાગોતિઆદીનિ હેટ્ઠા વુત્તત્થાનેવ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં અતિચ્છતા નામ વુચ્ચતિ. અત્રિચ્છતાતિપિ એતિસ્સા એવ નામં. લક્ખણતો પન સકલાભે અસન્તુટ્ઠિ પરલાભે ચ પત્થના – એતં અત્રિચ્છતાલક્ખણં. અત્રિચ્છપુગ્ગલસ્સ હિ અત્તના લદ્ધં પણીતમ્પિ લામકં વિય ખાયતિ, પરેન લદ્ધં લામકમ્પિ પણીતં વિય ખાયતિ; એકભાજને પક્કયાગુ વા ભત્તં વા પૂવો વા અત્તનો પત્તે પક્ખિત્તો લામકો વિય, પરસ્સ પત્તે પણીતો વિય ખાયતિ. અયં પન અત્રિચ્છતા પબ્બજિતાનમ્પિ હોતિ ગિહીનમ્પિ તિરચ્છાનગતાનમ્પિ.
તત્રિમાનિ વત્થૂનિ – એકો કિર કુટુમ્બિકો તિંસ ભિક્ખુનિયો નિમન્તેત્વા સપૂવં ભત્તં અદાસિ
અત્રિચ્છં અતિલોભેન, અતિલોભમદેન ચ;
એવં હાયતિ અત્થમ્હા, અહંવ અસિતાભુયાતિ. (જા॰ ૧.૨.૧૬૮);
યથા
કસ્સપબુદ્ધકાલેપિ મિત્તવિન્દકો નામ સેટ્ઠિપુત્તો અસ્સદ્ધો અપ્પસન્નો માતરા ‘તાત, અજ્જ ઉપોસથિકો હુત્વા વિહારે સબ્બરત્તિં ધમ્મસવનં સુણ, સહસ્સં તે દસ્સામી’તિ વુત્તે ધનલોભેન ઉપોસથઙ્ગાનિ સમાદાય વિહારં ગન્ત્વા ‘ઇદં ઠાનં અકુતોભય’ન્તિ સલ્લક્ખેત્વા ધમ્માસનસ્સ હેટ્ઠા નિપન્નો સબ્બરત્તિં નિદ્દાયિત્વા ઘરં અગમાસિ. માતા પાતોવ યાગું પચિત્વા ઉપનામેસિ. સો સહસ્સં ગહેત્વાવ યાગું પિવિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘ધનં સંહરિસ્સામી’તિ. સો નાવાય સમુદ્દં પક્ખન્દિતુકામો અહોસિ. અથ નં માતા ‘‘તાત, ઇમસ્મિં કુલે ચત્તાલીસકોટિધનં અત્થિ; અલં ગમનેના’’તિ વારેસિ. સો તસ્સા વચનં અનાદિયિત્વા ગચ્છતિ એવ. સા પુરતો અટ્ઠાસિ. અથ નં કુજ્ઝિત્વા ‘અયં મય્હં પુરતો તિટ્ઠતી’તિ પાદેન પહરિત્વા પતિતં માતરં અન્તરં કત્વા અગમાસિ. માતા ઉટ્ઠહિત્વા ‘‘માદિસાય માતરિ એવરૂપં કમ્મં કત્વા ગતસ્સ મે ગતટ્ઠાને સુખં ભવિસ્સતી’’તિ એવંસઞ્ઞી નામ ત્વં પુત્તાતિ આહ. તસ્સ નાવં આરુય્હ ગચ્છતો સત્તમે દિવસે નાવા અટ્ઠાસિ. અથ તે મનુસ્સા ‘‘અદ્ધા એત્થ પાપપુરિસો અત્થિ; સલાકં દેથા’’તિ સલાકા દીયમાના તસ્સેવ તિક્ખત્તું પાપુણિ. તે તસ્સ ઉળુમ્પં દત્વા તં સમુદ્દે પક્ખિપિંસુ. સો એકં દીપં ગન્ત્વા વિમાનપેતીહિ સદ્ધિં સમ્પત્તિં અનુભવન્તો તાહિ ‘‘પુરતો મા અગમાસી’’તિ વુચ્ચમાનોપિ તદ્દિગુણં સમ્પત્તિં પસ્સન્તો અનુપુબ્બેન ખુરચક્કધરં એકં પુરિસં અદ્દસ. તસ્સ તં ચક્કં પદુમપુપ્ફં વિય ઉપટ્ઠાતિ. સો તં આહ – ‘‘અમ્ભો, ઇદં તયા પિળન્ધપદુમં
‘‘ચતુબ્ભિ અટ્ઠજ્ઝગમા, અટ્ઠહિ પિચ સોળસ;
સોળસાહિ ચ બાત્તિંસ, અત્રિચ્છં ચક્કમાસદો;
ઇચ્છાહતસ્સ પોસસ્સ, ચક્કં ભમતિ મત્થકે’’તિ. (જા॰ ૧.૧.૧૦૪);
અઞ્ઞતરોપિ અત્રિચ્છો અમચ્ચો સકવિસયં અતિક્કમિત્વા પરવિસયં પાવિસિ. તત્થ પોથિતો પલાયિત્વા એકસ્સ તાપસસ્સ વસનટ્ઠાનં પવિસિત્વા ઉપોસથઙ્ગાનિ અધિટ્ઠાય નિપજ્જિ. સો તાપસેન ‘કિં તે કત’ન્તિ પુચ્છિતો ઇમા ગાથાયો અભાસિ –
‘‘સકં નિકેતં અતિહીળયાનો,
અત્રિચ્છતા મલ્લગામં અગચ્છિં;
તતો જના નિક્ખમિત્વાન ગામા,
કોદણ્ડકેન પરિપોથયિંસુ મં.
‘‘સો ભિન્નસીસો રુહિરમક્ખિતઙ્ગો,
પચ્ચાગમાસિં સકં નિકેતં;
તસ્મા અહં પોસથં પાલયામિ,
અત્રિચ્છતા મા પુનરાગમાસી’’તિ. (જા॰ ૧.૧૪.૧૩૮-૧૩૯);
૮૫૦. મહિચ્છતાનિદ્દેસે મહન્તાનિ વત્થૂનિ ઇચ્છતિ, મહતી વાસ્સ ઇચ્છાતિ મહિચ્છો, તસ્સ ભાવો મહિચ્છતા. લક્ખણતો પન અસન્તગુણસમ્ભાવનતા પટિગ્ગહણે ચ પરિભોગે ચ અમત્તઞ્ઞુતા – એતં મહિચ્છતાલક્ખણં. મહિચ્છો હિ પુગ્ગલો યથા નામ કચ્છપુટવાણિજો પિળન્ધનભણ્ડકં હત્થેન ગહેત્વા ઉચ્છઙ્ગેપિ પક્ખિપિતબ્બયુત્તકં પક્ખિપિત્વા મહાજનસ્સ પસ્સન્તસ્સેવ
અગ્ગિક્ખન્ધો સમુદ્દો ચ, મહિચ્છો ચાપિ પુગ્ગલો;
બહુકે પચ્ચયે દેન્તે, તયો પેતે ન પૂરયે.
મહિચ્છપુગ્ગલો
તત્રિમાનિ વત્થૂનિ – એકો કિર દહરભિક્ખુ પિટ્ઠપૂવે પિયાયતિ. અથસ્સ માતા પટિપત્તિં વીમંસમાના ‘સચે મે પુત્તો પટિગ્ગહણે મત્તં જાનાતિ, સકલમ્પિ નં તેમાસં પૂવેહેવ ઉપટ્ઠહિસ્સામી’તિ વસ્સૂપનાયિકદિવસે પરિવીમંસમાના પઠમં એકં પૂવં અદાસિ, તસ્મિં નિટ્ઠિતે દુતિયં, તસ્મિમ્પિ નિટ્ઠિતે તતિયં. દહરો ‘અલ’ન્તિ અવત્વા ખાદિયેવ. માતા તસ્સ અમત્તઞ્ઞુભાવં ઞત્વા ‘અજ્જેવ મે પુત્તેન સકલતેમાસસ્સ પૂવા ખાદિતા’તિ દુતિયદિવસતો પટ્ઠાય એકપૂવમ્પિ ન અદાસિ.
તિસ્સમહારાજાપિ દેવસિકં ચેતિયપબ્બતે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દાનં દદમાનો ‘મહારાજ, કિં એકમેવ ઠાનં ભજસિ? કિં અઞ્ઞત્થ દાતું ન વટ્ટતી’તિ જાનપદેહિ વુત્તો દુતિયદિવસે અનુરાધપુરે મહાદાનં દાપેસિ. એકભિક્ખુપિ પટિગ્ગહણે મત્તં ન અઞ્ઞાસિ. એકમેકેન પટિગ્ગહિતં ખાદનીયભોજનીયં દ્વે તયો જના ઉક્ખિપિંસુ. રાજા દુતિયદિવસે ચેતિયપબ્બતે ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તાપેત્વા રાજન્તેપુરં આગતકાલે ‘‘પત્તં દેથા’’તિ આહ. ‘‘અલં, મહારાજ, અત્તનો પમાણેન ભિક્ખં ગણ્હિસ્સતી’’તિ એકભિક્ખુપિ પત્તં ન અદાસિ. સબ્બે પમાણયુત્તકમેવ પટિગ્ગહેસું. અથ રાજા આહ – ‘‘પસ્સથ તુમ્હાકં ભિક્ખૂસુ એકોપિ મત્તં ન જાનાતિ. હિય્યો કિઞ્ચિ અવસેસં નાહોસિ. અજ્જ ગહિતં મન્દં, અવસેસમેવ બહૂ’’તિ તેસં મત્તઞ્ઞુતાય અત્તમનો ઇતરેસઞ્ચ અમત્તઞ્ઞુતાય અનત્તમનો અહોસિ.
૮૫૧. પાપિચ્છતાનિદ્દેસે અસ્સદ્ધો સમાનો સદ્ધોતિ મં જનો જાનાતૂતિઆદીસુ એવં ઇચ્છન્તો કિં કરોતિ? અસ્સદ્ધો સદ્ધાકારં દસ્સેતિ; દુસ્સીલાદયો સીલવન્તાદીનં આકારં દસ્સેન્તિ. કથં? અસ્સદ્ધો
સઙ્ગણિકારામોપિ મહામહદિવસે દીઘપીઠઞ્ચ અપસ્સયઞ્ચ ગાહાપેત્વા વિહારપચ્ચન્તે રુક્ખમૂલે દિવાવિહારં નિસીદતિ. મનુસ્સા આગન્ત્વા ‘‘થેરો કુહિ’’ન્તિ પુચ્છન્તિ. ‘‘ગણ્ઠિકપુત્તા નામ ગણ્ઠિકા એવ હોન્તિ. તેન થેરો એવરૂપે કાલે ઇધ ન નિસીદતિ, વિહારપચ્ચન્તે દિવાટ્ઠાને દીઘચઙ્કમે વિહરતી’’તિ વદન્તિ. સોપિ દિવસભાગં વીતિનામેત્વા નલાટે મક્કટસુત્તં અલ્લિયાપેત્વા પીઠં ગાહાપેત્વા આગમ્મ પરિવેણદ્વારે નિસીદતિ. મનુસ્સા ‘‘કહં, ભન્તે, ગતત્થ? આગન્ત્વા ન અદ્દસમ્હા’’તિ વદન્તિ. ‘‘ઉપાસકા, અન્તોવિહારો આકિણ્ણો; દહરસામણેરાનં વિચરણટ્ઠાનમેતં સટ્ઠિહત્થચઙ્કમે દિવાટ્ઠાને નિસીદિમ્હા’’તિ અત્તનો પવિવિત્તભાવં જાનાપેતિ.
કુસીતોપિ ઉપટ્ઠાકમજ્ઝે નિસિન્નો ‘‘ઉપાસકા, તુમ્હેહિ ઉક્કાપાતો દિટ્ઠો’’તિ વદતિ. ‘‘ન
મુટ્ઠસ્સતીપિ ઉપટ્ઠાકમજ્ઝે નિસિન્નો ‘‘મયા અસુકકાલે નામ દીઘનિકાયો ઉગ્ગહિતો, અસુકકાલે મજ્ઝિમો, સંયુત્તકો, અઙ્ગુત્તરિકો; અન્તરા ઓલોકનં નામ નત્થિ, ઇચ્છિતિચ્છતટ્ઠાને મુખારુળ્હોવ તન્તિ આગચ્છતિ; ઇમે પનઞ્ઞે ભિક્ખૂ એળકા વિય મુખં ફન્દાપેન્તા વિહરન્તી’’તિ વદતિ. મનુસ્સા ‘નત્થિ અય્યેન સદિસો ઉપટ્ઠિતસતી’તિ પસન્ના સક્કારં કરોન્તિ.
અસમાહિતોપિ ઉપટ્ઠાકાનં સમ્મુખે અટ્ઠકથાચરિયે પઞ્હં પુચ્છતિ – ‘કસિણં નામ કથં ભાવેતિ? કિત્તકેન નિમિત્તં ઉપ્પન્નં નામ હોતિ? કિત્તકેન ઉપચારો? કિત્તકેન અપ્પના? પઠમસ્સ ઝાનસ્સ કતિ અઙ્ગાનિ? દુતિયસ્સ તતિયસ્સ ચતુત્થસ્સ ઝાનસ્સ કતિ અઙ્ગાનિ’’તિ પુચ્છતિ. તેહિ અત્તનો ઉગ્ગહિતાનુરૂપેન કથિતકાલે સિતં કત્વા ‘કિં, આવુસો, એવં ન હોસી’તિ વુત્તે ‘વટ્ટતિ, ભન્તે’તિ અત્તનો સમાપત્તિલાભિતં સૂચેતિ. મનુસ્સા ‘સમાપત્તિલાભી અય્યો’તિ પસન્ના સક્કારં કરોન્તિ.
દુપ્પઞ્ઞોપિ ઉપટ્ઠાકાનં મજ્ઝે નિસિન્નો ‘મજ્ઝિમનિકાયે મે પઞ્ચત્તયં ઓલોકેન્તસ્સ સહિદ્ધિયાવ મગ્ગો આગતો. પરિયત્તિ નામ અમ્હાકં ન દુક્કરા. પરિયત્તિવાવટો પન દુક્ખતો ન મુચ્ચતીતિ પરિયત્તિં વિસ્સજ્જયિમ્હા’તિઆદીનિ વદન્તો અત્તનો મહાપઞ્ઞતં દીપેતિ. એવં વદન્તો પનસ્સ સાસને પહારં દેતિ. ઇમિના સદિસો મહાચોરો નામ નત્થિ. ન હિ પરિયત્તિધરો દુક્ખતો ન મુચ્ચતીતિ. અખીણાસવોપિ ગામદારકે દિસ્વા ‘તુમ્હાકં માતાપિતરો અમ્હે કિં વદન્તી’’તિ? ‘‘અરહાતિ
અઞ્ઞેપિ ચાટિઅરહન્તપારોહઅરહન્તાદયો વેદિતબ્બા – એકો કિર કુહકો અન્તોગબ્ભે ચાટિં નિખણિત્વા મનુસ્સાનં આગમનકાલે પવિસતિ. મનુસ્સા ‘કહં થેરો’તિ પુચ્છન્તિ. ‘અન્તોગબ્ભે’તિ ચ વુત્તે પવિસિત્વા વિચિનન્તાપિ અદિસ્વા
અપરોપિ કુહકો એકસ્મિં પબ્બતે પણ્ણસાલાયં વસતિ. પણ્ણસાલાય ચ પચ્છતો પપાતટ્ઠાને એકો કચ્છકરુક્ખો અત્થિ. તસ્સ પારોહો ગન્ત્વા પરભાગે ભૂમિયં પતિટ્ઠિતો. મનુસ્સા મગ્ગેનાગન્ત્વા નિમન્તેન્તિ. સો પત્તચીવરમાદાય પારોહેન ઓતરિત્વા ગામદ્વારે અત્તાનં દસ્સેતિ. તતો મનુસ્સેહિ પચ્છા આગન્ત્વા ‘કતરેન મગ્ગેન આગતત્થ, ભન્તે’તિ પુટ્ઠો ‘સમણાનં આગતમગ્ગો નામ પુચ્છિતું ન વટ્ટતિ, અત્તનો ઇચ્છિતિચ્છિતટ્ઠાનેનેવ આગચ્છન્તી’તિ વચનેન ખીણાસવભાવં દીપેતિ. તં પન કુહકં એકો વિદ્ધકણ્ણો ઞત્વા ‘પરિગ્ગહેસ્સામિ ન’ન્તિ એકદિવસં પારોહેન ઓતરન્તં દિસ્વા પચ્છતો છિન્દિત્વા અપ્પમત્તકેન ઠપેસિ. સો ‘પારોહતો ઓતરિસ્સામી’તિ ‘ઠ’ન્તિ પતિતો, મત્તિકા પત્તો ભિજ્જિ. સો ‘ઞાતોમ્હી’તિ નિક્ખમિત્વા પલાયિ. પાપિચ્છસ્સ ભાવો પાપિચ્છતા. લક્ખણતો પન અસન્તગુણસમ્ભાવનતા, પટિગ્ગહણે ચ અમત્તઞ્ઞુતા; એતં પાપિચ્છતાલક્ખણન્તિ વેદિતબ્બં.
૮૫૨. સિઙ્ગનિદ્દેસે વિજ્ઝનટ્ઠેન સિઙ્ગં; નાગરિકભાવસઙ્ખાતસ્સ કિલેસસિઙ્ગસ્સેતં નામં. સિઙ્ગારભાવો સિઙ્ગારતા, સિઙ્ગારકરણાકારો વા. ચતુરભાવો ચતુરતા. તથા ચાતુરિયં. પરિક્ખતભાવો પરિક્ખતતા; પરિખણિત્વા ઠપિતસ્સેવ દળ્હસિઙ્ગારભાવસ્સેતં નામં
૮૫૩. તિન્તિણનિદ્દેસે તિન્તિણન્તિ ખીયનં. તિન્તિણાયનાકારો તિન્તિણાયના. તિન્તિણેન અયિતસ્સ તિન્તિણસમઙ્ગિનો ભાવો તિન્તિણાયિતત્તં. લોલુપભાવો લોલુપ્પં. ઇતરે દ્વે પુચ્છઞ્જિકતાતિ સાધુકમ્યતાતિ પણીતપણીતાનં પત્થના. એવં સબ્બેહિપિ પદેહિ સુવાનદોણિયં કઞ્જિયં પિવનકસુનખસ્સ અઞ્ઞં સુનખં દિસ્વા ભુભુક્કરણં વિય ‘તવ સન્તકં, મમ સન્તક’ન્તિ કિલેસવસેન ખીયનાકારો કથિતો.
૮૫૪. ચાપલ્યનિદ્દેસે આકોટિતપચ્ચાકોટિતભાવાદીહિ ચીવરસ્સ મણ્ડના ચીવરમણ્ડના. મણિવણ્ણચ્છવિકરણાદીહિ પત્તસ્સ મણ્ડના પત્તમણ્ડના. ચિત્તકમ્માદીહિ પુગ્ગલિકસેનાસનસ્સ મણ્ડના સેનાસનમણ્ડના. ઇમસ્સ વા પૂતિકાયસ્સાતિ ઇમસ્સ મનુસ્સસરીરસ્સ. યથા હિ તદહુજાતોપિ સિઙ્ગાલો જરસિઙ્ગાલોત્વેવ ઊરુપ્પમાણાપિ ચ ગળોચિલતા પૂતિલતાત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ, એવં સુવણ્ણવણ્ણોપિ મનુસ્સકાયો પૂતિકાયોત્વેવ વુચ્ચતિ. તસ્સ અન્તરન્તરા રત્તવણ્ણપણ્ડુવણ્ણાદીહિ નિવાસનપારુપનાદીહિ સજ્જના મણ્ડના નામ. બાહિરાનં વા પરિક્ખારાનન્તિ ઠપેત્વા પત્તચીવરં સેસપરિક્ખારાનં; અથવા યા એસા ચીવરમણ્ડના પત્તમણ્ડનાતિ વુત્તા, સા તેહિ વા પરિક્ખારેહિ કાયસ્સ મણ્ડના તેસં વા બાહિરપરિક્ખારાનં મણ્ડેત્વા ઠપનવસેન મણ્ડનાતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. મણ્ડના વિભૂસનાતિ એત્થ ઊનટ્ઠાનસ્સ પૂરણવસેન મણ્ડના, છવિરાગાદિવસેન વિભૂસનાતિ વેદિતબ્બા. કેળનાતિ કીળના. પરિકેળનાતિ પરિકીળના. ગિદ્ધિકતાતિ ગેધયુત્તતા. ગિદ્ધિકત્તન્તિ તસ્સેવ વેવચનં. ચપલભાવો ચપલતા. તથા ચાપલ્યં. ઇદં વુચ્ચતીતિ ઇદં ચાપલ્યં નામ વુચ્ચતિ, યેન સમન્નાગતો પુગ્ગલો વસ્સસતિકોપિ સમાનો તદહુજાતદારકો વિય હોતિ.
૮૫૫. અસભાગવુત્તિનિદ્દેસે વિપ્પટિકૂલગ્ગાહિતાતિ અનનુલોમગ્ગાહિતા. વિપચ્ચનીકસાતતાતિ અનાદરિયં. તથા અનાદરિયતા. અગારવસ્સ ભાવો અગારવતા. જેટ્ઠકભાવસ્સ અકરણં અપ્પતિસ્સવતા. અયં વુચ્ચતીતિ અયં અસભાગવુત્તિ નામ વુચ્ચતિ; વિસભાગજીવિકતાતિ અત્થો; યાય સમન્નાગતો પુગ્ગલો માતરં પિતરં વા ગિલાનં પટિવત્તિત્વાપિ ન ઓલોકેતિ; પિતુસન્તકસ્સ કારણા માતરા સદ્ધિં, માતુસન્તકસ્સ કારણા પિતરા સદ્ધિં કલહં કરોતિ; વિસભાગજીવિતં જીવતિ, માતાપિતૂનં સન્તકસ્સ કારણા જેટ્ઠેન વા કનિટ્ઠેન વા ભાતરા સદ્ધિં કલહં કરોતિ, નિલ્લજ્જવચનં વદતિ, આચરિયસ્સ વા ઉપજ્ઝાયસ્સ વા વત્તપટિવત્તં ન કરોતિ, ગિલાનં ન ઉપટ્ઠાતિ, બુદ્ધસ્સ ભગવતો ચેતિયદસ્સનટ્ઠાને ઉચ્ચારં વા પસ્સાવં વા કરોતિ, ખેળમ્પિ
૮૫૬. અરતિનિદ્દેસે પન્તેસૂતિ દૂરેસુ વિવિત્તેસુ વા. અધિકુસલેસૂતિ સમથવિપસ્સનાધમ્મેસુ. અરતીતિ રતિપટિક્ખેપો. અરતિતાતિ અરમણાકારો. અનભિરતીતિ અનભિરતભાવો. અનભિરમણાતિ અનભિરમણાકારો. ઉક્કણ્ઠિતાતિ ઉક્કણ્ઠનાકારો. પરિતસ્સિતાતિ ઉક્કણ્ઠનવસેનેવ પરિતસ્સના.
૮૫૭. તન્દીનિદ્દેસે તન્દીતિ જાતિઆલસિયં. તન્દિયનાતિ તન્દિયનાકારો. તન્દિમનકતાતિ તન્દિયા અભિભૂતચિત્તતા. અલસસ્સ ભાવો આલસ્યં. આલસ્યાયનાકારો આલસ્યાયના. અલસ્યાયિતસ્સ ભાવો આલસ્યાયિતત્તં. ઇતિ સબ્બેહિપિ ઇમેહિ પદેહિ કિલેસવસેન કાયાલસિયં કથિતં.
૮૫૮. વિજમ્ભિતાનિદ્દેસે જમ્ભનાતિ ફન્દના. પુનપ્પુનં જમ્ભના વિજમ્ભના. આનમનાતિ વિનમનાતિ પચ્છતો નમના. સન્નમનાતિ સમન્તતો નમના. પણમનાતિ યથા હિ તન્તતો ઉટ્ઠિતપેસકારો કિસ્મિઞ્ચિદેવ ગહેત્વા ઉજુકં કાયં ઉસ્સાપેતિ, એવં કાયસ્સ ઉદ્ધં ઠપના. બ્યાધિયકન્તિ ઉપ્પન્નબ્યાધિતા. ઇતિ સબ્બેહિપિ ઇમેહિ પદેહિ કિલેસવસેન કાયફન્દનમેવ કથિતં.
૮૫૯. ભત્તસમ્મદનિદ્દેસે ભુત્તાવિસ્સાતિ ભુત્તવતો. ભત્તમુચ્છાતિ ભત્તગેલઞ્ઞં; બલવભત્તેન હિ મુચ્છાપત્તો વિય હોતિ. ભત્તકિલમથોતિ ભત્તેન કિલન્તભાવો. ભત્તપરિળાહોતિ ભત્તદરથો. તસ્મિઞ્હિ સમયે પરિળાહુપ્પત્તિયા ઉપહતિન્દ્રિયો હોતિ, કાયો જીરતિ. કાયદુટ્ઠુલ્લન્તિ ભત્તં નિસ્સાય કાયસ્સ અકમ્મઞ્ઞતા.
૮૬૦. ચેતસો લીનત્તનિદ્દેસો હેટ્ઠા ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં વુત્તત્થોયેવ. ઇમેહિ પન સબ્બેહિપિ પદેહિ કિલેસવસેન ચિત્તસ્સ ગિલાનાકારો કથિતોતિ વેદિતબ્બો.
૮૬૧. કુહનાનિદ્દેસે લાભસક્કારસિલોકસન્નિસ્સિતસ્સાતિ લાભઞ્ચ સક્કારઞ્ચ કિત્તિસદ્દઞ્ચ નિસ્સિતસ્સ, પત્થયન્તસ્સાતિ અત્થો. પાપિચ્છસ્સાતિ અસન્તગુણદીપનકામસ્સ. ઇચ્છાપકતસ્સાતિ ઇચ્છાય અપકતસ્સ, ઉપદ્દુતસ્સાતિ અત્થો.
ઇતો પરં યસ્મા પચ્ચયપટિસેવન સામન્તજપ્પનઇરિયાપથસન્નિસ્સિતવસેન મહાનિદ્દેસે તિવિધં કુહનવત્થુ આગતં, તસ્મા તિવિધમ્પિ તં દસ્સેતું પચ્ચયપટિસેવનસઙ્ખાતેન વાતિ એવમાદિ આરદ્ધં. તત્થ ચીવરાદીહિ નિમન્તિતસ્સ તદત્થિકસ્સેવ સતો પાપિચ્છતં નિસ્સાય પટિક્ખિપનેન, તે ચ ગહપતિકે અત્તનિ સુપ્પતિટ્ઠિતસદ્ધે ઞત્વા પુન તેસં ‘અહો અય્યો અપ્પિચ્છો, ન કિઞ્ચિ પટિગ્ગણ્હિતું ઇચ્છતિ, સુલદ્ધં વત નો અસ્સ સચે અપ્પમત્તકં કિઞ્ચિ પટિગ્ગણ્હેય્યા’તિ નાનાવિધેહિ ઉપાયેહિ પણીતાનિ ચીવરાદીનિ ઉપનેન્તાનં તદનુગ્ગહકામતંયેવ આવિકત્વા પટિગ્ગહણેન ચ તતો પભુતિ અસીતિસકટભારેહિ ઉપનામનહેતુભૂતં વિમ્હાપનં પચ્ચયપટિસેવનસઙ્ખાતં કુહનવત્થૂતિ વેદિતબ્બં. વુત્તમ્પિ ચેતં મહાનિદ્દેસે (મહાનિ॰ ૮૭) –
‘‘કતમં પચ્ચયપટિસેવનસઙ્ખાતં કુહનવત્થુ? ઇધ ગહપતિકા ભિક્ખું નિમન્તેન્તિ
પાપિચ્છસ્સેવ પન સતો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માધિગમપરિદીપનવાચાય
‘‘અથ વા કોરજિકકોરજિકો ભાકુટિકભાકુટિકો કુહકકુહકો લપકલપકો મુખસમ્ભાવિતો ‘અયં સમણો ઇમાસં એવરૂપાનં સન્તાનં વિહારસમાપત્તીનં લાભી’તિ તાદિસં ગમ્ભીરં ગૂળ્હં નિપુણં પટિચ્છન્નં લોકુત્તરં સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તં કથં કથેતિ. યા એવરૂપા ભાકુટિકા ભાકુટિયં કુહના કુહાયના કુહિતત્તં – ઇદં વુચ્ચતિ સામન્તજપ્પનસઙ્ખાતં કુહનવત્થૂ’’તિ.
પાપિચ્છસ્સેવ
તત્થ પચ્ચયપટિસેવનસઙ્ખાતેનાતિ પચ્ચયપટિસેવનન્તિ એવં સઙ્ખાતેન પચ્ચયપટિસેવનેન. સામન્તજપ્પિતેનાતિ સમીપે ભણિતેન. ઇરિયાપથસ્સાતિ ચતુઇરિયાપથસ્સ. આઠપનાતિ આદિઠપના, આદરેન વા ઠપના. ઠપનાતિ ઠપનાકારો. સણ્ઠપનાતિ અભિસઙ્ખરણા, પાસાદિકભાવકરણન્તિ વુત્તં હોતિ. ભાકુટિકાતિ પધાનપુરિમટ્ઠિતભાવદસ્સનેન ભાકુટિકરણં, મુખસઙ્કોચોતિ વુત્તં હોતિ. ભાકુટિકરણં સીલમસ્સાતિ ભાકુટિકો; ભાકુટિકસ્સ ભાવો ભાકુટિયં. કુહનાતિ વિમ્હાપનં, કુહસ્સ આયના કુહાયના. કુહિતસ્સ ભાવો કુહિતત્તન્તિ.
૮૬૨. લપનાનિદ્દેસે આલપનાતિ વિહારં આગતમનુસ્સે દિસ્વા કિમત્થાય ભોન્તો આગતા? કિં ભિક્ખૂ નિમન્તેતું? યદિ એવં ગચ્છથ; અહં પચ્છતો ભિક્ખૂ ગહેત્વા આગચ્છામી’તિ એવં આદિતોવ લપના. અથ વા અત્તાનં ઉપનેત્વા ‘અહં તિસ્સો, મયિ રાજા પસન્નો, મયિ અસુકો ચ અસુકો ચ રાજમહામત્તો પસન્નો’તિ એવં અત્તુપનાયિકા લપના આલપના. લપનાતિ પુટ્ઠસ્સ સતો વુત્તપ્પકારમેવ લપનં. સલ્લપનાતિ ગહપતિકાનં ઉક્કણ્ઠને ભીતસ્સ ઓકાસં દત્વા સુટ્ઠુ લપના. ઉલ્લપનાતિ ‘મહાકુટુમ્બિકો, મહાનાવિકો, મહાદાનપતી’તિ એવં ઉદ્ધં કત્વા લપના. સમુલ્લપનાતિ સબ્બતોભાગેન ઉદ્ધં કત્વા લપના. ઉન્નહનાતિ ‘ઉપાસકા, પુબ્બે ઈદિસે કાલે દાનં દેથ; ઇદાનિ કિં ન દેથા’તિ એવં યાવ ‘દસ્સામ, ભન્તે, ઓકાસં ન લભામા’તિઆદીનિ વદન્તિ તાવ ઉદ્ધં નહના, વેઠનાતિ વુત્તં હોતિ. અથ વા ઉચ્છુહત્થં દિસ્વા ‘કુતો આગતા, ઉપાસકા’તિ પુચ્છતિ. ‘ઉચ્છુખેત્તતો, ભન્તે’તિ. ‘કિં તત્થ ઉચ્છુ મધુર’ન્તિ? ‘ખાદિત્વા, ભન્તે, જાનિતબ્બ’ન્તિ. ‘ન, ઉપાસકા, ભિક્ખુસ્સ ‘ઉચ્છું દેથા’તિ વત્તું વટ્ટતી’તિ યા એવરૂપા નિબ્બેઠેન્તસ્સાપિ સમુન્નહના. ઉક્કાચનાતિ ‘એતં કુલં મંયેવ જાનાતિ, સચે એત્થ દેય્યધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ, મય્હમેવ દેતી’તિ એવં ઉક્ખિપિત્વા કાચના ઉક્કાચના; ઉદ્દીપનાતિ વુત્તં હોતિ.
તેલકન્દરિકવત્થુ ચેત્થ વત્તબ્બં. દ્વે કિર ભિક્ખૂ એકં ગામં પવિસિત્વા આસનસાલાય નિસીદિત્વા એકં કુમારિકં દિસ્વા પક્કોસિંસુ. તાય
સબ્બતોભાગેન પુનપ્પુનં ઉક્કાચના સમુક્કાચના. અનુપ્પિયભાણિતાતિ સચ્ચાનુરૂપં વા ધમ્માનુરૂપં વા અનપલોકેત્વા પુનપ્પુનં પિયભણનમેવ. ચાટુકમ્યતાતિ નીચવુત્તિતા; અત્તાનં હેટ્ઠતો ઠપેત્વા વત્તનં. મુગ્ગસૂપ્યતાતિ મુગ્ગસૂપસદિસતા. યથા મુગ્ગેસુ પચ્ચમાનેસુ કોચિદેવ ન પચ્ચતિ, અવસેસા પચ્ચન્તિ; એવં યસ્સ પુગ્ગલસ્સ વચને કિઞ્ચિદેવ સચ્ચં હોતિ, સેસં અલિકં – અયં પુગ્ગલો મુગ્ગસૂપ્યોતિ વુચ્ચતિ. તસ્સ ભાવો મુગ્ગસૂપ્યતા. પારિભટયતાતિ પારિભટયભાવો. યો હિ કુલદારકે ધાતી વિય અઙ્કેન વા ખન્ધેન વા પરિભટતિ, ધારેતીતિ અત્થો; તસ્સ પરિભટસ્સ કમ્મં પારિભટયં; પારિભટયસ્સ ભાવો પારિભટયતાતિ.
૮૬૩. નેમિત્તિકતાનિદ્દેસે નિમિત્તન્તિ યંકિઞ્ચિ પરેસં પચ્ચયદાનસંયોજનકં કાયવચીકમ્મં. નિમિત્તકમ્મન્તિ નિમિત્તસ્સ કરણકોસલ્લં.
તત્રિદં વત્થુ – એકો કિર પિણ્ડપાતિકો ઉપટ્ઠાકકમ્મારસ્સ ગેહદ્વારં ગન્ત્વા ‘કિં ભન્તે’તિ પુચ્છિતો ચીવરન્તરેન હત્થં નીહરિત્વા ઓભાસોતિ પચ્ચયપટિસંયુત્તકથા. ઓભાસકમ્મન્તિ વચ્છકપાલકે દિસ્વા ‘કિં ઇમે વચ્છા ખીરગોવચ્છા, તક્કગોવચ્છા’તિ પુચ્છિત્વા ‘ખીરગોવચ્છા, ભન્તે’તિ વુત્તે ‘ન ખીરગોવચ્છા, યદિ ખીરગોવચ્છા સિયું ભિક્ખૂપિ ખીરં લભેય્યુ’ન્તિ એવમાદિના નયેન તેસં દારકાનં માતાપિતૂનં નિવેદેત્વા ખીરદાપનાદિકં ઓભાસકરણં. સામન્તજપ્પાતિ સમીપં કત્વા જપ્પનં.
જાતકભાણકવત્થુ પરિકથાતિ યથા તં લભતિ તથા પરિવત્તેત્વા પરિવત્તેત્વા કથનં.
૮૬૪. નિપ્પેસિકતાનિદ્દેસે અક્કોસનાતિ દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસના. વમ્ભનાતિ પરિભવિત્વા કથનં. ગરહનાતિ ઉક્ખેપનાતિ ‘મા એતં એત્થ કથેથા’તિ વાચાય ઉક્ખિપનં. સબ્બતોભાગેન સવત્થુકં સહેતુકં કત્વા ઉક્ખેપના સમુક્ખેપના. અથવા અદેન્તં ‘અહો દાનપતી’તિ એવં ઉક્ખિપનં ઉક્ખેપના. ‘મહાદાનપતી’તિ એવં સુટ્ઠુ ઉક્ખેપના સમુક્ખેપના. ખિપનાતિ ‘કિં ઇમસ્સ જીવિતં બીજભોજિનો’તિ એવં ઉપ્પણ્ડના. સઙ્ખિપનાતિ ‘કિં ઇમં અદાયકોતિ ભણથ યો નિચ્ચકાલં સબ્બેસમ્પિ નત્થીતિ વચનં દેતી’તિ એવં સુટ્ઠુતરં ઉપ્પણ્ડના. પાપનાતિ અદાયકત્તસ્સ અવણ્ણસ્સ વા પાપનં. સબ્બતોભાગેન પાપના સમ્પાપના. અવણ્ણહારિકાતિ ‘એવં મે અવણ્ણભયાપિ દસ્સતી’તિ ગેહતો ગેહં, ગામતો ગામં, જનપદતો જનપદં અવણ્ણહરણં. પરપિટ્ઠિમંસિકતાતિ પુરતો મધુરં ભણિત્વા પરમ્મુખે અવણ્ણભાસિતા. એસા હિ અભિમુખં ઓલોકેતું અસક્કોન્તસ્સ પરમ્મુખાનં પિટ્ઠિમંસખાદનં વિય હોતિ. તસ્મા પરપિટ્ઠિમંસિકતાતિ વુત્તા. અયં વુચ્ચતિ નિપ્પેસિકતાતિ અયં યસ્મા વેળુપેસિકા વિય અબ્ભઙ્ગં પરસ્સ ગુણં નિપ્પેસેતિ નિપુઞ્છતિ, યસ્મા વા ગન્ધજાતં નિપિસિત્વા ગન્ધમગ્ગના વિય
૮૬૫. લાભેન લાભં નિજિગીસનતાનિદ્દેસે નિજિગીસનતાતિ મગ્ગના. ઇતો લદ્ધન્તિ ઇમમ્હા ગેહા લદ્ધં. અમુત્રાતિ અમુકમ્હિ ગેહે. એટ્ઠીતિ ઇચ્છના. ગવેટ્ઠીતિ મગ્ગના. પરિયેટ્ઠીતિ પુનપ્પુનં મગ્ગના. આદિતો પટ્ઠાય લદ્ધં લદ્ધં ભિક્ખં તત્ર તત્ર કુલદારકાનં દત્વા અન્તે ખીરયાગું લભિત્વા ગતભિક્ખુવત્થુ ચેત્થ કથેતબ્બં. એસનાતિઆદીનિ એટ્ઠીતિઆદીનં વેવચનાનિ, તસ્મા એટ્ઠીતિ એસના, ગવેટ્ઠીતિ ગવેસના, પરિયેટ્ઠીતિ પરિયેસના. ઇચ્ચેવમેત્થ યોજના વેદિતબ્બા.
૮૬૬. સેય્યમાનનિદ્દેસે જાતિયાતિ ખત્તિયભાવાદિજાતિસમ્પત્તિયા. ગોત્તેનાતિ ગોતમગોત્તાદિના ઉક્કટ્ઠગોત્તેન. કોલપુત્તિયેનાતિ મહાકુલભાવેન. વણ્ણપોક્ખરતાયાતિ વણ્ણસમ્પન્નસરીરતાય. સરીરઞ્હિ પોક્ખરન્તિ વુચ્ચતિ, તસ્સ વણ્ણસમ્પત્તિયા અભિરૂપભાવેનાતિ અત્થો. ધનેનાતિઆદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ. માનં જપ્પેતીતિ એતેસુ યેન કેનચિ વત્થુના ‘સેય્યોહમસ્મી’તિ માનં પવત્તેતિ કરોતિ.
૮૬૭. સદિસમાનનિદ્દેસે માનં જપ્પેતીતિ એતેસુ યેન કેનચિ વત્થુના ‘સદિસોહમસ્મી’તિ માનં પવત્તેતિ. અયમેત્થ અત્થતો વિસેસો. પાળિયં પન નાનાકરણં નત્થિ.
૮૬૮. હીનમાનનિદ્દેસે ઓમાનં જપ્પેતીતિ હેટ્ઠામાનં પવત્તેતિ. ઓમાનોતિ લામકો હેટ્ઠામાનો. ઓમઞ્ઞના ઓમઞ્ઞિતત્તન્તિ આકારભાવનિદ્દેસો. હીળનાતિ જાતિઆદીહિ અત્તજિગુચ્છના. ઓહીળનાતિ અતિરેકતો હીળના. ઓહીળિતત્તન્તિ તસ્સેવ ભાવનિદ્દેસો. અત્તુઞ્ઞાતિ અત્તાનં હીનં કત્વા જાનના. અત્તાવઞ્ઞાતિ અત્તાનં અવજાનના. અત્તપરિભવોતિ જાતિઆદિસમ્પત્તિનામમેવ જાતાતિ અત્તાનં પરિભવિત્વા મઞ્ઞના. એવમિમે તયો માના પુગ્ગલં અનિસ્સાય જાતિઆદિવત્થુવસેનેવ કથિતા. તેસુ એકેકો તિણ્ણમ્પિ સેય્યસદિસહીનાનં ઉપ્પજ્જતિ. તત્થ ‘સેય્યોહમસ્મી’તિ માનો સેય્યસ્સેવ યાથાવમાનો, સેસાનં અયાથાવમાનો. ‘સદિસોહમસ્મી’તિ
૮૬૯. તત્થ કતમો સેય્યસ્સ સેય્યોહમસ્મીતિઆદયો પન નવ માના પુગ્ગલં નિસ્સાય કથિતા. તેસુ તયો તયો એકેકસ્સ ઉપ્પજ્જન્તિ. તત્થ દહતીતિ ઠપેતિ. તં નિસ્સાયાતિ તં સેય્યતો દહનં નિસ્સાય. એત્થ પન સેય્યસ્સ સેય્યોહમસ્મીતિ માનો રાજૂનઞ્ચેવ પબ્બજિતાનઞ્ચ ઉપ્પજ્જતિ. રાજા હિ ‘રટ્ઠેન વા ધનેન વા વાહનેહિ વા કો મયા સદિસો અત્થી’તિ એતં માનં કરોતિ. પબ્બજિતોપિ ‘સીલધુતઙ્ગાદીહિ
૮૭૦. સેય્યસ્સ સદિસોહમસ્મીતિ માનોપિ એતેસંયેવ ઉપ્પજ્જતિ. રાજા હિ ‘રટ્ઠેન વા ધનેન વા વાહનેહિ વા અઞ્ઞરાજૂહિ સદ્ધિં મય્હં કિં નાનાકરણ’ન્તિ એતં માનં કરોતિ. પબ્બજિતોપિ ‘સીલધુતઙ્ગાદીહિ અઞ્ઞેન ભિક્ખુના સદ્ધિં મય્હં કિં નાનાકરણ’ન્તિ એતં માનં કરોતિ.
૮૭૧. સેય્યસ્સ હીનોહમસ્મીતિ માનોપિ એતેસંયેવ ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ હિ રઞ્ઞો રટ્ઠં વા ધનં વા વાહનાનિ વા સમ્પન્નાનિ ન હોન્તિ, સો ‘મય્હં રાજાતિ વોહારસુખમત્તમેવ; કિં રાજા નામ અહ’ન્તિ એતં માનં કરોતિ. પબ્બજિતોપિ ‘અપ્પલાભસક્કારો અહં. ધમ્મકથિકો બહુસ્સુતો મહાથેરોતિ કથામત્તમેવ. કિં ધમ્મકથિકો નામાહં, કિં બહુસ્સુતો નામાહં, કિં મહાથેરો નામાહં યસ્સ મે લાભસક્કારો નત્થી’તિ એતં માનં કરોતિ.
૮૭૨. સદિસસ્સ સેય્યોહમસ્મીતિ માનાદયો અમચ્ચાદીનં ઉપ્પજ્જન્તિ. અમચ્ચો હિ રટ્ઠિયો વા ‘ભોગયાનવાહનાદીહિ કો મયા સદિસો અઞ્ઞો રાજપુરિસો અત્થી’તિ વા ‘મય્હં અઞ્ઞેહિ સદ્ધિં કિં નાનાકરણ’ન્તિ વા ‘અમચ્ચોતિ નામમત્તમેવ મય્હં; ઘાસચ્છાદનમત્તમ્પિ મે નત્થિ. કિં અમચ્ચો નામાહ’ન્તિ એતે માને કરોતિ.
૮૭૫. હીનસ્સ સેય્યોહમસ્મીતિ માનાદયો દાસાદીનં ઉપ્પજ્જન્તિ. દાસો હિ ‘માતિતો વા પિતિતો વા કો મયા સદિસો અઞ્ઞો દાસો
એત્થ ચ ‘સેય્યસ્સ સેય્યોહમસ્મી’તિ ઉપ્પન્નમાનોવ યાથાવમાનો, ઇતરે દ્વે અયાથાવમાના. તથા ‘સદિસસ્સ સદિસોહમસ્મી’તિ ‘હીનસ્સ હીનોહમસ્મી’તિ ઉપ્પન્નમાનોવ યાથાવમાનો, ઇતરે દ્વે અયાથાવમાના. તત્થ યાથાવમાના અરહત્તમગ્ગવજ્ઝા, અયાથાવમાના સોતાપત્તિમગ્ગવજ્ઝા.
૮૭૮. એવં સવત્થુકે માને કથેત્વા ઇદાનિ અવત્થુકં નિબ્બત્તિતમાનમેવ તત્થ કતમો માનોતિઆદિ વુત્તં.
૮૭૯. અતિમાનનિદ્દેસે સેય્યાદિવસેન પુગ્ગલં અનામસિત્વા જાતિઆદીનં વત્થુવસેનેવ નિદ્દિટ્ઠો. તત્થ અતિમઞ્ઞતીતિ ‘જાતિઆદીહિ મયા સદિસો નત્થી’તિ અતિક્કમિત્વા મઞ્ઞતિ.
૮૮૦. માનાતિમાનનિદ્દેસે યો એવરૂપોતિ યો એસો ‘અયં પુબ્બે મયા સદિસો, ઇદાનિ અહં સેટ્ઠો, અહં હીનતરો’તિ ઉપ્પન્નો માનો. અયં ભારાતિભારો વિય પુરિમં સદિસમાનં ઉપાદાય માનાતિમાનોતિ દસ્સેતું એવમાહ.
૮૮૧. ઓમાનનિદ્દેસો હીનમાનનિદ્દેસસદિસોયેવ. વેનેય્યવસેન પન સો ‘હીનોહમસ્મી’તિ માનો નામ વુત્તો – અયં ઓમાનો નામ. અપિચેત્થ ‘ત્વં જાતિમા, કાકજાતિ વિય તે જાતિ; ત્વં ગોત્તવા, ચણ્ડાલગોત્તં વિય તે ગોત્તં; તુય્હં સરો અત્થિ, કાકસ્સરો વિય તે સરો’તિ એવં અત્તાનં હેટ્ઠા કત્વા પવત્તનવસેન અયં ઓમાનોતિ વેદિતબ્બો.
૮૮૨. અધિમાનનિદ્દેસે અપ્પત્તે પત્તસઞ્ઞિતાતિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ અપ્પત્વા પત્તસઞ્ઞિતાય અકતેતિ ચતૂહિ મગ્ગેહિ કત્તબ્બકિચ્ચે અકતેયેવ. અનધિગતેતિ ચતુસચ્ચધમ્મે અનધિગતે. અસચ્છિકતેતિ અરહત્તેન અપચ્ચક્ખકતે. અયં વુચ્ચતિ અધિમાનોતિ અયં અધિગતમાનો નામ વુચ્ચતિ.
અયં પન કસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, કસ્સ નુપ્પજ્જતીતિ? અરિયસાવકસ્સ તાવ નુપ્પજ્જતિ. સો હિ મગ્ગફલનિબ્બાનપહીનકિલેસાવસિટ્ઠકિલેસપચ્ચવેક્ખણેન સઞ્જાતસોમનસ્સો અરિયગુણપટિવેધે નિક્કઙ્ખો. તસ્મા સોતાપન્નાદીનં ‘અહં સકદાગામી’તિઆદિવસેન માનો નુપ્પજ્જતિ; દુસ્સીલસ્સાપિ નુપ્પજ્જતિ; સો હિ અરિયગુણાધિગમે નિરાસોવ. સીલવતોપિ પરિચ્ચત્તકમ્મટ્ઠાનસ્સ નિદ્દારામતાદિમનુયુત્તસ્સ નુપ્પજ્જતિ.
પરિસુદ્ધસીલસ્સ પન કમ્મટ્ઠાને અપ્પમત્તસ્સ નામરૂપં વવત્થપેત્વા પચ્ચયપરિગ્ગહેન વિતિણ્ણકઙ્ખસ્સ તિલક્ખણં આરોપેત્વા સઙ્ખારે સમ્મસન્તસ્સ આરદ્ધવિપસ્સકસ્સ ઉપ્પજ્જતિ; ઉપ્પન્ને ચ સુદ્ધસમથલાભી વા સુદ્ધવિપસ્સનાલાભી વા અન્તરા ઠપેતિ. સો હિ દસપિ વીસમ્પિ તિંસમ્પિ વસ્સાનિ કિલેસસમુદાચારં
તત્રિદં એકવત્થુપરિદીપનં – તલઙ્ગરવાસી ધમ્મદિન્નત્થેરો કિર નામ એકો પભિન્નપટિસમ્ભિદો મહાખીણાસવો મહતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ઓવાદદાયકો અહોસિ. સો એકદિવસં અત્તનો દિવાટ્ઠાને નિસીદિત્વા ‘કિન્નુ ખો અમ્હાકં આચરિયસ્સ ઉચ્ચતલિઙ્કવાસીમહાનાગત્થેરસ્સ સમણકિચ્ચં
તતો ‘પુચ્છાવુસો, જાનમાનો કથયિસ્સામી’તિ વુત્તો પઞ્હાસહસ્સં પુચ્છિ. થેરો પુચ્છિતપુચ્છિતં પઞ્હં અસજ્જમાનોવ કથેસિ. તતો ‘અતિતિક્ખં તે, ભન્તે, ઞાણં. કદા તુમ્હેહિ અયં ધમ્મો અધિગતો’તિ વુત્તો ‘ઇતો સટ્ઠિવસ્સકાલે, આવુસો’તિ આહ. ‘સમાધિમ્પિ, ભન્તે, વળઞ્જેથા’તિ? ‘ન ઇદં, આવુસો, ભારિય’ન્તિ. ‘તેન હિ, ભન્તે, એકં હત્થિં માપેથા’તિ. થેરો સબ્બસેતં હત્થિં માપેસિ. ‘ઇદાનિ, ભન્તે, યથા અયં હત્થી અઞ્ચિતકણ્ણો પસારિતનઙ્ગુટ્ઠો સોણ્ડં મુખે પક્ખિપિત્વા ભેરવં કોઞ્ચનાદં કરોન્તો તુમ્હાકં અભિમુખો આગચ્છતિ તથા તં કરોથા’તિ. થેરો તથા કત્વા વેગેન આગચ્છતો હત્થિસ્સ ભેરવં આકારં દિસ્વા ઉટ્ઠાય પલાયિતું આરદ્ધો. તમેનં ખીણાસવત્થેરો હત્થં
૮૮૩. અસ્મિમાનનિદ્દેસે રૂપં અસ્મીતિ માનોતિ ‘અહં રૂપ’ન્તિ ઉપ્પન્નમાનો. છન્દોતિ માનં અનુગતચ્છન્દોવ. તથા અનુસયો. વેદનાદીસુપિ એસેવ નયો.
૮૮૪. મિચ્છામાનનિદ્દેસે પાપકેન વા કમ્માયતનેનાતિ આદીસુ પાપકં કમ્માયતનં નામ કેવટ્ટમચ્છબન્ધનેસાદાદીનં કમ્મં. પાપકં સિપ્પાયતનં પાપકં વિજ્જાટ્ઠાનં નામ યા કાચિ પરૂપઘાતવિજ્જા. પાપકં સુતં નામ ભારતયુદ્ધસીતાહરણાદિપટિસંયુત્તં. પાપકં પટિભાનં નામ દુબ્ભાસિતયુત્તં કપ્પનાટકવિલપ્પનાદિપટિભાનં. પાપકં સીલં નામ અજસીલં ગોસીલં. વતમ્પિ અજવતગોવતમેવ. પાપિકા દિટ્ઠિ પન દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠિગતેસુ યા કાચિ દિટ્ઠિ.
૮૮૫. ઞાતિવિતક્કનિદ્દેસાદીસુ ‘મય્હં ઞાતયો સુખજીવિનો સમ્પત્તિયુત્તા’તિ એવં પઞ્ચકામગુણસન્નિસ્સિતેન ઞાતિવિતક્કો નામ. ‘ખયં ગતા વયં ગતા સદ્ધા પસન્ના’તિ એવં પવત્તો પન ઞાતિવિતક્કો નામ ન હોતિ.
૮૮૬. ‘અમ્હાકં જનપદો સુભિક્ખો સમ્પન્નસસ્સો’તિ તુટ્ઠમાનસ્સ ગેહસિતપેમવસેનેવ ઉપ્પન્નવિતક્કો જનપદવિતક્કો નામ. ‘અમ્હાકં જનપદે મનુસ્સા સદ્ધા પસન્ના ખયં ગતા વયં ગતા’તિ એવં પવત્તો પન જનપદવિતક્કો નામ ન હોતિ.
૮૮૭. અમરત્થાય વિતક્કો, અમરો વા વિતક્કોતિ અમરવિતક્કો. તત્થ ‘ઉક્કુટિકપ્પધાનાદીહિ દુક્ખે નિજ્જિણ્ણે સમ્પરાયે અત્તા અયં વુચ્ચતિ અમરવિતક્કોતિ વુત્તં.
૮૮૮. પરાનુદ્દયતાપટિસંયુત્તોતિ અનુદ્દયતાપતિરૂપકેન ગેહસિતપેમેન પટિસંયુત્તો. સહનન્દીતિઆદીસુ ઉપટ્ઠાકેસુ નન્દન્તેસુ સોચન્તેસુ ચ તેહિ સદ્ધિં દિગુણં નન્દતિ, દિગુણં સોચતિ; તેસુ સુખિતેસુ ઉપ્પન્નેસુ કિચ્ચકરણીયેસૂતિ તેસુ મહન્તેસુ વા ખુદ્દકેસુ વા કમ્મેસુ ઉપ્પન્નેસુ. અત્તના વા યોગં આપજ્જતીતિ તાનિ તાનિ કિચ્ચાનિ સાધેન્તો પઞ્ઞત્તિં વીતિક્કમતિ, સલ્લેખં કોપેતિ. યો તત્થાતિ યો તસ્મિં સંસટ્ઠવિહારે, તસ્મિં વા યોગાપજ્જને ગેહસિતો વિતક્કો – અયં પરાનુદ્દયતાપટિસંયુત્તો વિતક્કો નામ.
૮૮૯. લાભસક્કારસિલોકપટિસંયુત્તોતિ ચીવરાદિલાભેન ચેવ સક્કારેન ચ કિત્તિસદ્દેન ચ સદ્ધિં આરમ્મણકરણવસેન પટિસંયુત્તો.
૮૯૦. અનવઞ્ઞત્તિપટિસંયુત્તોતિ યો તત્થ ગેહસિતોતિ યો તસ્મિં ‘મા મં પરે અવજાનિંસૂ’તિ ઉપ્પન્ને ચિત્તે પઞ્ચકામગુણસઙ્ખાતગેહનિસ્સિતો હુત્વા ઉપ્પન્નવિતક્કો. સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવાતિ.
એકકનિદ્દેસવણ્ણના.
(૨.) દુકનિદ્દેસવણ્ણના
૮૯૧. દુકેસુ કોધનિદ્દેસાદયો હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. હેટ્ઠા અનાગતેસુ પન ઉપનાહનિદ્દેસાદીસુ પુબ્બકાલં કોધં ઉપનય્હતીતિ અપરકાલકોધો ઉપનાહો નામ. ઉપનય્હનાકારો ઉપનય્હના. ઉપનય્હિતસ્સ ભાવો ઉપનય્હિતત્તં. અટ્ઠપનાતિ પઠમુપ્પન્નસ્સ અનન્તરટ્ઠપના મરિયાદટ્ઠપના વા. ઠપનાતિ પકતિઠપના. સણ્ઠપનાતિ સબ્બતોભાગેન પુનપ્પુનં આઘાતટ્ઠપના. અનુસંસન્દનાતિ પઠમુપ્પન્નેન કોધેન સદ્ધિં અન્તરં અદસ્સેત્વા એકીભાવકરણા. અનુપ્પબન્ધનાતિ પુરિમેન સદ્ધિં પચ્છિમસ્સ ઘટના. દળ્હીકમ્મન્તિ થિરકરણં. અયં વુચ્ચતીતિ અયં ઉપનન્ધનલક્ખણો વેરં અપ્પટિનિસ્સજ્જનરસો ઉપનાહોતિ વુચ્ચતિ; યેન સમન્નાગતો પુગ્ગલો વેરં નિસ્સજ્જિતું ન સક્કોતિ; ‘એવં નામ મં એસ વત્તું અનનુચ્છવિકો’તિ અપરાપરં અનુબન્ધતિ; આદિત્તપૂતિઅલાતં વિય જલતેવ
૮૯૨. મક્ખનભાવવસેન મક્ખો; પરગુણમક્ખનાય પવત્તેન્તોપિ અત્તનો કારણં, ગૂથપહરણકં ગૂથો વિય, પઠમતરં મક્ખેતીતિ અત્થો. તતો પરા દ્વે આકારભાવનિદ્દેસા. નિટ્ઠુરભાવો નિટ્ઠુરિયં; ‘તં નિસ્સાય એત્તકમ્પિ નત્થી’તિ ખેળપાતનન્તિ અત્થો. નિટ્ઠુરિયકમ્મન્તિ નિટ્ઠુરિયકરણં. ગહટ્ઠો વા હિ ગહટ્ઠં, ભિક્ખુ વા ભિક્ખું નિસ્સાય વસન્તો અપ્પમત્તકેનેવ કુજ્ઝિત્વા ‘તં નિસ્સાય એત્તકમ્પિ નત્થી’તિ ખેળં પાતેત્વા પાદેન મદ્દન્તો વિય નિટ્ઠુરિયં નામ કરોતિ. તસ્સ તં કમ્મં નિટ્ઠુરિયકમ્મન્તિ વુચ્ચતિ. લક્ખણાદિતો પનેસ પરગુણમક્ખનલક્ખણો
પળાસતીતિ પળાસો; પરસ્સ ગુણે દસ્સેત્વા અત્તનો ગુણેહિ સમં કરોતીતિ અત્થો. પળાસસ્સ આયના પળાસાયના. પળાસો ચ સો અત્તનો જયાહરણતો આહારો ચાતિ પળાસાહારો. વિવાદટ્ઠાનન્તિ વિવાદકારણં. યુગગ્ગાહોતિ સમધુરગ્ગહણં. અપ્પટિનિસ્સગ્ગોતિ અત્તના ગહિતસ્સ અપ્પટિનિસ્સજ્જનં. લક્ખણાદિતો
૮૯૪. માયાનિદ્દેસે વાચં ભાસતીતિ જાનંયેવ ‘પણ્ણત્તિં વીતિક્કમન્તા ભિક્ખૂ ભારિયં કરોન્તિ, અમ્હાકં પન વીતિક્કમટ્ઠાનં નામ નત્થી’તિ ઉપસન્તો વિય ભાસતિ. કાયેન પરક્કમતીતિ ‘મયા કતં ઇદં પાપકમ્મં મા કેચિ જાનિંસૂ’તિ કાયેન વત્તં કરોતિ. વિજ્જમાનદોસપટિચ્છાદનતો ચક્ખુમોહનમાયા વિયાતિ માયા. માયાવિનો ભાવો માયાવિતા. કત્વા પાપં પુન પટિચ્છાદનતો અતિચ્ચ આસરન્તિ એતાય અચ્ચાસરા. કાયવાચાકિરિયાહિ અઞ્ઞથા દસ્સનતો વઞ્ચેતીતિ વઞ્ચના. એતાય સત્તા નિકરોન્તીતિ નિકતિ; મિચ્છાકરોન્તીતિ અત્થો. ‘નાહં એવં કરોમી’તિ પાપાનં વિક્ખિપનતો વિકિરણા. ‘નાહં એવં કરોમી’તિ પરિવજ્જનતો પરિહરણા. કાયાદીહિ સંવરણતો ગૂહના. સબ્બતોભાગેન ગૂહના પરિગૂહના. તિણપણ્ણેહિ વિય ગૂથં કાયવચીકમ્મેહિ પાપં છાદેતીતિ છાદના. સબ્બતોભાગેન છાદના પટિચ્છાદના. ન ઉત્તાનં કત્વા દસ્સેતીતિ અનુત્તાનીકમ્મં. ન પાકટં કત્વા દસ્સેતીતિ અનાવિકમ્મં. સુટ્ઠુ છાદના વોચ્છાદના. કતપટિચ્છાદનવસેન પુનપિ પાપસ્સ કરણતો પાપકિરિયા. અયં વુચ્ચતીતિ અયં કતપટિચ્છાદનલક્ખણા માયા નામ વુચ્ચતિ; યાય સમન્નાગતો પુગ્ગલો ભસ્માપટિચ્છન્નો વિય અઙ્ગારો, ઉદકપટિચ્છન્નો વિય ખાણુ, પિલોતિકાપલિવેઠિતં વિય ચ સત્થં હોતિ.
સાઠેય્યનિદ્દેસે સઠોતિ અસન્તગુણપરિદીપનતો ન સમ્મા ભાસિતા. સબ્બતોભાગેન સઠો પરિસઠો. યં તત્થાતિ યં તસ્મિં પુગ્ગલે. સઠન્તિ અસન્તગુણદીપનં કેરાટિયં. સઠતાતિ સઠાકારો. કક્કરતાતિ પદુમનાલિસ્સ વિય અપરામસનક્ખમો ખરફરુસભાવો. કક્કરિયન્તિપિ તસ્સેવ વેવચનં. પરિક્ખત્તતા પારિક્ખત્તિયન્તિ પદદ્વયેન નિખણિત્વા ઠપિતં વિય દળ્હકેરાટિયં વુત્તં. ઇદં વુચ્ચતીતિ ઇદં અત્તનો અવિજ્જમાનગુણપ્પકાસનલક્ખણં સાઠેય્યં નામ વુચ્ચતિ; યેન સમન્નાગતસ્સ પુગ્ગલસ્સ કુચ્છિં વા પિટ્ઠિં વા જાનિતું ન સક્કા.
વામેન સૂકરો હોતિ, દક્ખિણેન અજામિગો;
સરેન નેલકો હોતિ, વિસાણેન જરગ્ગવોતિ.
એવં વુત્તયક્ખસૂકરસદિસો હોતિ. અવિજ્જાદિનિદ્દેસા વુત્તત્થા એવ.
૯૦૨. અનજ્જવનિદ્દેસે અનજ્જવોતિ અનુજુતાકારો. અનજ્જવભાવો અનજ્જવતા. જિમ્હતાતિ ચન્દવઙ્કતા. વઙ્કતાતિ ગોમુત્તવઙ્કતા. કુટિલતાતિ નઙ્ગલકોટિવઙ્કતા. સબ્બેહિપિ ઇમેહિ પદેહિ કાયવચીચિત્તવઙ્કતાવ કથિતા.
અમદ્દવનિદ્દેસે ન મુદુભાવો અમુદુતા. અમદ્દવાકારો અમદ્દવતા. કક્ખળભાવો કક્ખળિયં. મદ્દવકરસ્સ સિનેહસ્સ અભાવતો ફરુસભાવો ફારુસિયં. અનીચવુત્તિતાય ઉજુકમેવ ઠિતચિત્તભાવો ઉજુચિત્તતા
૯૦૩. અક્ખન્તિનિદ્દેસાદયો ખન્તિનિદ્દેસાદિપટિપક્ખતો વેદિતબ્બા.
૯૦૮. સંયોજનનિદ્દેસે અજ્ઝત્તન્તિ કામભવો. બહિદ્ધાતિ રૂપારૂપભવો. કિઞ્ચાપિ હિ સત્તા કામભવે અપ્પં અજ્ઝત્તસંયોજનં નામ, બહિદ્ધાસઙ્ખાતેસુ રૂપારૂપભવેસુ બન્ધનં બહિદ્ધાસંયોજનં નામ. તત્થ એકેકં પઞ્ચપઞ્ચવિધં હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘પઞ્ચોરમ્ભાગિયાનિ પઞ્ચુદ્ધમ્ભાગિયાની’’તિ. તત્રાયં વચનત્થો – ઓરં વુચ્ચતિ કામધાતુ, તત્થ ઉપપત્તિનિપ્ફાદનતો તં ઓરં ભજન્તીતિ ઓરમ્ભાગિયાનિ. ઉદ્ધં વુચ્ચતિ રૂપારૂપધાતુ, તત્થ ઉપપત્તિનિપ્ફાદનતો તં ઉદ્ધં ભજન્તીતિ ઉદ્ધમ્ભાગિયાનીતિ.
દુકનિદ્દેસવણ્ણના.
(૩.) તિકનિદ્દેસવણ્ણના
૯૦૯. તિકનિદ્દેસે તીહિ અકુસલમૂલેહિ વટ્ટમૂલસમુદાચારો કથિતો. અકુસલવિતક્કાદીસુ વિતક્કનવસેન વિતક્કો, સઞ્જાનનવસેન સઞ્ઞા, સભાવટ્ઠેન ધાતૂતિ વેદિતબ્બા. દુચ્ચરિતનિદ્દેસે પઠમનયો કમ્મપથવસેન વિભત્તો, દુતિયો સબ્બસઙ્ગાહિકકમ્મવસેન, તતિયો નિબ્બત્તિતચેતનાવસેનેવ.
૯૧૪. આસવનિદ્દેસે સુત્તન્તપરિયાયેન તયોવ આસવા કથિતા.
૯૧૯. એસનાનિદ્દેસે તત્થ કતમા કામેસનાતિ આદિના નયેન વુત્તો કામગવેસનરાગો કામેસના. યો ભવેસુ ભવચ્છન્દોતિઆદિના નયેન વુત્તો ભવગવેસનરાગો ભવેસના. સસ્સતો લોકોતિઆદિના નયેન વુત્તા દિટ્ઠિગતિકસમ્મતસ્સ બ્રહ્મચરિયસ્સ ગવેસના દિટ્ઠિ બ્રહ્મચરિયેસનાતિ વેદિતબ્બા. યસ્મા ચ ન કેવલં રાગદિટ્ઠિયો એવ એસના, તદેકટ્ઠં પન કમ્મમ્પિ એસના એવ, તસ્મા તં દસ્સેતું દુતિયનયો વિભત્તો. તત્થ તદેકટ્ઠન્તિ સમ્પયુત્તેકટ્ઠં વેદિતબ્બં. તત્થ
૯૨૦. વિધાનિદ્દેસે ‘‘કથંવિધં સીલવન્તં વદન્તિ, કથંવિધં પઞ્ઞવન્તં વદન્તી’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૧.૯૫) આકારસણ્ઠાનં વિધા નામ. ‘‘એકવિધેન ઞાણવત્થૂ’’તિઆદીસુ (વિભ॰ ૭૫૧) કોટ્ઠાસો. ‘‘વિધાસુ ન વિકમ્પતી’’તિઆદીસુ (થેરગા॰ ૧૦૭૯) માનો. ઇધાપિ માનોવ વિધા નામ. સો હિ સેય્યાદિવસેન વિદહનતો વિધાતિ વુચ્ચતિ. ઠપનટ્ઠેન વા વિધા. તસ્મા ‘સેય્યોહમસ્મી’તિ એવં ઉપ્પન્ના માનવિધા માનઠપના સેય્યોહમસ્મીતિ વિધાતિ વેદિતબ્બા. સેસપદદ્વયેસુપિ એસેવ નયો.
૯૨૧. ભયનિદ્દેસે જાતિં પટિચ્ચ ભયન્તિ જાતિપચ્ચયા ઉપ્પન્નભયં. ભયાનકન્તિ આકારનિદ્દેસો. છમ્ભિતત્તન્તિ ભયવસેન ગત્તચલનં. લોમહંસોતિ લોમાનં હંસનં, ઉદ્ધગ્ગભાવો. ઇમિના પદદ્વયેન કિચ્ચતો ભયં દસ્સેત્વા પુન ચેતસો ઉત્રાસોતિ સભાવતો દસ્સિતં.
૯૨૨. તમનિદ્દેસે વિચિકિચ્છાસીસેન અવિજ્જા કથિતા. ‘‘તમન્ધકારો સમ્મોહો, અવિજ્જોઘો મહબ્ભયો’’તિ વચનતો હિ અવિજ્જા તમો અતીતં અદ્ધાનં આરબ્ભ કઙ્ખતિ નામ. ‘કિં નુ ખો અહં અનાગતે ખત્તિયો ભવિસ્સામિ ઉદાહુ બ્રાહ્મણો વેસ્સો…પે॰… દીઘો’તિ કઙ્ખન્તો અનાગતં અદ્ધાનં આરબ્ભ કઙ્ખતિ નામ. ‘કિં નુ ખો અહં એતરહિ ખત્તિયો ઉદાહુ બ્રાહ્મણો વેસ્સો સુદ્દો; કિં વા અહં રૂપં ઉદાહુ વેદના સઞ્ઞા સઙ્ખારા વિઞ્ઞાણ’ન્તિ કઙ્ખન્તો પચ્ચુપ્પન્નં અદ્ધાનં આરબ્ભ કઙ્ખતિ નામ.
તત્થ કિઞ્ચાપિ ખત્તિયો વા અત્તનો ખત્તિયભાવં, બ્રાહ્મણો વા બ્રાહ્મણભાવં, વેસ્સો વા વેસ્સભાવં, સુદ્દો વા સુદ્દભાવં અજાનનકો નામ નત્થિ, જીવલદ્ધિકો
૯૨૩. તિત્થાયતનાનીતિ તિત્થભૂતાનિ આયતનાનિ, તિત્થિયાનં વા આયતનાનિ. તત્થ તિત્થં નામ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો. તિત્થિયા નામ યેસં તા દિટ્ઠિયો રુચ્ચન્તિ ખમન્તિ. આયતનટ્ઠો હેટ્ઠા વુત્તોયેવ. તત્થ યસ્મા સબ્બેપિ દિટ્ઠિગતિકા સઞ્જાયમાના ઇમેસુયેવ તીસુ ઠાનેસુ સઞ્જાયન્તિ, સમોસરમાનાપિ એતેસુયેવ સમોસરન્તિ સન્નિપતન્તિ, દિટ્ઠિગતિકભાવે ચ નેસં એતાનિયેવ કારણાનિ, તસ્મા તિત્થાનિ ચ તાનિ સઞ્જાતાનીતિઆદિના અત્થેન આયતનાનિ ચાતિ તિત્થાયતનાનિ; તેનેવત્થેન તિત્થિયાનં આયતનાનીતિપિ તિત્થાયતનાનિ. પુરિસપુગ્ગલોતિ સત્તો. કામઞ્ચ પુરિસોતિપિ પુગ્ગલોતિપિ વુત્તે સત્તોયેવ વુત્તો, અયં પન સમ્મુતિકથા નામ યો યથા જાનાતિ તસ્સ તથા વુચ્ચતિ. પટિસંવેદેતીતિ અત્તનો સન્તાને ઉપ્પન્નં જાનાતિ, પટિસંવિદિતં કરોતિ અનુભવતિ વા. પુબ્બેકતહેતૂતિ પુબ્બે કતકારણા, પુબ્બે કતકમ્મપચ્ચયેનેવ પટિસંવેદેતીતિ અત્થો. અયં નિગણ્ઠસમયો. એવંવાદિનો પન તે કમ્મવેદનઞ્ચ કિરિયવેદનઞ્ચ પટિક્ખિપિત્વા એકં વિપાકવેદનમેવ સમ્પટિચ્છન્તિ. પિત્તસમુટ્ઠાનાદીસુ (મહાનિ॰ ૫) ચ અટ્ઠસુ આબાધેસુ
ઇસ્સરનિમ્માનહેતૂતિ ઇસ્સરનિમ્માનકારણા; બ્રહ્મુના વા પજાપતિના વા ઇસ્સરેન નિમ્મિતત્તા પટિસંવેદેતીતિ અત્થો. અયં બ્રાહ્મણસમયો. અયઞ્હિ નેસં અધિપ્પાયો – ઇમા તિસ્સો વેદના પચ્ચુપ્પન્ને અત્તના કતમૂલકેન વા આણત્તિમૂલકેન વા પુબ્બે કતેન વા અહેતુઅપ્પચ્ચયા વા પટિસંવેદેતું નામ ન સક્કા; ઇસ્સરનિમ્માનકારણા એવ પન ઇમા પટિસંવેદેતીતિ. એવંવાદિનો પનેતે હેટ્ઠા વુત્તેસુ અટ્ઠસુ આબાધેસુ એકમ્પિ અસમ્પટિચ્છિત્વા સબ્બં પટિબાહન્તિ. તથા દિટ્ઠધમ્મવેદનીયાદીસુપિ સબ્બકોટ્ઠાસેસુ
અહેતુ અપ્પચ્ચયાતિ હેતુઞ્ચ પચ્ચયઞ્ચ વિના અકારણેનેવ પટિસંવેદેતીતિ અત્થો. અયં
૯૨૪. કિઞ્ચનાતિ પલિબોધા. રાગો કિઞ્ચનન્તિ રાગો ઉપ્પજ્જમાનો સત્તે બન્ધતિ પલિબુન્ધેતિ, તસ્મા કિઞ્ચનન્તિ વુચ્ચતિ. દોસમોહેસુપિ એસેવ નયો. અઙ્ગણાનીતિ ‘‘ઉદઙ્ગણે તત્થ પપં અવિન્દુ’’ન્તિ (જા॰ ૧.૧.૨) આગતટ્ઠાને ભૂમિપ્પદેસો અઙ્ગણં. ‘‘તસ્સેવ રજસ્સ વા અઙ્ગણસ્સ વા પહાનાય વાયમતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૮૪; અ॰ નિ॰ ૧૦.૫૧) આગતટ્ઠાને યં કિઞ્ચિ મલં વા પઙ્કો વા. ‘‘સાઙ્ગણોવ સમાનો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૫૭) આગતટ્ઠાને નાનપ્પકારો તિબ્બકિલેસો. ઇધાપિ તદેવ કિલેસઙ્ગણં અધિપ્પેતં. તેનેવ રાગો અઙ્ગણન્તિઆદિમાહ.
મલાનીતિ મલિનભાવકરણાનિ. રાગો મલન્તિ રાગો ઉપ્પજ્જમાનો ચિત્તં મલિનં કરોતિ, મલં ગાહાપેતિ, તસ્મા મલન્તિ વુચ્ચતિ. ઇતરેસુપિ દ્વીસુ એસેવ નયો.
વિસમનિદ્દેસે રાગો વિસમન્તિઆદિ વુત્તં.
અગ્ગીતિ અનુદહનટ્ઠેન અગ્ગિ. રાગગ્ગીતિ રાગો ઉપ્પજ્જમાનો સત્તે અનુદહતિ ઝાપેતિ, તસ્મા અગ્ગીતિ વુચ્ચતિ. દોસમોહેસુપિ એસેવ નયો. તત્થ વત્થૂનિ – એકા કિર દહરભિક્ખુની ચિત્તલપબ્બતવિહારે ઉપોસથાગારં ગન્ત્વા દ્વારપાલકરૂપં ઓલોકયમાના ઠિતા. અથસ્સા અન્તો રાગો ઉપ્પન્નો. સા તેનેવ ઝાયિત્વા કાલમકાસિ. ભિક્ખુનિયો ગચ્છમાના ‘અયં દહરા ઠિતા, પક્કોસથ ન’ન્તિ આહંસુ. એકા ગન્ત્વા ‘કસ્મા ઠિતાસી’તિ હત્થે ગણ્હિ. ગહિતમત્તા પરિવત્તિત્વા પતિતા. ઇદં તાવ રાગસ્સ અનુદહનતાય વત્થુ. દોસસ્સ પન અનુદહનતાય મનોપદોસિકા દેવા દટ્ઠબ્બા. મોહસ્સ અનુદહનતાય ખિડ્ડાપદોસિકા દેવા દટ્ઠબ્બા. મોહનવસેન હિ તેસં સતિસમ્મોસો હોતિ. તસ્મા ખિડ્ડાવસેન આહારકાલં અતિવત્તિત્વા કાલં કરોન્તિ. કસાવાતિ રાગો કસાવોતિઆદિ વુત્તં.
૯૨૫. અસ્સાદદિટ્ઠીતિ નત્થિ કામેસુ દોસોતિ કિલેસકામેન વત્થુકામપટિસેવનદોસો નત્થીતિ વદતિ. પાતબ્યતન્તિ પાતબ્બભાવં પરિભુઞ્જનં અજ્ઝોહરણં. એવંવાદી હિ સો વત્થુકામેસુ કિલેસકામં પિવન્તો વિય અજ્ઝોહરન્તો વિય પરિભુઞ્જતિ. અત્તાનુદિટ્ઠીતિ અત્તાનં અનુગતા દિટ્ઠિ. મિચ્છાદિટ્ઠીતિ લામકા દિટ્ઠિ. ઇદાનિ યસ્મા એત્થ પઠમા સસ્સતદિટ્ઠિ હોતિ, દુતિયા સક્કાયદિટ્ઠિ, તતિયા ઉચ્છેદદિટ્ઠિ, તસ્મા તમત્થં દસ્સેતું સસ્સતદિટ્ઠિ અસ્સાદદિટ્ઠીતિઆદિમાહ.
૯૨૬. અરતિનિદ્દેસો ચ વિહેસાનિદ્દેસો ચ વુત્તત્થોયેવ. અધમ્મસ્સ ચરિયા અધમ્મચરિયા, અધમ્મકરણન્તિ અત્થો. વિસમા ચરિયા, વિસમસ્સ વા કમ્મસ્સ ચરિયાતિ વિસમચરિયા. દોવચસ્સતાપાપમિત્તતા નિદ્દેસા વુત્તત્થા એવ. પુથુનિમિત્તારમ્મણેસુ પવત્તિતો નાનત્તેસુ સઞ્ઞા નાનત્તસઞ્ઞા. યસ્મા વા અઞ્ઞાવ કામસઞ્ઞા, અઞ્ઞા બ્યાપાદાદિસઞ્ઞા, તસ્મા કોસજ્જં, પમજ્જનવસેન પમત્તભાવો પમાદોતિ વેદિતબ્બો. અસન્તુટ્ઠિતાદિનિદ્દેસા વુત્તત્થા એવ.
૯૩૧. અનાદરિયનિદ્દેસે ઓવાદસ્સ અનાદિયનવસેન અનાદરભાવો અનાદરિયં. અનાદરિયનાકારો અનાદરતા. સગરુવાસં અવસનટ્ઠેન અગારવભાવો અગારવતા. સજેટ્ઠકવાસં અવસનટ્ઠેન અપ્પતિસ્સવતા. અનદ્દાતિ અનાદિયના. અનદ્દાયનાતિ અનાદિયનાકારો. અનદ્દાય અયિતસ્સ ભાવો અનદ્દાયિતત્તં. અસીલસ્સ ભાવો અસીલ્યં. અચિત્તીકારોતિ ગરુચિત્તીકારસ્સ અકરણં.
૯૩૨. અસ્સદ્ધભાવો અસ્સદ્ધિયં. અસદ્દહનાકારો અસદ્દહના. ઓકપ્પેત્વા અનુપવિસિત્વા અગ્ગહણં અનોકપ્પના. અપ્પસીદનટ્ઠેન અનભિપ્પસાદો.
અવદઞ્ઞુતાતિ થદ્ધમચ્છરિયવસેન ‘દેહિ, કરોહી’તિ વચનસ્સ અજાનતા.
૯૩૪. બુદ્ધા ચ બુદ્ધસાવકા ચાતિ એત્થ બુદ્ધગ્ગહણેન પચ્ચેકબુદ્ધાપિ ગહિતાવ. અસમેતુકમ્યતાતિ સદ્ધમ્મં અસોતુકમ્યતાતિ સત્તતિંસ બોધિપક્ખિયધમ્મા સદ્ધમ્મો નામ, તં અસુણિતુકામતા. અનુગ્ગહેતુકમ્યતાતિ ન ઉગ્ગહેતુકામતા.
ઉપારમ્ભચિત્તતાતિ ઉપારમ્ભચિત્તભાવો. યસ્મા પન સો અત્થતો ઉપારમ્ભોવ હોતિ, તસ્મા તં દસ્સેતું તત્થ કતમો ઉપારમ્ભોતિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઉપારમ્ભનવસેન ઉપારમ્ભો. પુનપ્પુનં ઉપારમ્ભો અનુપારમ્ભો ઉપારમ્ભનાકારો ઉપારમ્ભના. પુનપ્પુનં ઉપારમ્ભના અનુપારમ્ભના. અનુપારમ્ભિતસ્સ ભાવો અનુપારમ્ભિતત્તં. ઉઞ્ઞાતિ હેટ્ઠા કત્વા જાનના. અવઞ્ઞાતિ અવજાનના. પરિભવનં પરિભવો. રન્ધસ્સ ગવેસિતા રન્ધગવેસિતા. રન્ધં વા ગવેસતીતિ રન્ધગવેસી, તસ્સ ભાવો રન્ધગવેસિતા. અયં વુચ્ચતીતિ અયં પરવજ્જાનુપસ્સનલક્ખણો ઉપારમ્ભો નામ વુચ્ચતિ, યેન સમન્નાગતો પુગ્ગલો, યથા નામ તુન્નકારો
૯૩૬. અયોનિસો મનસિકારોતિ અનુપાયમનસિકારો. અનિચ્ચે નિચ્ચન્તિ અનિચ્ચેયેવ વત્થુસ્મિં ‘ઇદં નિચ્ચ’ન્તિ એવં પવત્તો. દુક્ખે સુખન્તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. સચ્ચવિપ્પટિકુલેન ચાતિ ચતુન્નં સચ્ચાનં અનનુલોમવસેન. ચિત્તસ્સ આવટ્ટનાતિઆદીનિ સબ્બાનિપિ આવજ્જનસ્સેવ વેવચનાનેવ. આવજ્જનઞ્હિ ભવઙ્ગચિત્તં આવટ્ટેતીતિ ચિત્તસ્સ આવટ્ટના. અનુઅનુ આવટ્ટેતીતિ અનાવટ્ટના. આભુજતીતિ આભોગો. ભવઙ્ગારમ્મણતો અઞ્ઞં આરમ્મણં સમન્નાહરતીતિ સમન્નાહારો. તદેવારમ્મણં અત્તાનં અનુબન્ધિત્વા ઉપ્પજ્જમાને મનસિકરોતીતિ મનસિકારો. કરોતીતિ ઠપેતિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં અનુપાયમનસિકારો ઉપ્પથમનસિકારલક્ખણો અયોનિસોમનસિકારો નામ વુચ્ચતિ. તસ્સ વસેન પુગ્ગલો દુક્ખાદીનિ સચ્ચાનિ યાથાવતો આવજ્જિતું ન સક્કોતિ.
કુમ્મગ્ગસેવનાનિદ્દેસે યં કુમ્મગ્ગં સેવતો સેવના કુમ્મગ્ગસેવનાતિ વુચ્ચતિ, તં દસ્સેતું તત્થ કતમો કુમ્મગ્ગોતિ
તિકનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
(૪.) ચતુક્કનિદ્દેસવણ્ણના
૯૩૯. ચતુક્કનિદ્દેસે ચીવરહેતૂતિ ‘કત્થ મનાપં ચીવરં લભિસ્સામી’તિ ચીવરકારણા ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિભવાભવહેતૂતિ એત્થ ઇતીતિ નિદસ્સનત્થે નિપાતો; યથા ચીવરાદિહેતુ એવં ભવાભવહેતૂતિપિ અત્થો. ભવાભવોતિ ચેત્થ પણીતપણીતતરાનિ તેલમધુફાણિતાદીનિ અધિપ્પેતાનિ. ઇમેસં પન ચતુન્નં તણ્હુપ્પાદાનં પહાનત્થાય પટિપાટિયાવ ચત્તારો અરિયવંસા દેસિતાતિ વેદિતબ્બા.
અગતિગમનેસુ છન્દાગતિં ગચ્છતીતિ છન્દેન પેમેન અગતિં ગચ્છતિ, અકત્તબ્બં કરોતિ. પરપદેસુપિ એસેવ નયો. તત્થ યો ‘અયં મે મિત્તો વા સન્દિટ્ઠો વા સમ્ભત્તો વા ઞાતકો વા લઞ્જં વા પન મે દેતી’તિ છન્દવસેન અસ્સામિકં સામિકં કરોતિ – અયં છન્દાગતિં ગચ્છતિ નામ. યો ‘અયં મે વેરી’તિ પકતિવેરવસેન વા તઙ્ખણુપ્પન્નકોધવસેન વા સામિકં અસ્સામિકં કરોતિ – અયં દોસાગતિં ગચ્છતિ નામ. યો પન મન્દત્તા મોમૂહત્તા યં વા તં વા વત્વા અસ્સામિકં સામિકં કરોતિ – અયં મોહાગતિં ગચ્છતિ નામ. યો પન ‘અયં રાજવલ્લભો વા વિસમનિસ્સિતો વા અનત્થમ્પિ મે કરેય્યા’તિ ભીતો અસ્સામિકં સામિકં કરોતિ – અયં ભયાગતિં ગચ્છતિ નામ. યો વા પન ભાજિયટ્ઠાને કિઞ્ચિ ભાજેન્તો ‘અયં મે મિત્તો વા સન્દિટ્ઠો વા સમ્ભત્તો વા’તિ પેમવસેન અતિરેકં દેતિ, ‘અયં મે વેરી’તિ દોસવસેન ઊનકં દેતિ, મોમૂહત્તા દિન્નાદિન્નં અજાનમાનો કસ્સચિ ઊનકં કસ્સચિ અધિકં દેતિ, ‘અયં ઇમસ્મિં અદીયમાને મય્હં અનત્થમ્પિ કરેય્યા’તિ ભીતો કસ્સચિ અતિરેકં દેતિ, સો ચતુબ્બિધોપિ યથાનુક્કમેન છન્દાગતિઆદીનિ ગચ્છતિ નામ. અરિયા એતાય ન ગચ્છન્તીતિ અગતિ, અનરિયા ઇમિના અગતિં ગચ્છન્તીતિ અગતિગમનં. ઇમં દ્વયં ચતુન્નમ્પિ સાધારણવસેન વુત્તં. છન્દેન ગમનં છન્દગમનં. ઇદં દોસાદીનં અસાધારણવસેન વુત્તં. સકપક્ખરાગઞ્ચ પરપક્ખદોસઞ્ચ પુરક્ખત્વા અસમગ્ગભાવેન ગમનં વગ્ગગમનં. ઇદં છન્દદોસસાધારણવસેન વુત્તં. વારિનો વિય યથાનિન્નં ગમનન્તિ વારિગમનં. ઇદં ચતુન્નમ્પિ સાધારણવસેન વુત્તં.
વિપરિયાસેસુ સઞ્ઞાવિપરિયાસો. ઇતરેસુપિ દ્વીસુ એસેવ નયો. એવમેતે ચતુન્નં અસુભે સુભન્તિ સઞ્ઞાચિત્તવિપલ્લાસા સકદાગામિમગ્ગેન તનુકા હોન્તિ, અનાગામિમગ્ગેન પહીયન્તિ. દુક્ખે સુખન્તિ સઞ્ઞાચિત્તવિપલ્લાસા અરહત્તમગ્ગેન પહીયન્તીતિ વેદિતબ્બા.
અનરિયવોહારેસુ અનરિયવોહારાતિ અનરિયાનં લામકાનં વોહારા. દિટ્ઠવાદિતાતિ ‘દિટ્ઠં મયા’તિ એવં વાદિતા. એત્થ ચ તં તં સમુટ્ઠાપિકચેતનાવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. સહ સદ્દેન ચેતના કથિતાતિપિ વુત્તમેવ. દુતિયચતુક્કેપિ એસેવ નયો. અરિયો હિ અદિસ્વા વા ‘દિટ્ઠં મયા’તિ દિસ્વા વા ‘ન દિટ્ઠં મયા’તિ વત્તા નામ નત્થિ; અનરિયોવ એવં વદતિ. તસ્મા એવં વદન્તસ્સ એતા સહ સદ્દેન અટ્ઠ ચેતના અનરિયવોહારાતિ વેદિતબ્બા.
દુચ્ચરિતેસુ પઠમચતુક્કં વેરચેતનાવસેન વુત્તં, દુતિયં વચીદુચ્ચરિતવસેન.
ભયેસુ પઠમચતુક્કે જાતિં પટિચ્ચ ઉપ્પન્નં ભયં જાતિભયં. સેસેસુપિ એસેવ નયો. દુતિયચતુક્કે રાજતો ઉપ્પન્નં ભયં રાજભયં. સેસેસુપિ એસેવ નયો.
તતિયચતુક્કે ચત્તારિ ભયાનીતિ મહાસમુદ્દે ઉદકં ઓરોહન્તસ્સ વુત્તભયાનિ. મહાસમુદ્દે કિર મહિન્દવીચિ નામ સટ્ઠિ યોજનાનિ ઉગ્ગચ્છતિ. ગઙ્ગાવીચિ નામ પણ્ણાસ. રોહણવીચિ નામ ચત્તાલીસ યોજનાનિ ઉગ્ગચ્છતિ. એવરૂપા ઊમિયો પટિચ્ચ ઉપ્પન્નં ભયં ઊમિભયં નામ. કુમ્ભીલતો ઉપ્પન્નં ભયં કુમ્ભીલભયં. ઉદકાવટ્ટતો ભયં આવટ્ટભયં. સુસુકા વુચ્ચતિ ચણ્ડમચ્છો; તતો ભયં સુસુકાભયં.
ચતુત્થચતુક્કે અત્તાનુવાદભયન્તિ પાપકમ્મિનો અત્તાનં અનુવદન્તસ્સ ઉપ્પજ્જનકભયં. પરાનુવાદભયન્તિ પરસ્સ અનુવાદતો ઉપ્પજ્જનકભયં. દણ્ડભયન્તિ અગારિકસ્સ રઞ્ઞા પવત્તિતદણ્ડં, અનગારિકસ્સ વિનયદણ્ડં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જનકભયં. દુગ્ગતિભયન્તિ ચત્તારો અપાયે પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જનકભયં. ઇતિ
દિટ્ઠિચતુક્કે સયંકતં સુખદુક્ખન્તિ વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતો વેદનાય એવ વેદના કતાતિ ઉપ્પન્ના દિટ્ઠિ. એવઞ્ચ સતિ તસ્સા વેદનાય પુબ્બેપિ અત્થિતા આપજ્જતીતિ અયં સસ્સતદિટ્ઠિ નામ હોતિ. સચ્ચતો થેતતોતિ સચ્ચતો થિરતો. પરંકતન્તિ સયંકતઞ્ચ પરંકતઞ્ચાતિ યથાવુત્તેનેવ અત્થેન ‘ઉપડ્ઢં સયંકતં, ઉપડ્ઢં પરેન કત’ન્તિ ગણ્હતો ઉપ્પન્ના દિટ્ઠિ – અયં સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિ નામ. ચતુત્થા અકારણા એવ સુખદુક્ખં હોતીતિ ગણ્હતો ઉપ્પન્ના દિટ્ઠિ. એવં સતિ અયં અહેતુકદિટ્ઠિ નામ. સેસમેત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયત્તા ઉત્તાનત્થમેવાતિ.
ચતુક્કનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
(૫.) પઞ્ચકનિદ્દેસવણ્ણના
૯૪૦. પઞ્ચકનિદ્દેસે યસ્મા યેસં સક્કાયદિટ્ઠિઆદીનિ અપ્પહીનાનિ, તે ભવગ્ગેપિ નિબ્બત્તે એતાનિ આકડ્ઢિત્વા કામભવેયેવ પાતેન્તિ, તસ્મા ઓરમ્ભાગિયાનિ સંયોજનાનીતિ વુત્તાનિ. ઇતિ એતાનિ પઞ્ચ ગચ્છન્તં ન વારેન્તિ, ગતં પન આનેન્તિ. રૂપરાગાદીનિપિ પઞ્ચ ગચ્છન્તં ન વારેન્તિ, આગન્તું પન ન દેન્તિ. રાગાદયો પઞ્ચ લગ્ગનટ્ઠેન સઙ્ગા, અનુપવિટ્ઠટ્ઠેન પન સલ્લાતિ વુત્તા.
૯૪૧. ચેતોખિલાતિ ચિત્તસ્સ થદ્ધભાવા કચવરભાવા ખાણુકભાવા. સત્થરિ કઙ્ખતીતિ સત્થુ સરીરે વા ગુણે વા કઙ્ખતિ. સરીરે કઙ્ખમાનો ‘દ્વત્તિંસવરલક્ખણપટિમણ્ડિતં નામ સરીરં અત્થિ નુ ખો નત્થી’તિ કઙ્ખતિ. ગુણે કઙ્ખમાનો ‘અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નજાનનસમત્થં સબ્બઞ્ઞુતઞાણં અત્થિ નુ ખો નત્થી’તિ કઙ્ખતિ. વિચિકિચ્છતીતિ વિચિનન્તો કિચ્છતિ, દુક્ખં આપજ્જતિ, વિનિચ્છેતું ન સક્કોતિ. નાધિમુચ્ચતીતિ ન સમ્પસીદતીતિ ગુણેસુ ઓતરિત્વા નિબ્બિચિકિચ્છભાવેન પસીદિતું અનાવિલો ભવિતું ન સક્કોતિ.
ધમ્મેતિ પરિયત્તિધમ્મે ચ પટિવેધધમ્મે ચ. પરિયત્તિધમ્મે કઙ્ખમાનો ‘તેપિટકં બુદ્ધવચનં ચતુરાસીતિધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનીતિ વદન્તિ, અત્થિ નુ ખો એતં નત્થી’તિ કઙ્ખતિ. પટિવેધધમ્મે કઙ્ખમાનો ‘વિપસ્સનાનિસ્સન્દો મગ્ગો નામ
સઙ્ઘે કઙ્ખતીતિ ‘ઉજુપ્પટિપન્નોતિઆદીનં પદાનં વસેન એવરૂપં પટિપદં પટિપન્ના ચત્તારો મગ્ગટ્ઠા ચત્તારો ફલટ્ઠાતિ અટ્ઠન્નં પુગ્ગલાનં સમૂહભૂતો સઙ્ઘો નામ અત્થિ નુ ખો નત્થી’તિ કઙ્ખતિ. સિક્ખાય કઙ્ખમાનો ‘અધિસીલસિક્ખા નામ અધિચિત્તસિક્ખા નામ અધિપઞ્ઞા સિક્ખા નામાતિ વદન્તિ, સા અત્થિ નુ ખો નત્થી’તિ કઙ્ખતિ.
ચેતસોવિનિબન્ધાતિ ચિત્તં બન્ધિત્વા મુટ્ઠિયં કત્વા વિય ગણ્હન્તીતિ ચેતસોવિનિબન્ધા. કામેતિ વત્થુકામેપિ કિલેસકામેપિ. કાયેતિ અત્તનો કાયે. રૂપેતિ બહિદ્ધા રૂપે. યાવદત્થન્તિ યત્તકં ઇચ્છતિ તત્તકં. ઉદરાવદેહકન્તિ ઉદરપૂરં. તઞ્હિ ઉદરં અવદેહનતો ઉદરાવદેહકન્તિ વુચ્ચતિ. સેય્યસુખન્તિ મઞ્ચપીઠસુખં ઉતુસુખં વા. પસ્સસુખન્તિ યથા સમ્પરિવત્તકં સયન્તસ્સ દક્ખિણપસ્સવામપસ્સાનં સુખં હોતિ, એવં ઉપ્પન્નસુખં. મિદ્ધસુખન્તિ નિદ્દાસુખં. અનુયુત્તોતિ યુત્તપયુત્તો વિહરતિ. પણિધાયાતિ પત્થયિત્વા. સીલેનાતિઆદીસુ સીલન્તિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલં. વતન્તિ વતસમાદાનં. તપોતિ તપચરણં. બ્રહ્મચરિયન્તિ મેથુનવિરતિ. દેવો વા ભવિસ્સામીતિ મહેસક્ખદેવો વા ભવિસ્સામિ. દેવઞ્ઞતરો વાતિ અપ્પેસક્ખદેવેસુ વા અઞ્ઞતરો. કુસલધમ્મે આવરન્તિ નિવારેન્તીતિ નીવરણાનિ.
માતા જીવિતા વોરોપિતા હોતીતિ મનુસ્સેનેવ સકજનિકા મનુસ્સમાતા જીવિતા વોરોપિતા હોતિ. પિતાપિ અરહાપિ મનુસ્સઅરહાવ. દુટ્ઠેન ચિત્તેનાતિ વધકચિત્તેન.
સઞ્ઞીતિ સઞ્ઞાસમઙ્ગી. અરોગોતિ નિચ્ચો. ઇત્થેકે અભિવદન્તીતિ ઇત્થં એકે અભિવદન્તિ, એવમેકે અભિવદન્તીતિ અત્થો. એત્તાવતા સોળસ સઞ્ઞીવાદા કથિતા. અસઞ્ઞીતિ સતો વા પન સત્તસ્સાતિ અથવા પન વિજ્જમાનસ્સેવ સત્તસ્સ. ઉચ્છેદન્તિ ઉપચ્છેદં. વિનાસન્તિ અદસ્સનં. વિભવન્તિ ભાવવિગમં. સબ્બાનેતાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞવેવચનાનેવ. તત્થ દ્વે જના ઉચ્છેદદિટ્ઠિં ગણ્હન્તિ – લાભી દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનં વા પનેકેતિ એત્થ દિટ્ઠધમ્મોતિ પચ્ચક્ખધમ્મો વુચ્ચતિ. તત્થ તત્થ પટિલદ્ધત્તભાવસ્સેતં અધિવચનં. દિટ્ઠધમ્મે નિબ્બાનં દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનં; ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે દુક્ખા વૂપસમ્મન્તિ અત્થો. ઇદં પઞ્ચન્નં દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદાનં સઙ્ગહવચનં.
૯૪૨. વેરાતિ વેરચેતના. બ્યસનાતિ વિનાસા. અક્ખન્તિયાતિ અનધિવાસનાય. અપ્પિયોતિ દસ્સનસવનપટિકૂલતાય ન પિયાયિતબ્બો. ચિન્તેતુમ્પિ પટિકૂલત્તા મનો એતસ્મિં ન અપ્પેતીતિ અમનાપો. વેરબહુલોતિ બહુવેરો. વજ્જબહુલોતિ બહુદોસો.
આજીવકભયન્તિ આજીવં જીવિતવુત્તિં પટિચ્ચ ઉપ્પન્નં ભયં અસિલોકભયન્તિ ગરહભયં પરિસસારજ્જભયન્તિ કતપાપસ્સ પુગ્ગલસ્સ સન્નિપતિતં પરિસં ઉપસઙ્કમન્તસ્સ સારજ્જસઙ્ખાતં ભયં ઉપ્પજ્જતિ. ઇદં પરિસસારજ્જભયં નામ. ઇતરદ્વયં પાકટમેવ.
૯૪૩. દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવારેસુ પઞ્ચહિ કામગુણેહીતિ મનાપિયરૂપાદીહિ પઞ્ચહિ કામકોટ્ઠાસેહિ બન્ધનેહિ વા. સમપ્પિતોતિ સુટ્ઠુ અપ્પિતો અલ્લીનો હુત્વા. સમઙ્ગીભૂતોતિ સમન્નાગતો. પરિચારેતીતિ તેસુ કામગુણેસુ યથાસુખં ઇન્દ્રિયાનિ ચારેતિ સઞ્ચારેતિ ઇતો ચિતો પરમદિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનન્તિ પરમં દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનં, ઉત્તમન્તિ અત્થો.
દુતિયવારે હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચા; પટિપીળનટ્ઠેન દુક્ખા; પકતિજહનટ્ઠેન વિપરિણામધમ્માતિ વેદિતબ્બા. તેસં વિપરિણામઞ્ઞથાભાવાતિ તેસં કામાનં વિપરિણામસઙ્ખાતા અઞ્ઞથાભાવા. ‘યમ્પિ મે અહોસિ તમ્પિ મે નત્થી’તિ વુત્તનયેન ઉપ્પજ્જન્તિ સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા. તત્થ અન્તોનિજ્ઝાયનલક્ખણો સોકો; તન્નિસ્સિતલાલપ્પલક્ખણો પરિદેવો; કાયપટિપીળનલક્ખણં દુક્ખં; મનોવિઘાતલક્ખણં દોમનસ્સં; વિઘાતલક્ખણો ઉપાયાસો.
વિતક્કિતન્તિ અભિનિરોપનવસેન પવત્તો વિતક્કો. વિચારિતન્તિ અનુમજ્જનવસેન પવત્તો વિચારો. એતેન એતન્તિ એતેન વિતક્કેન ચ વિચારેન ચ એતં પઠમજ્ઝાનં ઓળારિકં સકણ્ટકં વિય ખાયતિ.
પીતિગતન્તિ પીતિમેવ. ચેતસો ઉપ્પિલાવિતન્તિ ચિત્તસ્સ ઉપ્પિલભાવકરણં. ચેતસો આભોગોતિ ઝાના વુટ્ઠાય
પઞ્ચકનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
(૬.) છક્કનિદ્દેસવણ્ણના
૯૪૪. છક્કનિદ્દેસે યસ્મા કુદ્ધો વા કોધવસેન, સન્દિટ્ઠિપરામાસી વા સન્દિટ્ઠિપરામાસિતાય
છન્દરાગનિદ્દેસે કામગેહસિતત્તા છન્દરાગા ગેહસ્સિતા ધમ્માતિ સઙ્ગહતો વત્વા પુન પભેદતો દસ્સેતું મનાપિયેસુ રૂપેસૂતિઆદિ વુત્તં. તત્થ મનાપિયેસૂતિ મનવડ્ઢનકેસુ ઇટ્ઠેસુ. વિરોધા એવ વિરોધવત્થૂનિ. અમનાપિયેસૂતિ અનિટ્ઠેસુ.
૯૪૫. અગારવેસુ અગારવોતિ ગારવવિરહિતો. અપ્પતિસ્સોતિ અપ્પતિસ્સયો અનીચવુત્તિ. એત્થ પન યો ભિક્ખુ સત્થરિ ધરમાને તીસુ કાલેસુ ઉપટ્ઠાનં ન યાતિ, સત્થરિ અનુપાહને ચઙ્કમન્તે સઉપાહનો ચઙ્કમતિ સત્થરિ અગારવો નામ. યો પન ધમ્મસવને સઙ્ઘુટ્ઠે સક્કચ્ચં ન ગચ્છતિ, સક્કચ્ચં ધમ્મં ન સુણાતિ, સમુલ્લપન્તો નિસીદતિ, ન સક્કચ્ચં ગણ્હાતિ, ન સક્કચ્ચં વાચેતિ – ‘અયં ધમ્મે અગારવો નામ. યો પન થેરેન ભિક્ખુના અનજ્ઝિટ્ઠો ધમ્મં દેસેતિ, પઞ્હં કથેતિ, વુડ્ઢે ભિક્ખૂ ઘટ્ટેન્તો ગચ્છતિ, તિટ્ઠતિ, નિસીદતિ, દુસ્સપલ્લત્થિકં વા હત્થપલ્લત્થિકં વા કરોતિ, સઙ્ઘમજ્ઝે ઉભો અંસે પારુપતિ, છત્તુપાહનં ધારેતિ – અયં સઙ્ઘે અગારવો નામ. એકભિક્ખુસ્મિમ્પિ હિ અગારવે કતે સઙ્ઘે અગારવો કતોવ હોતિ. તિસ્સો સિક્ખા પન અપૂરયમાનોવ સિક્ખાય અગારવો નામ. અપ્પમાદલક્ખણં અનનુબ્રૂહયમાનો અપ્પમાદે અગારવો નામ. દુવિધં પટિસન્થારં અકરોન્તો પટિસન્થારે અગારવો નામ.
પરિહાનિયા ધમ્માતિ પરિહાનકરા ધમ્મા. કમ્મારામતાતિ ભસ્સારામતાતિ તિરચ્છાનકથાવસેન ભસ્સે યુત્તપયુત્તતા. નિદ્દારામતાતિ નિદ્દાય યુત્તપયુત્તતા. સઙ્ગણિકારામતાતિ સઙ્ગણિકાય યુત્તપયુત્તતા. સંસગ્ગારામતાતિ સવનસંસગ્ગે, દસ્સનસંસગ્ગે, સમુલ્લાપસંસગ્ગે, પરિભોગસંસગ્ગે, કાયસંસગ્ગેતિ પઞ્ચવિધે સંસગ્ગે યુત્તપયુત્તતા. પપઞ્ચારામતાતિ તણ્હામાનદિટ્ઠિપપઞ્ચેસુ યુત્તપયુત્તતા.
૯૪૬. સોમનસ્સુપવિચારાદીસુ સોમનસ્સુપવિચારા. ચક્ખુના રૂપં દિસ્વાતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન રૂપં પસ્સિત્વા. સોમનસ્સટ્ઠાનિયન્તિ સોમનસ્સસ્સ આરમ્મણવસેન કારણભૂતં. ઉપવિચરતીતિ તત્થ વિચારપ્પવત્તનેન ઉપવિચરતિ. વિતક્કો પન તંસમ્પયુત્તો વાતિ ઇમિના નયેન તીસુપિ છક્કેસુ અત્થો વેદિતબ્બો.
૯૪૭. ગેહસિતાનીતિ કામગુણનિસ્સિતાનિ. સોમનસ્સાનીતિ ચેતસિકસુખાનિ. દોમનસ્સાનીતિ ચેતસિકદુક્ખાનિ. ઉપેક્ખાતિ અઞ્ઞાણસમ્પયુત્તા
૯૪૮. અત્થિ મે અત્તાતિ વાતિ સબ્બપદેસુ વા-સદ્દો વિકપ્પત્થો; એવં વા દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતીતિ વુત્તં હોતિ. અત્થિ મે અત્તાતિ ચેત્થ સસ્સતદિટ્ઠિ સબ્બકાલેસુ અત્તનો અત્થિતં ગણ્હાતિ. સચ્ચતો થેતતોતિ ભૂતતો ચ થિરતો ચ; ઇદં સચ્ચન્તિ સુટ્ઠુ દળ્હભાવેનાતિ વુત્તં હોતિ. નત્થિ મે અત્તાતિ અયં પન ઉચ્છેદદિટ્ઠિ, સતો સત્તસ્સ તત્થ તત્થ વિભવગ્ગહણતો. અથ વા પુરિમાપિ તીસુ કાલેસુ અત્થીતિ ગહણતો સસ્સતદિટ્ઠિ, પચ્ચુપ્પન્નમેવ અત્થીતિ ગણ્હન્તી ઉચ્છેદદિટ્ઠિ. પચ્છિમાપિ અતીતાનાગતેસુ નત્થીતિ ગહણતો ‘ભસ્મન્તા આહુતિયો’તિ ગહિતદિટ્ઠિકાનં વિય ઉચ્છેદદિટ્ઠિ, અતીતેયેવ નત્થીતિ ગણ્હન્તી અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકસ્સેવ સસ્સતદિટ્ઠિ. અત્તના વા અત્તાનં સઞ્જાનામીતિ સઞ્ઞાક્ખન્ધસીસેન ખન્ધે અત્તાતિ ગહેત્વા સઞ્ઞાય અવસેસક્ખન્ધે સઞ્જાનનતો ‘ઇમિના અત્તના ઇમં અત્તાનં સઞ્જાનામી’તિ એવં હોતિ. અત્તના વા અનત્તાનન્તિ સઞ્ઞાક્ખન્ધંયેવ અત્તાતિ ગહેત્વા ઇતરે ચત્તારો ખન્ધે અનત્તાતિ ગહેત્વા સઞ્ઞાય તેસં જાનનતો એવં હોતિ. અનત્તના વા અત્તાનન્તિ સઞ્ઞાક્ખન્ધં અનત્તાતિ
વદો વેદેય્યોતિ આદયો પન સસ્સતદિટ્ઠિયા એવ અભિનિવેસાકારા. તત્થ વદતીતિ વદો; વચીકમ્મસ્સ કારકોતિ વુત્તં હોતિ. વેદયતીતિ વેદેય્યો; જાનાતિ અનુભવતિ ચાતિ વુત્તં હોતિ. ઇદાનિ યં સો વેદેતિ તં દસ્સેતું તત્ર તત્ર દીઘરત્તં કલ્યાણપાપકાનન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્ર તત્રાતિ તેસુ તેસુ યોનિગતિઠિતિનિવાસનિકાયેસુ આરમ્મણેસુ વા. દીઘરત્તન્તિ ચિરરત્તં. પચ્ચનુભોતીતિ પટિસંવેદયતિ. ન સો જાતો નાહોસીતિ સો અત્તા અજાતિધમ્મતો નિચ્ચોતિ ઉપ્પાદવયરહિતો. ધુવોતિ થિરો સારભૂતો. સસ્સતોતિ સબ્બકાલિકો. અવિપરિણામધમ્મોતિ અત્તનો પકતિભાવં અવિજહનધમ્મો કકણ્ટકો વિય નાનપ્પકારત્તં નાપજ્જતિ. એવમયં સબ્બાસવદિટ્ઠિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૭ આદયો) નામ કથિતા. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.
છક્કનિદ્દેસવણ્ણના.
(૭.) સત્તકનિદ્દેસવણ્ણના
૯૪૯. સત્તકનિદ્દેસે થામગતટ્ઠેન અપ્પહીનટ્ઠેન ચ અનુસેન્તીતિ અનુસયા. વટ્ટસ્મિં સત્તે સંયોજેન્તિ ઘટેન્તીતિ સંયોજનાનિ. સમુદાચારવસેન પરિયુટ્ઠહન્તીતિ પરિયુટ્ઠાનાનિ. કામરાગોવ પરિયુટ્ઠાનં કામરાગપરિયુટ્ઠાનં. સેસેસુપિ એસેવ નયો.
૯૫૦. અસતં ધમ્મા, લામકટ્ઠેન વા અસન્તા ધમ્માતિ અસદ્ધમ્મા. રાગાદીહિ દોસેહિ દુટ્ઠાનિ ચરિતાનીતિ દુચ્ચરિતાનિ. તેન તેનાકારેન મઞ્ઞન્તીતિ માના.
૯૫૧. દિટ્ઠિનિદ્દેસે રૂપીતિ રૂપવા. ચાતુમહાભૂતિકોતિ ચતુમહાભૂતમયો. માતાપિતૂનં એતન્તિ માતાપેત્તિકં. કિન્તં? સુક્કસોણિતં. માતાપેત્તિકે સમ્ભૂતો જાતોતિ માતાપેત્તિકસમ્ભવો. ઇધ રૂપકાયસીસેન મનુસ્સત્તભાવં અત્તાતિ વદતિ. દુતિયો તં પટિક્ખિપિત્વા દિબ્બત્તભાવં વદતિ. દિબ્બોતિ દેવલોકે સમ્ભૂતો. કામાવચરોતિ છકામાવચરદેવપરિયાપન્નો કબળીકારભક્ખો. મનોમયોતિ ઝાનમનેન નિબ્બત્તો. સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગીતિ સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગયુત્તો. અહીનિન્દ્રિયોતિ પરિપુણ્ણિન્દ્રિયો; યાનિ બ્રહ્મલોકે અત્થિ તેસં વસેન, ઇતરેસઞ્ચ સણ્ઠાનવસેનેતં વુત્તં. આકાસાનઞ્ચાયતનૂપગોતિ
સત્તકનિદ્દેસવણ્ણના.
(૮.) અટ્ઠકનિદ્દેસવણ્ણના
૯૫૨. અટ્ઠકનિદ્દેસે કિલેસવત્થૂનિ. કુસીતવત્થૂનીતિ કુસીતસ્સ અલસસ્સ વત્થૂનિ, પતિટ્ઠા, કોસજ્જકારણાનીતિ અત્થો. કમ્મં કાતબ્બં હોતીતિ ચીવરવિચારણાદિકમ્મં કાતબ્બં હોતિ. ન વીરિયં આરભતીતિ દુવિધમ્પિ વીરિયં નારભતિ. અપ્પત્તસ્સાતિ ઝાનવિપસ્સનામગ્ગફલધમ્મસ્સ અપ્પત્તસ્સ પત્તિયા. અનધિગતસ્સાતિ તસ્સેવ અનધિગતસ્સ અધિગમત્થાય. અસચ્છિકતસ્સાતિ તસ્સેવ અસચ્છિકતસ્સ સચ્છિકરણત્થાય. ઇદં પઠમન્તિ ‘ઇદં હન્દાહં નિપજ્જામી’તિ એવં ઓસીદનં પઠમં કુસીતવત્થુ. ઇમિના નયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.
માસાચિતં મઞ્ઞેતિ એત્થ પન માસાચિતં નામ તિન્તમાસો; યથા તિન્તમાસો ગરુકો હોતિ, એવં ગરુકોતિ અધિપ્પાયો. ગિલાના વુટ્ઠિતો હોતીતિ ગિલાનો હુત્વા પચ્છા વુટ્ઠિતો હોતિ.
૯૫૪. અટ્ઠસુ લોકધમ્મેસૂતિ એત્થ લોકસ્સ ધમ્માતિ લોકધમ્મા. એતેહિ વિમુત્તો નામ નત્થિ, બુદ્ધાનમ્પિ હોન્તિ એવ. તસ્મા ‘લોકધમ્મા’તિ વુચ્ચન્તિ. પટિઘાતોતિ પટિહઞ્ઞનાકારો. લાભે સારાગોતિ ‘અહં લાભં લભામી’તિ એવં ગેહસિતસોમનસ્સવસેન ઉપ્પન્નો સારાગો; સો ચિત્તં પટિહનતિ. અલાભે પટિવિરોધોતિ ‘અહં લાભં ન લભામી’તિ દોમનસ્સવસેન ઉપ્પન્નવિરોધો; સોપિ ચિત્તં પટિહનતિ. તસ્મા ‘પટિઘાતો’તિ વુત્તો. યસાદીસુપિ ‘અહં મહાપરિવારો, અહં અપ્પપરિવારો, અહં પસંસપ્પત્તો, અહં ગરહપ્પત્તો, અહં સુખપ્પત્તો, અહં દુક્ખપ્પતો’તિ એવમેતેસં ઉપ્પત્તિ વેદિતબ્બા. અનરિયવોહારાતિ અનરિયાનં વોહારા.
૯૫૭. પુરિસદોસાતિ ન સરામીતિ ‘મયા એતસ્સ કમ્મસ્સ કતટ્ઠાનં ન સરામિ ન સલ્લક્ખેમી’તિ ચોદકંયેવ પટિપ્ફરતીતિ પટિવિરુદ્ધો હુત્વા ફરતિ, પટિભાણિતભાવેન તિટ્ઠતિ. કિં નુ ખો તુય્હન્તિ ‘તુય્હં બાલસ્સ અબ્યત્તસ્સ ભણિતેન નામ કિં’ યો ત્વં નેવ વત્થુના આપત્તિં, ન ચોદનં જાનાસી’તિ દીપેતિ; ‘ત્વં પિ નામ એવં કિઞ્ચિ અજાનન્તો ભણિતબ્બં મઞ્ઞિસ્સસી’તિ પચ્ચારોપેતીતિ ‘ત્વં પિ ખોસી’તિઆદીનિ વદન્તો પટિઆરોપેતિ. પટિકરોહીતિ દેસનાગામિનિં દેસેહિ, વુટ્ઠાનગામિનિતો વુટ્ઠાહિ તતો સુદ્ધન્તે પતિટ્ઠિતો અઞ્ઞં ચોદેસ્સસી’તિ દીપેતિ.
અઞ્ઞેનાઞ્ઞં પટિચરતીતિ અઞ્ઞેન કારણેન વચનેન વા અઞ્ઞં કારણં વચનં વા પટિચ્છાદેતિ. ‘આપત્તિં આપન્નોસી’તિ વુત્તો ‘કો આપન્નો? કિં આપન્નો? કથં આપન્નો? કિસ્મિં આપન્નો? કં ભણથ? કિં ભણથા’તિ વદતિ. ‘એવરૂપં કિઞ્ચિ તયા દિટ્ઠ’ન્તિ વુત્તે ‘ન સુણામી’તિ સોતં વા ઉપનેતિ. બહિદ્ધા કથં અપનામેતીતિ ‘ઇત્થન્નામં આપત્તિં આપન્નોસી’તિ પુટ્ઠો ‘પાટલિપુત્તં ગતોમ્હી’તિ વત્વા પુન ‘તવ પાટલિપુત્તગમનં ન પુચ્છામા’તિ વુત્તે ‘તતો રાજગહં ગતોમ્હી’તિ ‘રાજગહં વા યાહિ, બ્રાહ્મણગેહં વા; આપત્તિં આપન્નોસી’તિ? ‘તત્થ મે સૂકરમંસં લદ્ધ’ન્તિઆદીનિ વદન્તો કથં બહિદ્ધા વિક્ખિપતિ. કોપન્તિ કુપિતભાવં. દોસન્તિ દુટ્ઠભાવં. ઉભયમ્પેતં કોધસ્સેવ નામં. અપ્પચ્ચયન્તિ અસન્તુટ્ઠાકારં; દોમનસ્સસ્સેતં નામં. પાતુકરોતીતિ દસ્સેતિ પકાસેતિ. બાહાવિક્ખેપકં ભણતીતિ બાહા વિક્ખિપિત્વા અલજ્જિવચનં વદતિ. વિહેસેતીતિ વિહેઠેતિ બાધતિ. અનાદિયિત્વાતિ ચિત્તીકારેન અગ્ગહેત્વા અવજાનિત્વા; અનાદરો હુત્વાતિ અત્થો.
અતિબાળ્હન્તિ અતિદળ્હં અતિપ્પમાણં. મયિ બ્યાવટાતિ મયિ બ્યાપારં આપન્ના. હીનાયાવત્તિત્વાતિ હીનસ્સ ગિહિભાવસ્સ અત્થાય આવત્તિત્વા; ગિહી હુત્વાતિ અત્થો. અત્તમના હોથાતિ તુટ્ઠચિત્તા હોથ, ‘મયા લભિતબ્બં લભથ, મયા વસિતબ્બટ્ઠાને વસથ, ફાસુવિહારો વો મયા કતો’તિ અધિપ્પાયેન વદતિ.
૯૫૮. અસઞ્ઞીતિ પવત્તો વાદો અસઞ્ઞીવાદો; સો તેસં અત્થીતિ અસઞ્ઞીવાદા. રૂપી અત્તાતિઆદીસુ લાભિનો કસિણરૂપં અત્તાતિ ગહેત્વા રૂપીતિ દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતિ; અલાભિનો તક્કમત્તેનેવ અરૂપીતિ દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતિ; અલાભિનો તક્કમત્તેનેવ, નિગણ્ઠાનં વિય. અસઞ્ઞીભાવે પનેત્થ એકન્તેનેવ કારણં ન પરિયેસિતબ્બં. દિટ્ઠિગતિકો રૂપી ચ અરૂપી ચાતિ રૂપારૂપમિસ્સકગાહવસેન વુત્તં. અયં દિટ્ઠિ રૂપાવચરારૂપાવચરસમાપત્તિલાભિનોપિ તક્કિકસ્સાપિ ઉપ્પજ્જતિ. નેવ રૂપી નારૂપીતિ પન એકન્તતો તક્કિકદિટ્ઠિયેવ. અન્તવાતિ પરિત્તકસિણં અત્તતો ગણ્હન્તસ્સ દિટ્ઠિ. અનન્તવાતિ અપ્પમાણકસિણં. અન્તવા ચ અનન્તવા ચાતિ ઉદ્ધમધો સપરિયન્તં તિરિયં અપરિયન્તં કસિણં અત્તાતિ ગહેત્વા ઉપ્પન્નદિટ્ઠિ. નેવન્તવા નાનન્તવાતિ તક્કિકદિટ્ઠિયેવ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.
અટ્ઠકનિદ્દેસવણ્ણના.
(૯.) નવકનિદ્દેસવણ્ણના
૯૬૦. નવકનિદ્દેસે નવ આઘાતવત્થૂનીતિ સત્તેસુ ઉપ્પત્તિવસેનેવ કથિતાનિ. પુરિસાનં મલાનીતિ પુરિસમલાનિ. નવવિધાતિ નવકોટ્ઠાસા નવપ્પભેદા વા.
૯૬૩. તણ્હં પટિચ્ચાતિ તણ્હં નિસ્સાય. પરિયેસનાતિ રૂપાદિઆરમ્મણપરિયેસના. સા હિ તણ્હાય સતિ હોતિ. લાભોતિ રૂપાદિઆરમ્મણપટિલાભો. સો હિ પરિયેસનાય સતિ હોતિ. વિનિચ્છયો પન ઞાણતણ્હાદિટ્ઠિવિતક્કવસેન ચતુબ્બિધો. તત્થ ‘‘સુખવિનિચ્છયં જઞ્ઞા, સુખવિનિચ્છયં ઞત્વા અજ્ઝત્તં સુખમનુયુઞ્જેય્યા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૩૨૩) અયં ઞાણવિનિચ્છયો. ‘‘વિનિચ્છયોતિ દ્વે વિનિચ્છયા – તણ્હાવિનિચ્છયો ચ દિટ્ઠિવિનિચ્છયો ચા’’તિ (મહાનિ॰ ૧૦૨) એવં આગતાનિ અટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતાનિ તણ્હાવિનિચ્છયો. દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો દિટ્ઠિવિનિચ્છયો. ‘‘છન્દો ખો, દેવાનમિન્દ, વિતક્કનિદાનો’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૩૫૮) ઇમસ્મિં પન સુત્તે ઇધ વિનિચ્છયોતિ વુત્તો વિતક્કોયેવ આગતો. લાભં લભિત્વા હિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠં સુન્દરાસુન્દરઞ્ચ વિતક્કેનેવ વિનિચ્છિનાતિ – ‘એત્તકં મે રૂપારમ્મણત્થાય ભવિસ્સતિ
છન્દરાગોતિ એવં અકુસલવિતક્કેન વિતક્કિતે વત્થુસ્મિં દુબ્બલરાગો ચ બલવરાગો ચ ઉપ્પજ્જતિ. ઇદઞ્હિ ઇધ છન્દોતિ દુબ્બલરાગસ્સાધિવચનં અજ્ઝોસાનન્તિ અહં મમન્તિ બલવસન્નિટ્ઠાનં. પરિગ્ગહોતિ તણ્હાદિટ્ઠિવસેન પરિગ્ગહકરણં. મચ્છરિયન્તિ પરેહિ સાધારણભાવસ્સ અસહનતા. તેનેવસ્સ પોરાણા એવં વચનત્થં વદન્તિ – ‘‘ઇદં અચ્છરિયં મય્હમેવ હોતુ, મા અઞ્ઞસ્સ અચ્છરિયં હોતૂતિ પવત્તત્તા મચ્છરિયન્તિ વુચ્ચતી’’તિ. આરક્ખોતિ દ્વારપિદહનમઞ્જુસગોપનાદિવસેન સુટ્ઠુ રક્ખણં. અધિકરોતીતિ અધિકરણં; કારણસ્સેતં નામં. આરક્ખાધિકરણન્તિ ભાવનપુંસકં; આરક્ખહેતૂતિ અત્થો. દણ્ડાદાનાદીસુ પરનિસેધનત્થં દણ્ડસ્સ આદાનં દણ્ડાદાનં. એકતોધારાદિનો સત્થસ્સ આદાનં સત્થાદાનં. કલહોતિ કાયકલહોપિ વાચાકલહોપિ. પુરિમો પુરિમો વિરોધો વિગ્ગહો, પચ્છિમો પચ્છિમો વિવાદો. તુવં તુવન્તિ અગારવવચનં, ત્વં ત્વન્તિ અત્થો.
૯૬૪. ઇઞ્જિતાનીતિ ઇઞ્જનાનિ ચલનાનિ. અસ્મીતિ ઇઞ્જિતમેતન્તિઆદીહિ સબ્બપદેહિ માનોવ કથિતો. અહન્તિ પવત્તોપિ હિ માનો ઇઞ્જિતમેવ, અયમહન્તિ પવત્તોપિ, નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞી ભવિસ્સન્તિ પવત્તોપિ. સેસનવકેહિપિ માનોવ કથિતો. માનો હિ ઇઞ્જનતો ઇઞ્જિતં, મઞ્ઞનતો મઞ્ઞિતં, ફન્દનતો ફન્દિતં, પપઞ્ચનતો પપઞ્ચિતં. તેહિ તેહિ કારણેહિ સઙ્ખતત્તા સઙ્ખતન્તિ ચ વુચ્ચતિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.
નવકનિદ્દેસવણ્ણના.
(૧૦.) દસકનિદ્દેસવણ્ણના
૯૬૬. દસકનિદ્દેસે કિલેસા એવ કિલેસવત્થૂનિ. આઘાતવત્થૂનિ પનેત્થ ‘‘અનત્થં મે અચરી’’તિઆદીનં
૯૭૦. મિચ્છત્તેસુ મિચ્છાઞાણન્તિ પાપકિરિયાસુ ઉપાયચિન્તાવસેન પાપં કત્વા ‘સુકતં મયા’તિ પચ્ચવેક્ખણાકારેન ઉપ્પન્નો મોહો. મિચ્છાવિમુત્તીતિ
દસકનિદ્દેસવણ્ણના.
તણ્હાવિચરિતનિદ્દેસવણ્ણના
૯૭૩. તણ્હાવિચરિતનિદ્દેસે તણ્હાવિચરિતાનીતિ તણ્હાસમુદાચારા તણ્હાપવત્તિયો. અજ્ઝત્તિકસ્સ ઉપાદાયાતિ અજ્ઝત્તિકં ખન્ધપઞ્ચકં ઉપાદાય. ઇદઞ્હિ ઉપયોગત્થે સામિવચનં. અસ્મીતિ હોતીતિ યદેતં અજ્ઝત્તં ખન્ધપઞ્ચકં ઉપાદાય તણ્હામાનદિટ્ઠિવસેન સમૂહગાહતો ‘અસ્મી’તિ હોતિ, તસ્મિં સતીતિ ઇત્થસ્મીતિ હોતીતિઆદીસુ પન એવં સમૂહતો ‘અહ’ન્તિ ગહણે સતિ તતો અનુપનિધાય ચ ઉપનિધાય ચાતિ દ્વિધા ગહણં હોતિ. તત્થ અનુપનિધાયાતિ અઞ્ઞં આકારં અનુપગમ્મ સકભાવમેવ આરમ્મણં કત્વા ‘ઇત્થસ્મી’તિ હોતિ; ખત્તિયાદીસુ ‘ઇદંપકારો અહ’ન્તિ એવં તણ્હામાનદિટ્ઠિવસેન હોતીતિ અત્થો. ઇદં તાવ અનુપનિધાય ગહણં. ઉપનિધાય ગહણં પન દુવિધં હોતિ – સમતો ચ અસમતો ચ. તં દસ્સેતું એવસ્મીતિ ચ અઞ્ઞથાસ્મીતિ ચ વુત્તં. તત્થ એવસ્મીતિ ઇદં સમતો ઉપનિધાય ગહણં; યથા અયં ખત્તિયો, યથા અયં બ્રાહ્મણો, એવં અહમ્પીતિ અત્થો. અઞ્ઞથાસ્મીતિ ઇદં પન અસમતો ગહણં; યથાયં ખત્તિયો, યથાયં બ્રાહ્મણો, તતો અઞ્ઞથા અહં હીનો વા અધિકો વાતિ અત્થો. ઇમાનિ તાવ પચ્ચુપ્પન્નવસેન ચત્તારિ તણ્હાવિચરિતાનિ. ભવિસ્સન્તિઆદીનિ પન ચત્તારિ અનાગતવસેન વુત્તાનિ. સેસં પુરિમચતુક્કે વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. અસ્મીતિ સસ્સતો અસ્મિ. સાતસ્મીતિ અસસ્સતો અસ્મિ. અસસ્મીતિ સતસ્મીતિ વા પાઠો. તત્થ અત્થીતિ અસં; નિચ્ચસ્સેતં અધિવચનં. સીદતીતિ સતં; અનિચ્ચસ્સેતં અધિવચનં. ઇતિ ઇમાનિ સિયન્તિઆદીનિ ચત્તારિ સંસયપરિવિતક્કવસેન વુત્તાનિ. તાનિ પુરિમચતુક્કે વુત્તનયેનેવ અત્થતો વેદિતબ્બાનિ. અપાહં સિયન્તિઆદીનિ પન ચત્તારિ ‘‘અપિ નામાહં ભવેય્ય’’ન્તિ એવં પત્થનાકપ્પનવસેન વુત્તાનિ. તાનિ પુરિમચતુક્કે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ. એવમેતેસુ –
દ્વે
તયો તયોતિ એતાનિ, અટ્ઠારસ વિભાવયે.
એતેસુ હિ સસ્સતુચ્છેદવસેન વુત્તા દ્વે દિટ્ઠિસીસા નામ. અસ્મીતિ, ભવિસ્સન્તિ, સિયન્તિ, અપાહં સિયન્તિ એતે ચત્તારો સુદ્ધસીસાએવ. ઇત્થસ્મીતિ આદયો તયો તયોતિ દ્વાદસ સીસમૂલકા નામાતિ. એવમેતે દ્વે દિટ્ઠિસીસા, ચત્તારો સુદ્ધસીસા, દ્વાદસ સીસમૂલકાતિ અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતધમ્મા વેદિતબ્બા.
૯૭૪. ઇદાનિ પટિપાટિયાવ તે ધમ્મે ભાજેત્વા દસ્સેતું કથઞ્ચ અસ્મીતિ હોતીતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ કઞ્ચિ ધમ્મં અનવકારિં કરિત્વાતિ રૂપવેદનાદીસુ કઞ્ચિ એકધમ્મમ્પિ અવિનિબ્ભોગં અસ્મીતિ છન્દં પટિલભતીતિ પઞ્ચક્ખન્ધે નિરવસેસતો ગહેત્વા ‘અહ’ન્તિ તણ્હં પટિલભતિ. માનદિટ્ઠીસુપિ એસેવ નયો. તત્થ કિઞ્ચાપિ અયં તણ્હાવિચરિતનિદ્દેસો, માનદિટ્ઠિયો પન ન વિના તણ્હાય, તસ્મા તદેકટ્ઠવસેન ઇધ વુત્તા. તણ્હાસીસેન વા પપઞ્ચત્તયમ્પિ ઉદ્દિટ્ઠં. તં ઉદ્દેસાનુરૂપેનેવ નિદ્દિસિતુમ્પિ માનદિટ્ઠિયો ગહિતા. તણ્હાપપઞ્ચં વા દસ્સેન્તો તેનેવ સદ્ધિં સેસપપઞ્ચેપિ દસ્સેતું એવમાહ.
તસ્મિં સતિ ઇમાનિ પપઞ્ચિતાનીતિ તસ્મિં ‘‘અસ્મીતિ છન્દં પટિલભતી’’તિઆદિના નયેન વુત્તે પપઞ્ચત્તયે સતિ પુન ઇમાનિ ‘‘ઇત્થસ્મીતિ વા’’તિઆદીનિ પપઞ્ચિતાનિ હોન્તીતિ અત્થો.
ખત્તિયોસ્મીતિઆદીસુ અભિસેકસેનામચ્ચાદિના ‘ખત્તિયો અહં’, મન્તજ્ઝેન પોરોહિચ્ચાદિના ‘બ્રાહ્મણો અહં’, કસિગોરક્ખાદિના ‘વેસ્સો અહં’, અસિતબ્યાભઙ્ગિતાય ‘સુદ્દો અહં’ એવં ઇત્થસ્મીતિ હોતીતિ એવં ખત્તિયાદીસુ ખત્તિયાદિપ્પકારં અત્તનિ ઉપ્પાદયિત્વા ‘ઇત્થંપકારો અહ’ન્તિ હોતિ.
યથા સો ખત્તિયોતિઆદીસુ ‘યથા સો અભિસેકસેનામચ્ચાદિના ખત્તિયો, તથા ‘અહમ્પિ ખત્તિયો’તિ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. દુતિયનયે ‘યથા સો અભિસેકસેનામચ્ચાદિના ખત્તિયો, નાહં તથા ખત્તિયો; અહં પન તતો હીનો વા સેટ્ઠો વા’તિ ભવિસ્સન્તિઆદિનિદ્દેસાદીસુપિ એસેવ નયો.
૯૭૫. એવં અજ્ઝત્તિકસ્સ ઉપાદાય તણ્હાવિચરિતાનિ ભાજેત્વા ઇદાનિ બાહિરસ્સ ઉપાદાય તણ્હાવિચરિતાનિ ભાજેતું તત્થ કતમાનીતિઆદિમાહ. તત્થ બાહિરસ્સ ઉપાદાયાતિ બાહિરં ખન્ધપઞ્ચકં ઉપાદાય. ઇદમ્પિ હિ ઉપયોગત્થે સામિવચનં. ઇમિનાતિ ઇમિના રૂપેન વા…પે॰… વિઞ્ઞાણેન વા. અવસેસં પન ઉદ્દેસવારે તાવ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.
૯૭૬. નિદ્દેસવારે પન અવકારિં કરિત્વાતિ વિનિબ્ભોગં કત્વા. ઇમિના અસ્મીતિ છન્દં પટિલભતીતિઆદીસુ ઇમિના રૂપેન વા…પે॰… વિઞ્ઞાણેન વાતિ એવં પઞ્ચક્ખન્ધે એકદેસતો ગહેત્વા ઇમિના ‘અહ’ન્તિ છન્દાદીનિ પટિલભતીતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.
ઇમિના ખત્તિયોસ્મીતિઆદીસુ ‘ઇમિના છત્તેન ઇમિનાતિ પદમત્તમેવ હેત્થ વિસેસો.
યથા સો ખત્તિયોતિઆદીસુપિ ઇમિનાતિ વુત્તપદમેવ વિસેસો. તસ્મા તસ્સ વસેન યથા ખત્તિયો, એવં અહમ્પિ ઇમિના ખગ્ગેન વા છત્તેન વા અભિસેકસેનામચ્ચાદિના વા ખત્તિયોતિ એવં યોજેત્વા સબ્બપદેસુ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇમિના નિચ્ચોસ્મીતિ પઞ્ચક્ખન્ધે અનવકારિં કત્વા રૂપાદીસુ એકમેવ ધમ્મં ‘અહ’ન્તિ ગહેત્વા ‘ઇમિના ખગ્ગેન વા છત્તેન વા અહં નિચ્ચો ધુવો’તિ મઞ્ઞતિ. ઉચ્છેદદિટ્ઠિયમ્પિ એસેવ નયો. સેસં સબ્બત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.
ઇતિ એવરૂપાનિ અતીતાનિ છત્તિંસાતિ એકેકસ્સ પુગ્ગલસ્સ અતીતે છત્તિંસ. અનાગતાનિ છત્તિંસાતિ એકેકસ્સેવ અનાગતે છત્તિંસ. પચ્ચુપ્પન્નાનિ છત્તિંસાતિ એકેકસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ અટ્ઠતણ્હાવિચરિતસતં હોતીતિ એત્થ પન અટ્ઠસતસઙ્ખાતં તણ્હાવિચરિતં હોતીતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.
તણ્હાવિચરિતનિદ્દેસવણ્ણના.
દિટ્ઠિગતનિદ્દેસવણ્ણના
૯૭૭. દિટ્ઠિગતનિદ્દેસે બ્રહ્મજાલે વેય્યાકરણેતિ બ્રહ્મજાલનામકે વેય્યાકરણે, દીઘનિકાયસ્સ પઠમસુત્તન્તે. વુત્તાનિ ભગવતાતિ સત્થારા સયં આહચ્ચ ભાસિતાનિ. ચત્તારો સસ્સતવાદાતિઆદીસુ ‘‘તે ચ ભોન્તો સમણબ્રાહ્મણા કિમાગમ્મ કિમારબ્ભ સસ્સતવાદા સસ્સતં અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ પઞ્ઞાપેન્તિ ચતૂહિ વત્થૂહી’’તિઆદિના (દી॰ નિ॰ ૧.૨૯-૩૦) બ્રહ્મજાલે વુત્તનયેનેવ પભેદો ચ અત્થો ચ વેદિતબ્બોતિ.
સમ્મોહવિનોદનિયા વિભઙ્ગટ્ઠકથાય
ખુદ્દકવત્થુવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.