૧૮. ધમ્મહદયવિભઙ્ગો
૧. સબ્બસઙ્ગાહિકવારવણ્ણના
૯૭૮. ઇદાનિ
૯૭૯. એવં દસહિ વારેહિ પરિચ્છિન્નાય પાળિયા પઠમે તાવ સબ્બસઙ્ગાહિકવારે ‘‘અવીચિતો યાવ ભવગ્ગં એત્થન્તરે કતિ ખન્ધા’’તિ પુચ્છિતે ‘‘એકોતિ વા…પે॰… ચત્તારોતિ વા છાતિ વા અવત્વા પઞ્ચાતિ વત્તું સમત્થો અઞ્ઞો નત્થી’’તિ અત્તનો ઞાણબલં દીપેન્તો પઞ્ચક્ખન્ધાતિ પુચ્છાનુરૂપં વિસ્સજ્જનં આહ. યથાપુચ્છં વિસ્સજ્જનઞ્હિ સબ્બઞ્ઞુબ્યાકરણં નામાતિ વુચ્ચતિ. દ્વાદસાયતનાનીતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. રૂપક્ખન્ધાદીનં પભેદો ખન્ધવિભઙ્ગાદીસુ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.
૨. ઉપ્પત્તાનુપ્પત્તિવારવણ્ણના
૯૯૧. દુતિયવારે કામધાતુયા પઞ્ચક્ખન્ધાતિઆદિ વુત્તં. રૂપધાતુઆદીસુપિ એસેવ નયો. યસ્મા પન રૂપધાતુપરિયાપન્નાનં સત્તાનં ઘાનાયતનાદીનં અભાવેન ગન્ધાયતનાદીનિ આયતનાદિકિચ્ચં ન કરોન્તિ, તસ્મા રૂપધાતુયા છ આયતનાનિ, નવ ધાતુયોતિઆદિ વુત્તં અપરિયાપન્ને કતિ ખન્ધાતિઆદિ વુત્તં.
૩. પરિયાપન્નાપરિયાપન્નવારવણ્ણના
૯૯૯. તતિયવારે કામધાતુપરિયાપન્નાતિ કામધાતુભજનટ્ઠેન પરિયાપન્ના; તંનિસ્સિતા તદન્તોગધા કામધાતુત્વેવ સઙ્ખં ગતાતિ અત્થો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. પરિયાપન્નાતિ ભવવસેન ઓકાસવસેન ચ પરિચ્છિન્ના. અપરિયાપન્નાતિ તથા અપરિચ્છિન્ના.
૪. ધમ્મદસ્સનવારવણ્ણના
૧૦૦૭. ચતુત્થવારે એકાદસાયતનાનીતિ સદ્દાયતનવજ્જાનિ. તઞ્હિ એકન્તેન પટિસન્ધિયં નુપ્પજ્જતિ. ઇમિના નયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. સત્તકે ‘‘દેવાનં અસુરાન’’ન્તિ ગતિવસેન અવત્વા અવિસેસેન ગબ્ભસેય્યકાનન્તિ વુત્તં. તસ્મા યત્થ યત્થ ગબ્ભસેય્યકા સમ્ભવન્તિ તત્થ તત્થ તેસં સત્તાયતનાનિ વેદિતબ્બાનિ. તથા ધાતુયો. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ. પઞ્ચમવારે યં વત્તબ્બં તં ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં વુત્તમેવ.
૬. ઉપ્પાદકકમ્મઆયુપ્પમાણવારવણ્ણના
(૧.) ઉપ્પાદકકમ્મં
૧૦૨૧. છટ્ઠવારે દેવા. સમ્મુતિદેવાતિ ‘દેવો, દેવી’તિ એવં લોકસમ્મુતિયા દેવા. ઉપપત્તિદેવાતિ દેવલોકે ઉપ્પન્નત્તા ઉપપત્તિયા દેવા. વિસુદ્ધિદેવાતિ સબ્બેસં દેવાનં પૂજારહા સબ્બકિલેસવિસુદ્ધિયા દેવા. રાજાનોતિ મુદ્ધાભિસિત્તખત્તિયા. દેવિયોતિ તેસં મહેસિયો. કુમારાતિ અભિસિત્તરાજૂનં અભિસિત્તદેવિયા કુચ્છિસ્મિં ઉપ્પન્નકુમારા.
ઉપોસથકમ્મં કત્વાતિ ચાતુદ્દસાદીસુ અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં ઉપોસથં ઉપવસિત્વા. ઇદાનિ યસ્મા પરિત્તદાનાદિપુઞ્ઞકમ્મં મનુસ્સસોભગ્યતાય પચ્ચયો, મત્તસો કતં મનુસ્સસોભગ્યતાય અધિમત્તં, અધિમત્તભાવેપિ નાનપ્પકારભેદતો નાનપ્પકારસ્સ ખત્તિયમહાસાલાદિભાવસ્સ પચ્ચયો, તસ્મા તસ્સ વસેન ઉપપત્તિભેદં દસ્સેન્તો અપ્પેકચ્ચે ગહપતિમહાસાલાનન્તિઆદિમાહ. તત્થ ગહપતિમહાસાલા. સેસેસુપિ એસેવ નયો. તત્થ યસ્સ ગેહે પચ્છિમન્તેન ચત્તાલીસકોટિધનં નિધાનગતં હોતિ, કહાપણાનઞ્ચ પઞ્ચ અમ્બણાનિ દિવસવળઞ્જો નિક્ખમતિ – અયં ગહપતિમહાસાલો નામ. યસ્સ પન ગેહે પચ્છિમન્તેન અસીતિકોટિધનં નિધાનગતં હોતિ, કહાપણાનઞ્ચ દસઅમ્બણાનિ દિવસવળઞ્જો નિક્ખમતિ – અયં બ્રાહ્મણમહાસાલો નામ. યસ્સ પન ગેહે પચ્છિમન્તેન કોટિસતધનં નિધાનગતં હોતિ, કહાપણાનઞ્ચ વીસતિ અમ્બણાનિ દિવસવળઞ્જો નિક્ખમતિ – અયં ખત્તિયમહાસાલો નામ.
સહબ્યતન્તિ સહભાવં; સભાગા હુત્વા નિબ્બત્તન્તીતિ અત્થો. ચાતુમહારાજિકાનન્તિઆદીસુ ચાતુમહારાજિકા નામ સિનેરુપબ્બતસ્સ વેમજ્ઝે હોન્તિ. તેસુ પબ્બતટ્ઠકાપિ અત્થિ, આકાસટ્ઠાપિ; તેસં પરમ્પરા ચક્કવાળપબ્બતં પત્તા. ખિડ્ડાપદોસિકા, મનોપદોસિકા, સીતવલાહકા, ઉણ્હવલાહકા, ચન્દિમા દેવપુત્તો, સૂરિયો દેવપુત્તોતિ એતે સબ્બેપિ ચાતુમહારાજિકદેવલોકટ્ઠકા એવ.
તેત્તિંસ તાવતિંસા. અપિચ તાવતિંસાતિ તેસં દેવાનં નામમેવાતિ વુત્તં. તેપિ અત્થિ પબ્બતટ્ઠકા, અત્થિ આકાસટ્ઠકા. તેસં પરમ્પરા ચક્કવાળપબ્બતં પત્તા. તથા યામાદીનં. એકદેવલોકેપિ હિ દેવાનં પરમ્પરા ચક્કવાળપબ્બતં અપ્પત્તા નામ નત્થિ. તત્થ દિબ્બં સુખં યાતા પયાતા સમ્પત્તાતિ યામા. તુટ્ઠા પહટ્ઠાતિ તુસિતા. પકતિપટિયત્તારમ્મણતો અતિરેકેન રમિતુકામકાલે યથારુચિતે ભોગે નિમ્મિનિત્વા રમન્તીતિ નિમ્માનરતી. ચિત્તાચારં ઞત્વા પરેહિ નિમ્મિતેસુ ભોગેસુ વસં વત્તેન્તીતિ પરનિમ્મિતવસવત્તી.
(૨.) આયુપ્પમાણં
૧૦૨૨. અપ્પં વા ભિય્યોતિ દુતિયં વસ્સસતં અપ્પત્વા વીસાય વા તિંસાય વા ચત્તાલીસાય વા પઞ્ઞાસાય વા સટ્ઠિયા વા વસ્સેહિ અધિકમ્પિ વસ્સસતન્તિ અત્થો. સબ્બમ્પિ હેતં દુતિયં વસ્સસતં અપ્પત્તત્તા અપ્પન્તિ વુત્તં.
૧૦૨૪. બ્રહ્મપારિસજ્જાદીસુ મહાબ્રહ્માનં પારિસજ્જા પરિચારિકાતિ બ્રહ્મપારિસજ્જા. તેસં પુરોહિતભાવે ઠિતાતિ બ્રહ્મપુરોહિતા. વણ્ણવન્તતાય મહાબ્રહ્માનં. ઇમે તયોપિ જના પઠમજ્ઝાનભૂમિયં એકતલે વસન્તિ; આયુઅન્તરં પન નેસં નાના.
૧૦૨૫. પરિત્તા આભા એતેસન્તિ પરિત્તાભા. અપ્પમાણા આભા એતેસન્તિ અપ્પમાણાભા. દણ્ડદીપિકાય અચ્ચિ વિય એતેસં સરીરતો આભા છિજ્જિત્વા છિજ્જિત્વા પતન્તી વિય સરતિ વિસરતીતિ આભસ્સરા. ઇમેપિ તયો જના દુતિયજ્ઝાનભૂમિયં એકતલે વસન્તિ; આયુઅન્તરં પન નેસં નાના.
૧૦૨૬. પરિત્તા સુભા એતેસન્તિ પરિત્તસુભા. અપ્પમાણા સુભા એતેસન્તિ અપ્પમાણસુભા. સુભેન ઓકિણ્ણા વિકિણ્ણા, સુભેન સરીરપ્પભાવણ્ણેન એકગ્ઘના, સુવણ્ણમઞ્જુસાય ઠપિતસમ્પજ્જલિતકઞ્ચનપિણ્ડસસ્સિરીકાતિ સુભકિણ્હા. ઇમેપિ તયો જના તતિયજ્ઝાનભૂમિયં એકતલે વસન્તિ; આયુઅન્તરં પન નેસં નાના.
૧૦૨૭. આરમ્મણનાનત્તતાતિ મનસિકારનાનત્તતાદીસુપિ એસેવ નયો. એત્થ એકસ્સ પથવીકસિણં આરમ્મણં હોતિ…પે॰… એકસ્સ ઓદાતકસિણન્તિ ઇદં આરમ્મણનાનત્તં. એકો પથવીકસિણં મનસિ કરોતિ…પે॰… એકો ઓદાતકસિણન્તિ ઇદં મનસિકારનાનત્તં. એકસ્સ પથવીકસિણે છન્દો હોતિ…પે॰… એકસ્સ ઓદાતકસિણેતિ ઇદં છન્દનાનત્તં. એકો પથવીકસિણે પત્થનં કરોતિ…પે॰… એકો ઓદાતકસિણેતિ ઇદં પણિધિનાનત્તં. એકો પથવીકસિણવસેન અધિમુચ્ચતિ…પે॰… એકો ઓદાતકસિણવસેનાતિ ઇદં અધિમોક્ખનાનત્તં. એકો પથવીકસિણવસેન ચિત્તં અભિનીહરતિ…પે॰… એકો અભિનીહારનાનત્તં. એકસ્સ પથવીકસિણપરિચ્છિન્દનકપઞ્ઞા હોતિ…પે॰… એકસ્સ ઓદાતકસિણપરિચ્છિન્દનકપઞ્ઞાતિ ઇદં પઞ્ઞાનાનત્તં. તત્થ આરમ્મણમનસિકારા પુબ્બભાગેન કથિતા. છન્દપણિધિઅધિમોક્ખાભિનીહારા અપ્પનાયપિ વત્તન્તિ ઉપચારેપિ. પઞ્ઞા પન લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકા કથિતા.
અસઞ્ઞસત્તાનન્તિ સઞ્ઞાવિરહિતાનં સત્તાનં. એકચ્ચે હિ તિત્થાયતને પબ્બજિત્વા ‘ચિત્તં નિસ્સાય રજ્જનદુસ્સનમુય્હનાનિ નામ હોન્તી’તિ ચિત્તે દોસં દિસ્વા ‘અચિત્તકભાવો નામ સોભનો, દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનમેત’ન્તિ
વિપુલા ફલા એતેસન્તિ વેહપ્ફલા. અત્તનો સમ્પત્તિયા ન હાયન્તિ ન વિહાયન્તીતિ અવિહા. ન કઞ્ચિ સત્તં તપ્પન્તીતિ અતપ્પા. સુન્દરા દસ્સના અભિરૂપા પાસાદિકાતિ સુદસ્સા. સુટ્ઠ પસ્સન્તિ, સુન્દરમેતેસં વા દસ્સનન્તિ સુદસ્સી. સબ્બેહિ એવ ગુણેહિ ચ ભવસમ્પત્તિયા ચ જેટ્ઠા, નત્થેત્થ કનિટ્ઠાતિ અકનિટ્ઠા.
૧૦૨૮. આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપગતાતિ આકાસાનઞ્ચાયતનૂપગા. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો
તત્થ સમ્માસમ્બુદ્ધેન મનુસ્સાનં દેવાનઞ્ચ આયું પરિચ્છિન્દમાનેન ચતૂસુ અપાયેસુ ભુમ્મદેવેસુ ચ આયુ પરિચ્છિન્નં તં કસ્માતિ? નિરયે તાવ કમ્મમેવ પમાણં. યાવ કમ્મં ન ખીયતિ, ન તાવ ચવન્તિ. તથા સેસઅપાયેસુ. ભુમ્મદેવાનમ્પિ કમ્મમેવ પમાણં. તત્થ નિબ્બત્તા હિ કેચિ
તત્થ મનુસ્સેસુ ગિહિભાવે ઠિતાયેવ સોતાપન્નાપિ હોન્તિ, સકદાગામિફલમ્પિ અનાગામિફલમ્પિ અરહત્તફલમ્પિ પાપુણન્તિ. તેસુ સોતાપન્નાદયો યાવજીવં તિટ્ઠન્તિ. ખીણાસવા પન પરિનિબ્બાયન્તિ વા પબ્બજન્તિ વા. કસ્મા? અરહત્તં નામ સેટ્ઠગુણો, ગિહિલિઙ્ગં હીનં, તં હીનતાય ઉત્તમં ગુણં ધારેતું ન સક્કોતિ. તસ્મા તે પરિનિબ્બાતુકામા વા પબ્બજિતુકામા વા હોન્તિ.
ભુમ્મદેવા પન અરહત્તં પત્વાપિ યાવજીવં તિટ્ઠન્તિ. છસુ કામાવચરદેવેસુ સોતાપન્નસકદાગામિનો યાવજીવં તિટ્ઠન્તિ; અનાગામિના રૂપભવં ગન્તું વટ્ટતિ, ખીણાસવેન પરિનિબ્બાતું. કસ્મા
અટ્ઠસમાપત્તિલાભીનં પન કિં નિયમેતિ? પગુણજ્ઝાનં. યદેવસ્સ પગુણં હોતિ, તેન ઉપ્પજ્જતિ. સબ્બેસુ પન પગુણેસુ કિં નિયમેતિ? પત્થના. યત્થ ઉપપત્તિં પત્થેતિ તત્થેવ ઉપપજ્જતિ. પત્થનાય અસતિ કિં નિયમેતિ? મરણસમયે સમાપન્ના સમાપત્તિ. મરણસમયે સમાપન્ના નત્થિ, કિં નિયમેતિ? નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિ. એકંસેન હિ સો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને ઉપપજ્જતિ. નવસુ બ્રહ્મલોકેસુ નિબ્બત્તઅરિયસાવકાનં તત્રૂપપત્તિપિ હોતિ ઉપરૂપપત્તિપિ ન હેટ્ઠૂપપત્તિ. પુથુજ્જનાનં પન તત્રૂપપત્તિપિ હોતિ ઉપરૂપપત્તિપિ સેટ્ઠભવા નામ. ઇમેસુ તીસુ ઠાનેસુ નિબ્બત્તઅનાગામિનો નેવ ઉદ્ધં ગચ્છન્તિ, ન અધો, તત્થ તત્થેવ પરિનિબ્બાયન્તીતિ. ઇદમેત્થ પકિણ્ણકં.
૭. અભિઞ્ઞેય્યાદિવારવણ્ણના
૧૦૩૦. સત્તમવારે અભિઞ્ઞેય્યતા વેદિતબ્બા. ઞાતતીરણપહાનપરિઞ્ઞાનં વસેન પરિઞ્ઞેય્યતા. સા ચ રૂપક્ખન્ધો અભિઞ્ઞેય્યો પરિઞ્ઞેય્યો ન પહાતબ્બોતિઆદીસુ ઞાતતીરણપરિઞ્ઞાવસેનેવ વેદિતબ્બા. સમુદયસચ્ચં અભિઞ્ઞેય્યં પરિઞ્ઞેય્યં પહાતબ્બન્તિઆદીસુ પહાનપરિઞ્ઞાવસેન.
અટ્ઠમવારે રૂપાદિઆરમ્મણાનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં વસેન સારમ્મણાનારમ્મણતા વેદિતબ્બા. નવમવારો ઉત્તાનત્થોયેવ. દસમવારેપિ યં વત્તબ્બં સિયા તં સબ્બં તત્થ તત્થ પઞ્હાપુચ્છકવારે વુત્તમેવાતિ.
સમ્મોહવિનોદનિયા વિભઙ્ગટ્ઠકથાય
ધમ્મહદયવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
નિગમનકથા
એત્તાવતા
અભિધમ્મં દેસેન્તો, ધમ્મગરુ ધમ્મગારવયુત્તાનં;
દેવાનં દેવપુરે, દેવગણસહસ્સપરિવારો.
દુતિયં વિભઙ્ગપકરણં નાથો;
અટ્ઠારસહિ વિભઙ્ગેહિ, મણ્ડિતમણ્ડપેય્યગુણો.
અત્થપ્પકાસનત્થં, તસ્સાહં યાચિતો ઠિતગુણેન;
યતિના અદન્ધગતિના, સુબુદ્ધિના બુદ્ધઘોસેન.
યં આરભિં રચયિતું, અટ્ઠકથં સુનિપુણેસુ અત્થેસુ;
સમ્મોહવિનોદનતો, સમ્મોહવિનોદનિં નામ.
પોરાણટ્ઠકથાનં, સારં આદાય સા અયં નિટ્ઠં;
પત્તા અનન્તરાયેન, પાળિયા ભાણવારેહિ.
ચત્તાલીસાય યથા, એકેન ચ એવમેવ સબ્બેપિ;
નિટ્ઠં વજન્તુ વિમલા, મનોરથા સબ્બસત્તાનં.
સદ્ધમ્મસ્સ ઠિતત્થં, યઞ્ચ ઇમં રચયતા મયા પુઞ્ઞં;
પત્તં તેન સમત્તં, પાપુણતુ સદેવકો લોકો.
સુચિરં તિટ્ઠતુ ધમ્મો, ધમ્માભિરતો સદા ભવતુ લોકો;
નિચ્ચં ખેમસુભિક્ખાદિ-સમ્પદા જનપદા હોન્તૂતિ.
પરમવિસુદ્ધસદ્ધાબુદ્ધિવીરિયપટિમણ્ડિતેન સીલાચારજ્જવમદ્દવાદિગુણસમુદયસમુદિતેન સકસમયસમયન્તરગહનજ્ઝોગાહણસમત્થેન પઞ્ઞાવેય્યત્તિયસમન્નાગતેન તિપિટકપરિયત્તિપ્પભેદે સાટ્ઠકથે સત્થુસાસને અપ્પટિહતઞાણપ્પભાવેન મહાવેય્યાકરણેન બુદ્ધઘોસોતિ ગરૂહિ ગહિતનામધેય્યેન થેરેન કતા અયં સમ્મોહવિનોદની નામ વિભઙ્ગટ્ઠકથા.
તાવ તિટ્ઠતુ લોકસ્મિં, લોકનિત્થરણેસિનં;
દસ્સેન્તી કુલપુત્તાનં, નયં પઞ્ઞાવિસુદ્ધિયા.
યાવ બુદ્ધોતિ નામમ્પિ, સુદ્ધચિત્તસ્સ તાદિનો;
લોકમ્હિ લોકજેટ્ઠસ્સ, પવત્તતિ મહેસિનોતિ.
સમ્મોહવિનોદની નામ વિભઙ્ગ-અટ્ઠકથા નિટ્ઠિતા.