૩. ધાતુવિભઙ્ગો
૧. સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના
૧૭૨. ઇદાનિ છ ધાતુયોતિઆદિમાહ. તત્થ છાતિ ગણનપરિચ્છેદો. ધાતુયોતિ પરિચ્છિન્નધમ્મનિદસ્સનં. પથવીધાતૂતિઆદીસુ ધાત્વટ્ઠો નામ સભાવટ્ઠો, સભાવટ્ઠો નામ સુઞ્ઞતટ્ઠો, સુઞ્ઞતટ્ઠો નામ નિસ્સત્તટ્ઠોતિ એવં સભાવસુઞ્ઞતનિસ્સત્તટ્ઠેન પથવીયેવ ધાતુ પથવીધાતુ. આપોધાતુઆદીસુપિ એસેવ નયો. એવમેત્થ પદસમાસં વિદિત્વા એવમત્થો વેદિતબ્બો – પથવીધાતૂતિ પતિટ્ઠાનધાતુ. આપોધાતૂતિ આબન્ધનધાતુ. તેજોધાતૂતિ પરિપાચનધાતુ. વાયોધાતૂતિ વિત્થમ્ભનધાતુ. આકાસધાતૂતિ અસમ્ફુટ્ઠધાતુ. વિઞ્ઞાણધાતૂતિ વિજાનનધાતુ.
૧૭૩. પથવીધાતુદ્વયન્તિ પથવીધાતુ દ્વે અયં. અયં પથવીધાતુ નામ ન એકા એવ અજ્ઝત્તિકબાહિરભેદેન પન દ્વે ધાતુયો એવાતિ અત્થો. તેનેવાહ – ‘‘અત્થિ અજ્ઝત્તિકા અત્થિ બાહિરા’’તિ. તત્થ અજ્ઝત્તિકાતિ સત્તસન્તાનપરિયાપન્ના નિયકજ્ઝત્તા. બાહિરાતિ સઙ્ખારસન્તાનપરિયાપન્ના અનિન્દ્રિયબદ્ધા. અજ્ઝત્તં પચ્ચત્તન્તિ ઉભયમ્પેતં નિયકજ્ઝત્તાધિવચનમેવ. ઇદાનિ તં સભાવાકારતો દસ્સેતું કક્ખળન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કક્ખળન્તિ થદ્ધં. ખરિગતન્તિ ફરુસં. કક્ખળત્તન્તિ કક્ખળભાવો. કક્ખળભાવોતિ કક્ખળસભાવો. અજ્ઝત્તં ઉપાદિન્નન્તિ નિયકજ્ઝત્તસઙ્ખાતં ઉપાદિન્નં. ઉપાદિન્નં નામ સરીરટ્ઠકં. સરીરટ્ઠકઞ્હિ કમ્મસમુટ્ઠાનં વા હોતુ મા વા, તં સન્ધાય ઉપાદિન્નમ્પિ અત્થિ અનુપાદિન્નમ્પિ; આદિન્નગ્ગહિતપરામટ્ઠવસેન
ઇદાનિ તમેવ પથવીધાતું વત્થુવસેન દસ્સેતું સેય્યથિદં કેસા લોમાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ સેય્યથિદન્તિ નિપાતો. તસ્સત્થો – યા સા અજ્ઝત્તિકા પથવીધાતુ સા કતમા? યં વા અજ્ઝત્તં પચ્ચત્તં કક્ખળં નામ તં કતમન્તિ? કેસા લોમાતિઆદિ તસ્સા અજ્ઝત્તિકાય પથવીધાતુયા વત્થુવસેન પભેદદસ્સનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – કેસા નામ અજ્ઝત્તા ઉપાદિન્ના સરીરટ્ઠકા કક્ખળત્તલક્ખણા ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો મત્થલુઙ્ગં આહરિત્વા મત્થલુઙ્ગં નામ અજ્ઝત્તં ઉપાદિન્નં સરીરટ્ઠકં કક્ખળત્તલક્ખણં ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો. પરતો આપોધાતુઆદીનં નિદ્દેસે પિત્તાદીસુપિ એસેવ નયો.
ઇમિના કિં દસ્સિતં હોતિ? ધાતુમનસિકારો. ઇમસ્મિં પન ધાતુમનસિકારે કમ્મં કત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા ઉત્તમત્થં અરહત્તં પાપુણિતુકામેન કિં કત્તબ્બં? ચતુપારિસુદ્ધિસીલં સોધેતબ્બં. સીલવતો હિ કમ્મટ્ઠાનભાવના ઇજ્ઝતિ. તસ્સ સોધનવિધાનં વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. વિસુદ્ધસીલેન પન સીલે પતિટ્ઠાય દસ પુબ્બપલિબોધા છિન્દિતબ્બા. તેસમ્પિ છિન્દનવિધાનં વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. છિન્નપલિબોધેન ધાતુમનસિકારકમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગણ્હિતબ્બં. આચરિયેનાપિ ધાતુમનસિકારકમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગણ્હાપેન્તેન સત્તવિધં ઉગ્ગહકોસલ્લં દસવિધઞ્ચ મનસિકારકોસલ્લં આચિક્ખિતબ્બં. અન્તેવાસિકેનાપિ આચરિયસ્સ સન્તિકે બહુવારે સજ્ઝાયં કત્વા નિજ્જટં પગુણં કમ્મટ્ઠાનં કાતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં – ‘‘આદિકમ્મિકેન ભિક્ખુના જરામરણા મુચ્ચિતુકામેન સત્તહાકારેહિ ઉગ્ગહકોસલ્લં ઇચ્છિતબ્બં, દસહાકારેહિ મનસિકારકોસલ્લં ઇચ્છિતબ્બ’’ન્તિ.
તત્થ વચસા, મનસા, વણ્ણતો, સણ્ઠાનતો, દિસતો, ઓકાસતો, પરિચ્છેદતોતિ ઇમેહિ સત્તહાકારેહિ ઇમસ્મિં ધાતુમનસિકારકમ્મટ્ઠાને ‘ઉગ્ગહકોસલ્લં’ ઇચ્છિતબ્બં. અનુપુબ્બતો, નાતિસીઘતો, નાતિસણિકતો, વિક્ખેપપટિબાહનતો ‘મનસિકારકોસલ્લં’ ઇચ્છિતબ્બં. તદુભયમ્પિ પરતો સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગે આવિ ભવિસ્સતિ.
એવં કેસા નામ સીસકટાહપલિવેઠનચમ્મે જાતા. તત્થ યથા વમ્મિકમત્થકે જાતેસુ કુણ્ઠતિણેસુ ન વમ્મિકમત્થકો જાનાતિ ‘મયિ કુણ્ઠતિણાનિ જાતાની’તિ, નાપિ કુણ્ઠતિણાનિ જાનન્તિ ‘મયં વમ્મિકમત્થકે જાતાની’તિ, એવમેવ ન સીસકટાહપલિવેઠનચમ્મં જાનાતિ ‘મયિ કેસા જાતા’તિ, નાપિ કેસા જાનન્તિ ‘મયં સીસકટાહપલિવેઠનચમ્મે જાતા’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ કેસા નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.
લોમા સરીરવેઠનચમ્મે જાતા. તત્થ યથા સુઞ્ઞગામટ્ઠાને જાતેસુ દબ્બતિણેસુ ન સુઞ્ઞગામટ્ઠાનં જાનાતિ ‘મયિ દબ્બતિણાનિ જાતાની’તિ, નાપિ દબ્બતિણાનિ જાનન્તિ ‘મયં સુઞ્ઞગામટ્ઠાને જાતાની’તિ, એવમેવ ન સરીરવેઠનચમ્મં જાનાતિ ‘મયિ લોમા જાતા’તિ, નાપિ લોમા જાનન્તિ ‘મયં સરીરવેઠનચમ્મે જાતા’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ લોમા નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.
નખા અઙ્ગુલીનં અગ્ગેસુ જાતા. તત્થ યથા કુમારકેસુ દણ્ડકેહિ મધુકટ્ઠિકે વિજ્ઝિત્વા કીળન્તેસુ ન દણ્ડકા જાનન્તિ ‘અમ્હેસુ મધુકટ્ઠિકા ઠપિતા’તિ, નાપિ મધુકટ્ઠિકા જાનન્તિ ‘મયં દણ્ડકેસુ ઠપિતા’તિ, એવમેવ ન અઙ્ગુલિયો જાનન્તિ ‘અમ્હાકં અગ્ગેસુ નખા જાતા’તિ, નાપિ નખા જાનન્તિ ‘મયં અઙ્ગુલીનં અગ્ગેસુ જાતા’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં
દન્તા હનુકટ્ઠિકેસુ જાતા. તત્થ યથા વડ્ઢકીહિ પાસાણઉદુક્ખલેસુ કેનચિદેવ સિલેસજાતેન બન્ધિત્વા ઠપિતથમ્ભેસુ ન ઉદુક્ખલાનિ જાનન્તિ ‘અમ્હેસુ થમ્ભા ઠિતા’તિ, નાપિ થમ્ભા
તચો સકલસરીરં પરિયોનન્ધિત્વા ઠિતો. તત્થ યથા અલ્લગોચમ્મપરિયોનદ્ધાય મહાવીણાય ન મહાવીણા જાનાતિ ‘અહં અલ્લગોચમ્મેન પરિયોનદ્ધા’તિ, નાપિ અલ્લગોચમ્મં જાનાતિ ‘મયા મહાવીણા પરિયોદ્ધા’તિ, એવમેવ ન સરીરં જાનાતિ ‘અહં તચેન પરિયોનદ્ધ’ન્તિ, નાપિ તચો જાનાતિ ‘મયા સરીરં પરિયોનદ્ધન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ તચો નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.
મંસં અટ્ઠિસઙ્ઘાટં અનુલિમ્પિત્વા ઠિતં. તત્થ યથા મહામત્તિકાય લિત્તાય ભિત્તિયા ન ભિત્તિ જાનાતિ ‘અહં મહામત્તિકાય લિત્તા’તિ, નાપિ મહામત્તિકા જાનાતિ ‘મયા મહાભિત્તિ લિત્તા’તિ, એવમેવ ન અટ્ઠિસઙ્ઘાટો જાનાતિ ‘અહં નવમંસપેસિસતપ્પભેદેન મંસેન લિત્તો’તિ, નાપિ મંસં જાનાતિ ‘મયા અટ્ઠિસઙ્ઘાટો લિત્તો’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ મંસં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.
ન્હારુ સરીરબ્ભન્તરે અટ્ઠીનિ આબન્ધમાના ઠિતા. તત્થ યથા વલ્લીહિ વિનદ્ધેસુ કુટ્ટદારૂસુ ન કુટ્ટદારૂનિ જાનન્તિ ‘મયં વલ્લીહિ વિનદ્ધાની’તિ, નાપિ વલ્લિયો જાનન્તિ ‘અમ્હેહિ કુટ્ટદારૂનિ વિનદ્ધાની’તિ, એવમેવ ન અટ્ઠીનિ જાનન્તિ ‘મયં ન્હારૂહિ આબદ્ધાની’તિ, નાપિ ન્હારૂ જાનન્તિ ‘અમ્હેહિ અટ્ઠીનિ આબદ્ધાની’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા
અટ્ઠીસુ પણ્હિકટ્ઠિ ગોપ્ફકટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતં. ગોપ્ફકટ્ઠિ જઙ્ઘટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતં. જઙ્ઘટ્ઠિ ઊરુટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતં. ઊરુટ્ઠિ કટિટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતં
તત્થ યથા ઇટ્ઠકદારુગોમયાદિસઞ્ચયેસુ ન હેટ્ઠિમા હેટ્ઠિમા જાનન્તિ ‘મયં ઉપરિમે ઉપરિમે ઉક્ખિપિત્વા ઠિતા’તિ, નાપિ ઉપરિમા ઉપરિમા જાનન્તિ ‘મયં હેટ્ઠિમેસુ હેટ્ઠિમેસુ પતિટ્ઠિતા’તિ, એવમેવ ન પણ્હિકટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં ગોપ્ફકટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિત’ન્તિ, ન ગોપ્ફકટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં જઙ્ઘટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિત’ન્તિ, ન જઙ્ઘટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં ઊરુટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિત’ન્તિ, ન ઊરુટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં કટિટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિત’ન્તિ, ન કટિટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં પિટ્ઠિકણ્ટકં ઉક્ખિપિત્વા ઠિત’ન્તિ, ન પિટ્ઠિકણ્ટકો જાનાતિ ‘અહં ગીવટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતો’તિ, ન ગીવટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં સીસટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિત’ન્તિ, ન સીસટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં ગીવટ્ઠિમ્હિ પતિટ્ઠિત’ન્તિ, ન ગીવટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં પિટ્ઠિકણ્ટકે પતિટ્ઠિત’ન્તિ, ન પિટ્ઠિકણ્ટકો જાનાતિ ‘અહં કટિટ્ઠિમ્હિ પતિટ્ઠિતો’તિ, ન કટિટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં ઊરુટ્ઠિમ્હિ પતિટ્ઠિત’ન્તિ, ન ઊરુટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં જઙ્ઘટ્ઠિમ્હિ પતિટ્ઠિત’ન્તિ, ન જઙ્ઘટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં ગોપ્ફકટ્ઠિમ્હિ પતિટ્ઠિત’ન્તિ, ન ગોપ્ફકટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં પણ્હિકટ્ઠિમ્હિ પતિટ્ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ અટ્ઠિ નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.
અટ્ઠિમિઞ્જં તેસં તેસં અટ્ઠીનં અબ્ભન્તરે ઠિતં. તત્થ યથા વેળુપબ્બાદીનં અન્તો પક્ખિત્તેસુ સિન્નવેત્તગ્ગાદીસુ
વક્કં
હદયં સરીરબ્ભન્તરે ઉરટ્ઠિપઞ્જરમજ્ઝં નિસ્સાય ઠિતં. તત્થ યથા જિણ્ણસન્દમાનિકપઞ્જરબ્ભન્તરં નિસ્સાય ઠપિતાય મંસપેસિયા ન જિણ્ણસન્દમાનિકપઞ્જરબ્ભન્તરં જાનાતિ ‘મં નિસ્સાય મંસપેસિ ઠપિતા’તિ, નાપિ મંસપેસિ જાનાતિ ‘અહં જિણ્ણસન્દમાનિકપઞ્જરબ્ભન્તરં નિસ્સાય ઠિતા’તિ, એવમેવ ન ઉરટ્ઠિપઞ્જરબ્ભન્તરં જાનાતિ ‘મં નિસ્સાય હદયં ઠિત’ન્તિ, નાપિ હદયં જાનાતિ ‘અહં ઉરટ્ઠિપઞ્જરબ્ભન્તરં નિસ્સાય ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ હદયં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.
યકનં અન્તોસરીરે દ્વિન્નં થનાનં અબ્ભન્તરે દક્ખિણપસ્સં નિસ્સાય ઠિતં. તત્થ યથા ઉક્ખલિકપાલપસ્સમ્હિ લગ્ગે યમકમંસપિણ્ડે ન ઉક્ખલિકપાલપસ્સં જાનાતિ ‘મયિ યમકમંસપિણ્ડો લગ્ગો’તિ, નાપિ યમકમંસપિણ્ડો
કિલોમકેસુ પટિચ્છન્નકિલોમકં હદયઞ્ચ વક્કઞ્ચ પરિવારેત્વા ઠિતં, અપટિચ્છન્નકિલોમકં સકલસરીરે ચમ્મસ્સ હેટ્ઠતો મંસં પરિયોનન્ધિત્વા ઠિતં. તત્થ યથા પિલોતિકપલિવેઠિતે મંસે ન મંસં જાનાતિ ‘અહં પિલોતિકાય પલિવેઠિત’ન્તિ, નાપિ પિલોતિકા જાનાતિ ‘મયા મંસં પલિવેઠિત’ન્તિ, એવમેવ ન વક્કહદયાનિ સકલસરીરે મંસઞ્ચ
પિહકં હદયસ્સ વામપસ્સે ઉદરપટલસ્સ મત્થકપસ્સં નિસ્સાય ઠિતં. તત્થ યથા કોટ્ઠકમત્થકપસ્સં નિસ્સાય ઠિતાય ગોમયપિણ્ડિયા ન કોટ્ઠકમત્થકપસ્સં જાનાતિ ‘ગોમયપિણ્ડિ મં નિસ્સાય ઠિતા’તિ, નાપિ ગોમયપિણ્ડિ જાનાતિ ‘અહં કોટ્ઠકમત્થકપસ્સં નિસ્સાય ઠિતા’તિ, એવમેવ ન ઉદરપટલસ્સ મત્થકપસ્સં જાનાતિ ‘પિહકં મં નિસ્સાય ઠિત’ન્તિ, નાપિ પિહકં જાનાતિ ‘અહં ઉદરપટલસ્સ મત્થકપસ્સં નિસ્સાય ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ પિહકં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.
પપ્ફાસં સરીરબ્ભન્તરે દ્વિન્નં થનાનં અબ્ભન્તરે હદયઞ્ચ યકનઞ્ચ ઉપરિછાદેત્વા ઓલમ્બન્તં ઠિતં. તત્થ યથા જિણ્ણકોટ્ઠબ્ભન્તરે ઓલમ્બમાને સકુણકુલાવકે ન જિણ્ણકોટ્ઠબ્ભન્તરં જાનાતિ ‘મયિ સકુણકુલાવકો ઓલમ્બમાનો ઠિતો’તિ, નાપિ સકુણકુલાવકો જાનાતિ ‘અહં જિણ્ણકોટ્ઠબ્ભન્તરે ઓલમ્બમાનો ઠિતો’તિ
અન્તં ગલવાટકતો કરીસમગ્ગપરિયન્તે સરીરબ્ભન્તરે ઠિતં. તત્થ યથા લોહિતદોણિકાય ઓભુજિત્વા ઠપિતે છિન્નસીસધમનિકળેવરે ન લોહિતદોણિ જાનાતિ ‘મયિ ધમનિકળેવરં ઠિત’ન્તિ, નાપિ ધમનિકળેવરં જાનાતિ ‘અહં લોહિતદોણિકાયં ઠિત’ન્તિ, એવમેવ ન સરીરબ્ભન્તરં જાનાતિ ‘મયિ અન્તં ઠિત’ન્તિ, નાપિ અન્તં જાનાતિ ‘અહં સરીરબ્ભન્તરે ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ અન્તં નામ
અન્તગુણં
ઉદરિયં ઉદરે ઠિતં અસિતપીતખાયિતસાયિતં. તત્થ યથા સુવાનદોણિયં ઠિતે સુવાનવમથુમ્હિ ન સુવાનદોણિ જાનાતિ ‘મયિ સુવાનવમથુ ઠિતો’તિ, નાપિ સુવાનવમથુ જાનાતિ ‘અહં સુવાનદોણિયં ઠિતો’તિ, એવમેવ ન ઉદરં જાનાતિ ‘મયિ ઉદરિયં ઠિત’ન્તિ, નાપિ ઉદરિયં જાનાતિ ‘અહં ઉદરે ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ ઉદરિયં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.
કરીસં
મત્થલુઙ્ગં સીસકટાહબ્ભન્તરે ઠિતં. તત્થ યથા પુરાણલાબુકટાહે પક્ખિત્તાય પિટ્ઠપિણ્ડિયા ન લાબુકટાહં જાનાતિ ‘મયિ પિટ્ઠપિણ્ડિ ઠિતા’તિ, નાપિ પિટ્ઠપિણ્ડિ જાનાતિ ‘અહં લાબુકટાહે ઠિતા’તિ, એવમેવ ન સીસકટાહબ્ભન્તરં જાનાતિ ‘મયિ મત્થલુઙ્ગં ઠિત’ન્તિ, નાપિ મત્થલુઙ્ગં જાનાતિ
યં વા પનઞ્ઞમ્પીતિ ઇમિના આપોકોટ્ઠાસાદીસુ તીસુ અનુગતં પથવીધાતું લક્ખણવસેન યેવાપનકં પથવિં કત્વા દસ્સેતિ.
બાહિરપથવીધાતુનિદ્દેસે અયોતિ કાળલોહં. લોહન્તિ જાતિલોહં, વિજાતિલોહં, કિત્તિમલોહં, પિસાચલોહન્તિ ચતુબ્બિધં. તત્થ અયો, સજ્ઝુ, સુવણ્ણં, તિપુ, સીસં, તમ્બલોહં, વેકન્તકન્તિ ઇમાનિ સત્ત જાતિલોહાનિ નામ. નાગનાસિકલોહં વિજાતિલોહં નામ. કંસલોહં, વટ્ટલોહં, આરકૂટન્તિ તીણિ કિત્તિમલોહાનિ નામ. મોરક્ખકં, પુથુકં, મલિનકં, ચપલકં, સેલકં, આટકં, ભલ્લકં, દૂસિલોહન્તિ અટ્ઠ પિસાચલોહાનિ નામ. તેસુ પઞ્ચ જાતિલોહાનિ પાળિયં વિસું વુત્તાનેવ. તમ્બલોહં, વેકન્તકલોહન્તિ ઇમેહિ પન દ્વીહિ જાતિલોહેહિ સદ્ધિં સેસં સબ્બમ્પિ ઇધ લોહન્તિ વેદિતબ્બં.
તિપૂતિ સેતતિપુ. સીસન્તિ કાળતિપુ. સજ્ઝૂતિ મુત્તાતિ સામુદ્દિકમુત્તા. મણીતિ ઠપેત્વા પાળિઆગતે વેળુરિયાદયો સેસો જોતિરસાદિભેદો સબ્બોપિ મણિ. વેળુરિયોતિ વંસવણ્ણમણિ. સઙ્ખોતિ સામુદ્દિકસઙ્ખો. સિલાતિ કાળસિલા, પણ્ડુસિલા, સેતસિલાતિઆદિભેદા સબ્બાપિ સિલા. પવાળન્તિ પવાળમેવ. રજતન્તિ કહાપણો. જાતરૂપન્તિ સુવણ્ણં. લોહિતઙ્કોતિ રત્તમણિ. મસારગલ્લન્તિ કબરમણિ. તિણાદીસુ બહિસારા અન્તમસો નાળિકેરાદયોપિ તિણં નામ. અન્તોસારં અન્તમસો દારુખણ્ડમ્પિ કટ્ઠં નામ. સક્ખરાતિ મુગ્ગમત્તતો યાવ મુટ્ઠિપ્પમાણા મરુમ્બા સક્ખરા નામ. મુગ્ગમત્તતો પન હેટ્ઠા વાલિકાતિ વુચ્ચતિ. કઠલન્તિ યં કિઞ્ચિ કપાલં. ભૂમીતિ પથવી. પાસાણોતિ અન્તોમુટ્ઠિયં અસણ્ઠહનતો પટ્ઠાય હત્થિપ્પમાણં અસમ્પત્તો પાસાણો નામ. હત્થિપ્પમાણતો પટ્ઠાય પન ઉપરિ પબ્બતો યં વા પનાતિ ઇમિના તાલટ્ઠિ-નાળિકેર-ફલાદિભેદં સેસપથવિં ગણ્હાતિ. યા ચ અજ્ઝત્તિકા પથવીધાતુ યા ચ બાહિરાતિ ઇમિના દ્વેપિ પથવીધાતુયો કક્ખળટ્ઠેન લક્ખણતો એકા પથવીધાતુ એવાતિ દસ્સેતિ.
૧૭૪. આપોધાતુનિદ્દેસાદીસુ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. આપો આપોગતન્તિઆદીસુ આબન્ધનવસેન આપો. તદેવ આપોસભાવં ગતત્તા આપોગતં નામ. સ્નેહવસેન સ્નેહો. સોયેવ સ્નેહસભાવં ગતત્તા સ્નેહગતં નામ. બન્ધનત્તં રૂપસ્સાતિ અવિનિબ્ભોગરૂપસ્સ બન્ધનભાવો. પિત્તં સેમ્હન્તિઆદીનિપિ
તત્રાયં નયો – પિત્તેસુ હિ અબદ્ધપિત્તં જીવિતિન્દ્રિયપટિબદ્ધં સકલસરીરં બ્યાપેત્વા ઠિતં, બદ્ધપિત્તં પિત્તકોસકે ઠિતં. તત્થ યથા પૂવં બ્યાપેત્વા ઠિતે તેલે ન પૂવં જાનાતિ ‘તેલં મં બ્યાપેત્વા ઠિત’ન્તિ, નાપિ તેલં જાનાતિ ‘અહં પૂવં બ્યાપેત્વા ઠિત’ન્તિ, એવમેવ ન સરીરં જાનાતિ ‘અબદ્ધપિત્તં મં બ્યાપેત્વા ઠિત’ન્તિ, નાપિ અબદ્ધપિત્તં જાનાતિ ‘અહં સરીરં બ્યાપેત્વા ઠિત’ન્તિ. યથા ચ વસ્સોદકેન પુણ્ણે કોસાતકીકોસકે ન કોસાતકીકોસકો જાનાતિ ‘મયિ વસ્સોદકં ઠિત’ન્તિ, નાપિ વસ્સોદકં જાનાતિ ‘અહં કોસાતકીકોસકે ઠિત’ન્તિ, એવમેવ ન પિત્તકોસકો જાનાતિ મયિ બદ્ધપિત્તં ઠિતન્તિ, નાપિ બદ્ધપિત્તં જાનાતિ ‘અહં પિત્તકોસકે ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ પિત્તં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો યૂસભૂતો આબન્ધનાકારો આપોધાતૂતિ.
સેમ્હં એકપત્થપૂરપ્પમાણં ઉદરપટલે ઠિતં. તત્થ યથા ઉપરિ સઞ્જાતફેણપટલાય ચન્દનિકાય ન ચન્દનિકા જાનાતિ ‘મયિ ફેણપટલં ઠિત’ન્તિ, નાપિ ફેણપટલં જાનાતિ ‘અહં ચન્દનિકાય ઠિત’ન્તિ, એવમેવ ન ઉદરપટલં જાનાતિ ‘મયિ સેમ્હં ઠિત’ન્તિ, નાપિ સેમ્હં જાનાતિ ‘અહં ઉદરપટલે ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ સેમ્હં
પુબ્બો અનિબદ્ધોકાસો, યત્થ યત્થેવ ખાણુકણ્ટકપ્પહરણઅગ્ગિજાલાદીહિ અભિહટે સરીરપ્પદેસે લોહિતં સણ્ઠહિત્વા પચ્ચતિ, ગણ્ડપીળકાદયો વા ઉપ્પજ્જન્તિ, તત્થ તત્થેવ તિટ્ઠતિ. તત્થ યથા ફરસુપ્પહારાદિવસેન પગ્ઘરિતનિયાસે રુક્ખે ન રુક્ખસ્સ ફરસુપ્પહારાદિપ્પદેસા જાનન્તિ ‘અમ્હેસુ નિય્યાસો ઠિતો’તિ, નાપિ નિય્યાસો જાનાતિ ‘અહં રુક્ખસ્સ ફરસુપ્પહારાદિપ્પદેસેસુ ઠિતો’તિ, એવમેવ ન સરીરસ્સ ખાણુકણ્ટકાદીહિ અભિહટપ્પદેસા જાનન્તિ
લોહિતેસુ સંસરણલોહિતં અબદ્ધપિત્તં વિય સકલસરીરં બ્યાપેત્વા ઠિતં. સન્નિચિતલોહિતં યકનટ્ઠાનસ્સ હેટ્ઠાભાગં પૂરેત્વા એકપત્તપૂરણપ્પમાણં વક્કહદયયકનપપ્ફાસાનિ તેમેન્તં ઠિતં. તત્થ સંસરણલોહિતે અબદ્ધપિત્તસદિસોવ વિનિચ્છયો. ઇતરં પન યથા જજ્જરકપાલટ્ઠે ઉદકે હેટ્ઠા લેડ્ડુખણ્ડાનિ તેમયમાને ન લેડ્ડુખણ્ડાનિ જાનન્તિ ‘મયં ઉદકેન તેમિયમાના ઠિતા’તિ, નાપિ ઉદકં જાનાતિ ‘અહં લેડ્ડુખણ્ડાનિ તેમેમી’તિ, એવમેવ ન યકનસ્સ હેટ્ઠાભાગટ્ઠાનં વક્કાદીનિ વા જાનન્તિ ‘મયિ લોહિતં ઠિતં, અમ્હે વા તેમયમાનં ઠિત’ન્તિ, નાપિ લોહિતં જાનાતિ ‘અહં યકનસ્સ હેટ્ઠાભાગં પૂરેત્વા વક્કાદીનિ તેમયમાનં ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ લોહિતં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો યૂસભૂતો આબન્ધનાકારો આપોધાતૂતિ.
સેદો
મેદો થૂલસ્સ સકલસરીરં ફરિત્વા કિસસ્સ જઙ્ઘમંસાદીનિ
અસ્સુ યદા સઞ્જાયતિ તદા અક્ખિકૂપકે પૂરેત્વા તિટ્ઠતિ વા પગ્ઘરતિ વા. તત્થ યથા ઉદકપુણ્ણેસુ તરુણતાલટ્ઠિકૂપકેસુ ન તરુણતાલટ્ઠિકૂપકા જાનન્તિ ‘અમ્હેસુ ઉદકં ઠિત’ન્તિ, નાપિ ઉદકં જાનાતિ ‘અહં તરુણતાલટ્ઠિકૂપકેસુ ઠિત’ન્તિ, એવમેવ ન અક્ખિકૂપકા જાનન્તિ ‘અમ્હેસુ અસ્સુ ઠિત’ન્તિ, નાપિ અસ્સુ જાનાતિ ‘અહં અક્ખિકૂપકેસુ ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ અસ્સુ નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો યૂસભૂતો આબન્ધનાકારો આપોધાતૂતિ.
વસા અગ્ગિસન્તાપાદિકાલે હત્થતલહત્થપિટ્ઠિપાદતલપાદપિટ્ઠિનાસપુટનલાટઅંસકૂટેસુ ઠિતવિલીનસ્નેહો. તત્થ યથા પક્ખિત્તતેલે આચામે
ખેળો તથારૂપે ખેળુપ્પત્તિપચ્ચયે સતિ ઉભોહિ કપોલપસ્સેહિ ઓરોહિત્વા જિવ્હાય તિટ્ઠતિ. તત્થ યથા અબ્બોચ્છિન્નઉદકનિસ્સન્દે નદીતીરકૂપકે ન કૂપતલં જાનાતિ ‘મયિ ઉદકં સન્તિટ્ઠતી’તિ, નાપિ ઉદકં જાનાતિ ‘અહં કૂપતલે સન્તિટ્ઠામી’તિ
સિઙ્ઘાણિકા યદા સઞ્જાયતિ તદા નાસાપુટે પૂરેત્વા તિટ્ઠતિ વા પગ્ઘરતિ વા. તત્થ યથા
લસિકા અટ્ઠિકસન્ધીનં અબ્ભઞ્જનકિચ્ચં સાધયમાના અસીતિસતસન્ધીસુ ઠિતા. તત્થ યથા તેલબ્ભઞ્જિતે અક્ખે ન અક્ખો જાનાતિ ‘મં તેલં અબ્ભઞ્જિત્વા ઠિત’ન્તિ, નાપિ તેલં જાનાતિ ‘અહં અક્ખં અબ્ભઞ્જિત્વા ઠિત’ન્તિ, એવમેવ ન અસીતિસતસન્ધયો જાનન્તિ ‘લસિકા અમ્હે અબ્ભઞ્જિત્વા
મુત્તં વત્થિસ્સ અબ્ભન્તરે ઠિતં. તત્થ યથા ચન્દનિકાય પક્ખિત્તે અધોમુખે રવણઘટે ન રવણઘટો જાનાતિ ‘મયિ ચન્દનિકારસો ઠિતો’તિ, નાપિ ચન્દનિકારસો જાનાતિ ‘અહં રવણઘટે ઠિતો’તિ, એવમેવ ન વત્થિ જાનાતિ ‘મયિ મુત્તં ઠિત’ન્તિ, નાપિ મુત્તં જાનાતિ ‘અહં વત્થિમ્હિ ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ મુત્તં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો યૂસભૂતો આબન્ધનાકારો આપોધાતૂતિ. યં વા પનાતિ અવસેસેસુ તીસુ કોટ્ઠાસેસુ આપોધાતું સન્ધાય
બાહિરઆપોધાતુનિદ્દેસે મૂલં પટિચ્ચ નિબ્બત્તો રસો મૂલરસો નામ. ખન્ધરસાદીસુપિ એસેવ નયો. ખીરાદીનિ પાકટાનેવ. યથા પન ભેસજ્જસિક્ખાપદે એવમિધ નિયમો નત્થિ. યં કિઞ્ચિ ખીરં ખીરમેવ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. ભુમ્માનીતિ આવાટાદીસુ ઠિતઉદકાનિ. અન્તલિક્ખાનીતિ પથવિં અપ્પત્તાનિ વસ્સોદકાનિ. યં વા પનાતિ હિમોદકકપ્પવિનાસકઉદકપથવીસન્ધારકઉદકાદીનિ ઇધ યેવાપનકટ્ઠાનં પવિટ્ઠાનિ.
૧૭૫. તેજોધાતુનિદ્દેસે તેજો. તેજોવ તેજોભાવં ગતત્તા તેજોગતં. ઉસ્માતિ ઉણ્હાકારો. ઉસ્માવ ઉસ્માભાવં ગતત્તા ઉસ્માગતં. ઉસુમન્તિ ચણ્ડઉસુમં. તદેવ ઉસુમભાવં ગતત્તા ઉસુમગતં. યેન ચાતિ યેન તેજોગતેન કુપ્પિતેન. સન્તપ્પતીતિ અયં કાયો સન્તપ્પતિ, એકાહિકજરાદિભાવેન ઉસુમજાતો હોતિ. યેન ચ જીરીયતીતિ યેન અયં કાયો જીરીયતિ, ઇન્દ્રિયવેકલ્લતં બલપરિક્ખયં વલિપલિતાદિભાવઞ્ચ પાપુણાતિ. યેન ચ પરિડય્હતીતિ યેન કુપ્પિતેન અયં કાયો ડય્હતિ, સો ચ યેન ચ અસિતપીતખાયિતસાયિતં સમ્મા પરિણામં ગચ્છતીતિ યેનેતં અસિતં વા ઓદનાદિ, પીતં વા પાનકાદિ, ખાયિતં વા પિટ્ઠખજ્જકાદિ, સાયિતં વા અમ્બપક્કમધુફાણિતાદિ સમ્મા પરિપાકં ગચ્છતિ, રસાદિભાવેન વિવેકં ગચ્છતીતિ અત્થો. એત્થ ચ પુરિમા તયો તેજોધાતૂ ચતુસમુટ્ઠાના, પચ્છિમો કમ્મસમુટ્ઠાનોવ. અયં તાવેત્થ પદસંવણ્ણના.
ઇદં પન મનસિકારવિધાનં – ઇધ ભિક્ખુ ‘યેન સન્તપ્પતિ, અયં ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો પરિપાચનાકારો તેજોધાતૂ’તિ મનસિ કરોતિ; ‘યેન જીરીયતિ, યેન પરિડય્હતિ, યેન અસિતપીતખાયિતસાયિતં સમ્મા પરિણામં ગચ્છતિ, અયં ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો યં વા પનાતિ ઇમસ્મિં સરીરે પાકતિકો એકો ઉતુ અત્થિ, સો યેવાપનકટ્ઠાનં પવિટ્ઠો.
બાહિરતેજોધાતુનિદ્દેસે કટ્ઠં પટિચ્ચ પજ્જલિતો કટ્ઠુપાદાનો અગ્ગિ કટ્ઠગ્ગિ નામ. સકલિકગ્ગિઆદીસુપિ એસેવ નયો. સઙ્કારગ્ગીતિ કચવરં સંકડ્ઢિત્વા જાલાપિતો કચવરગ્ગિ. ઇન્દગ્ગીતિ અસનિઅગ્ગિ. અગ્ગિસન્તાપોતિ જાલાય વા વીતચ્ચિકઙ્ગારાનં વા સન્તાપો. સૂરિયસન્તાપોતિ આતપો. કટ્ઠસન્નિચયસન્તાપોતિ કટ્ઠરાસિટ્ઠાને સન્તાપો. સેસેસુપિ એસેવ નયો. યં વા પનાતિ પેતગ્ગિ કપ્પવિનાસગ્ગિ નિરયગ્ગિઆદયો ઇધ યેવાપનકટ્ઠાનં પવિટ્ઠા.
૧૭૬. વાયોધાતુનિદ્દેસે વાયનવસેન વાયો. વાયોવ વાયોભાવં ગતત્તા વાયોગતં. થમ્ભિતત્તં રૂપસ્સાતિ અવિનિબ્ભોગરૂપસ્સ થમ્ભિતભાવો. ઉદ્ધઙ્ગમા વાતાતિ ઉગ્ગારહિક્કાદિ પવત્તકા ઉદ્ધં આરોહનવાતા અધોગમા વાતાતિ ઉચ્ચારપસ્સાવાદિનીહરણકા અધો ઓરોહનવાતા. કુચ્છિસયા વાતાતિ અન્તાનં બહિવાતા. કોટ્ઠાસયા વાતાતિ અન્તાનં અન્તોવાતા. અઙ્ગમઙ્ગાનુસારિનો વાતાતિ ધમનિજાલાનુસારેન સકલસરીરે અઙ્ગમઙ્ગાનિ અનુસટા સમિઞ્જનપસારણાદિનિબ્બત્તકા સત્થકવાતાતિ સન્ધિબન્ધનાનિ કત્તરિયા છિન્દન્તા વિય પવત્તવાતા. ખુરકવાતાતિ ખુરેન વિય હદયં ફાલનવાતા. ઉપ્પલકવાતાતિ હદયમંસમેવ ઉપ્પાટનકવાતા. અસ્સાસોતિ પસ્સાસોતિ બહિનિક્ખમનનાસિકાવતો. એત્થ ચ પુરિમા સબ્બે ચતુસમુટ્ઠાના, અસ્સાસપસ્સાસા ચિત્તસમુટ્ઠાનાવ. અયમેત્થ પદવણ્ણના.
ઇદં પન મનસિકારવિધાનં – ઇધ ભિક્ખુ ઉદ્ધઙ્ગમાદિભેદે વાતે ઉદ્ધઙ્ગમાદિવસેન પરિગ્ગહેત્વા ‘ઉદ્ધઙ્ગમા વાતા નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો વિત્થમ્ભનાકારો વાયોધાતૂ’તિ મનસિ કરોતિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. યં વા પનાતિ સેસે વાયોકોટ્ઠાસે અનુગતા વાતા ઇધ યેવાપનકટ્ઠાનં પવિટ્ઠા.
બાહિરવાયોધાતુનિદ્દેસે પુરત્થિમા વાતાતિ પુરત્થિમદિસતો આગતા વાતા. પચ્છિમુત્તરદક્ખિણેસુપિ એસેવ નયો. સરજા વાતાતિ સહ રજેન સરજા. અરજા વાતાતિ રજવિરહિતા સુદ્ધા અરજા નામ. સીતાતિ સીતઉતુસમુટ્ઠાના સીતવલાહકન્તરે સમુટ્ઠિતા. ઉણ્હાતિ ઉણ્હઉતુસમુટ્ઠાના ઉણ્હવલાહકન્તરે સમુટ્ઠિતા. પરિત્તાતિ મન્દા તનુકવાતા. અધિમત્તાતિ બલવવાતા. કાળાતિ કાળવલાહકન્તરે સમુટ્ઠિતા, યેહિ અબ્ભાહતો છવિવણ્ણો કાળકો હોતિ. તેસં એતં અધિવચનન્તિપિ એકે. વેરમ્ભવાતાતિ યોજનતો ઉપરિ વાયનવાતા. પક્ખવાતાતિ અન્તમસો મક્ખિકાયપિ પક્ખાયૂહનસમુટ્ઠિતા વાતા. સુપણ્ણવાતાતિ ગરુળવાતા. કામઞ્ચ ઇમેપિ પક્ખવાતાવ ઉસ્સદવસેન પન વિસું ગહિતા. તાલવણ્ટવાતાતિ તાલપણ્ણેહિ વા અઞ્ઞેન વા કેનચિ મણ્ડલસણ્ઠાનેન સમુટ્ઠાપિતા વાતા. વિધૂપનવાતાતિ બીજનપત્તકેન સમુટ્ઠાપિતા વાતા. ઇમાનિ ચ તાલવણ્ટવિધૂપનાનિ અનુપ્પન્નમ્પિ વાતં ઉપ્પાદેન્તિ, ઉપ્પન્નમ્પિ પરિવત્તેન્તિ. યં વા પનાતિ ઇધ પાળિઆગતે ઠપેત્વા સેસવાતા યેવાપનકટ્ઠાનં પવિટ્ઠા.
૧૭૭. આકાસધાતુનિદ્દેસે આકાસો. આકાસોવ આકાસભાવં ગતત્તા આકાસગતં. અઘટ્ટનીયતાય અઘં. અઘમેવ અઘભાવં ગતત્તા અઘગતં વિવરોતિ અન્તરં. તદેવ વિવરભાવં ગતત્તા વિવરગતં. અસમ્ફુટ્ઠં મંસલોહિતેહીતિ મંસલોહિતેહિ નિસ્સટં. કણ્ણચ્છિદ્દન્તિઆદિ પન તસ્સેવ પભેદદસ્સનં. તત્થ કણ્ણચ્છિદ્દન્તિ કણ્ણસ્મિં છિદ્દં વિવરં મંસલોહિતેહિ અસમ્ફુટ્ઠોકાસો. સેસેસુપિ એસેવ નયો. યેનાતિ યેન વિવરેન એતં અસિતાદિભેદં અજ્ઝોહરણીયં અજ્ઝોહરતિ, અન્તો પવેસેતિ. યત્થાતિ યસ્મિં અન્તોઉદરપટલસઙ્ખાતે ઓકાસે એતદેવ ચતુબ્બિધં અજ્ઝોહરણીયં તિટ્ઠતિ. યેનાતિ યેન વિવરેન સબ્બમ્પેતં વિપક્કં કસટભાવં આપન્નં નિક્ખમતિ, તં ઉદરપટલતો યાવ કરીસમગ્ગા વિદત્થિચતુરઙ્ગુલમત્તં છિદ્દં મંસલોહિતેહિ અસમ્ફુટ્ઠં નિસ્સટં આકાસધાતૂતિ વેદિતબ્બં. યં વા પનાતિ એત્થ ચમ્મન્તરં મંસન્તરં ન્હારુન્તરં અટ્ઠિન્તરં લોમન્તરન્તિ ઇદં સબ્બં યેવાપનકટ્ઠાનં પવિટ્ઠં.
બાહિરકઆકાસધાતુનિદ્દેસે અસમ્ફુટ્ઠં ચતૂહિ મહાભૂતેહીતિ ચતૂહિ મહાભૂતેહિ નિસ્સટં ભિત્તિછિદ્દકવાટછિદ્દાદિકં વેદિતબ્બં. ઇમિના યસ્મિં આકાસે પરિકમ્મં કરોન્તસ્સ ચતુક્કપઞ્ચકજ્ઝાનાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ તં કથિતં.
૧૭૮. વિઞ્ઞાણધાતુનિદ્દેસે ચક્ખુવિઞ્ઞાણસઙ્ખાતા ધાતુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ. સેસાસુપિ એસેવ નયો. ઇતિ ઇમાસુ છસુ ધાતૂસુ પરિગ્ગહિતાસુ અટ્ઠારસ ધાતુયો પરિગ્ગહિતાવ હોન્તિ. કથં? પથવીતેજોવાયોધાતુગ્ગહણેન તાવ ફોટ્ઠબ્બધાતુ ગહિતાવ હોતિ, આપોધાતુઆકાસધાતુગ્ગહણેન ધમ્મધાતુ, વિઞ્ઞાણધાતુગ્ગહણેન તસ્સા પુરેચારિકપચ્છાચારિકત્તા મનોધાતુ ગહિતાવ હોતિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુઆદયો સુત્તે આગતા એવ. સેસા નવ આહરિત્વા દસ્સેતબ્બા
૧૭૯. ઇદાનિ અપરાપિ છ ધાતુયોતિઆદિમાહ. તત્થ સુખધાતુ દુક્ખધાતૂતિ કાયપ્પસાદવત્થુકાનિ સુખદુક્ખાનિ સપ્પટિપક્ખવસેન યુગળકતો દસ્સિતાનિ. સુખઞ્હિ દુક્ખસ્સ પટિપક્ખો, દુક્ખં સુખસ્સ. યત્તકં સુખેન ફરિતટ્ઠાનં તત્તકં દુક્ખં ફરતિ. યત્તકં દુક્ખેન ફરિતટ્ઠાનં તત્તકં સુખં ફરતિ. સોમનસ્સધાતુ દોમનસ્સધાતૂતિ ઇદમ્પિ તથેવ યુગળકં કતં. સોમનસ્સઞ્હિ દોમનસ્સસ્સ પટિપક્ખો, દોમનસ્સં સોમનસ્સસ્સ. યત્તકં સોમનસ્સેન ફરિતટ્ઠાનં તત્તકં દોમનસ્સં ફરતિ. યત્તકં દોમનસ્સેન ફરિતટ્ઠાનં તત્તકં સોમનસ્સં ફરતિ.
ઉપેક્ખાધાતુ અવિજ્જાધાતૂતિ ઇદં પન દ્વયં સરિક્ખકવસેન યુગળકં કતં. ઉભયમ્પિ હેતં અવિભૂતત્તા સરિક્ખકં હોતિ. તત્થ સુખદુક્ખધાતુગ્ગહણેન તં સમ્પયુત્તા કાયવિઞ્ઞાણધાતુ, વત્થુભૂતા કાયધાતુ, આરમ્મણભૂતા ફોટ્ઠબ્બધાતુ ચ ગહિતાવ હોન્તિ. સોમનસ્સદોમનસ્સધાતુગ્ગહણેન તં સમ્પયુત્તા મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ગહિતા હોતિ. અવિજ્જાધાતુગ્ગહણેન ધમ્મધાતુ ગહિતા. ઉપેક્ખાધાતુગ્ગહણેન ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાવિઞ્ઞાણધાતુમનોધાતુયો કતમા સુખધાતુ યં કાયિકં સાતન્તિ આદીનિ હેટ્ઠા વુત્તનયાનેવ.
૧૮૧. તતિયછક્કે કામોતિ દ્વે કામા – વત્થુકામો ચ કિલેસકામો ચ. તત્થ કિલેસકામં સન્ધાય કામપટિસંયુત્તા ધાતુ કામધાતુ, કામવિતક્કસ્સેતં નામં. વત્થુકામં સન્ધાય કામોયેવ ધાતુ કામધાતુ, કામાવચરધમ્માનમેતં નામં. બ્યાપાદપટિસંયુત્તા ધાતુ બ્યાપાદધાતુ, બ્યાપાદવિતક્કસ્સેતં નામં. બ્યાપાદોવ ધાતુ બ્યાપાદધાતુ, દસઆઘાતવત્થુકસ્સ વિહિંસાધાતુ, વિહિંસાવિતક્કસ્સેતં નામં. વિહિંસાયેવ ધાતુ વિહિંસાધાતુ, પરસત્તવિહેસનસ્સેતં નામં. અયં પન હેટ્ઠા અનાગતત્તા એવં અત્થાદિવિભાગતો વેદિતબ્બા – વિહિંસન્તિ એતાય સત્તે, વિહિંસનં વા એતં સત્તાનન્તિ વિહિંસા. સા વિહેઠનલક્ખણા, કરુણાપટિપક્ખલક્ખણા વા; પરસન્તાને ઉબ્બેગજનનરસા, સકસન્તાને કરુણાવિદ્ધંસનરસા વા; દુક્ખાયતનપચ્ચુપટ્ઠાના; પટિઘપદટ્ઠાનાતિ વેદિતબ્બા. નેક્ખમ્મં નેક્ખમ્મધાતુ, નેક્ખમ્મવિતક્કસ્સેતં નામં. નેક્ખમ્મમેવ ધાતુ નેક્ખમ્મધાતુ, સબ્બસ્સાપિ કુસલસ્સેતં નામં. અબ્યાપાદપટિસંયુત્તા ધાતુ અબ્યાપાદધાતુ, અબ્યાપાદવિતક્કસ્સેતં નામં. અબ્યાપાદોવ ધાતુ અબ્યાપાદધાતુ, મેત્તાયેતં નામં. અવિહિંસાપટિસંયુત્તા ધાતુ અવિહિંસાધાતુ, અવિહિંસા વિતક્કસ્સેતં
૧૮૨. ઇદાનિ તમેવત્થં દસ્સેતું તત્થ કતમા કામધાતૂતિ પદભાજનં આરદ્ધં. તત્થ પટિસંયુત્તોતિ સંપયોગવસેન પટિસંયુત્તો. તક્કો વિતક્કોતિઆદીનિ વુત્તત્થાનેવ. વિહેઠેતીતિ બાધેતિ, દુક્ખાપેતિ. હેઠનાતિ પાણિપ્પહારાદીહિ બાધના, દુક્ખુપ્પાદના. બલવહેઠના વિહેઠના. હિંસન્તિ એતાયાતિ હિંસના. બલવહિંસના વિહિંસના. રોસનાતિ ઘટ્ટના. વિરોસનાતિ બલવઘટ્ટના. સબ્બત્થ વા ‘વિ’ ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢિતં. ઉપહનન્તિ એતેનાતિ ઉપઘાતો, પરેસં ઉપઘાતો પરૂપઘાતો.
મેત્તાયન્તિ એતાયાતિ મેત્તિ. મેત્તાયનાકારો મેત્તાયના. મેત્તાય અયિતસ્સ મેત્તાસમઙ્ગિનો ભાવો મેત્તાયિતત્તં. બ્યાપાદેન વિમુત્તસ્સ ચેતસો વિમુત્તિ ચેતોવિમુત્તિ. એત્થ ચ પુરિમેહિ તીહિ ઉપચારપ્પત્તાપિ અપ્પનાપતાપિ મેત્તા કથિતા, પચ્છિમેન અપ્પનાપત્તાવ.
કરુણાયન્તિ કરુણા. કરુણાયનાકારો કરુણાયના. કરુણાય અયિતસ્સ કરુણાસમઙ્ગિનો ભાવો કરુણાયિતત્તં. વિહિંસાય વિમુત્તસ્સ ચેતસો વિમુત્તિ ચેતોવિમુત્તિ. ઇધાપિ પુરિમનયેનેવ ઉપચારપ્પનાભેદો વેદિતબ્બો. ઉભયત્થાપિ ચ પરિયોસાનપદે મેત્તાકરુણાતિ ચેતોવિમુત્તિવિસેસનત્થં વુત્તં.
એત્થ ચ કામવિતક્કો સત્તેસુપિ ઉપ્પજ્જતિ સઙ્ખારેસુપિ. ઉભયત્થ ઉપ્પન્નોપિ કમ્મપથભેદોવ. બ્યાપાદો પન સત્તેસુ ઉપ્પન્નોયેવ કમ્મપથં ભિન્દતિ, ન ઇતરો. વિહિંસાયપિ એસેવ નયો. એત્થ ચ દુવિધા કથા – સબ્બસઙ્ગાહિકા ચેવ અસમ્ભિન્ના ચ. કામધાતુગ્ગહણેન હિ બ્યાપાદવિહિંસાધાતુયોપિ ગહિતા. કામધાતુયાયેવ પન નીહરિત્વા નીહરિત્વા દ્વેપિ એતા દસ્સિતાતિ. અયં તાવેત્થ સબ્બસઙ્ગાહિકકથા
ઇમાહિ ચ છહિ ધાતૂહિ પરિગ્ગહિતા હિ અટ્ઠારસ ધાતુયો પરિગ્ગહિતાવ હોન્તિ. સબ્બાપિ હિ તા કામધાતુતોવ નીહરિત્વા નીહરિત્વા લભાપેતબ્બા અટ્ઠારસ ધાતુયોવ હોન્તીતિ તિણ્ણં છક્કાનં વસેન અટ્ઠારસ હોન્તિ. એવં પન અગ્ગહેત્વા એકેકસ્મિં છક્કે વુત્તનયેન અટ્ઠારસ અટ્ઠારસ કત્વા સબ્બાનિપિ તાનિ અટ્ઠારસકાનિ એકજ્ઝં અભિસઙ્ખિપિત્વા અટ્ઠારસેવ હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તન્તભાજનીયે સોળસ ધાતુયો કામાવચરા, દ્વે તેભૂમિકાતિ એવમેત્થ સમ્મસનચારોવ કથિતોતિ વેદિતબ્બો.
સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના.
૨. અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના
૧૮૩. અભિધમ્મભાજનીયે અટ્ઠારસ ધાતુયો – ચક્ખુધાતુ રૂપધાતૂતિઆદિમાહ. તત્થ ઉદ્દેસવારે તાવ –
અત્થતો લક્ખણાદિતો, કમતાવત્વસઙ્ખતો;
પચ્ચયા અથ દટ્ઠબ્બા, વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો.
તત્થ ‘અત્થતો’તિ ચક્ખતીતિ ચક્ખુ. રૂપયતીતિ રૂપં. ચક્ખુસ્સ વિઞ્ઞાણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણન્તિ એવમાદિના તાવ નયેન ચક્ખાદીનં વિસેસત્થતો વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો. અવિસેસેન પન વિદહતિ, ધીયતે, વિધાનં, વિધીયતે એતાય, એત્થ વા ધીયતીતિ ધાતુ. લોકિયા હિ ધાતુયો કારણભાવેન વવત્થિતા હુત્વા સુવણ્ણરજતાદિધાતુયો વિય સુવણ્ણરજતાદિં
અપિચ યથા તિત્થિયાનં અત્તા નામ સભાવતો નત્થિ, ન એવમેતા. એતા પન અત્તનો સભાવં ધારેન્તીતિ ધાતુયો. યથા ચ લોકે વિચિત્તા હરિતાલમનોસિલાદયો સિલાવયવા ધાતુયોતિ વુચ્ચન્તિ, એવમેતાપિ ધાતુયો વિય ધાતુયો. વિચિત્તા હેતા ઞાણઞેય્યાવયવાતિ. યથા વા સરીરસઙ્ખાતસ્સ સમુદાયસ્સ અવયવભૂતેસુ રસસોણિતાદીસુ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસભાગલક્ખણપરિચ્છિન્નેસુ ધાતુસમઞ્ઞા, એવમેતેસુપિ પઞ્ચક્ખન્ધસઙ્ખાતસ્સ અત્તભાવસ્સ અવયવેસુ ધાતુસમઞ્ઞા વેદિતબ્બા. અઞ્ઞમઞ્ઞવિસભાગલક્ખણપરિચ્છિન્ના હેતે ચક્ખાદયોતિ. અપિચ ધાતૂતિ નિજ્જીવમત્તસ્સેતં અધિવચનં. તથા હિ ભગવા – ‘‘છ ધાતુરો અયં, ભિક્ખુ, પુરિસો’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૩.૩૪૩-૩૪૪) જીવસઞ્ઞાસમૂહનત્થં ધાતુદેસનં અકાસીતિ. તસ્મા યથાવુત્તેનત્થેન ચક્ખુ ચ તં ધાતુ ચાતિ ચક્ખુધાતુ
‘લક્ખણાદિતો’તિ ચક્ખાદીનં લક્ખણાદિતો પેત્થ વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો. તાનિ ચ પન તેસં લક્ખણાદીનિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ.
‘કમતો’તિ ઇધાપિ પુબ્બે વુત્તેસુ ઉપ્પત્તિક્કમાદીસુ દેસનાક્કમોવ યુજ્જતિ. સો ચ પનાયં હેતુફલાનુપુબ્બવવત્થાનવસેન વુત્તો. ચક્ખુધાતુ રૂપધાતૂતિ ઇદઞ્હિ દ્વયં હેતુ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતૂતિ ફલં. એવં સબ્બત્થ કમતો વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો.
‘તાવત્વતો’તિ તાવભાવતો. ઇદં વુત્તં હોતિ – તેસુ તેસુ હિ સુત્તાભિધમ્મપદેસેસુ આભાધાતુ, સુભધાતુ, આકાસાનઞ્ચાયતનધાતુ, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનધાતુ, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનધાતુ
એવં સતિ સબ્બાસં વસેન પરિચ્છેદં અકત્વા કસ્મા અટ્ઠારસાતિ અયમેવ પરિચ્છેદો કતોતિ ચે? સભાવતો વિજ્જમાનાનં સબ્બધાતૂનં તદન્તોગધત્તા. રૂપધાતુયેવ હિ આભાધાતુ. સુભધાતુ પન રૂપાદિપ્પટિબદ્ધા. કસ્મા? સુભનિમિત્તત્તા. સુભનિમિત્તઞ્હિ સુભધાતુ. તઞ્ચ રૂપાદિવિનિમુત્તં ન વિજ્જતિ, કુસલવિપાકારમ્મણા વા રૂપાદયો એવ સુભધાતૂતિ રૂપાદિમત્તમેવેસા. આકાસાનઞ્ચાયતનધાતુઆદીસુ ચિત્તં મનોવિઞ્ઞાણધાતુ. સેસા ધમ્મા ધમ્મધાતુ. સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધધાતુ પન સભાવતો નત્થિ; ધાતુદ્વયનિરોધમત્તમેવ હિ સા. કામધાતુ ધમ્મધાતુમત્તં વા હોતિ, યથાહ ‘‘તત્થ કતમા કામધાતુ? કામપટિસંયુત્તો તક્કો …પે॰… મિચ્છાસઙ્કપ્પો’’તિ; અટ્ઠારસપિ ધાતુયો
હીનમજ્ઝિમપણીતધાતુયો અટ્ઠારસધાતુમત્તમેવ. હીના હિ ચક્ખાદયો હીનધાતુ. મજ્ઝિમપણીતા ચક્ખાદયો મજ્ઝિમા ચેવ પણીતા ચ ધાતૂ. નિપ્પરિયાયેન પન અકુસલા
અપિચ વિજાનનસભાવે વિઞ્ઞાણે જીવસઞ્ઞીનં જીવસઞ્ઞાસમૂહનત્થમ્પિ અટ્ઠારસેવ વુત્તા
સઙ્ખેપવિત્થારનયેન
ધમ્મં પકાસયતિ એસ યથા યથાસ્સ;
સદ્ધમ્મતેજવિહતં વિલયં ખણેન,
વેનેય્યસત્તહદયેસુ તમો પયાતીતિ.
એવમેત્થ ‘તાવત્વતો’ વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો.
‘સઙ્ખતો’તિ ચક્ખુધાતુ તાવ જાતિતો એકો ધમ્મોત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ ચક્ખુપસાદવસેન. તથા સોતઘાનજિવ્હાકાયરૂપસદ્દગન્ધરસધાતુયો સોતપસાદાદિવસેન. ફોટ્ઠબ્બધાતુ પન પથવીતેજોવાયોવસેન તયો ધમ્માતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ કુસલાકુસલવિપાકવસેન દ્વે ધમ્માતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ. તથા
‘પચ્ચયા’તિ ચક્ખુધાતુઆદીનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુઆદીસુ પચ્ચયતો વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો. સો પનેતેસં પચ્ચયભાવો નિદ્દેસવારે આવિ ભવિસ્સતિ.
‘દટ્ઠબ્બા’તિ દટ્ઠબ્બતોપેત્થ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ અત્થો. સબ્બા એવ હિ સઙ્ખતા ધાતુયો પુબ્બન્તાપરન્તવિવિત્તતો, ધુવસુભસુખત્તભાવસુઞ્ઞતો, પચ્ચયાયત્તવુત્તિતો ચ દટ્ઠબ્બા. વિસેસતો પનેત્થ ભેરિતલં વિય ચક્ખુધાતુ દટ્ઠબ્બા, દણ્ડો વિય રૂપધાતુ, સદ્દો વિય ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ
મનોધાતુ પન યથાસમ્ભવતો ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુઆદીનં પુરેચરાનુચરા વિય દટ્ઠબ્બા. ધમ્મધાતુયા વેદનાક્ખન્ધો સલ્લમિવ સૂલમિવ ચ દટ્ઠબ્બો
અસઙ્ખતા પન ધાતુ અમતતો સન્તતો ખેમતો ચ દટ્ઠબ્બા. કસ્મા? સબ્બાનત્થપટિપક્ખભૂતત્તા. મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ગહિતારમ્મણં
૧૮૪. નિદ્દેસવારે ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચાતિ ઇદઞ્ચ દ્વયં પટિચ્ચ અઞ્ઞઞ્ચ કિરિયામનોધાતુઞ્ચેવ સમ્પયુત્તખન્ધત્તયઞ્ચાતિ અત્થો. ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુયા હિ ચક્ખુ નિસ્સયપચ્ચયો હોતિ, રૂપં આરમ્મણપચ્ચયો, કિરિયમનોધાતુ વિગતપચ્ચયો, તયો અરૂપક્ખન્ધા સહજાતપચ્ચયો. તસ્મા એસા ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ ઇમે ચત્તારો પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ નામ. સોતઞ્ચ પટિચ્ચાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો.
નિરુદ્ધસમનન્તરાતિ નિરુદ્ધાય સમનન્તરા. તજ્જા મનોધાતૂતિ તસ્મિં આરમ્મણે જાતા કુસલાકુસલવિપાકતો દુવિધા મનોધાતુ સમ્પટિચ્છનકિચ્ચા. સબ્બધમ્મેસુ વા પન પઠમસમન્નાહારોતિ એતેસુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુ સબ્બધમ્મેસુ ઉપ્પજ્જમાનેસુ પઠમસમન્નાહારો; ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુઆદીનં
મનોધાતુયાપિ ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધસમનન્તરાતિ એત્થ પિ-કારો સમ્પિણ્ડનત્થો. તસ્મા મનોધાતુયાપિ મનોવિઞ્ઞાણધાતુયાપીતિ અયમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. તેન યા ચ વિપાકમનોધાતુયા ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધાય સમનન્તરા ઉપ્પજ્જતિ સન્તીરણકિચ્ચા વિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ, યા ચ તસ્સા ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધાય સમનન્તરા ઉપ્પજ્જતિ વોટ્ઠબ્બનકિચ્ચા કિરિયમનોવિઞ્ઞાણધાતુ, યા ચ તસ્સા ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધાય મનઞ્ચ પટિચ્ચાતિ ભવઙ્ગમનં. ધમ્મે ચાતિ ચતુભૂમિકધમ્મારમ્મણં. ઉપ્પજ્જતિ મનોવિઞ્ઞાણન્તિ સહાવજ્જનકં જવનં નિબ્બત્તતિ.
ઇમસ્મિં પન ઠાને હત્થે ગહિતપઞ્હં નામ ગણ્હિંસુ. મહાધમ્મરક્ખિતત્થેરો કિર નામ દીઘભાણકાભયત્થેરં હત્થે ગહેત્વા આહ – ‘પટિચ્ચાતિ નામ આગતટ્ઠાને મનોતિ સહાવજ્જનકં ભવઙ્ગં. મનોવિઞ્ઞાણન્તિ જવનમનોવિઞ્ઞાણં. ઇમસ્મિં પન અભિધમ્મભાજનીયે સોળસ ધાતુયો કામાવચરા, દ્વે ચતુભૂમિકા લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકા કથિતાતિ.
અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના.
૩. પઞ્હાપુચ્છકવણ્ણના
૧૮૫. પઞ્હાપુચ્છકે અટ્ઠારસન્નં ધાતૂનં હેટ્ઠા વુત્તનયાનુસારેનેવ કુસલાદિભાવો વેદિતબ્બો. આરમ્મણત્તિકેસુ પન છ ધાતુયો પરિત્તારમ્મણાતિ ઇદં પન પઞ્ચન્નં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં મનોધાતુયા ચ એકન્તેન પઞ્ચસુ રૂપારમ્મણાદીસુ પવત્તિં સન્ધાય વુત્તં. દ્વે ધાતુયોતિ વુત્તાનં પન ધમ્મધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતૂનં મનાયતનધમ્માયતનેસુ વુત્તનયેનેવ પરિત્તારમ્મણાદિતા
સમ્મોહવિનોદનિયા વિભઙ્ગટ્ઠકથાય
ધાતુવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.