૪. સચ્ચવિભઙ્ગો
૧. સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના
૧૮૯. ઇદાનિ ચત્તારીતિ ગણનપરિચ્છેદો. અરિયસચ્ચાનીતિ પરિચ્છિન્નધમ્મનિદસ્સનં. દુક્ખં અરિયસચ્ચન્તિઆદિમ્હિ પન ઉદ્દેસવારે –
વિભાગતો નિબ્બચન-લક્ખણાદિપ્પભેદતો;
અત્થત્થુદ્ધારતો ચેવ, અનૂનાધિકતો તથા.
કમતો અરિયસચ્ચેસુ, યં ઞાણં તસ્સ કિચ્ચતો;
અન્તોગધાનં પભેદો, ઉપમાતો ચતુક્કતો.
સુઞ્ઞતેકવિધાદીહિ, સભાગવિસભાગતો;
વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો, વિઞ્ઞુના સાસનક્કમે.
તત્થ ‘વિભાગતો’તિ દુક્ખાદીનઞ્હિ ચત્તારો ચત્તારો અત્થા વિભત્તા તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા, યે દુક્ખાદીનિ અભિસમેન્તેહિ અભિસમેતબ્બા. યથાહ, ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો, સઙ્ખતટ્ઠો, સન્તાપટ્ઠો, વિપરિણામટ્ઠો – ઇમે ચત્તારો દુક્ખસ્સ દુક્ખટ્ઠા તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા. સમુદયસ્સ આયૂહનટ્ઠો, નિદાનટ્ઠો, સંયોગટ્ઠો, પલિબોધટ્ઠો…પે॰… નિરોધસ્સ નિસ્સરણટ્ઠો, વિવેકટ્ઠો, અસઙ્ખતટ્ઠો, અમતટ્ઠો…પે॰… મગ્ગસ્સ નિય્યાનટ્ઠો, હેત્વટ્ઠો, દસ્સનટ્ઠો, આધિપતેય્યટ્ઠો – ઇમે ચત્તારો મગ્ગસ્સ મગ્ગટ્ઠા તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૨.૮). તથા
‘નિબ્બચનલક્ખણાદિપ્પભેદતો’તિ ‘દુ’ઇતિ અયં સદ્દો કુચ્છિતે દિસ્સતિ; કુચ્છિતઞ્હિ પુત્તં દુપુત્તોતિ વદન્તિ. ‘ખં’સદ્દો પન તુચ્છે; તુચ્છઞ્હિ આકાસં ખન્તિ વુચ્ચતિ. ઇદઞ્ચ પઠમસચ્ચં કુચ્છિતં અનેકઉપદ્દવાધિટ્ઠાનતો, તુચ્છં બાલજનપરિકપ્પિતધુવસુભસુખત્તભાવવિરહિતતો. તસ્મા કુચ્છિતત્તા તુચ્છત્તા ચ દુક્ખન્તિ વુચ્ચતિ. ‘સં’ઇતિ ચ અયં ‘ઉ’ઇતિ અયં સદ્દો ‘‘ઉપ્પન્નં ઉદિત’’ન્તિઆદીસુ (પારા॰ ૧૭૨; ચૂળનિ॰ ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૪૧) ઉપ્પત્તિં. ‘અય’સદ્દો પન કારણં દીપેતિ. ઇદઞ્ચાપિ દુતિયસચ્ચં અવસેસપચ્ચયસમાયોગે સતિ દુક્ખસ્સુપ્પત્તિકારણં. ઇતિ દુક્ખસ્સ સંયોગે ઉપ્પત્તિકારણત્તા દુક્ખસમુદયન્તિ વુચ્ચતિ.
તતિયસચ્ચં પન યસ્મા ‘નિ’સદ્દો અભાવં ‘રોધ’સદ્દો ચ ચારકં દીપેતિ, તસ્મા અભાવો એત્થ સંસારચારકસઙ્ખાતસ્સ દુક્ખરોધસ્સ સબ્બગતિસુઞ્ઞત્તા, સમધિગતે વા તસ્મિં સંસારચારકસઙ્ખાતસ્સ દુક્ખરોધસ્સ અભાવો હોતિ તપ્પટિપક્ખત્તાતિપિ દુક્ખનિરોધન્તિ વુચ્ચતિ, દુક્ખસ્સ વા અનુપ્પાદનિરોધપચ્ચયત્તા દુક્ખનિરોધન્તિ. ચતુત્થસચ્ચં પન યસ્મા એતં દુક્ખનિરોધં ગચ્છતિ આરમ્મણવસેન તદભિમુખીભૂતત્તા, પટિપદા ચ હોતિ દુક્ખનિરોધપ્પત્તિયા, તસ્મા દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદાતિ વુચ્ચતિ.
યસ્મા પનેતાનિ બુદ્ધાદયો અરિયા પટિવિજ્ઝન્તિ, તસ્મા અરિયસચ્ચાનીતિ વુચ્ચન્તિ. યથાહ – ‘‘ચતારિમાનિ, ભિક્ખવે, અરિયસચ્ચાનિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૯૭). કતમાનિ…પે॰… ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ. અરિયા ઇમાનિ પટિવિજ્ઝન્તિ, તસ્મા અરિયસચ્ચાનીતિ વુચ્ચન્તી’’તિ. અપિચ અરિયસ્સ સચ્ચાનીતિપિ અરિયસચ્ચાનિ. યથાહ – ‘‘સદેવકે, ભિક્ખવે, લોકે…પે॰… સદેવમનુસ્સાય તથાગતો અરિયો, તસ્મા અરિયસચ્ચાનીતિ વુચ્ચન્તી’’તિ. અથ વા એતેસં અભિસમ્બુદ્ધત્તા અરિયભાવસિદ્ધિતોપિ અરિયસચ્ચાનિ. યથાહ – ‘‘ઇમેસં ખો, ભિક્ખવે, ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં
કથં ‘લક્ખણાદિપ્પભેદતો’? એત્થ હિ બાધનલક્ખણં દુક્ખસચ્ચં, સન્તાપનરસં, પવત્તિપચ્ચુપટ્ઠાનં. પભવલક્ખણં સમુદયસચ્ચં, અનુપચ્છેદકરણરસં, પલિબોધપચ્ચુપટ્ઠાનં. સન્તિલક્ખણં નિરોધસચ્ચં, અચ્ચુતિરસં, અનિમિત્તપચ્ચુપટ્ઠાનં
‘અત્થત્થુદ્ધારતો ચેવા’તિ એત્થ પન અત્થતો તાવ કો સચ્ચટ્ઠોતિ ચે? યો પઞ્ઞાચક્ખુના ઉપપરિક્ખમાનાનં માયાવ વિપરીતકો, મરીચીવ વિસંવાદકો, તિત્થિયાનં અત્તાવ અનુપલબ્ભસભાવો ચ ન હોતિ; અથ ખો બાધનપભવસન્તિનિય્યાનપ્પકારેન તચ્છાવિપરીતભૂતભાવેન અરિયઞાણસ્સ ગોચરો હોતિયેવ; એસ અગ્ગિલક્ખણં વિય, લોકપકતિ વિય ચ તચ્છાવિપરીતભૂતભાવો સચ્ચટ્ઠોતિ વેદિતબ્બો. યથાહ – ‘‘ઇદં દુક્ખન્તિ ખો, ભિક્ખવે, તથમેતં અવિતથમેતં અનઞ્ઞથમેત’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૯૦) વિત્થારો. અપિચ –
નાબાધકં યતો દુક્ખં, દુક્ખા અઞ્ઞં ન બાધકં;
બાધકત્તનિયામેન, તતો સચ્ચમિદં મતં.
તં વિના નાઞ્ઞતો દુક્ખં, ન હોતિ ન ચ તં તતો;
દુક્ખહેતુનિયામેન, ઇતિ સચ્ચં વિસત્તિકા.
નાઞ્ઞા નિબ્બાનતો સન્તિ, સન્તં ન ચ ન તં યતો;
સન્તભાવનિયામેન, તતો સચ્ચમિદં મતં.
મગ્ગા
તચ્છનિય્યાનભાવત્તા, ઇતિ સો સચ્ચસમ્મતો.
ઇતિ તચ્છાવિપલ્લાસ-ભૂતભાવં ચતૂસુપિ;
દુક્ખાદીસ્વવિસેસેન, સચ્ચટ્ઠં આહુ પણ્ડિતાતિ.
એવં
કથં ‘અત્થુદ્ધારતો’? ઇધાયં ‘સચ્ચ’સદ્દો અનેકેસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ, સેય્યથિદં – ‘‘સચ્ચં ભણે, ન કુજ્ઝેય્યા’’તિઆદીસુ (ધ॰ પ॰ ૨૨૪) વાચાસચ્ચે. ‘‘સચ્ચે ઠિતા સમણબ્રાહ્મણા ચા’’તિઆદીસુ (જા॰ ૨.૨૧.૪૩૩) વિરતિસચ્ચે. ‘‘કસ્મા નુ સચ્ચાનિ
‘અનૂનાધિકતો’તિ કસ્મા પન ચત્તારેવ અરિયસચ્ચાનિ વુત્તાનિ, અનૂનાનિ અનધિકાનીતિ ચે? અઞ્ઞસ્સાસમ્ભવતો, અઞ્ઞતરસ્સ ચ અનપનેય્યભાવતો; ન હિ એતેહિ અઞ્ઞં અધિકં વા એતેસં વા એકમ્પિ અપનેતબ્બં સમ્ભોતિ. યથાહ – ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, આગચ્છેય્ય સમણો વા બ્રાહ્મણો વા ‘નેતં દુક્ખં અરિયસચ્ચં, અઞ્ઞં દુક્ખં અરિયસચ્ચં યં સમણેન ગોતમેન દેસિતં. અહમેતં દુક્ખં અરિયસચ્ચં ઠપેત્વા અઞ્ઞં દુક્ખં અરિયસચ્ચં પઞ્ઞપેસ્સામી’તિ નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિઆદિ. યથા ચાહ – ‘‘યો હિ કોચિ, ભિક્ખવે, સમણો વા બ્રાહ્મણો વા એવં વદેય્ય ‘નેતં દુક્ખં પઠમં અરિયસચ્ચં, યં સમણેન ગોતમેન દેસિતં. અહમેતં દુક્ખં પઠમં અરિયસચ્ચં પચ્ચક્ખાય અઞ્ઞં દુક્ખં પઠમં અરિયસચ્ચં પઞ્ઞપેસ્સામી’તિ નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિઆદિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૮૬).
અપિચ પવત્તિમાચિક્ખન્તો ભગવા સહેતુકં આચિક્ખિ, નિવત્તિઞ્ચ સઉપાયં. ઇતિ પવત્તિનિવત્તિતદુભયહેતૂનં
‘કમતો’તિ અયમ્પિ દેસનાક્કમોવ. એત્થ ચ ઓળારિકત્તા સબ્બસત્તસાધારણત્તા ચ સુવિઞ્ઞેય્યન્તિ દુક્ખસચ્ચં પઠમં
‘અરિયસચ્ચેસુ યં ઞાણં તસ્સ કિચ્ચતો’તિ સચ્ચઞાણકિચ્ચતોપિ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ અત્થો. દુવિધઞ્હિ સચ્ચઞાણં – અનુબોધઞાણઞ્ચ પટિવેધઞાણઞ્ચ. તત્થ અનુબોધઞાણં લોકિયં અનુસ્સવાદિવસેન નિરોધે મગ્ગે ચ પવત્તતિ. પટિવેધઞાણં લોકુત્તરં નિરોધારમ્મણં કત્વા કિચ્ચતો ચત્તારિપિ સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝતિ. યથાહ – ‘‘યો, ભિક્ખવે, દુક્ખં પસ્સતિ દુક્ખસમુદયમ્પિ સો પસ્સતિ, દુક્ખનિરોધમ્પિ પસ્સતિ, દુક્ખનિરોધગામિનિં પટિપદમ્પિ પસ્સતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૧૦૦) સબ્બં વત્તબ્બં. યં પનેતં લોકિયં, તત્થ દુક્ખઞાણં પરિયુટ્ઠાનાભિભવનવસેન પવત્તમાનં સક્કાયદિટ્ઠિં નિવત્તેતિ, સમુદયઞાણં ઉચ્છેદદિટ્ઠિં, નિરોધઞાણં સસ્સતદિટ્ઠિં, મગ્ગઞાણં અકિરિયદિટ્ઠિં; દુક્ખઞાણં વા ધુવસુભસુખત્તભાવરહિતેસુ ખન્ધેસુ ધુવસુભસુખત્તભાવસઞ્ઞાસઙ્ખાતં ફલે વિપ્પટિપત્તિં, સમુદયઞાણં ઇસ્સરપ્પધાનકાલસભાવાદીહિ લોકો પવત્તતીતિ અકારણે કારણાભિમાનપ્પવત્તં હેતુમ્હિ વિપ્પટિપત્તિં, નિરોધઞાણં અરૂપલોકલોકથૂપિકાદીસુ અપવગ્ગગ્ગાહભૂતં નિરોધે વિપ્પટિપત્તિં, મગ્ગઞાણં કામસુખલ્લિકઅત્તકિલમથાનુયોગપ્પભેદે
લોકે
સમ્મુય્હતિ તાવ નરો, ન વિજાનાતિ યાવ સચ્ચાનીતિ.
એવમેત્થ ‘ઞાણકિચ્ચતો’પિ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.
‘અન્તોગધાનં પભેદા’તિ દુક્ખસચ્ચસ્મિઞ્હિ, ઠપેત્વા તણ્હઞ્ચેવ અનાસવધમ્મે ચ, સેસા સબ્બધમ્મા અન્તોગધા; સમુદયસચ્ચે છત્તિંસ તણ્હાવિચરિતાનિ; નિરોધસચ્ચં અસમ્મિસ્સં; મગ્ગસચ્ચે સમ્માદિટ્ઠિમુખેન વીમંસિદ્ધિપાદપઞ્ઞિન્દ્રિયપઞ્ઞાબલધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગાનિ. સમ્માસઙ્કપ્પાપદેસેન તયો નેક્ખમ્મવિતક્કાદયો, સમ્માવાચાપદેસેન ચત્તારિ વચીસુચરિતાનિ, સમ્માકમ્મન્તાપદેસેન તીણિ કાયસુચરિતાનિ, સમ્માઆજીવમુખેન અપ્પિચ્છતા સન્તુટ્ઠિતા
‘ઉપમાતો’તિ ભારો વિય હિ દુક્ખસચ્ચં દટ્ઠબ્બં, ભારાદાનમિવ સમુદયસચ્ચં, ભારનિક્ખેપનમિવ નિરોધસચ્ચં, ભારનિક્ખેપનૂપાયો વિય મગ્ગસચ્ચં; રોગો વિય ચ દુક્ખસચ્ચં, રોગનિદાનમિવ સમુદયસચ્ચં, રોગવૂપસમો વિય નિરોધસચ્ચં, ભેસજ્જમિવ મગ્ગસચ્ચં; દુબ્ભિક્ખમિવ વા દુક્ખસચ્ચં, દુબ્બુટ્ઠિ વિય સમુદયસચ્ચં, સુભિક્ખમિવ નિરોધસચ્ચં
‘ચતુક્કતો’તિ અત્થિ ચેત્થ દુક્ખં ન અરિયસચ્ચં, અત્થિ અરિયસચ્ચં ન દુક્ખં, અત્થિ દુક્ખઞ્ચેવ
‘સુઞ્ઞતેકવિધાદીહી’તિ
દુક્ખમેવ હિ ન કોચિ દુક્ખિતો, કારકો ન કિરિયાવ વિજ્જતિ;
અત્થિ નિબ્બુતિ ન નિબ્બુતો પુમા, મગ્ગમત્થિ ગમકો ન વિજ્જતીતિ.
અથ વા –
ધુવસુભસુખત્તસુઞ્ઞં, પુરિમદ્વયમત્તસુઞ્ઞમમતપદં;
ધુવસુખઅત્તવિરહિતો, મગ્ગો ઇતિ સુઞ્ઞતો તેસુ.
નિરોધસુઞ્ઞાનિ
તયમિધ નિરોધસુઞ્ઞં, તયેન તેનાપિ નિબ્બુતિ સુઞ્ઞા;
સુઞ્ઞો ફલેન હેતુ, ફલમ્પિ તં હેતુના સુઞ્ઞન્તિ.
એવં
‘એકવિધાદીહી’તિ સબ્બમેવ ચેત્થ દુક્ખં એકવિધં પવત્તિભાવતો, દુવિધં નામરૂપતો, તિવિધં કામરૂપારૂપૂપપતિભવભેદતો, ચતુબ્બિધં ચતુઆહારભેદતો, પઞ્ચવિધં પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધભેદતો. સમુદયોપિ એકવિધો પવત્તકભાવતો, દુવિધો દિટ્ઠિસમ્પયુત્તાસમ્પયુત્તતો, તિવિધો કામભવવિભવતણ્હાભેદતો, ચતુબ્બિધો ચતુમગ્ગપ્પહેય્યતો, પઞ્ચવિધો રૂપાભિનન્દનાદિભેદતો, છબ્બિધો છતણ્હાકાયભેદતો. નિરોધોપિ એકવિધો અસઙ્ખતધાતુભાવતો, પરિયાયેન પન દુવિધો સઉપાદિસેસઅનુપાદિસેસતો, તિવિધો ભવત્તયવૂપસમતો, ચતુબ્બિધો ચતુમગ્ગાધિગમનીયતો, પઞ્ચવિધો પઞ્ચાભિનન્દનવૂપસમતો, છબ્બિધો છતણ્હાકાયક્ખયભેદતો. મગ્ગોપિ એકવિધો ભાવેતબ્બતો, દુવિધો સમથવિપસ્સનાભેદતો દસ્સનભાવનાભેદતો વા
‘‘ન ખો, આવુસો વિસાખ, અરિયેન અટ્ઠઙ્ગિકેન મગ્ગેન તયો ખન્ધા સઙ્ગહિતા. તીહિ ચ ખો, આવુસો વિસાખ, ખન્ધેહિ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો સઙ્ગહિતો. યા ચાવુસો વિસાખ, સમ્માવાચા, યો ચ સમ્માકમ્મન્તો, યો ચ સમ્માઆજીવો – ઇમે ધમ્મા સીલક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા; યો ચ સમ્માવાયામો, યા ચ સમ્માસતિ, યો ચ સમ્માસમાધિ – ઇમે ધમ્મા સમાધિક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા; યા ચ સમ્માદિટ્ઠિ, યો ચ સમ્માસઙ્કપ્પો – ઇમે ધમ્મા પઞ્ઞાક્ખન્ધે
એત્થ હિ સમ્માવાચાદયો તયો સીલમેવ. તસ્મા તે સજાતિતો સીલક્ખન્ધેન સઙ્ગહિતા. કિઞ્ચાપિ હિ પાળિયં સીલક્ખન્ધેતિ ભુમ્મેન નિદ્દેસો કતો, અત્થો પન કરણવસેનેવ વેદિતબ્બો. સમ્માવાયામાદીસુ પન તીસુ સમાધિ અત્તનો ધમ્મતાય આરમ્મણે એકગ્ગભાવેન અપ્પેતું ન સક્કોતિ, વીરિયે પન પગ્ગહકિચ્ચં સાધેન્તે સતિયા ચ અપિલાપનકિચ્ચં સાધેન્તિયા લદ્ધૂપકારો હુત્વા સક્કોતિ.
તત્રાયં ઉપમા – યથા હિ નક્ખત્તં કીળિસ્સામાતિ ઉય્યાનં પવિટ્ઠેસુ તીસુ સહાયેસુ એકો સુપુપ્ફિતં ચમ્પકરુક્ખં દિસ્વા હત્થં ઉક્ખિપિત્વાપિ ગહેતું ન સક્કુણેય્ય. અથસ્સ દુતિયો
એકતો ઉય્યાનં પવિટ્ઠા તયો સહાયા વિય હિ એકતો જાતા સમ્માવાયામાદયો તયો ધમ્મા, સુપુપ્ફિતચમ્પકરુક્ખો વિય આરમ્મણં, હત્થં ઉક્ખિપિત્વાપિ ગહેતું અસક્કોન્તો વિય અત્તનો ધમ્મતાય આરમ્મણે એકગ્ગભાવેન અપ્પેતું અસક્કોન્તો સમાધિ, પિટ્ઠિં દત્વા ઓનતસહાયો વિય વાયામો, અંસકૂટં દત્વા ઠિતસહાયો
સમ્માદિટ્ઠિસમ્માસઙ્કપ્પેસુપિ પઞ્ઞા અત્તનો ધમ્મતાય ‘અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા’તિ આરમ્મણં નિચ્છેતું ન સક્કોતિ, વિતક્કે પન આકોટેત્વા આકોટેત્વા દેન્તે સક્કોતિ. કથં? યથા હિ હેરઞ્ઞિકો કહાપણં હત્થે ઠપેત્વા સબ્બભાગેસુ
અપિચ સબ્બાનેવ સચ્ચાનિ એકવિધાનિ અવિતથત્તા અભિઞ્ઞેય્યત્તા વા, દુવિધાનિ લોકિયલોકુત્તરતો સઙ્ખતાસઙ્ખતતો ચ, તિવિધાનિ દસ્સનભાવનાહિ પહાતબ્બતો અપ્પહાતબ્બતો નેવપહાતબ્બનાપહાતબ્બતો
‘સભાગવિસભાગતો’તિ સબ્બાનેવ ચ સચ્ચાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સભાગાનિ અવિતથતો અત્તસુઞ્ઞતો દુક્કરપટિવેધતો ચ. યથાહ –
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, આનન્દ, કતમં નુ ખો દુક્કરતરં વા દુરભિસમ્ભવતરં વા – યો દૂરતોવ સુખુમેન તાલચ્છિગ્ગળેન અસનં અતિપાતેય્ય પોઙ્ખાનુપોઙ્ખં અવિરાધિતં, યો વા સત્તધા
વિસભાગાનિ સલક્ખણવવત્થાનતો. પુરિમાનિ ચ દ્વે સભાગાનિ દુરવગાહત્થેન ગમ્ભીરત્તા લોકિયત્તા સાસવત્તા ચ, વિસભાગાનિ ફલહેતુભેદતો
ઇતિ એવં પકારેહિ, નયેહિ ચ વિચક્ખણો;
વિજઞ્ઞા અરિયસચ્ચાનં, સભાગવિસભાગતન્તિ.
સુત્તન્તભાજનીયઉદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧. દુક્ખસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના
જાતિનિદ્દેસો
૧૯૦. ઇદાનિ તત્થ કતમં દુક્ખં અરિયસચ્ચં જાતિપિ દુક્ખાતિ નિદ્દેસવારો આરદ્ધો. તત્થ જાતિ વેદિતબ્બા, જાતિયા દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો; જરા, મરણં, સોકો
તત્થ દુક્ખસ્સ અરિયસચ્ચસ્સ કથનત્થાય અયં માતિકા – ઇદઞ્હિ દુક્ખં નામ અનેકં નાનપ્પકારં, સેય્યથિદં – દુક્ખદુક્ખં, વિપરિણામદુક્ખં, સઙ્ખારદુક્ખં, પટિચ્છન્નદુક્ખં, અપ્પટિચ્છન્નદુક્ખં, પરિયાયદુક્ખં, નિપ્પરિયાયદુક્ખન્તિ.
તત્થ કાયિકચેતસિકા દુક્ખવેદના સભાવતો ચ નામતો ચ દુક્ખત્તા ‘દુક્ખદુક્ખં’ નામ. સુખવેદના વિપરિણામેન દુક્ખુપ્પત્તિહેતુતો ‘વિપરિણામદુક્ખં’ નામ. ઉપેક્ખાવેદના ચેવ અવસેસા ચ તેભૂમકા સઙ્ખારા ઉદયબ્બયપીળિતત્તા ‘સઙ્ખારદુક્ખં’ નામ. તથા પીળનં પન મગ્ગફલાનમ્પિ અત્થિ. તસ્મા એતે ધમ્મા દુક્ખસચ્ચપરિયાપન્નત્તેન સઙ્ખારદુક્ખં નામાતિ વેદિતબ્બા. કણ્ણસૂલદન્તસૂલરાગજપરિળાહદોસજપરિળાહાદિ કાયિકચેતસિકો આબાધો પુચ્છિત્વા જાનિતબ્બતો ‘પટિચ્છન્નદુક્ખં’ નામ, અપાકટદુક્ખન્તિપિ વુચ્ચતિ. દ્વત્તિંસકમ્મકારણાદિસમુટ્ઠાનો આબાધો અપુચ્છિત્વાવ જાનિતબ્બતો ઉપક્કમસ્સ ચ પાકટભાવતો ‘અપ્પટિચ્છન્નદુક્ખં’ નામ, પાકટદુક્ખન્તિપિ વુચ્ચતિ. ઠપેત્વા દુક્ખદુક્ખં સેસં દુક્ખસચ્ચવિભઙ્ગે આગતં જાતિઆદિ સબ્બમ્પિ તસ્સ તસ્સ દુક્ખસ્સ વત્થુભાવતો ‘પરિયાયદુક્ખં’ નામ. દુક્ખદુક્ખં ‘નિપ્પરિયાયદુક્ખં’ નામ.
તત્થ પરિયાયદુક્ખં નિપ્પરિયાયદુક્ખન્તિ ઇમસ્મિં પદદ્વયે ઠત્વા દુક્ખં અરિયસચ્ચં કથેતબ્બં. અરિયસચ્ચઞ્ચ નામેતં પાળિયં સઙ્ખેપતોપિ આગચ્છતિ વિત્થારતોપિ. સઙ્ખેપતો આગતટ્ઠાને સઙ્ખેપેનપિ વિત્થારેનપિ કથેતું વટ્ટતિ
૧૯૧. તત્રાયં તેસં તેસં સત્તાનન્તિ અયં સઙ્ખેપતો અનેકેસં સત્તાનં સાધારણનિદ્દેસો. યા દેવદત્તસ્સ જાતિ, યા સોમદત્તસ્સ જાતીતિ એવઞ્હિ દિવસમ્પિ કથિયમાને નેવ સત્તા પરિયાદાનં ગચ્છન્તિ, ન સબ્બં અપરત્થદીપનં સિજ્ઝતિ. ઇમેહિ પન દ્વીહિ પદેહિ ન કોચિ સત્તો અપરિયાદિન્નો હોતિ, ન કિઞ્ચિ અપરત્થદીપનં ન સિજ્ઝતિ. તેન વુત્તં – ‘‘યા તેસં તેસં સત્તાન’’ન્તિ. તમ્હિ તમ્હીતિ અયં જાતિગતિવસેન અનેકેસં સત્તનિકાયાનં સાધારણનિદ્દેસો. સત્તનિકાયેતિ સત્તાનં નિકાયે, સત્તઘટાયં સત્તસમૂહેતિ અત્થો.
જાતીતિ અયં જાતિસદ્દો અનેકત્થો. તથા હેસ ‘‘એકમ્પિ જાતિં, દ્વેપિ જાતિયો’’તિ (પારા॰ ૧૨; મ॰ નિ॰ ૨.૨૫૭) એત્થ ભવે આગતો. ‘‘અત્થિ વિસાખે સઞ્જાતીતિ ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢિતં. ઓક્કમનવસેન ઓક્કન્તિ. જાયનટ્ઠેન વા જાતિ, સા અપરિપુણ્ણાયતનવસેન યુત્તા. સઞ્જાયનટ્ઠેન સઞ્જાતિ, સા પરિપુણ્ણાયતનવસેન યુત્તા. ઓક્કમનટ્ઠેન ઓક્કન્તિ, સા અણ્ડજજલાબુજવસેન યુત્તા. તે હિ અણ્ડકોસઞ્ચ વત્થિકોસઞ્ચ અભિનિબ્બત્તિ. સા સંસેદજઓપપાતિકવસેન યુત્તા. તે હિ પાકટા એવ હુત્વા નિબ્બત્તન્તિ. અયં તાવ સમ્મુતિકથા.
ઇદાનિ ખન્ધાનન્તિ એકવોકારભવે એકસ્સ, ચતુવોકારભવે ચતુન્નં, પઞ્ચવોકારભવે પઞ્ચન્નં ગહણં વેદિતબ્બં. પાતુભાવોતિ ઉપ્પત્તિ. આયતનાનન્તિ એત્થ તત્ર તત્ર ઉપ્પજ્જમાનાયતનવસેન સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. પટિલાભોતિ સન્તતિયં પાતુભાવોયેવ; પાતુભવન્તાનેવ હિ તાનિ પટિલદ્ધાનિ નામ હોન્તિ. અયં વુચ્ચતિ જાતીતિ અયં જાતિ નામ કથિયતિ. સા પનેસા તત્થ તત્થ ભવે પઠમાભિનિબ્બત્તિલક્ખણા, નીય્યાતનરસા, અતીતભવતો ઇધ ઉમ્મુજ્જનપચ્ચુપટ્ઠાના, ફલવસેન દુક્ખવિચિત્તતાપચ્ચુપટ્ઠાના વા.
ઇદાનિ ‘જાતિયા દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો’તિ અયઞ્હિ જાતિ સયં ન દુક્ખા, દુક્ખુપ્પત્તિયા પન વત્થુભાવેન દુક્ખાતિ ‘ગબ્ભોક્કન્તિમૂલકં’ દુક્ખં.
યં પન સો માતુ સહસા ઉપક્ખલનગમનનિસીદનઉટ્ઠાનપરિવત્તનાદીસુ સુરાધુત્તહત્થગતો એળકો વિય અહિગુણ્ઠિકહત્થગતો સપ્પપોતકો વિય ચ આકડ્ઢનપરિકડ્ઢનઓધુનનનિદ્ધુનનાદિના ઉપક્કમેન અધિમત્તં દુક્ખમનુભવતિ, યઞ્ચ માતુ સીતુદકપાનકાલે સીતનરકૂપપન્નો ‘ગબ્ભપરિહરણમૂલકં’ દુક્ખં.
યં ‘ગબ્ભવિપત્તિમૂલકં’ દુક્ખં. યં વિજાયમાનાય માતુયા કમ્મજેહિ વાતેહિ પરિવત્તેત્વા નરકપપાતં વિય અતિભયાનકં યોનિમગ્ગં પટિપાતિયમાનસ્સ ‘વિજાયનમૂલકં’ દુક્ખં. યં પન જાતસ્સ તરુણવણસદિસસ્સ સુકુમારસરીરસ્સ હત્થગ્ગહણન્હાપનધોવનચોળપરિમજ્જનાદિકાલે સૂચિમુખખુરધારવિજ્ઝનફાલનસદિસં દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ – ઇદં માતુકુચ્છિતો ‘બહિ નિક્ખમનમૂલકં’ દુક્ખં. યં તતો પરં પવત્તિયં અત્તનાવ અત્તાનં વધન્તસ્સ, અચેલકવતાદિવસેન આતાપનપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તસ્સ, કોધવસેન અભુઞ્જન્તસ્સ, ઉબ્બન્ધન્તસ્સ ચ દુક્ખં હોતિ – ઇદં ‘અત્તૂપક્કમમૂલકં’ દુક્ખં.
યં પન પરતો વધબન્ધનાદીનિ અનુભવન્તસ્સ દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ – ઇદં ‘પરૂપક્કમમૂલકં’ દુક્ખન્તિ. ઇતિ ઇમસ્સ સબ્બસ્સાપિ દુક્ખસ્સ અયં જાતિ વત્થુમેવ હોતીતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –
જાયેથ નો ચે નરકેસુ સત્તો,
તત્થગ્ગિદાહાદિકમપ્પસય્હં;
લભેથ દુક્ખં નુ કુહિં પતિટ્ઠં,
ઇચ્ચાહ દુક્ખાતિ મુનીધ જાતિ.
દુક્ખં તિરચ્છેસુ કસાપતોદ-
દણ્ડાભિઘાતાદિભવં અનેકં;
યં
વિના તહિં જાતિ તતોપિ દુક્ખા.
પેતેસુ દુક્ખં પન ખુપ્પિપાસા-
વાતાતપાદિપ્પભવં વિચિત્તં;
યસ્મા અજાતસ્સ ન તત્થ અત્થિ,
તસ્માપિ દુક્ખં મુનિ જાતિમાહ.
તિબ્બન્ધકારે
લોકન્તરે યં અસુરેસુ દુક્ખં;
ન તં ભવે તત્થ ન ચસ્સ જાતિ,
યતો અયં જાતિ તતોપિ દુક્ખા.
યઞ્ચાપિ
સત્તો વસં ચિરમતો બહિ નિક્ખમનઞ્ચ;
પપ્પોતિ દુક્ખમતિઘોરમિદમ્પિ નત્થિ,
જાતિં વિના ઇતિપિ જાતિરયઞ્હિ દુક્ખા.
કિં ભાસિતેન બહુના નનુ યં કુહિઞ્ચિ,
અત્થીધ કિઞ્ચિદપિ દુક્ખમિદં કદાચિ;
નેવત્થિ જાતિવિરહે યદતો મહેસી,
દુક્ખાતિ સબ્બપઠમં ઇમમાહ જાતિન્તિ.
જરાનિદ્દેસો
૧૯૨. જરાનિદ્દેસે જરાતિ સભાવપચ્ચત્તં. જીરણતાતિ આકારનિદ્દેસો. ખણ્ડિચ્ચન્તિઆદયો તયો કાલાતિક્કમે કિચ્ચનિદ્દેસા. પચ્છિમા દ્વે પકતિનિદ્દેસા. અયઞ્હિ જરાતિ ઇમિના પદેન સભાવતો દીપિતા, તેનસ્સા ઇદં સભાવપચ્ચત્તં. જીરણતાતિ ઇમિના આકારતો પાલિચ્ચન્તિ ઇમિના કેસલોમાનં પલિતભાવકરણકિચ્ચતો. વલિત્તચતાતિ ઇમિના મંસં મિલાપેત્વા તચે વલિત્તભાવકરણકિચ્ચતો દીપિતા. તેનસ્સા ઇમે ખણ્ડિચ્ચન્તિ આદયો તયો કાલાતિક્કમે કિચ્ચનિદ્દેસા. તેહિ ઇમેસં વિકારાનં દસ્સનવસેન પાકટીભૂતાતિ પાકટજરા દસ્સિતા. યથેવ હિ ઉદકસ્સ વા વાતસ્સ વા અગ્ગિનો વા તિણરુક્ખાદીનં સંસગ્ગપલિભગ્ગતાય વા ઝામતાય વા ગતમગ્ગો પાકટો હોતિ, ન ચ સો ગતમગ્ગો તાનેવ ઉદકાદીનિ, એવમેવ જરાય દન્તાદીસુ ખણ્ડિચ્ચાદિવસેન ગતમગ્ગો પાકટો, ચક્ખું ઉમ્મીલેત્વાપિ ગય્હતિ. ન ચ ખણ્ડિચ્ચાદીનેવ જરા; ન હિ જરા ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યા હોતિ.
આયુનો સંહાનિ ઇન્દ્રિયાનં પરિપાકોતિ ઇમેહિ પન પદેહિ કાલાતિક્કમેયેવ અભિબ્યત્તાય આયુક્ખયચક્ખાદિઇન્દ્રિયપરિપાકસઙ્ખાતાય પકતિયા દીપિતા. તેનસ્સિમે પચ્છિમા દ્વે પકતિનિદ્દેસાતિ વેદિતબ્બા. તત્થ યસ્મા જરં પત્તસ્સ આયુ હાયતિ તસ્મા જરા ‘‘આયુનો સંહાની’’તિ ફલૂપચારેન વુત્તા. યસ્મા દહરકાલે સુપ્પસન્નાનિ સુખુમમ્પિ
સા પનેસા એવં નિદ્દિટ્ઠા સબ્બાપિ જરા પાકટા પટિચ્છન્નાતિ દુવિધા હોતિ. તત્થ દન્તાદીસુ ખણ્ડાદિભાવદસ્સનતો રૂપધમ્મેસુ જરા ‘પાકટજરા’ નામ. અરૂપધમ્મેસુ પન જરા તાદિસસ્સ વિકારસ્સ અદસ્સનતો ‘પટિચ્છન્નજરા’ નામ. તત્થ ય્વાયં ખણ્ડાદિભાવો દિસ્સતિ, સો તાદિસાનં દન્તાદીનં સુવિઞ્ઞેય્યત્તા વણ્ણોયેવ. તં ચક્ખુના દિસ્વા મનોદ્વારેન ચિન્તેત્વા ‘‘ઇમે દન્તા જરાય પહટા’’તિ જરં જાનાતિ, ઉદકટ્ઠાને બદ્ધાનિ ગોસિઙ્ગાદીનિ ઓલોકેત્વા હેટ્ઠા ઉદકસ્સ અત્થિભાવં જાનનં વિય. પુન અવીચિ સવીચીતિ એવમ્પિ અયં જરા દુવિધા હોતિ. તત્થ મણિકનકરજતપવાળચન્દસૂરિયાદીનં મન્દદસકાદીસુ પાણીનં વિય ચ પુપ્ફફલપલ્લવાદીસુ અપાણીનં વિય ચ અન્તરન્તરા વણ્ણવિસેસાદીનં દુબ્બિઞ્ઞેય્યત્તા જરા ‘અવીચિજરા’ નામ, નિરન્તરજરાતિ અત્થો. તતો અઞ્ઞેસુ પન યથાવુત્તેસુ અન્તરન્તરા વણ્ણવિસેસાદીનં સુવિઞ્ઞેય્યત્તા જરા ‘સવીચિજરા’ નામ.
તત્થ અયં વુચ્ચતિ જરાતિ અયં
‘જરાય દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો’તિ એત્થ પન અયમ્પિ સયં ન દુક્ખા, દુક્ખસ્સ પન વત્થુભાવેન દુક્ખાતિ વુત્તા. કતરસ્સ દુક્ખસ્સ? કાયદુક્ખસ્સ ચેવ દોમનસ્સદુક્ખસ્સ ચ. જિણ્ણસ્સ હિ અત્તભાવો જરસકટં વિય દુબ્બલો હોતિ, ઠાતું વા ગન્તું વા નિસીદિતું વા વાયમન્તસ્સ બલવં કાયદુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ; પુત્તદારે યથાપુરે અસલ્લક્ખેન્તે દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ ઇમેસં દ્વિન્નમ્પિ દુક્ખાનં વત્થુભાવેન દુક્ખાતિ વેદિતબ્બા. અપિચ –
અઙ્ગાનં સિથિલભાવા, ઇન્દ્રિયાનં વિકારતો;
યોબ્બનસ્સ વિનાસેન, બલસ્સ ઉપઘાતતો.
વિપ્પવાસા સતાદીનં, પુત્તદારેહિ અત્તનો;
અપસાદનીયતો ચેવ, ભીય્યો બાલત્તપત્તિયા.
પપ્પોતિ દુક્ખં યં મચ્ચો, કાયિકં માનસં તથા;
સબ્બમેતં જરાહેતુ, યસ્મા તસ્મા જરા દુખાતિ.
મરણનિદ્દેસો
૧૯૩. મરણનિદ્દેસે ચવનકવસેન ચુતિ; એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધાય ચુતિયા સામઞ્ઞવચનમેતં. ચવનતાતિ ભાવવચનેન લક્ખણનિદસ્સનં. ભેદોતિ ચુતિખન્ધાનં ભઙ્ગુપ્પત્તિપરિદીપનં અન્તરધાનન્તિ ઘટસ્સ વિય ભિન્નસ્સ ભિન્નાનં ચુતિખન્ધાનં યેન કેનચિ પરિયાયેન ઠાનાભાવપરિદીપનં. મચ્ચુ મરણન્તિ મચ્ચુસઙ્ખાતં મરણં. કાલો નામ અન્તકો, તસ્સ કિરિયા કાલકિરિયા. એત્તાવતા સમ્મુતિયા મરણં દીપિતં હોતિ.
ઇદાનિ પરમત્થેન દીપેતું ખન્ધાનં ભેદોતિઆદિમાહ. પરમત્થેન હિ ખન્ધાયેવ ભિજ્જન્તિ, ન સત્તો નામ કોચિ મરતિ. ખન્ધેસુ પન ભિજ્જમાનેસુ સત્તો મરતિ ભિન્નેસુ મતોતિ વોહારો હોતિ. એત્થ ચ ચતુપઞ્ચવોકારવસેન ખન્ધાનં ભેદો, એકવોકારવસેન કળેવરસ્સ નિક્ખેપો; ચતુવોકારવસેન વા ખન્ધાનં ભેદો, સેસદ્વયવસેન
જીવિતિન્દ્રિયસ્સ ઉપચ્છેદોતિ ઇમિના ઇન્દ્રિયબદ્ધસ્સેવ મરણં નામ હોતિ, અનિન્દ્રિયબદ્ધસ્સ મરણં નામ નત્થીતિ દસ્સેતિ. ‘સસ્સં મતં, રુક્ખો મતો’તિ ઇદં પન વોહારમત્તમેવ. અત્થતો પન એવરૂપાનિ વચનાનિ સસ્સાદીનં ખયવયભાવમેવ દીપેન્તિ. ઇદં વુચ્ચતિ મરણન્તિ ઇદં સબ્બમ્પિ મરણં નામ કથિયતિ.
અપિચેત્થ ખણિકમરણં, સમ્મુતિમરણં, સમુચ્છેદમરણન્તિ અયમ્પિ ભેદો વેદિતબ્બો. તત્થ ‘ખણિકમરણં’ નામ પવત્તે રૂપારૂપધમ્માનં ભેદો. ‘તિસ્સો મતો, ફુસ્સો મતો’તિ ઇદં ‘સમ્મુતિમરણં’ નામ. ખીણાસવસ્સ અપ્પટિસન્ધિકા કાલકિરિયા ‘સમુચ્છેદમરણં’ નામ. ઇમસ્મિં પનત્થે સમ્મુતિમરણં અધિપ્પેતં. જાતિક્ખયમરણં, ઉપક્કમમરણં, સરસમરણં, આયુક્ખયમરણં, પુઞ્ઞક્ખયમરણન્તિપિ તસ્સેવ નામં. તયિદં ચુતિલક્ખણં, વિયોગરસં, વિપ્પવાસપચ્ચુપટ્ઠાનં.
‘મરણસ્સ દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો’તિ એત્થ પન ઇદમ્પિ સયં ન દુક્ખં, દુક્ખસ્સ પન વત્થુભાવેન દુક્ખન્તિ વુત્તં. મરણન્તિકાપિ હિ સારીરિકા વેદના, પટિવાતે ગહિતા આદિત્તતિણુક્કા
પાપસ્સ પાપકમ્માદિ, નિમિત્તમનુપસ્સતો;
ભદ્દસ્સાપસહન્તસ્સ, વિયોગં પિયવત્થુકં.
મીયમાનસ્સ
સબ્બેસઞ્ચાપિ યં સન્ધિ-બન્ધનચ્છેદનાદિકં.
વિતુજ્જમાનમમ્માનં, હોતિ દુક્ખં સરીરજં;
અસય્હમપ્પટિકારં, દુક્ખસ્સેતસ્સિદં યતો;
મરણં વત્થુ તેનેતં, દુક્ખમિચ્ચેવ ભાસિતન્તિ.
અપિચ
તત્થ પઠમપચ્ચામિત્તસ્સ અરઞ્ઞસ્સ વણ્ણં કથેત્વા તં આદાય તત્થ ગતકાલો વિય સુહજ્જઞાતિમણ્ડલતો નિક્કડ્ઢિત્વા યત્થ કત્થચિ નિબ્બત્તાપનં નામ જાતિયા કિચ્ચં. દુતિયસ્સ પોથેત્વા દુબ્બલકરણં વિય નિબ્બત્તક્ખન્ધેસુ નિપતિત્વા પરાધીનમઞ્ચપરાયણભાવકરણં જરાય કિચ્ચં. તતિયસ્સ તિણ્હેન અસિના સીસચ્છેદનં વિય જીવિતક્ખયપાપનં મરણસ્સ કિચ્ચન્તિ વેદિતબ્બં.
અપિચેત્થ જાતિદુક્ખં સાદીનવમહાકન્તારપ્પવેસો વિય દટ્ઠબ્બં. જરાદુક્ખં તત્થ અન્નપાનરહિતસ્સ
સોકનિદ્દેસો
૧૯૪. સોકનિદ્દેસે બ્યસતીતિ બ્યસનં; હિતસુખં ખિપતિ વિદ્ધંસેતીતિ અત્થો. ઞાતીનં બ્યસનં ઞાતિબ્યસનં; ચોરરોગભયાદીહિ ઞાતિક્ખયો ઞાતિવિનાસોતિ અત્થો. તેન ઞાતિબ્યસનેન ફુટ્ઠસ્સાતિ ભોગબ્યસનં; રાજચોરાદિવસેન ભોગક્ખયો ભોગવિનાસોતિ અત્થો. રોગોયેવ બ્યસનં રોગબ્યસનં; રોગો હિ આરોગ્યં બ્યસતિ વિનાસેતીતિ બ્યસનં. સીલસ્સ બ્યસનં સીલબ્યસનં; દુસ્સીલ્યસ્સેતં નામં. સમ્માદિટ્ઠિં વિનાસયમાના ઉપ્પન્ના દિટ્ઠિયેવ બ્યસનં દિટ્ઠિબ્યસનં. એત્થ ચ પુરિમાનિ દ્વે અનિપ્ફન્નાનિ, પચ્છિમાનિ તીણિ નિપ્ફન્નાનિ તિલક્ખણબ્ભાહતાનિ. પુરિમાનિ ચ તીણિ નેવ કુસલાનિ ન અકુસલાનિ. સીલદિટ્ઠિબ્યસનદ્વયં અકુસલં.
અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેનાતિ સમન્નાગતસ્સાતિ સમનુબન્ધસ્સ અપરિમુચ્ચમાનસ્સ. અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન દુક્ખધમ્મેનાતિ યેન કેનચિ સોકદુક્ખસ્સ ઉપ્પત્તિહેતુના. સોકોતિ સોચનકવસેન સોકો; ઇદં તેહિ કારણેહિ ઉપજ્જનકસોકસ્સ સભાવપચ્ચત્તં. સોચનાતિ સોચનાકરો. સોચિતત્તન્તિ સોચિતભાવો. અન્તોસોકોતિ અબ્ભન્તરે સોકો. દુતિયપદં ઉપસગ્ગવસેન વડ્ઢિતં. સો હિ અબ્ભન્તરે સુક્ખાપેન્તો વિય પરિસુક્ખાપેન્તો વિય ઉપ્પજ્જતીતિ ‘‘અન્તોસોકો અન્તોપરિસોકો’’તિ વુચ્ચતિ.
ચેતસો પરિજ્ઝાયનાતિ ચિત્તસ્સ ઝાયનાકારો. સોકો હિ ઉપ્પજ્જમાનો અગ્ગિ વિય ચિત્તં ઝાપેતિ પરિદહતિ, ‘‘ચિત્તં મે ઝામં, ન મે કિઞ્ચિ પટિભાતી’’તિ વદાપેતિ. દુક્ખિતો મનો દુમ્મનો, તસ્સ ભાવો દોમનસ્સં. અનુપવિટ્ઠટ્ઠેન સોકોવ સલ્લન્તિ સોકસલ્લં. અયં વુચ્ચતિ સોકોતિ અયં સોકો નામ કથિયતિ. સો પનાયં કિઞ્ચાપિ અત્થતો દોમનસ્સવેદનાવ
‘સોકસ્સ દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો’તિ એત્થ પન અયં સભાવદુક્ખત્તા ચેવ દુક્ખસ્સ ચ વત્થુભાવેન દુક્ખોતિ વુત્તો. કતરદુક્ખસ્સાતિ? કાયિકદુક્ખસ્સ ચેવ જવનક્ખણે ચ દોમનસ્સદુક્ખસ્સ. સોકવેગેન હિ હદયે મહાગણ્ડો ઉટ્ઠહિત્વા પરિપચ્ચિત્વા ભિજ્જતિ, મુખતો વા કાળલોહિતં નિક્ખમતિ, બલવં કાયદુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ. ‘‘એત્તકા મે ઞાતયો ખયં ગતા, એત્તકા મે ભોગા’’તિ ચિન્તેન્તસ્સ ચ બલવં દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ ઇમેસં દ્વિન્નં દુક્ખાનં વત્થુભાવેનપેસ દુક્ખોતિ વેદિતબ્બો. અપિચ –
સત્તાનં હદયં સોકો, સલ્લં વિય વિતુજ્જતિ;
અગ્ગિતત્તોવ નારાચો, ભુસઞ્ચ ડહતે પુન.
સમાવહતિ ચ બ્યાધિ-જરામરણભેદનં;
દુક્ખમ્પિ વિવિધં યસ્મા, તસ્મા દુક્ખોતિ વુચ્ચતીતિ.
પરિદેવનિદ્દેસો
૧૯૫. પરિદેવનિદ્દેસે આદેવો. તં તં વણ્ણં પરિકિત્તેત્વા પરિકિત્તેત્વા દેવન્તિ એતેનાતિ પરિદેવો. તતો પરાનિ દ્વે દ્વે પદાનિ પુરિમદ્વયસ્સેવ આકારભાવનિદ્દેસવસેન વુત્તાનિ. વાચાતિ વચનં. પલાપોતિ તુચ્છં નિરત્થકવચનં. ઉપડ્ઢભણિતઅઞ્ઞભણિતાદિવસેન વિરૂપો પલાપો વિપ્પલાપો. લાલપ્પોતિ પુનપ્પુનં લપનં. લાલપ્પનાકારો લાલપ્પના. લાલપ્પિતસ્સ ભાવો લાલપ્પિતત્તં. અયં વુચ્ચતિ પરિદેવોતિ અયં પરિદેવો નામ કથિયતિ. સો લાલપ્પનલક્ખણો, ગુણદોસપરિકિત્તનરસો, સમ્ભમપચ્ચુપટ્ઠાનો.
‘પરિદેવસ્સ દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો’તિ એત્થ પન અયમ્પિ સયં ન દુક્ખો, કાયદુક્ખદોમનસ્સદુક્ખાનં પન વત્થુભાવેન દુક્ખોતિ વુત્તો. પરિદેવન્તો હિ અત્તનો ખન્ધં મુટ્ઠીહિ
યં સોકસલ્લવિહતો પરિદેવમાનો,
કણ્ઠોટ્ઠતાલુતલસોસજમપ્પસય્હં;
ભિય્યોધિમત્તમધિગચ્છતિયેવ દુક્ખં,
દુક્ખોતિ તેન ભગવા પરિદેવમાહાતિ.
દુક્ખદોમનસ્સનિદ્દેસો
૧૯૬-૭. દુક્ખદોમનસ્સનિદ્દેસા હેટ્ઠા ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં વણ્ણિતત્તા પાકટા એવ. લક્ખણાદીનિ પન તેસં તત્થ વુત્તાનેવ.
‘દુક્ખસ્સ દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો, દોમનસ્સસ્સ દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો’તિ એત્થ પન ઉભયમ્પેતં સયઞ્ચ દુક્ખત્તા કાયિકચેતસિકદુક્ખાનઞ્ચ વત્થુભાવેન દુક્ખન્તિ વુત્તં. હત્થપાદાનઞ્હિ કણ્ણનાસિકાનઞ્ચ છેદનદુક્ખેન દુક્ખિતસ્સ
પીળેતિ કાયિકમિદં, દુક્ખં દુક્ખઞ્ચ માનસં ભિય્યો;
જનયતિ યસ્મા તસ્મા, દુક્ખન્તિ વિસેસતો વુત્તન્તિ.
ચેતોદુક્ખસમપ્પિતા પન કેસે પકિરિય ઉરાનિ પતિપિસેન્તિ, આવટ્ટન્તિ, વિવટ્ટન્તિ, છિન્નપપાતં પપતન્તિ, સત્થં આહરન્તિ, વિસં ખાદન્તિ, રજ્જુયા ઉબ્બન્ધન્તિ, અગ્ગિં પવિસન્તિ
પીળેતિ યતો ચિત્તં, કાયસ્સ ચ પીળનં સમાવહતિ;
દુક્ખન્તિ દોમનસ્સમ્પિ, દોમનસ્સં તતો અહૂતિ.
ઉપાયાસનિદ્દેસો
૧૯૮. ઉપાયાસનિદ્દેસે આયાસો; સંસીદનવિસીદનાકારપ્પવત્તસ્સ ચિત્તકિલમથસ્સેતં નામં. બલવં આયાસો ઉપાયાસો. આયાસિતભાવો આયાસિતત્તં. ઉપાયાસિતભાવો ઉપાયાસિતત્તં. અયં વુચ્ચતિ ઉપાયાસોતિ અયં ઉપાયાસો નામ કથિયતિ. સો પનેસ બ્યાસત્તિલક્ખણો, નિત્થુનનરસો, વિસાદપચ્ચુપટ્ઠાનો.
‘ઉપાયાસસ્સ દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો’તિ એત્થ પન અયમ્પિ સયં ન દુક્ખો, ઉભિન્નમ્પિ દુક્ખાનં વત્થુભાવેન દુક્ખોતિ વુત્તો. કુપિતેન હિ રઞ્ઞા ઇસ્સરિયં અચ્છિન્દિત્વા હતપુત્તભાતિકાનં આણત્તવધાનં ભયેન અટવિં પવિસિત્વા નિલીનાનં મહાવિસાદપ્પત્તાનં દુક્ખટ્ઠાનેન દુક્ખસેય્યાય દુક્ખનિસજ્જાય બલવં કાયદુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ. ‘એત્તકા નો ઞાતકા, એત્તકા ભોગા નટ્ઠા’તિ ચિન્તેન્તાનં બલવદોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ ઇમેસં દ્વિન્નમ્પિ દુક્ખાનં વત્થુભાવેન દુક્ખોતિ વેદિતબ્બોતિ. અપિચ –
ચિત્તસ્સ
યં દુક્ખમુપાયાસો, જનેતિ દુક્ખો તતો વુત્તો.
એત્થ ચ મન્દગ્ગિના અન્તોભાજનેયેવ તેલાદીનં પાકો વિય સોકો. તિક્ખગ્ગિના પચ્ચમાનસ્સ ભાજનતો બહિનિક્ખમનં વિય પરિદેવો. બહિનિક્ખન્તાવસેસસ્સ નિક્ખમિતુમ્પિ અપ્પહોન્તસ્સ અન્તોભાજનેયેવ યાવ પરિક્ખયા પાકો વિય ઉપાયાસો દટ્ઠબ્બો.
અપ્પિયસમ્પયોગનિદ્દેસો
૧૯૯. અપ્પિયસમ્પયોગનિદ્દેસે યસ્સાતિ યે અસ્સ. અનિટ્ઠાતિ અપરિયેસિતા. પરિયેસિતા વા હોન્તુ અપરિયેસિતા વા, નામમેવેતં અમનાપારમ્મણાનં. મનસ્મિં ન કમન્તિ, ન પવિસન્તીતિ અકન્તા. મનસ્મિં ન અપ્પિયન્તિ, ન વા મનં વડ્ઢેન્તીતિ અમનાપા. રૂપાતિઆદિ તેસં સભાવનિદસ્સનં. અનત્થં કામેન્તિ ઇચ્છન્તીતિ અનત્થકામા. અહિતં કામેન્તિ ઇચ્છન્તીતિ અહિતકામા. અફાસુકં દુક્ખવિહારં કામેન્તિ ઇચ્છન્તીતિ અફાસુકકામા. ચતૂહિ આયોગક્ખેમકામા.
અપિચ સદ્ધાદીનં વુદ્ધિસઙ્ખાતસ્સ અત્થસ્સ અકામનતો તેસંયેવ હાનિસઙ્ખાતસ્સ અનત્થસ્સ ચ કામનતો અનત્થકામા. સદ્ધાદીનંયેવ ઉપાયભૂતસ્સ હિતસ્સ અકામનતો સદ્ધાહાનિઆદીનં ઉપાયભૂતસ્સ અહિતસ્સ ચ કામનતો અહિતકામા. ફાસુકવિહારસ્સ અકામનતો અફાસુકવિહારસ્સ ચ કામનતો અફાસુકકામા. યસ્સ કસ્સચિ નિબ્ભયસ્સ અકામનતો ભયસ્સ ચ કામનતો અયોગક્ખેમકામાતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.
સઙ્ગતીતિ ગન્ત્વા સંયોગો. સમાગમોતિ આગતેહિ સંયોગો. સમોધાનન્તિ ઠાનનિસજ્જાદીસુ સહભાવો. મિસ્સીભાવોતિ સબ્બકિચ્ચાનં સહકરણં. અયં સત્તવસેન યોજના. સઙ્ખારવસેન પન યં લબ્ભતિ તં ગહેતબ્બં. અયં વુચ્ચતીતિ અયં અપ્પિયસમ્પયોગો નામ કથિયતિ. સો અનિટ્ઠસમોધાનલક્ખણો, ચિત્તવિઘાતકરણરસો, અનત્થભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો.
સો
દિસ્વાવ અપ્પિયે દુક્ખં, પઠમં હોતિ ચેતસિ;
તદુપક્કમસમ્ભૂત-મથ કાયે યતો ઇધ.
તતો
દુક્ખો વુત્તોતિ વિઞ્ઞેય્યો, અપ્પિયેહિ સમાગમોતિ.
પિયવિપ્પયોગનિદ્દેસો
૨૦૦. પિયવિપ્પયોગનિદ્દેસો વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બો. માતા વાતિઆદિ પનેત્થ અત્થકામે સરૂપેન દસ્સેતું વુત્તં. તત્થ મમાયતીતિ માતા. પિયાયતીતિ પિતા. ભજતીતિ ભાતા. તથા ભગિની. મેત્તાયન્તીતિ મિત્તા, મિનન્તીતિ વા મિત્તા; સબ્બગુય્હેસુ અન્તો પક્ખિપન્તીતિ અત્થો. કિચ્ચકરણીયેસુ સહભાવટ્ઠેન અમા હોન્તીતિ અમચ્ચા. અયં અમ્હાકં અજ્ઝત્તિકોતિ એવં જાનન્તિ ઞાયન્તીતિ વા ઞાતી. લોહિતેન સમ્બન્ધાતિ સાલોહિતા. એવમેતાનિ પદાનિ અત્થતો વેદિતબ્બાનિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં પિયેહિ વિપ્પયોગો નામ કથિયતિ. સો ઇટ્ઠવત્થુવિયોગલક્ખણો, સોકુપ્પાદનરસો, બ્યસનપચ્ચુપટ્ઠાનો.
સો અત્થતો એકો ધમ્મો નામ નત્થિ. કેવલં પિયવિપ્પયુત્તાનં દુવિધસ્સાપિ દુક્ખસ્સ વત્થુભાવતો દુક્ખોતિ વુત્તો. ઇટ્ઠાનિ હિ વત્થૂનિ વિયુજ્જમાનાનિ સરીરસ્સ સોસનમિલાપનાદિભાવેન કાયિકમ્પિ દુક્ખં ઉપ્પાદેન્તિ, ‘યમ્પિ નો અહોસિ, તમ્પિ નો નત્થી’તિ અનુસોચાપનતો માનસમ્પિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –
ઞાતિધનાદિવિયોગા, સોકસરસમપ્પિતા વિતુજ્જન્તિ;
બાલા યતો તતો યં, દુક્ખોતિ મતો પિયવિયોગોતિ.
ઇચ્છાનિદ્દેસો
૨૦૧. ઇચ્છાનિદ્દેસે જાતિધમ્માનન્તિ જાતિસભાવાનં જાતિપકતિકાનં. ઇચ્છા ઉપ્પજ્જતીતિ તણ્હા ઉપ્પજ્જતિ. અહો વતાતિ પત્થના. ન ખો પનેતં ઇચ્છાય પત્તબ્બન્તિ યં એતં ‘‘અહો વત મયં ન જાતિધમ્મા અસ્સામ, ન ચ વત નો જાતિ આગચ્છેય્યા’’તિ એવં પહીનસમુદયેસુ સાધૂસુ વિજ્જમાનં અજાતિધમ્મત્તં, પરિનિબ્બુતેસુ ચ વિજ્જમાનં જાતિયા અનાગમનં ઇચ્છિતં, તં ઇચ્છન્તસ્સાપિ મગ્ગભાવનાય વિના અપત્તબ્બતો અનિચ્છન્તસ્સ ચ ભાવનાય પત્તબ્બતો ન ઇચ્છાય પત્તબ્બં નામ હોતિ. ઇદમ્પીતિ એતમ્પિ; ઉપરિ સેસાનિ ઉપાદાય યમ્પિચ્છન્તિ યેનપિ ધમ્મેન અલબ્ભનેય્યં વત્થું ઇચ્છન્તો ન લભતિ, તં અલબ્ભનેય્યવત્થુઇચ્છનં દુક્ખન્તિ વેદિતબ્બં. જરાધમ્માનન્તિઆદીસુપિ
દ્વિન્નં પન દુક્ખાનં વત્થુભાવતો દુક્ખાતિ વુત્તા. એકચ્ચો હિ રાજા ભવિસ્સતીતિ સમ્ભાવિતો હોતિ. સો છિન્નભિન્નગણેન પરિવારિતો પબ્બતવિસમં વા વનગહનં વા પવિસતિ. અથ રાજા તં પવત્તિં ઞત્વા બલકાયં પેસેતિ. સો રાજપુરિસેહિ નિહતપરિવારો સયમ્પિ લદ્ધપ્પહારો પલાયમાનો રુક્ખન્તરં વા પાસાણન્તરં વા પવિસતિ. તસ્મિં સમયે મહામેઘો ઉટ્ઠહતિ, તિબ્બન્ધકારા કાળવદ્દલિકા હોતિ. અથ નં સમન્તતો કાળકિપિલ્લિકાદયો પાણા પરિવારેત્વા ગણ્હન્તિ. તેનસ્સ બલવકાયદુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ. ‘મં એકં નિસ્સાય એત્તકા ઞાતી ચ ભોગા ચ વિનટ્ઠા’તિ ચિન્તેન્તસ્સ બલવદોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ અયં ઇચ્છા ઇમેસં દ્વિન્નમ્પિ દુક્ખાનં વત્થુભાવેન દુક્ખાતિ વેદિતબ્બા. અપિચ –
તં તં પત્થયમાનાનં, તસ્સ તસ્સ અલાભતો;
યં વિઘાતમયં દુક્ખં, સત્તાનં ઇધ જાયતિ.
અલબ્ભનેય્યવત્થૂનં, પત્થના તસ્સ કારણં;
યસ્મા તસ્મા જિનો દુક્ખં, ઇચ્છિતાલાભમબ્રવીતિ.
ઉપાદાનક્ખન્ધનિદ્દેસો
૨૦૨. ઉપાદાનક્ખન્ધનિદ્દેસે સંખિત્તેનાતિ દેસનં સન્ધાય વુત્તં. દુક્ખઞ્હિ એત્તકાનિ દુક્ખસતાનીતિ વા એત્તકાનિ દુક્ખસહસ્સાનીતિ વા એત્તકાનિ દુક્ખસતસહસ્સાનીતિ સેય્યથિદન્તિ નિપાતો; તસ્સ તે કતમેતિ ચેતિ અત્થો. રૂપૂપાદાનક્ખન્ધોતિઆદીનં અત્થો ખન્ધવિભઙ્ગે વણ્ણિતોયેવ.
‘ખન્ધાનં દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો’તિ એત્થ પન –
જાતિપ્પભુતિકં
અવુત્તં યઞ્ચ તં સબ્બં, વિના એતે ન વિજ્જતિ.
યસ્મા તસ્મા ઉપાદાન-ક્ખન્ધા સઙ્ખેપતો ઇમે;
દુક્ખાતિ વુત્તા દુક્ખન્ત-દેસકેન મહેસિના.
તથા હિ ઇન્ધનમિવ પાવકો, લક્ખમિવ પહરણાનિ, ગોરૂપમિવ ડંસમકસાદયો, ખેત્તમિવ લાવકા, ગામં વિય ગામઘાતકા, ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકમેવ જાતિઆદયો નાનપ્પકારેહિ બાધયમાના, તિણલતાદીનિ વિય ભૂમિયં, પુપ્ફફલપલ્લવાદીનિ વિય રુક્ખેસુ, ઉપાદાનક્ખન્ધેસુયેવ નિબ્બત્તન્તિ. ઉપાદાનક્ખન્ધાનઞ્ચ આદિદુક્ખં જાતિ, મજ્ઝેદુક્ખં જરા, પરિયોસાનદુક્ખં મરણં. મારણન્તિકદુક્ખાભિઘાતેન પરિડય્હમાનદુક્ખં સોકો, તદસહનતો લાલપ્પનદુક્ખં પરિદેવો. તતો ધાતુક્ખોભસઙ્ખાતઅનિટ્ઠફોટ્ઠબ્બસમાયોગતો કાયસ્સ આબાધનદુક્ખં દુક્ખં. તેન બાધિયમાનાનં પુથુજ્જનાનં તત્થ પટિઘુપ્પત્તિતો ચેતોબાધનદુક્ખં દોમનસ્સં. સોકાદિવુડ્ઢિયા જનિતવિસાદાનં અનુત્થુનનદુક્ખં ઉપાયાસો. મનોરથવિઘાતપ્પત્તાનં ઇચ્છાવિઘાતદુક્ખં ઇચ્છિતાલાભોતિ એવં નાનપ્પકારતો ઉપપરિક્ખિયમાના ઉપાદાનક્ખન્ધાવ દુક્ખાતિ યદેતં એકમેકં દસ્સેત્વા વુચ્ચમાનં અનેકેહિ કપ્પેહિ ન સક્કા અસેસતો વત્તું, તં સબ્બમ્પિ દુક્ખં એકજલબિન્દુમ્હિ સકલસમુદ્દજલરસં વિય યેસુ કેસુચિ પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ સઙ્ખિપિત્વા દસ્સેતું ‘‘સંખિત્તેન પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા દુક્ખા’’તિ ભગવા અવોચાતિ.
દુક્ખસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨. સમુદયસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના
૨૦૩. સમુદયસચ્ચનિદ્દેસે યાયં તણ્હાતિ યા અયં તણ્હા. પોનોબ્ભવિકાતિ પુનબ્ભવકરણં નન્દિરાગસહગતા, નન્દિરાગેન સદ્ધિં અત્થતો એકત્તમેવ ગતાતિ વુત્તં હોતિ. તત્રતત્રાભિનન્દિનીતિ યત્ર યત્ર અત્તભાવો તત્રતત્રાભિનન્દિની, રૂપાદીસુ વા આરમ્મણેસુ તત્રતત્રાભિનન્દિની; રૂપાભિનન્દિની સદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બધમ્માભિનન્દિનીતિ અત્થો. સેય્યથિદન્તિ નિપાતો; તસ્સ સા કતમાતિ ચેતિ અત્થો. કામતણ્હાતિ કામે તણ્હા કામતણ્હા; પઞ્ચકામગુણિકરાગસ્સેતં અધિવચનં. ભવે તણ્હા ભવતણ્હા; ભવપત્થનાવસેન ઉપ્પન્નસ્સ સસ્સતદિટ્ઠિસહગતસ્સ રૂપારૂપભવરાગસ્સ ચ ઝાનનિકન્તિયા ચેતં અધિવચનં. વિભવે તણ્હા વિભવતણ્હા; ઉચ્છેદદિટ્ઠિસહગતસ્સ રાગસ્સેતં અધિવચનં.
ઇદાનિ તસ્સા તણ્હાય વત્થું વિત્થારતો દસ્સેતું સા ખો પનેસાતિઆદિમાહ. તત્થ ઉપ્પજ્જતીતિ જાયતિ. નિવિસતીતિ પુનપ્પુનં પવત્તિવસેન પતિટ્ઠહતિ. યં લોકે પિયરૂપં સાતરૂપન્તિ યં લોકસ્મિં પિયસભાવઞ્ચેવ મધુરસભાવઞ્ચ. ચક્ખું લોકેતિઆદીસુ લોકસ્મિઞ્હિ ચક્ખાદીસુ મમત્તેન અભિનિવિટ્ઠા સત્તા સમ્પત્તિયં પતિટ્ઠિતા અત્તનો ચક્ખું આદાસાદીસુ નિમિત્તગ્ગહણાનુસારેન વિપ્પસન્નપઞ્ચપસાદં સુવણ્ણવિમાને ઉગ્ઘાટિતમણિસીહપઞ્જરં વિય મઞ્ઞન્તિ, સોતં રજતપનાળિકં વિય પામઙ્ગસુત્તકં વિય ચ ઉપ્પજ્જમાનાતિ યદા ઉપ્પજ્જતિ તદા એત્થ ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો. એસ નયો સબ્બત્થાપીતિ.
સમુદયસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩. નિરોધસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના
૨૦૪. નિરોધસચ્ચનિદ્દેસે યો તસ્સાયેવ તણ્હાયાતિ એત્થ ‘યો તસ્સેવ દુક્ખસ્સા’તિ વત્તબ્બે યસ્મા સમુદયનિરોધેનેવ દુક્ખં નિરુજ્ઝતિ નો અઞ્ઞથા, યથાહ –
‘‘યથાપિ મૂલે અનુપદ્દવે દળ્હે,
છિન્નોપિ રુક્ખો પુનરેવ રૂહતિ;
એવમ્પિ તણ્હાનુસયે અનૂહતે,
નિબ્બત્તતિ દુક્ખમિદં પુનપ્પુન’’ન્તિ. (ધ॰ પ॰ ૩૩૮);
તસ્મા તં દુક્ખનિરોધં દસ્સેન્તો સમુદયનિરોધેન દસ્સેતું એવમાહ. સીહસમાનવુત્તિનો હિ તથાગતા. તે દુક્ખં નિરોધેન્તા દુક્ખનિરોધઞ્ચ દસ્સેન્તા હેતુમ્હિ પટિપજ્જન્તિ, ન ફલે. સુવાનવુત્તિનો પન અઞ્ઞતિત્થિયા. તે દુક્ખં નિરોધેન્તા દુક્ખનિરોધઞ્ચ દસ્સેન્તા અત્તકિલમથાનુયોગેન યો તસ્સાયેવાતિઆદિમાહ.
તત્થ તસ્સાયેવાતિ યા સા ઉપ્પત્તિ નિવેસવસેન હેટ્ઠા પકાસિતા તસ્સાયેવ. અસેસવિરાગનિરોધોતિઆદીનિ સબ્બાનિ નિબ્બાનવેવચનાનેવ
ઇદાનિ મગ્ગેન છિન્નાય નિબ્બાનં આગમ્મ અપ્પવત્તિપત્તાયપિ ચ તણ્હાય યેસુ વત્થૂસુ તસ્સા ઉપ્પત્તિ દસ્સિતા, તત્થેવ અભાવં દસ્સેતું સા ખો પનેસાતિઆદિમાહ. તત્થ યથા પુરિસો ખેત્તે જાતં તિત્તઅલાબુવલ્લિં દિસ્વા અગ્ગતો પટ્ઠાય મૂલં પરિયેસિત્વા છિન્દેય્ય, સા અનુપુબ્બેન મિલાયિત્વા અપ્પવત્તિં ગચ્છેય્ય. તતો તસ્મિં ખેત્તે તિત્તઅલાબુ નિરુદ્ધા પહીનાતિ વુચ્ચેય્ય. એવમેવ ખેત્તે તિત્તઅલાબુ વિય ચક્ખાદીસુ તણ્હા. સા અરિયમગ્ગેન મૂલચ્છિન્ના નિબ્બાનં આગમ્મ અપ્પવત્તિં ગચ્છતિ. એવં ગતા પન તેસુ વત્થૂસુ ખેત્તે તિત્તઅલાબુ વિય ન પઞ્ઞાયતિ. યથા ચ અટવિતો ચોરે આનેત્વા નગરસ્સ દક્ખિણદ્વારે ઘાતેય્યું, તતો અટવિયં ચોરા મતાતિ વા મારિતાતિ વા વુચ્ચેય્યું; એવમેવ અટવિયં ચોરા વિય યા ચક્ખાદીસુ તણ્હા, સા દક્ખિણદ્વારે ચોરા વિય નિબ્બાનં આગમ્મ નિરુદ્ધત્તા નિબ્બાને નિરુદ્ધા. એવં નિરુદ્ધા પન તેસુ વત્થૂસુ અટવિયં
નિરોધસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪. મગ્ગસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના
૨૦૫. મગ્ગસચ્ચનિદ્દેસે અયમેવાતિ અઞ્ઞમગ્ગપટિક્ખેપનત્થં નિયમનં. અરિયોતિ તંતંમગ્ગવજ્ઝેહિ કિલેસેહિ આરકત્તા અરિયભાવકરત્તા અરિયફલપટિલાભકરત્તા ચ અરિયો. અટ્ઠઙ્ગાનિ અસ્સાતિ અટ્ઠઙ્ગિકો. સ્વાયં ચતુરઙ્ગિકા વિય સેના, પઞ્ચઙ્ગિકં વિય તૂરિયં અઙ્ગમત્તમેવ મગ્ગો. સેય્યથિદન્તિ સો કતમોતિ ચેતિ અત્થો.
ઇદાનિ અઙ્ગમત્તમેવ મગ્ગો હોતિ, અઙ્ગવિનિમ્મુત્તો નત્થીતિ દસ્સેન્તો સમ્માદિટ્ઠિ…પે॰… સમ્માસમાધીતિ આહ. તત્થ સમ્મા દસ્સનલક્ખણા સમ્માદિટ્ઠિ. સમ્મા અભિનિરોપનલક્ખણો સમ્માસઙ્કપ્પો. સમ્મા પરિગ્ગહલક્ખણા સમ્માવાચા. સમ્મા સમુટ્ઠાપનલક્ખણો સમ્માકમ્મન્તો. સમ્મા વોદાનલક્ખણો સમ્માઆજીવો. સમ્મા પગ્ગહલક્ખણો સમ્માવાયામો. સમ્મા ઉપટ્ઠાનલક્ખણા સમ્માસતિ. સમ્મા સમાધાનલક્ખણો સમ્માસમાધિ.
તેસુ ચ એકેકસ્સ તીણિ તીણિ કિચ્ચાનિ હોન્તિ, સેય્યથિદં – સમ્માદિટ્ઠિ તાવ અઞ્ઞેહિપિ અત્તનો પચ્ચનીકકિલેસેહિ સદ્ધિં મિચ્છાદિટ્ઠિં પજહતિ, નિરોધં આરમ્મણં કરોતિ, સમ્પયુત્તધમ્મે ચ પસ્સતિ તપ્પટિચ્છાદકમોહવિધમનવસેન અસમ્મોહતો. સમ્માસઙ્કપ્પાદયોપિ તથેવ મિચ્છાસઙ્કપ્પાદીનિ ચ પજહન્તિ, નિરોધઞ્ચ આરમ્મણં કરોન્તિ. વિસેસતો પનેત્થ સમ્માસઙ્કપ્પો સહજાતધમ્મે
અપિચેસા સમ્માદિટ્ઠિ નામ પુબ્બભાગે નાનાક્ખણા નાનારમ્મણા હોતિ, મગ્ગકાલે એકક્ખણા એકારમ્મણા, કિચ્ચતો પન દુક્ખે ઞાણન્તિઆદીનિ ચત્તારિ નામાનિ લભતિ. સમ્માસઙ્કપ્પાદયોપિ પુબ્બભાગે નાનાક્ખણા નાનારમ્મણા હોન્તિ, મગ્ગકાલે એકક્ખણા એકારમ્મણા. તેસુ સમ્માસઙ્કપ્પો કિચ્ચતો નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પોતિઆદીનિ તીણિ
ઇતિ ઇમેસુ અટ્ઠસુ ધમ્મેસુ ભગવતા નિબ્બાનાધિગમાય પટિપન્નસ્સ યોગિનો બહૂપકારત્તા પઠમં સમ્માદિટ્ઠિ દેસિતા. અયઞ્હિ ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતો પઞ્ઞાસત્થ’’ન્તિ (ધ॰ સ॰ ૧૬, ૨૦, ૨૯, ૩૪) ચ
સમ્માસઙ્કપ્પો પન તસ્સા બહૂપકારો, તસ્મા તદનન્તરં વુત્તો. યથા હિ હેરઞ્ઞિકો હત્થેન પરિવત્તેત્વા પરિવત્તેત્વા ચક્ખુના કહાપણં ઓલોકેન્તો ‘અયં કૂટો, અયં છેકો’તિ જાનાતિ, એવં યોગાવચરોપિ પુબ્બભાગે વિતક્કેન વિતક્કેત્વા વિપસ્સનાપઞ્ઞાય ઓલોકયમાનો ‘ઇમે ધમ્મા કામાવચરા, ઇમે ધમ્મા રૂપાવચરાદયો’તિ જાનાતિ. યથા વા પન પુરિસેન કોટિયં ગહેત્વા પરિવત્તેત્વા પરિવત્તેત્વા દિન્નં મહારુક્ખં તચ્છકો વાસિયા તચ્છેત્વા કમ્મે ઉપનેતિ, એવં વિતક્કેન વિતક્કેત્વા વિતક્કત્વા દિન્નધમ્મે યોગાવચરો પઞ્ઞાય ‘ઇમે ધમ્મા કામાવચરા, ઇમે ધમ્મા રૂપાવચરા’તિઆદિના નયેન પરિચ્છિન્દિત્વા કમ્મે ઉપનેતિ. તેન
સ્વાયં યથા સમ્માદિટ્ઠિયા, એવં સમ્માવાચાયપિ ઉપકારકો. યથાહ – ‘‘પુબ્બે ખો, ગહપતિ, વિતક્કેત્વા વિચારેત્વા પચ્છા વાચં ભિન્દતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૬૩). તસ્મા તદનન્તરં સમ્માવાચા વુત્તા.
યસ્મા પન ‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કરિસ્સામા’તિ પઠમં વાચાય સંવિદહિત્વા લોકે કમ્મન્તે પયોજેન્તિ, તસ્મા વાચા કાયકમ્મસ્સ ઉપકારિકાતિ સમ્માવાચાય અનન્તરં સમ્માકમ્મન્તો વુત્તો.
ચતુબ્બિધં
એવં સુદ્ધાજીવેન ‘પરિસુદ્ધો મે આજીવો’તિ એત્તાવતા પરિતોસં અકત્વા સુત્તપ્પમત્તેન વિહરિતું ન યુત્તં, અથ ખો સબ્બઇરિયાપથેસુ ઇદં વીરિયમારભિતબ્બન્તિ દસ્સેતું તદનન્તરં સમ્માવાયામો વુત્તો.
તતો
યસ્મા પન એવં સુપ્પતિટ્ઠિતા સતિ સમાધિસ્સ ઉપકારાનુપકારાનં ધમ્માનં ગતિયો સમન્વેસિત્વા પહોતિ એકત્તારમ્મણે ચિત્તં સમાધાતું, તસ્મા સમ્માસતિઅનન્તરં સમ્માસમાધિ દેસિતોતિ વેદિતબ્બો.
સમ્માદિટ્ઠિનિદ્દેસે ‘‘દુક્ખે ઞાણ’’ન્તિઆદિના ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનં દસ્સિતં. તત્થ પુરિમાનિ દ્વે સચ્ચાનિ વટ્ટં, પચ્છિમાનિ વિવટ્ટં. તેસુ ભિક્ખુનો વટ્ટે કમ્મટ્ઠાનાભિનિવેસો હોતિ, વિવટ્ટે નત્થિ અભિનિવેસો. પુરિમાનિ હિ દ્વે સચ્ચાનિ ‘‘પઞ્ચક્ખન્ધા દુક્ખં, તણ્હા સમુદયો’’તિ એવં સઙ્ખેપેન ચ ‘‘કતમે પઞ્ચક્ખન્ધા? રૂપક્ખન્ધો’’તિઆદિના નયેન વિત્થારેન ચ આચરિયસ્સ સન્તિકે ઉગ્ગણ્હિત્વા વાચાય પુનપ્પુનં પરિવત્તેન્તો યોગાવચરો કમ્મં કરોતિ; ઇતરેસુ પન દ્વીસુ સચ્ચેસુ ‘‘નિરોધસચ્ચં ઇટ્ઠં કન્તં મનાપં, મગ્ગસચ્ચં ઇટ્ઠં કન્તં મનાપ’’ન્તિ એવં સવનેનેવ કમ્મં કરોતિ. સો એવં કમ્મં કરોન્તો ચત્તારિ સચ્ચાનિ એકેન પટિવેધેન પટિવિજ્ઝતિ, એકાભિસમયેન અભિસમેતિ; દુક્ખં
એવમસ્સ પુબ્બભાગે દ્વીસુ સચ્ચેસુ ઉગ્ગહપરિપુચ્છાસવનધારણસમ્મસનપટિવેધો હોતિ, દ્વીસુ સવનપટિવેધોયેવ; અપરભાગે તીસુ કિચ્ચતો પટિવેધો હોતિ, નિરોધે આરમ્મણપટિવેધો. તત્થ સબ્બમ્પિ પટિવેધઞાણં લોકુત્તરં, સવનધારણસમ્મસનઞાણં લોકિયં કામાવચરં, પચ્ચવેક્ખણા પન પત્તસચ્ચસ્સ હોતિ. અયઞ્ચ આદિકમ્મિકો. તસ્મા સા ઇધ ન વુત્તા. ઇમસ્સ ચ ભિક્ખુનો પુબ્બે પરિગ્ગહતો ‘દુક્ખં પરિજાનામિ
તત્થ દ્વે સચ્ચાનિ દુદ્દસત્તા ગમ્ભીરાનિ, દ્વે ગમ્ભીરત્તા દુદ્દસાનિ. દુક્ખસચ્ચઞ્હિ ઉપ્પત્તિતો પાકટં; ખાણુકણ્ટકપ્પહારાદીસુ ‘અહો દુક્ખ’ન્તિ વત્તબ્બતમ્પિ આપજ્જતિ. સમુદયમ્પિ
સમ્માસઙ્કપ્પનિદ્દેસે કામતો નિસ્સટોતિ નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પો. બ્યાપાદતો નિસ્સટોતિ અબ્યાપાદસઙ્કપ્પો. વિહિંસાય નિસ્સટોતિ અવિહિંસાસઙ્કપ્પો. તત્થ નેક્ખમ્મવિતક્કો કામવિતક્કસ્સ પદઘાતં પદચ્છેદં કરોન્તો
તત્થ યોગાવચરો કામવિતક્કસ્સ પદઘાતનત્થં કામવિતક્કં વા સમ્મસતિ અઞ્ઞં વા પન કિઞ્ચિ સઙ્ખારં. અથસ્સ વિપસ્સનાક્ખણે વિપસ્સનાસમ્પયુત્તો સઙ્કપ્પો તદઙ્ગવસેન કામવિતક્કસ્સ પદઘાતં પદચ્છેદં કરોન્તો ઉપ્પજ્જતિ, વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા મગ્ગં પાપેતિ. અથસ્સ મગ્ગક્ખણે મગ્ગસમ્પયુત્તો સઙ્કપ્પો સમુચ્છેદવસેન કામવિતક્કસ્સ પદઘાતં પદચ્છેદં કરોન્તો ઉપ્પજ્જતિ; બ્યાપાદવિતક્કસ્સાપિ પદઘાતનત્થં બ્યાપાદવિતક્કં વા અઞ્ઞં વા સઙ્ખારં સમ્મસતિ; વિહિંસાવિતક્કસ્સ પદઘાતનત્થં વિહિંસાવિતક્કં વા અઞ્ઞં વા સઙ્ખારં સમ્મસતિ. અથસ્સ વિપસ્સનાક્ખણેતિ સબ્બં પુરિમનયેનેવ યોજેતબ્બં.
કામવિતક્કાદીનં
મેત્તાય પન પરિકમ્મં કત્વા, કરુણાય પરિકમ્મં કત્વા ઝાનં સમાપજ્જતીતિ સબ્બં પુરિમનયેનેવ યોજેતબ્બં. એવં ઉપ્પન્નો અબ્યાપાદસઙ્કપ્પોતિ વુચ્ચતિ, અવિહિંસાસઙ્કપ્પોતિ ચ વુચ્ચતીતિ
સમ્માવાચાનિદ્દેસેપિ યસ્મા અઞ્ઞેનેવ ચિત્તેન મુસાવાદા વિરમતિ, અઞ્ઞેનઞ્ઞેન પિસુણવાચાદીહિ, તસ્મા ચતસ્સોપેતા વેરમણિયો પુબ્બભાગે નાના; મગ્ગક્ખણે પન મિચ્છાવાચાસઙ્ખાતાય ચતુબ્બિધાય અકુસલદુસ્સીલ્યચેતનાય પદચ્છેદતો અનુપ્પત્તિસાધનવસેન મગ્ગઙ્ગં પૂરયમાના એકાવ સમ્માવાચાસઙ્ખાતા કુસલવેરમણી ઉપ્પજ્જતિ. અયં સમ્માવાચા નામ.
સમ્માકમ્મન્તનિદ્દેસેપિ યસ્મા અઞ્ઞેનેવ ચિત્તેન પાણાતિપાતા વિરમતિ, અઞ્ઞેન અદિન્નાદાના, અઞ્ઞેન કામેસુમિચ્છાચારા, તસ્મા તિસ્સોપેતા વેરમણિયો પુબ્બભાગે નાના; મગ્ગક્ખણે પન મિચ્છાકમ્મન્તસઙ્ખાતાય તિવિધાય અકુસલદુસ્સીલ્યચેતનાય પદચ્છેદતો અનુપ્પત્તિસાધનવસેન મગ્ગઙ્ગં પૂરયમાના એકાવ સમ્માકમ્મન્તસઙ્ખાતા અકુસલવેરમણી ઉપ્પજ્જતિ. અયં સમ્માકમ્મન્તો નામ.
સમ્માઆજીવનિદ્દેસે ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. અરિયસાવકોતિ અરિયસ્સ બુદ્ધસ્સ સાવકો. મિચ્છાઆજીવં પહાયાતિ પાપકં આજીવં પજહિત્વા. સમ્માઆજીવેનાતિ બુદ્ધપસત્થેન કુસલઆજીવેન. જીવિકં કપ્પેતીતિ જીવિતપ્પવત્તિં પવત્તેતિ. ઇધાપિ યસ્મા અઞ્ઞેનેવ ચિત્તેન કાયદ્વારવીતિક્કમા વિરમતિ; અઞ્ઞેન વચીદ્વારવીતિક્કમા, તસ્મા પુબ્બભાગે નાનાક્ખણેસુ ઉપ્પજ્જતિ; મગ્ગક્ખણે પન દ્વીસુ દ્વારેસુ સત્તન્નં કમ્મપથાનં વસેન ઉપ્પન્નાય મિચ્છાઆજીવદુસ્સીલ્યચેતનાય પદચ્છેદતો અનુપ્પત્તિસાધનવસેન મગ્ગઙ્ગં પૂરયમાના એકાવ સમ્માઆજીવસઙ્ખાતા કુસલવેરમણી ઉપ્પજ્જતિ. અયં સમ્માઆજીવો નામ.
સમ્માવાયામનિદ્દેસો
સમ્માસતિનિદ્દેસોપિ સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગે અનુપદવણ્ણનાવસેન આવિભવિસ્સતિ. અયમ્પિ ચ પુબ્બભાગે નાનાચિત્તેસુ લબ્ભતિ. અઞ્ઞેનેવ હિ ચિત્તેન કાયં પરિગ્ગણ્હાતિ, અઞ્ઞેનઞ્ઞેન વેદનાદીનિ; મગ્ગક્ખણે પન એકચિત્તેયેવ લબ્ભતિ. એકાયેવ હિ મગ્ગસમ્પયુત્તા સતિ ચતુકિચ્ચસાધનટ્ઠેન ચત્તારિ નામાનિ લભતિ.
સમ્માસમાધિનિદ્દેસે ચત્તારિ ઝાનાનિ પુબ્બભાગેપિ નાના, મગ્ગક્ખણેપિ. પુબ્બભાગે સમાપત્તિવસેન નાના, મગ્ગક્ખણે નાનામગ્ગવસેન. એકસ્સ હિ પઠમમગ્ગો પઠમજ્ઝાનિકો હોતિ, દુતિયમગ્ગાદયોપિ પઠમજ્ઝાનિકા, દુતિયાદીસુ અઞ્ઞતરજ્ઝાનિકા વા. એકસ્સ પઠમમગ્ગો દુતિયાદીનં અઞ્ઞતરજ્ઝાનિકો હોતિ, દુતિયાદયોપિ દુતિયાદીનં અઞ્ઞતરજ્ઝાનિકા વા પઠમજ્ઝાનિકા વા. એવં ચત્તારોપિ મગ્ગા ઝાનવસેન સદિસા વા અસદિસા વા એકચ્ચસદિસા વા હોન્તિ.
અયં પનસ્સ વિસેસો પાદકજ્ઝાનનિયામેન હોતિ. પાદકજ્ઝાનનિયામેન તાવ પઠમજ્ઝાનલાભિનો પઠમજ્ઝાના વુટ્ઠાય વિપસ્સન્તસ્સ ઉપ્પન્નમગ્ગો
આરુપ્પે ચતુક્કપઞ્ચકજ્ઝાનં ઉપ્પજ્જતિ. તઞ્ચ ખો લોકુત્તરં નો લોકિયન્તિ વુત્તં. એત્થ કથન્તિ? એત્થાપિ પઠમજ્ઝાનાદીસુ યતો ઉટ્ઠાય સોતાપત્તિમગ્ગં પટિલભિત્વા આરુપ્પસમાપત્તિં ભાવેત્વા યો આરુપ્પે ઉપ્પન્નો, તંઝાનિકાવ તસ્સ તત્થ તયો મગ્ગા ઉપ્પજ્જન્તિ અયં વુચ્ચતિ સમ્માસમાધીતિ યા ઇમેસુ ચતૂસુ ઝાનેસુ એકગ્ગતા, અયં પુબ્બભાગે લોકિયો, અપરભાગે લોકુત્તરો સમ્માસમાધિ નામ વુચ્ચતીતિ. એવં લોકિયલોકુત્તરવસેન ભગવા મગ્ગસચ્ચં દેસેસિ.
તત્થ લોકિયમગ્ગે સબ્બાનેવ મગ્ગઙ્ગાનિ યથાનુરૂપં છસુ આરમ્મણેસુ અઞ્ઞતરારમ્મણાનિ હોન્તિ. લોકુત્તરમગ્ગે પન ચતુસચ્ચપટિવેધાય પવત્તસ્સ અરિયસ્સ નિબ્બાનારમ્મણં અવિજ્જાનુસયસમુગ્ઘાતકં પઞ્ઞાચક્ખુ સમ્માદિટ્ઠિ. તથા સમ્પન્નદિટ્ઠિસ્સ તંસમ્પયુત્તં તિવિધમિચ્છાસઙ્કપ્પસમુગ્ઘાતકં ચેતસો નિબ્બાનપદાભિનિરોપનં સમ્માસઙ્કપ્પો. તથા પસ્સન્તસ્સ વિતક્કેન્તસ્સ ચ તંસમ્પયુત્તાવ ચતુબ્બિધવચીદુચ્ચરિતસમુગ્ઘાતિકાય મિચ્છાવાચાય વિરતિ સમ્માવાચા. તથા વિરમન્તસ્સ તંસમ્પયુત્તાવ મિચ્છાકમ્મન્તસમુચ્છેદિકા તિવિધકાયદુચ્ચરિતવિરતિ સમ્માકમ્મન્તો. તેસંયેવ સમ્માવાચાકમ્મન્તાનં વોદાનભૂતા તંસમ્પયુત્તાવ કુહનાદિસમુચ્છેદિકા મિચ્છાઆજીવવિરતિ સમ્માઆજીવો. ઇમિસ્સા સમ્માવાચાકમ્મન્તાજીવસંખાતાય સીલભૂમિયં પતિટ્ઠમાનસ્સ તદનુરૂપો તંસમ્પયુત્તોવ કોસજ્જસમુચ્છેદકો
સો ખો પનેસ મગ્ગો સમ્માદિટ્ઠિસઙ્કપ્પાનં વિજ્જાય, સેસધમ્માનં ચરણેન સઙ્ગહિતત્તા વિજ્જા ચેવ ચરણઞ્ચ. તથા તેસં દ્વિન્નં વિપસ્સનાયાનેન, ઇતરેસં સમથયાનેન સઙ્ગહિતત્તા સમથો ચેવ વિપસ્સના ચ. તેસં વા દ્વિન્નં પઞ્ઞાક્ખન્ધેન, તદનન્તરાનં તિણ્ણં સીલક્ખન્ધેન, અવસેસાનં સમાધિક્ખન્ધેન અધિપઞ્ઞાઅધિસીલઅધિચિત્તસિક્ખાહિ ચ સઙ્ગહિતત્તા ખન્ધત્તયઞ્ચેવ સિક્ખાત્તયઞ્ચ હોતિ; યેન સમન્નાગતો અરિયસાવકો દસ્સનસમત્થેહિ ચક્ખૂહિ ગમનસમત્થેહિ ચ
સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના.
૨. અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના
૨૦૬-૨૧૪. ઇદાનિ અભિધમ્મભાજનીયં હોતિ. તત્થ ‘‘અરિયસચ્ચાની’’તિ અવત્વા નિપ્પદેસતો પચ્ચયસઙ્ખાતં સમુદયં દસ્સેતું ‘‘ચત્તારિ સચ્ચાની’’તિ વુત્તં
નિદ્દેસવારે
યસ્મા
તત્થ અટ્ઠઙ્ગિકવારસ્સ ‘‘તણ્હાય અવસેસાનઞ્ચ કિલેસાનં પહાન’’ન્તિઆદીસુ પઞ્ચસુ કોટ્ઠાસેસુ પઠમકોટ્ઠાસે તાવ સોતાપત્તિમગ્ગે ઝાનાભિનિવેસે સુદ્ધિકપટિપદા, સુદ્ધિકસુઞ્ઞતા, સુઞ્ઞતપટિપદા, સુદ્ધિકઅપ્પણિહિતં, અપ્પણિહિતપટિપદાતિ ઇમેસુ પઞ્ચસુ વારેસુ દ્વિન્નં દ્વિન્નં ચતુક્કપઞ્ચકનયાનં વસેન દસ નયા હોન્તિ. એવં સેસેસુપીતિ વીસતિયા અભિનિવેસેસુ દ્વે નયસતાનિ. તાનિ ચતૂહિ અધિપતીહિ ચતુગ્ગુણિતાનિ અટ્ઠ નયસહસ્સં હોતિ. યથા ચ સોતાપત્તિમગ્ગે, એવં સેસમગ્ગેસુપીતિ ચત્તારિ નયસહસ્સાનિ હોન્તિ. યથા ચ પઠમકોટ્ઠાસે ચત્તારિ, એવં સેસેસુપીતિ અટ્ઠઙ્ગિકવારે પઞ્ચસુ કોટ્ઠાસેસુ વીસતિ નયસહસ્સાનિ હોન્તિ. તથા પઞ્ચઙ્ગિકવારે સબ્બસઙ્ગાહિકવારે ચાતિ સબ્બાનિપિ સટ્ઠિ નયસહસ્સાનિ સત્થારા વિભત્તાનિ. પાળિ પન સઙ્ખેપેન આગતા. એવમિદં તિવિધમહાવારં પઞ્ચદસકોટ્ઠાસં સટ્ઠિનયસહસ્સપટિમણ્ડિતં અભિધમ્મભાજનીયં નામ નિદ્દિટ્ઠન્તિ વેદિતબ્બં.
અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના.
૩. પઞ્હાપુચ્છકવણ્ણના
૨૧૫. પઞ્હાપુચ્છકે ચતુન્નમ્પિ સચ્ચાનં ખન્ધવિભઙ્ગે વુત્તનયાનુસારેનેવ કુસલાદિભાવો વેદિતબ્બો. આરમ્મણત્તિકેસુ પન સમુદયસચ્ચં કામાવચરધમ્મે અસ્સાદેન્તસ્સ પરિત્તારમ્મણં હોતિ, મહગ્ગતધમ્મે અસ્સાદેન્તસ્સ મહગ્ગતારમ્મણં, પઞ્ઞત્તિં અસ્સાદેન્તસ્સ નવત્તબ્બારમ્મણં. દુક્ખસચ્ચં
દ્વે સચ્ચાનીતિ દુક્ખસમુદયસચ્ચાનિ. એતાનિ હિ અતીતાદિભેદે ધમ્મે આરબ્ભ ઉપ્પત્તિકાલે અતીતાદિઆરમ્મણાનિ હોન્તિ. સમુદયસચ્ચં અજ્ઝત્તાદિભેદે ધમ્મે અસ્સાદેન્તસ્સ અજ્ઝત્તાદિઆરમ્મણં હોતિ, દુક્ખસચ્ચં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનકાલે નવત્તબ્બારમ્મણમ્પીતિ વેદિતબ્બં. ઇતિ ઇમસ્મિં પઞ્હાપુચ્છકે દ્વે સચ્ચાનિ લોકિયાનિ હોન્તિ, દ્વે લોકુત્તરાનિ. યથા
સમ્મોહવિનોદનીયા વિભઙ્ગટ્ઠકથાય
સચ્ચવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.