૮. સમ્મપ્પધાનવિભઙ્ગો
૧. સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના
૩૯૦. ઇદાનિ ચત્તારોતિ ગણનપરિચ્છેદો. તેન ન તતો હેટ્ઠા ન ઉદ્ધન્તિ સમ્મપ્પધાનપરિચ્છેદં દીપેતિ. સમ્મપ્પધાનાતિ કારણપ્પધાના ઉપાયપ્પધાના યોનિસોપધાના. ઇધ ભિક્ખૂતિ ઇમસ્મિં સાસને પટિપન્નકો ભિક્ખુ. અનુપ્પન્નાનન્તિ અનિબ્બત્તાનં. પાપકાનન્તિ લામકાનં. અકુસલાનં ધમ્માનન્તિ અકોસલ્લસમ્ભૂતાનં ધમ્માનં. અનુપ્પાદાયાતિ ન ઉપ્પાદનત્થાય. છન્દં જનેતીતિ કત્તુકમ્યતાસઙ્ખાતં કુસલચ્છન્દં જનેતિ ઉપ્પાદેતિ. વાયમતીતિ પયોગં પરક્કમં કરોતિ. વીરિયં આરભતીતિ કાયિકચેતસિકં વીરિયં કરોતિ. ચિત્તં પગ્ગણ્હાતીતિ તેનેવ સહજાતવીરિયેન ચિત્તં ઉક્ખિપતિ. પદહતીતિ પધાનવીરિયં કરોતિ. પટિપાટિયા પનેતાનિ ચત્તારિપિ પદાનિ આસેવનાભાવનાબહુલીકમ્મસાતચ્ચકિરિયાહિ યોજેતબ્બાનિ.
ઉપ્પન્નાનં પાપકાનન્તિ અનુપ્પન્નન્તિ અવત્તબ્બતં આપન્નાનં પાપધમ્માનં. પહાનાયાતિ પજહનત્થાય. અનુપ્પન્નાનં કુસલાનં ધમ્માનન્તિ અનિબ્બત્તાનં કોસલ્લસમ્ભૂતાનં ધમ્માનં. ઉપ્પાદાયાતિ ઉપ્પાદનત્થાય. ઉપ્પન્નાનન્તિ નિબ્બત્તાનં. ઠિતિયાતિ ઠિતત્થાય. અસમ્મોસાયાતિ અનસ્સનત્થં. ભિય્યોભાવાયાતિ પુનપ્પુનં ભાવાય. વેપુલ્લાયાતિ ભાવનાયાતિ વડ્ઢિયા. પારિપૂરિયાતિ પરિપૂરણત્થાય. અયં તાવ ચતુન્નં સમ્મપ્પધાનાનં ઉદ્દેસવારવસેન એકપદિકો અત્થુદ્ધારો.
૩૯૧. ઇદાનિ પટિપાટિયા તાનિ પદાનિ ભાજેત્વા દસ્સેતું કથઞ્ચ ભિક્ખુ અનુપ્પન્નાનન્તિઆદિના યો છન્દોતિ યો છન્દનિયવસેન છન્દો. છન્દિકતાતિ છન્દિકભાવો, છન્દકરણાકારો વા. કત્તુકમ્યતાતિ કત્તુકામતા. કુસલોતિ છેકો. ધમ્મચ્છન્દોતિ સભાવચ્છન્દો. અયઞ્હિ છન્દો નામ તણ્હાછન્દો, દિટ્ઠિછન્દો, વીરિયછન્દો, ધમ્મચ્છન્દોતિ બહુવિધો નાનપ્પકારકો. તેસુ
ઇમં છન્દં જનેતીતિ છન્દં કુરુમાનોવ છન્દં જનેતિ નામ. સઞ્જનેતીતિ ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢિતં. ઉટ્ઠપેતીતિ છન્દં કુરુમાનોવ તં ઉટ્ઠપેતિ નામ. સમુટ્ઠપેતીતિ ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢિતં. નિબ્બત્તેતીતિ છન્દં કુરુમાનોવ તં નિબ્બત્તેતિ નામ. અભિનિબ્બત્તેતીતિ ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢિતં. અપિચ છન્દં કરોન્તોવ છન્દં જનેતિ નામ. તમેવ સતતં કરોન્તો સઞ્જનેતિ નામ. કેનચિદેવ અન્તરાયેન પતિતં પુન ઉક્ખિપન્તો ઉટ્ઠપેતિ નામ. પબન્ધટ્ઠિતિં પાપેન્તો સમુટ્ઠપેતિ નામ. તં પાકટં કરોન્તો નિબ્બત્તેતિ નામ. અનોસક્કનતાય અલીનવુત્તિતાય અનોલીનવુત્તિતાય અભિમુખભાવેન નિબ્બત્તેન્તો અભિનિબ્બત્તેતિ નામ.
૩૯૪. વીરિયનિદ્દેસે વીરિયં કરોન્તોવ વીરિયં આરભતિ નામ. દુતિયપદં ઉપસગ્ગેન વડ્ઢિતં. વીરિયં આસેવતિ ભાવેતિ નામ. પુનપ્પુનં કરોન્તો વહુલીકરોતિ. આદિતોવ કરોન્તો આરભતિ. પુનપ્પુનં કરોન્તો સમારભતિ. ભાવનાવસેન ભજન્તો આસેવતિ. વડ્ઢેન્તો ભાવેતિ. સબ્બકિચ્ચેસુ તદેવ બહુલીકરોન્તો બહુલીકરોતીતિ વેદિતબ્બો.
૩૯૫. ચિત્તપગ્ગહનિદ્દેસે વીરિયપગ્ગહેન યોજેન્તો ચિત્તં પગ્ગણ્હાતિ, ઉક્ખિપતીતિ અત્થો. પુનપ્પુનં પગ્ગણ્હન્તો સમ્પગ્ગણ્હાતિ. એવં સમ્પગ્ગહિતં યથા ન પતતિ તથા નં વીરિયુપત્થમ્ભેન ઉપત્થમ્ભેન્તો ઉપત્થમ્ભેતિ. ઉપત્થમ્ભિતમ્પિ થિરભાવત્થાય પુનપ્પુનં ઉપત્થમ્ભેન્તો પચ્ચુપત્થમ્ભેતિ નામ.
૪૦૬. ઠિતિયાતિપદસ્સ નિદ્દેસે સબ્બેસમ્પિ અસમ્મોસાદીનં ઠિતિવેવચનભાવં દસ્સેતું યા ઠિતિ સો અસમ્મોસોતિઆદિ વુત્તં. એત્થ હિ હેટ્ઠિમં હેટ્ઠિમં પદં ઉપરિમસ્સ ઉપરિમસ્સ પદસ્સ
અયં પનેત્થ વિનિચ્છયકથા. અયઞ્હિ સમ્મપ્પધાનકથા નામ દુવિધા – લોકિયા લોકુત્તરા ચ. તત્થ લોકિયા સબ્બપુબ્બભાગે હોતિ. સા
‘‘ચત્તારો મે, આવુસો, સમ્મપ્પધાના. કતમે ચત્તારો?
ઇધાવુસો, ભિક્ખુ ‘અનુપ્પન્ના મે પાપકા અકુસલા ધમ્મા ઉપ્પજ્જમાના અનત્થાય સંવત્તેય્યુ’ન્તિ આતપ્પં કરોતિ; ‘ઉપ્પન્ના મે પાપકા અકુસલા ધમ્મા અપ્પહીયમાના અનત્થાય સંવત્તેય્યુ’ન્તિ આતપ્પં કરોતિ; ‘અનુપ્પન્ના મે કુસલા ધમ્મા અનુપ્પજ્જમાના અનત્થાય સંવત્તેય્યુ’ન્તિ આતપ્પં કરોતિ. ‘ઉપ્પન્ના મે કુસલા ધમ્મા નિરુજ્ઝમાના અનત્થાય સંવત્તેય્યુ’ન્તિ આતપ્પં કરોતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૧૪૫).
એત્થ ચ ‘અનુપ્પન્ના મે કુસલા ધમ્મા’તિ સમથવિપસ્સના ચેવ મગ્ગો ચ. ઉપ્પન્ના કુસલા નામ સમથવિપસ્સનાવ. મગ્ગો પન સકિં ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝમાનો અનત્થાય સંવત્તનકો નામ નત્થિ. સો હિ ફલસ્સ પચ્ચયં દત્વાવ નિરુજ્ઝતિ. પુરિમસ્મિં વા સમથવિપસ્સનાવ ગહેતબ્બાતિ વુત્તં, તં પન ન યુત્તં.
તત્થ ‘‘ઉપ્પન્ના સમથવિપસ્સના નિરુજ્ઝમાના અનત્થાય સંવત્તન્તી’’તિ અત્થસ્સ આવિભાવત્થં ઇદં વત્થુ – એકો કિર ખીણાસવત્થેરો ‘મહાચેતિયઞ્ચ મહાબોધિઞ્ચ વન્દિસ્સામી’તિ સમાપત્તિલાભિના ભણ્ડગાહકસામણેરેન સદ્ધિં જનપદતો મહાવિહારં આગન્ત્વા વિહારપરિવેણં પાવિસિ; સાયન્હસમયે મહાભિક્ખુસઙ્ઘે ચેતિયં વન્દમાને ચેતિયં વન્દનત્થાય ન નિક્ખમિ. કસ્મા? ખીણાસવાનઞ્હિ તીસુ રતનેસુ મહન્તં ગારવં હોતિ. તસ્મા ભિક્ખુસઙ્ઘે વન્દિત્વા પટિક્કન્તે મનુસ્સાનં સાયમાસભુત્તવેલાય સામણેરમ્પિ અજાનાપેત્વા ‘ચેતિયં વન્દિસ્સામી’તિ એકકોવ નિક્ખમિ. સામણેરો ‘કિં નુ ખો થેરો અવેલાય એકકોવ ગચ્છતિ, જાનિસ્સામી’તિ ઉપજ્ઝાયસ્સ પદાનુપદિકોવ નિક્ખમિ. થેરો અનાવજ્જનેન તસ્સ આગમનં
મહાથેરો
થેરો પચ્છિમમુખનિસ્સિતેન સોપાનેન આરુય્હ કુચ્છિવેદિકાભૂમિયં પુપ્ફપૂજં કાતું આરદ્ધો. વેદિકાભૂમિ પરિપુણ્ણા; પુપ્ફાનિ પતિત્વા દુતિયભૂમિયં જણ્ણુપ્પમાણેન ઓધિના પૂરયિંસુ. તતો ઓતરિત્વા પાદપિટ્ઠિકપન્તિં પૂજેસિ; સાપિ પરિપૂરિ; પરિપુણ્ણભાવં ઞત્વા હેટ્ઠિમતલે વિકિરન્તો અગમાસિ; સબ્બં ચેતિયઙ્ગણં પરિપૂરિ; તસ્મિં પરિપુણ્ણે ‘‘સામણેર, પુપ્ફાનિ ન ખીયન્તી’’તિ આહ. ‘‘પરિસ્સાવનં, ભન્તે, અધોમુખં કરોથા’’તિ. અધોમુખં કત્વા ચાલેસિ. તદા પુપ્ફાનિ ખીણાનિ. થેરો પરિસ્સાવનં સામણેરસ્સ દત્વા સદ્ધિં હત્થિપાકારેન ચેતિયં તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા ચતૂસુ ઠાનેસુ વન્દિત્વા પરિવેણં ગચ્છન્તો ચિન્તેસિ – ‘યાવ મહિદ્ધિકો વતાયં સામણેરો; સક્ખિસ્સતિ નુ ખો ઇમં ઇદ્ધાનુભાવં રક્ખિતુન્તિ? તતો ‘ન સક્ખિસ્સતી’તિ દિસ્વા સામણેરં આહ – ‘‘સામણેર, ત્વં ઇદાનિ મહિદ્ધિકો; એવરૂપં પન ઇદ્ધિં નાસેત્વા પચ્છિમકાલે
થેરો મહાચેતિયઞ્ચ મહાબોધિઞ્ચ વન્દિત્વા સામણેરં પત્તચીવરં ગાહાપેત્વા અનુપુબ્બેન કુટેળિતિસ્સમહાવિહારં અગમાસિ. સામણેરો ઉપજ્ઝાયસ્સ પદાનુપદિકો હુત્વા ભિક્ખાચારં ન ગચ્છતિ. ‘‘કતરં ગામં પવિસથ, ભન્તે’’તિ પુચ્છિત્વા પન ‘ઇદાનિ મે ઉપજ્ઝાયો ગામદ્વારં સમ્પત્તો ભવિસ્સતી’તિ ઞત્વા અત્તનો ચ ઉપજ્ઝાયસ્સ ચ પત્તચીવરં ગહેત્વા આકાસેનાગન્ત્વા થેરસ્સ પત્તચીવરં દત્વા
અથેકદિવસં એકા પેસકારધીતા અભિરૂપા પઠમવયે ઠિતા કમ્મુપેન્દગામતો નિક્ખમિત્વા પદુમસ્સરં ઓરુય્હ ગાયમાના પુપ્ફાનિ ભઞ્જતિ. તસ્મિં સમયે સામણેરો પદુમસ્સરમત્થકેન ગચ્છતિ ગચ્છન્તો પન, સક્કરલસિકાય કાણમક્ખિકા વિય, તસ્સા ગીતસદ્દે બજ્ઝિ; તાવદેવ ઇદ્ધિ અન્તરહિતા, છિન્નપક્ખો કાકો વિય અહોસિ. સન્તસમાપત્તિબલેન પન તત્થેવ ઉદકપિટ્ઠે અપતિત્વા સિમ્બલિતૂલં વિય પતમાનં અનુપુબ્બેન પદુમસ્સરતીરે અટ્ઠાસિ. સો વેગેન ગન્ત્વા ઉપજ્ઝાયસ્સ પત્તચીવરં દત્વા નિવત્તિ. મહાથેરો ‘પગેવેતં મયા દિટ્ઠં, નિવારિયમાનોપિ ન નિવત્તિસ્સતી’તિ કિઞ્ચિ અવત્વા પિણ્ડાય પાવિસિ.
સામણેરો ગન્ત્વા પદુમસ્સરતીરે અટ્ઠાસિ તસ્સા પચ્ચુત્તરણં આગમયમાનો. સાપિ સામણેરં આકાસેન ગચ્છન્તઞ્ચ પુનાગન્ત્વા ઠિતઞ્ચ દિસ્વા ‘અદ્ધા
સો પેસકારકમ્મં ઉગ્ગણ્હિત્વા પેસકારેહિ સદ્ધિં સાલાય કમ્મં કરોતિ. અઞ્ઞેસં ઇત્થિયો પાતોવ ભત્તં સમ્પાદેત્વા આહરિંસુ. તસ્સ ભરિયા ન તાવ આગચ્છતિ. સો ઇતરેસુ કમ્મં વિસ્સજ્જેત્વા ભુઞ્જમાનેસુ તસરં વટ્ટેન્તો નિસીદિ. સા પચ્છા આગમાસિ. અથ નં સો ‘અતિચિરેન આગતાસી’તિ તજ્જેસિ. માતુગામો ચ નામ અપિ ચક્કવત્તિરાજાનં અત્તનિ પટિબદ્ધચિત્તં ઞત્વા દાસં વિય સલ્લક્ખેતિ. તસ્મા સા એવમાહ – ‘‘અઞ્ઞેસં ઘરે દારુપણ્ણલોણાદીનિ સન્નિહિતાનિ; બાહિરતો આહરિત્વા દાયકા પેસકારકાપિ અત્થિ. અહં પન એકિકા; ત્વમ્પિ ‘મય્હં ઘરે ઇદં અત્થિ, ઇદં નત્થી’તિ ન જાનાસિ. સચે ઇચ્છસિ ભુઞ્જ, નો ચે ઇચ્છસિ મા ભુઞ્જા’’તિ. સો ‘ન કેવલં ઉસ્સૂરે ભત્તં આહરસિ, વાચાયપિ મં ઘટ્ટેસી’તિ કુજ્ઝિત્વા અઞ્ઞં પહરણં અપસ્સન્તો તમેવ તસરદણ્ડકં તસરતો લુઞ્ચિત્વા ખિપિ. સા તં આગચ્છન્તં દિસ્વા ઈસકં પરિવત્તિ. તસરદણ્ડકસ્સ ચ કોટિ નામ તિખિણા હોતિ. સા તસ્સા પરિવત્તમાનાય અક્ખિકોટિયં પવિસિત્વા અટ્ઠાસિ. સા ઉભોહિ હત્થેહિ વેગેન અક્ખિં અગ્ગહેસિ. ભિન્નટ્ઠાનતો લોહિતં પગ્ઘરતિ.
સો
અપરમ્પિ
દહરસામણેરા આગન્ત્વા મહાથેરાનં સમ્મુખાપિ પરિહાસં કરોન્તિ. ઉપાસકો આહ – ‘‘ભન્તે, તુમ્હે મં પસ્સિત્વા પરિહસથ; એત્તકેનેવ મત્થકં પત્તમ્હાતિ સલ્લક્ખેથ. અહમ્પિ પુબ્બે તુમ્હાદિસોવ સમણો અહોસિં. તુમ્હાકં પન ચિત્તેકગ્ગતામત્તમ્પિ નત્થિ. અહં ઇમસ્મિં સાસને મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો અહોસિં; આકાસં ગહેત્વા પથવિં કરોમિ, પથવિં આકાસં; દૂરં ગણ્હિત્વા સન્તિકં કરોમિ, સન્તિકં દૂરં; ચક્કવાળસહસ્સં ખણેન વિનિવિજ્ઝામિ. હત્થે મે પસ્સથ; ઇદાનિ પન મક્કટહત્થસદિસા. અહં ઇમેહેવ હત્થેહિ ઇધ નિસિન્નોવ ચન્દિમસૂરિયે પરામસિં. ઇમેસંયેવ પાદાનં ચન્દિમસૂરિયે પાદકથલિકં કત્વા નિસીદિં. એવરૂપા મે ઇદ્ધિ પમાદેન અન્તરહિતા. તુમ્હે મા પમજ્જિત્થ. પમાદેન હિ એવરૂપં
લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે પનેતં એકમેવ વીરિયં ચતુકિચ્ચસાધનવસેન ચત્તારિ નામાનિ લભતિ. તત્થ અનુપ્પન્નાનન્તિ અસમુદાચારવસેન વા અનનુભૂતારમ્મણવસેન વા અનુપ્પન્નાનં; અઞ્ઞથા હિ અનમતગ્ગે સંસારે અનુપ્પન્ના પાપકા અકુસલા ધમ્મા નામ નત્થિ. અનુપ્પન્ના પન ઉપ્પજ્જમાનાપિ એતેયેવ ઉપ્પજ્જન્તિ
તત્થ
એકચ્ચો ગન્થયુત્તો હોતિ; એકમ્પિ નિકાયં ગણ્હાતિ, દ્વેપિ, તયોપિ, ચત્તારોપિ, પઞ્ચપિ. તસ્સેવ તેપિટકં બુદ્ધવચનં અત્થવસેન પાળિવસેન અનુસન્ધિવસેન પુબ્બાપરવસેન ગણ્હન્તસ્સ સજ્ઝાયન્તસ્સ ચિન્તેન્તસ્સ વાચેન્તસ્સ દેસેન્તસ્સ પકાસેન્તસ્સ કિલેસા ઓકાસં ન લભન્તિ; અપરભાગે પનસ્સ ગન્થકમ્મં પહાય કુસીતસ્સ વિચરતો અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ ઉપ્પજ્જન્તિ. એવમ્પિ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્ના ઉપ્પજ્જન્તિ નામ.
એકચ્ચો પન ધુતઙ્ગધરો હોતિ, તેરસ ધુતઙ્ગગુણે સમાદાય વત્તતિ. તસ્સ ધુતઙ્ગગુણે પરિહરન્તસ્સ કિલેસા ઓકાસં ન લભન્તિ; અપરભાગે
એકચ્ચો પન અટ્ઠસુ સમાપત્તીસુ ચિણ્ણવસી હોતિ. તસ્સ પઠમજ્ઝાનાદીસુ આવજ્જનવસીઆદીનં વસેન વિહરન્તસ્સ કિલેસા ઓકાસં ન લભન્તિ; અપરભાગે પનસ્સ પરિહીનજ્ઝાનસ્સ વા વિસ્સટ્ઠજ્ઝાનસ્સ વા ભસ્સાદીસુ અનુયુત્તસ્સ વિહરતો અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ ઉપ્પજ્જન્તિ. એવમ્પિ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્ના કિલેસા ઉપ્પજ્જન્તિ નામ.
એકચ્ચો પન વિપસ્સકો હોતિ; સત્તસુ વા વિપસ્સનાસુ અટ્ઠારસસુ
એકચ્ચો પન નવકમ્મિકો હોતિ, ઉપોસથાગારભોજનસાલાદીનિ કરોતિ. તસ્સ તેસં ઉપકરણાનિ ચિન્તેન્તસ્સ કિલેસા ઓકાસં ન લભન્તિ; અપરભાગે પનસ્સ નવકમ્મે નિટ્ઠિતે વા વિસ્સટ્ઠે વા અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ ઉપ્પજ્જન્તિ. એવમ્પિ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્ના કિલેસા ઉપ્પજ્જન્તિ નામ.
એકચ્ચો પન બ્રહ્મલોકા આગતો સુદ્ધસત્તો હોતિ. તસ્સ અનાસેવનાય કિલેસા ઓકાસં ન લભન્તિ; અપરભાગે પનસ્સ લદ્ધાસેવનસ્સ અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ ઉપ્પજ્જન્તિ. એવમ્પિ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્ના કિલેસા ઉપ્પજ્જન્તિ નામ. એવં તાવ અસમુચારવસેન અનુપ્પન્નતા વેદિતબ્બા.
કથં અનનુભૂતારમ્મણવસેન? ઇધેકચ્ચો અનનુભૂતપુબ્બં મનાપિયાદિભેદં આરમ્મણં લભતિ. તસ્સ તત્થ અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ રાગાદયો કિલેસા ઉપ્પજ્જન્તિ. એવં અનનુભૂતારમ્મણવસેન
યે ચ એવં અનુપ્પન્ના ઉપ્પજ્જેય્યું, તે યથા નેવ ઉપ્પજ્જન્તિ, એવં નેસં અનુપ્પાદકિચ્ચં ઉપ્પન્નાનઞ્ચ પહાનકિચ્ચં સાધેતિ. તસ્મા ઉપ્પન્નાનં પાપકાનન્તિ એત્થ પન ચતુબ્બિધં ઉપ્પન્નં – વત્તમાનુપ્પન્નં, ભુત્વા વિગતુપ્પન્નં, ઓકાસકતુપ્પન્નં, ભૂમિલદ્ધુપ્પન્નન્તિ. તત્થ યે કિલેસા વિજ્જમાના ઉપ્પાદાદિસમઙ્ગિનો – ઇદં વત્તમાનુપ્પન્નં નામ. કમ્મે પન જવિતે આરમ્મણરસં અનુભવિત્વા નિરુદ્ધવિપાકો ભુત્વા વિગતં નામ. કમ્મં ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધં ભુત્વા વિગતં નામ. તદુભયમ્પિ ભુત્વા વિગતુપ્પન્નન્તિ સઙ્ખં ગચ્છતિ. કુસલાકુસલકમ્મં અઞ્ઞસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકં પટિબાહિત્વા અત્તનો વિપાકસ્સ ઓકાસં કરોતિ. એવં ઓકાસકતુપ્પન્નં નામ.
પઞ્ચક્ખન્ધા ભૂમિલદ્ધુપ્પન્નં નામ. તેનાહુ પોરાણા – ‘‘તાસુ તાસુ ભૂમીસુ અસમુગ્ઘાતિતા કિલેસા ભૂમિલદ્ધુપ્પન્નાતિ સઙ્ખં ગચ્છન્તી’’તિ.
અપરમ્પિ ચતુબ્બિધં ઉપ્પન્નં – સમુદાચારુપ્પન્નં, આરમ્મણાધિગહિતુપ્પન્નં, અવિક્ખમ્ભિતુપ્પન્નં, અસમુગ્ધાતિતુપ્પન્નન્તિ. તત્થ સમ્પતિ વત્તમાનંયેવ ‘સમુદાચારુપ્પન્નં’ નામ. સકિં ચક્ખૂનિ ઉમ્મીલેત્વા આરમ્મણે નિમિત્તે ગહિતે અનુસ્સરિતાનુસ્સરિતક્ખણે કિલેસા નુપ્પજ્જિસ્સન્તીતિ ન વત્તબ્બા. કસ્મા? આરમ્મણસ્સ અધિગહિતત્તા. યથા કિં? યથા ખીરરુક્ખસ્સ કુઠારિયા આહતાહતટ્ઠાને ખીરં ન નિક્ખમિસ્સતીતિ ન વત્તબ્બં, એવં. ઇદં ‘આરમ્મણાધિગહિતુપ્પન્નં’ નામ. સમાપત્તિયા અવિક્ખમ્ભિતકિલેસા પન ઇમસ્મિં નામ ઠાને નુપ્પજ્જિસ્સન્તીતિ ન વત્તબ્બા. કસ્મા? અવિક્ખમ્ભિતત્તા. યથા કિં? યથા સચે ખીરરુક્ખં કુઠારિયા આહનેય્યું, ‘ઇમસ્મિં નામ ઠાને ખીરં ન નિક્ખમેય્યા’તિ ‘અવિક્ખમ્ભિતુપ્પન્નં’ નામ. મગ્ગેન અસમુગ્ઘાતિતકિલેસા પન ભવગ્ગે નિબ્બત્તસ્સાપિ નુપ્પજ્જિસ્સન્તીતિ પુરિમનયેનેવ વિત્થારેતબ્બં. ઇદં ‘અસમુગ્ઘાતિતુપ્પન્નં’ નામ.
ઇમેસુ ઉપ્પન્નેસુ વત્તમાનુપ્પન્નં, ભુત્વાવિગતુપ્પન્નં, ઓકાસકતુપ્પન્નં, સમુદાચારુપ્પન્નન્તિ ચતુબ્બિધં ઉપ્પન્નં ન મગ્ગવજ્ઝં; ભૂમિલદ્ધુપ્પન્નં, આરમ્મણાધિગ્ગહિતુપ્પન્નં, અવિક્ખમ્ભિતુપ્પન્નં, અસમુગ્ઘાતિતુપ્પન્નન્તિ ચતુબ્બિધં મગ્ગવજ્ઝં. મગ્ગો હિ ઉપ્પજ્જમાનો એતે કિલેસે પજહતિ. સો યે કિલેસે પજહતિ, તે અતીતા વા અનાગતા વા પચ્ચુપ્પન્ના વાતિ ન વત્તબ્બા. વુત્તમ્પિ ચેતં –
‘‘હઞ્ચિ અતીતે કિલેસે પજહતિ, તેન હિ ખીણં ખેપેતિ, નિરુદ્ધં
ઇતિ પાળિયં અજાતફલરુક્ખો આગતો; જાતફલરુક્ખેન પન દીપેતબ્બં. યથા હિ સફલો તરુણઅમ્બરુક્ખો. તસ્સ ફલાનિ મનુસ્સા પરિભુઞ્જેય્યું, સેસાનિ પાતેત્વા પચ્છિયો પૂરેય્યું. અથઞ્ઞો પુરિસો તં ફરસુના છિન્દેય્ય. તેનસ્સ નેવ અતીતાનિ ફલાનિ નાસિતાનિ હોન્તિ, ન અનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનિ ચ નાસિતાનિ; અતીતાનિ હિ મનુસ્સેહિ પરિભુત્તાનિ, અનાગતાનિ અનિબ્બત્તાનિ ન સક્કા નાસેતું
ન કેવલઞ્ચ મગ્ગો કિલેસેયેવ પજહતિ, કિલેસાનં પન અપ્પહીનત્તા યે ઉપ્પજ્જેય્યું ઉપાદિન્નક્ખન્ધા, તેપિ પજહતિયેવ. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘સોતાપત્તિમગ્ગઞાણેન અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણસ્સ નિરોધેન સત્ત ભવે ઠપેત્વા અનમતગ્ગે સંસારે યે ઉપ્પજ્જેય્યું નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ એત્થેતે નિરુજ્ઝન્તી’’તિ (ચૂળનિ॰ અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૬) વિત્થારો. ઇતિ મગ્ગો ઉપાદિન્નતો અનુપાદિન્નતો ચ વુટ્ઠાતિ. ભવવસેન પન સોતાપત્તિમગ્ગો અપાયભવતો વુટ્ઠાતિ
અથ મગ્ગક્ખણે કથં અનુપ્પન્નાનં ઉપ્પાદાય ભાવના હોતિ? કથં વા ઉપ્પન્નાનં ઠિતિયાતિ? મગ્ગપ્પવત્તિયા એવ. મગ્ગો હિ પવત્તમાનો પુબ્બે અનુપ્પન્નપુબ્બત્તા અનુપ્પન્નો નામ વુચ્ચતિ. અનાગતપુબ્બઞ્હિ ઠાનં ગન્ત્વા અનનુભૂતપુબ્બં વા આરમ્મણં અનુભવિત્વા વત્તારો ભવન્તિ – ‘અનાગતટ્ઠાનં આગતમ્હ, અનનુભૂતં આરમ્મણં અનુભવામા’તિ. યા ચસ્સ પવત્તિ, અયમેવ ઠિતિ નામાતિ ઠિતિયા ભાવેતીતિ વત્તું વટ્ટતિ. એવમેતસ્સ ભિક્ખુનો ઇદં લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે વીરિયં ‘‘અનુપ્પન્નાનં પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં અનુપ્પાદાયા’’તિઆદીનિ
સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના.
૨. અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના
૪૦૮. અભિધમ્મભાજનીયે સબ્બાનિપિ સમ્મપ્પધાનાનિ ધમ્મસઙ્ગણિયં વિભત્તસ્સ દેસનાનયસ્સ મુખમત્તમેવ દસ્સેન્તેન નિદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થ નયભેદો વેદિતબ્બો. કથં? પઠમસમ્મપ્પધાને
અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના.
૩. પઞ્હાપુચ્છકવણ્ણના
૪૨૭. પઞ્હાપુચ્છકે પાળિઅનુસારેનેવ સમ્મપ્પધાનાનં કુસલાદિભાવો વેદિતબ્બો. આરમ્મણત્તિકેસુ પન સબ્બાનિપિ એતાનિ અપ્પમાણં નિબ્બાનં આરબ્ભ પવત્તિતો અપ્પમાણારમ્મણાનેવ, ન મગ્ગારમ્મણાનિ; સહજાતહેતુવસેન પન મગ્ગહેતુકાનિ; વીમંસં જેટ્ઠકં કત્વા મગ્ગભાવનાકાલે
સમ્મોહવિનોદનિયા વિભઙ્ગટ્ઠકથાય
સમ્મપ્પધાનવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.