૯. ઇદ્ધિપાદવિભઙ્ગો
૧. સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના
૪૩૧. ઇદાનિ ચત્તારોતિ ગણનપરિચ્છેદો. ઇદ્ધિપાદાતિ એત્થ ઇજ્ઝતીતિ ઇદ્ધિ, સમિજ્ઝતિ નિપ્ફજ્જતીતિ અત્થો. ઇજ્ઝન્તિ વા એતાય સત્તા ઇદ્ધા વુદ્ધા ઉક્કંસગતા હોન્તીતિપિ ઇદ્ધિ. પઠમેનત્થેન ઇદ્ધિ એવ પાદો ઇદ્ધિપાદો, ઇદ્ધિકોટ્ઠાસોતિ અત્થો. દુતિયેનત્થેન ઇદ્ધિયા પાદોતિ ઇદ્ધિપાદો; પાદોતિ પતિટ્ઠા, અધિગમુપાયોતિ અત્થો. તેન હિ યસ્મા ઉપરૂપરિવિસેસસઙ્ખાતં ઇદ્ધિં પજ્જન્તિ પાપુણન્તિ, તસ્મા પાદોતિ વુચ્ચતિ. એવં તાવ ‘‘ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા’’તિ એત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.
ઇદાનિ તે ભાજેત્વા દસ્સેતું ઇધ ભિક્ખૂતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ ઇધ ભિક્ખૂતિ ઇમસ્મિં સાસને ભિક્ખુ. છન્દસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતન્તિ એત્થ છન્દહેતુકો છન્દાધિકો વા સમાધિ છન્દસમાધિ. કત્તુકમ્યતાછન્દં અધિપતિં કરિત્વા પટિલદ્ધસમાધિસ્સેતં અધિવચનં. પધાનભૂતા સઙ્ખારા પધાનસઙ્ખારા. ચતુકિચ્ચસાધકસ્સ સમ્મપ્પધાનવીરિયસ્સેતં અધિવચનં. સમન્નાગતન્તિ છન્દસમાધિના ચ પધાનસઙ્ખારેહિ ચ ઉપેતં. ઇદ્ધિપાદન્તિ નિપ્ફત્તિપરિયાયેન વા ઇજ્ઝનકટ્ઠેન ઇજ્ઝન્તિ એતાય સત્તા ઇદ્ધા વુદ્ધા ઉક્કંસગતા હોન્તીતિ ઇમિના વા પરિયાયેન ઇદ્ધીતિ સઙ્ખં ગતાનં ઉપચારજ્ઝાનાદિકુસલચિત્તસમ્પયુત્તાનં છન્દસમાધિપધાનસઙ્ખારાનં અધિટ્ઠાનટ્ઠેન પાદભૂતં સેસચિત્તચેતસિકરાસિન્તિ અત્થો. યઞ્હિ પરતો ‘‘ઇદ્ધિપાદોતિ તથાભૂતસ્સ વેદનાક્ખન્ધો…પે॰… વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો’’તિ વુત્તં, તં ઇમિના અત્થેન યુજ્જતિ. ઇમિના નયેન સેસેસુપિ અત્થો વેદિતબ્બો. યથેવ હિ છન્દં અધિપતિં કરિત્વા પટિલદ્ધસમાધિ
ઇદાનિ છન્દસમાધિઆદીનિ પદાનિ ભાજેત્વા દસ્સેતું કથઞ્ચ ભિક્ખૂતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ છન્દઞ્ચે ભિક્ખુ અધિપતિં કરિત્વાતિ યદિ ભિક્ખુ છન્દં અધિપતિં છન્દં જેટ્ઠકં છન્દં ધુરં છન્દં પુબ્બઙ્ગમં કત્વા સમાધિં પટિલભતિ નિબ્બત્તેતિ, એવં નિબ્બત્તિતો અયં સમાધિ છન્દસમાધિ નામ વુચ્ચતીતિ અત્થો. વીરિયઞ્ચેતિઆદીસુપિ ઇમે વુચ્ચન્તિ પધાનસઙ્ખારાતિ એત્તાવતા છન્દિદ્ધિપાદં ભાવયમાનસ્સ ભિક્ખુનો પધાનાભિસઙ્ખારસઙ્ખાતચતુકિચ્ચસાધકં વીરિયં કથિતં. તદેકજ્ઝં અભિસઞ્ઞૂહિત્વાતિ તં સબ્બં એકતો રાસિં કત્વાતિ અત્થો. સઙ્ખ્યં ગચ્છતીતિ એતં વોહારં ગચ્છતીતિ વેદિતબ્બન્તિ અત્થો.
૪૩૩. ઇદાનિ ‘‘છન્દસમાધિપધાનસઙ્ખારો’’તિ એતસ્મિં પદસમૂહે છન્દાદિધમ્મે ભાજેત્વા દસ્સેતું તત્થ કતમો છન્દોતિઆદિ આરદ્ધં. તં ઉત્તાનત્થમેવ.
ઉપેતો હોતીતિ ઇદ્ધિપાદસઙ્ખાતો ધમ્મરાસિ ઉપેતો હોતિ. તેસં ધમ્માનન્તિ તેસં સમ્પયુત્તાનં છન્દાદિધમ્માનં. ઇદ્ધિ સમિદ્ધીતિઆદીનિ સબ્બાનિ નિપ્ફત્તિવેવચનાનેવ. એવં સન્તેપિ ઇજ્ઝનકટ્ઠેન ઇદ્ધિ. સમ્પુણ્ણા ઇદ્ધિ સમિદ્ધિ; ઉપસગ્ગેન વા પદં વડ્ઢિતં. ઇજ્ઝનાકારો ઇજ્ઝના. સમિજ્ઝનાતિ ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢિતં. અત્તનો સન્તાને પાતુભાવવસેન લભનં લાભો. પરિહીનાનમ્પિ વીરિયારમ્ભવસેન પુન લાભો પટિલાભો; ઉપસગ્ગેન વા પદં વડ્ઢિતં. પત્તીતિ અધિગમો. અપરિહાનવસેન સમ્મા પત્તીતિ સમ્પત્તિ. ફુસનાતિ પટિલાભફુસના. સચ્છિકિરિયાતિ ઉપસમ્પદાતિ પટિલાભઉપસમ્પદા એવાતિ વેદિતબ્બા.
તયાભૂતસ્સાતિ તેન આકારેન ભૂતસ્સ; તે છન્દાદિધમ્મે પટિલભિત્વા ઠિતસ્સાતિ અત્થો. વેદનાક્ખન્ધોતિઆદીહિ છન્દાદયો અન્તો કત્વા ચત્તારોપિ ખન્ધા કથિતા. તે ધમ્મેતિ તે ચત્તારો અરૂપક્ખન્ધે; છન્દાદયો વા તયો ધમ્મેતિપિ વુત્તં. આસેવતીતિઆદીનિ વુત્તત્થાનેવ. સેસઇદ્ધિપાદનિદ્દેસેસુપિ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો.
એત્તાવતા
કથં? યથા હિ ચતૂસુ અમચ્ચપુત્તેસુ ઠાનન્તરં પત્થેત્વા વિચરન્તેસુ એકો ઉપટ્ઠાનં અવસ્સયિ, એકો સૂરભાવં, એકો જાતિં, એકો મન્તં. કથં? તેસુ હિ પઠમો ‘ઉપટ્ઠાને અપ્પમાદકારિતાય અત્થનિપ્ફત્તિયા સતિ લબ્ભમાનં લચ્છામેતં ઠાનન્તર’ન્તિ ઉપટ્ઠાનં અવસ્સયિ. દુતિયો ‘ઉપટ્ઠાને અપ્પમત્તોપિ એકચ્ચો સઙ્ગામે પચ્ચુપટ્ઠિતે સણ્ઠાતું ન સક્કોતિ; અવસ્સં ખો પન રઞ્ઞો પચ્ચન્તો કુપ્પિસ્સતિ; તસ્મિં કુપ્પિતે રથધુરે કમ્મં કત્વા રાજાનં આરાધેત્વા આહરાપેસ્સામેતં ઠાનન્તર’ન્તિ સૂરભાવં અવસ્સયિ. તતિયો ‘સૂરભાવેપિ સતિ એકચ્ચો હીનજાતિકો હોતિ; જાતિં સોધેત્વા ઠાનન્તરં દદન્તા મય્હં દસ્સન્તી’તિ જાતિં અવસ્સયિ. ચતુત્થો ‘જાતિમાપિ એકો અમન્તનીયો હોતિ; મન્તેન કત્તબ્બકિચ્ચે ઉપ્પન્ને આહરાપેસ્સામેતં ઠાનન્તર’ન્તિ મન્તં
તત્થ ઉપટ્ઠાને અપ્પમત્તો હુત્વા ઠાનન્તરં પત્તો વિય છન્દં અવસ્સાય કત્તુકમ્યતાકુસલધમ્મચ્છન્દેન અત્થનિબ્બત્તિયં સતિ ‘અહં લોકુત્તરધમ્મં નિબ્બત્તેસ્સામિ, નત્થિ મય્હં એતસ્સ નિબ્બત્તને ભારો’તિ છન્દં જેટ્ઠકં છન્દં ધુરં છન્દં પુબ્બઙ્ગમં કત્વા લોકુત્તરધમ્મનિબ્બત્તકો દટ્ઠબ્બો, રટ્ઠપાલત્થેરો (મ॰ નિ॰ ૨.૨૯૩ આદયો) વિય. સો હિ આયસ્મા છન્દં ધુરં કત્વા લોકુત્તરધમ્મં નિબ્બત્તેસિ. સૂરભાવેન રાજાનં આરાધેત્વા ઠાનન્તરં પત્તો વિય વીરિયં જેટ્ઠકં વીરિયં ધુરં વીરિયં પુબ્બઙ્ગમં કત્વા લોકુત્તરધમ્મનિબ્બત્તકો દટ્ઠબ્બો, સોણત્થેરો (મહાવ॰ ૨૪૩) વિય. સો હિ આયસ્મા વીરિયં ધુરં કત્વા લોકુત્તરધમ્મં નિબ્બત્તેસિ.
જાતિસમ્પત્તિયા
એત્થ ચ તયો છન્દસમાધિપધાનસઙ્ખારસઙ્ખાતા ધમ્મા ઇદ્ધીપિ હોન્તિ ઇદ્ધિપાદાપિ. સેસા પન સમ્પયુત્તકા ચત્તારો ખન્ધા ઇદ્ધિપાદાયેવ. વીરિયચિત્તવીમંસસમાધિપધાનસઙ્ખારસઙ્ખાતાપિ તયો ધમ્મા ઇદ્ધીપિ હોન્તિ ઇદ્ધિપાદાપિ. સેસા પન સમ્પયુત્તકા ચત્તારો ખન્ધા ઇદ્ધિપાદાયેવ. અયં તાવ અભેદતો કથા.
ભેદતો પન ‘છન્દો’ ઇદ્ધિ નામ. છન્દધુરેન ભાવિતા ચત્તારો ખન્ધા છન્દિદ્ધિપાદો નામ. સમાધિ પધાનસઙ્ખારોતિ દ્વે ધમ્મા સઙ્ખારક્ખન્ધવસેન છન્દિદ્ધિપાદે પવિસન્તિ; પાદે પવિટ્ઠાતિપિ વત્તું વટ્ટતિયેવ. તત્થેવ ‘સમાધિ’ ઇદ્ધિ નામ. સમાધિધુરેન ભાવિતા ચત્તારો ખન્ધા સમાધિદ્ધિપાદો નામ. છન્દો
એત્થ પન અભિનવં નત્થિ; ગહિતમેવ વિભૂતધાતુકં કતં. કથં? છન્દો, સમાધિ, પધાનસઙ્ખારોતિ ઇમે તયો ધમ્મા ઇદ્ધીપિ હોન્તિ ઇદ્ધિપાદાપિ. સેસા સમ્પયુત્તકા ચત્તારો ખન્ધા ઇદ્ધિપાદાયેવ. ઇમે હિ તયો ધમ્મા ઇજ્ઝમાના સમ્પયુત્તકેહિ ચતૂહિ ખન્ધેહિ સદ્ધિંયેવ ઇજ્ઝન્તિ, ન વિના. સમ્પયુત્તકા પન ચત્તારો ખન્ધા ઇજ્ઝનકટ્ઠેન ઇદ્ધિ નામ હોન્તિ, પતિટ્ઠાનટ્ઠેન પાદો નામ. ‘ઇદ્ધી’તિ વા ‘ઇદ્ધિપાદો’તિ વા ન અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિ અધિવચનં, સમ્પયુત્તકાનં ચતુન્નં ખન્ધાનંયેવ અધિવચનં. વીરિયં, ચિત્તં, વીમંસાસમાધિપધાનસઙ્ખારોતિ તયો ધમ્મા…પે॰… ચતુન્નં ખન્ધાનંયેવ અધિવચનં.
અપિચ
કેનટ્ઠેન
સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના.
૨. અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના
૪૪૪. અભિધમ્મભાજનીયં ઉત્તાનત્થમેવ. નયા પનેત્થ ગણેતબ્બા. ‘‘છન્દસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતી’’તિ વુત્તટ્ઠાનસ્મિઞ્હિ લોકુત્તરાનિ ચત્તારિ નયસહસ્સાનિ વિભત્તાનિ. વીરિયસમાધિઆદીસુપિ એસેવ નયો. તથા ઉત્તરચૂળભાજનીયે છન્દિદ્ધિપાદે
૩. પઞ્હાપુચ્છકવણ્ણના
૪૬૨. પઞ્હાપુચ્છકે
સમ્મોહવિનોદનિયા વિભઙ્ગટ્ઠકથાય
ઇદ્ધિપાદવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.