૫. સબ્બમત્થીતિકથા
૧. વાદયુત્તિવણ્ણના
૨૮૨. ઇદાનિ સબ્બમત્થીતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, વુત્તપ્પકારાય લદ્ધિયા ઠત્વા પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સબ્બથાતિ સબ્બસ્મિં સરીરે સબ્બમત્થીતિ પુચ્છતિ. સબ્બદાતિ સબ્બસ્મિં કાલે સબ્બમત્થીતિ પુચ્છતિ. સબ્બેન સબ્બન્તિ સબ્બેનાકારેન સબ્બમત્થીતિ પુચ્છતિ. સબ્બેસૂતિ સબ્બેસુ ધમ્મેસુ સબ્બમત્થીતિ પુચ્છતિ. અયોગન્તિ યમ્પિ નત્થિ તમ્પત્થીતિ યમ્પિ છટ્ઠખન્ધાદિકં સસવિસાણાદિકં વા કિઞ્ચિ નત્થીતિ સિદ્ધં, તમ્પિ તે અત્થીતિ પુચ્છતિ. સબ્બમત્થીતિ યા દિટ્ઠિ સા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠીતિ, યા દિટ્ઠિ સા દિટ્ઠિ સમ્માદિટ્ઠીતિ હેવમત્થીતિ ઇમિના ઇદં પુચ્છતિ – યા તે એસા સબ્બમત્થીતિ દિટ્ઠિ, સા દિટ્ઠિ અયાથાવકત્તા મિચ્છાદિટ્ઠીતિ એવં યા અમ્હાકં દિટ્ઠિ, સા દિટ્ઠિ યાથાવકત્તા સમ્માદિટ્ઠીતિ એવં તવ સમયે અત્થીતિ પુચ્છતિ. ઇતરો સબ્બેસુપિ એતેસુ નયેસુ વુત્તપ્પકારાય અત્થિતાય અભાવતો પટિક્ખિપતિ. ઇમેસુ પન સબ્બેસુપિ નયેસુ ‘‘આજાનાહિ નિગ્ગહ’’ન્તિ આદિં કત્વા સબ્બો કથામગ્ગભેદો વિત્થારતો વેદિતબ્બોતિ અયં તાવેત્થ વાદયુત્તિ.
૨. કાલસંસન્દનવણ્ણના
૨૮૩-૨૮૪. ઇદાનિ અતીતં અત્થીતિઆદિકં સુદ્ધિકસંસન્દનં. અતીતં રૂપં અત્થીતિઆદિકં ખન્ધવસેન કાલસંસન્દનં.
૨૮૫. પચ્ચુપ્પન્નં રૂપં અપ્પિયં કરિત્વાતિ અતીતાનાગતં પહાય પચ્ચુપ્પન્નરૂપમેવ અપ્પિયં રૂપભાવં જહતીતિપઞ્હે નિરુદ્ધસ્સાપિ રૂપસ્સ રૂપક્ખન્ધસઙ્ગહિતત્તા પટિક્ખિપતિ. રૂપભાવં ન જહતીતિ પટિલોમપઞ્હેપિ રૂપક્ખન્ધેન સઙ્ગહિતત્તાવ પટિજાનાતિ. ઓદાતં વત્થં અપ્પિયં કરિત્વાતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ ન સબ્બં વત્થં ઓદાતં, ઇમિના પન વત્થન્તિ અવત્વા ‘‘ઓદાતં વત્થં અપ્પિયં કરિત્વા’’તિ વુત્તે સકવાદિના એકત્થતા અનુઞ્ઞાતા. ઓદાતભાવં જહતીતિ પઞ્હે વણ્ણવિગમં સન્ધાય પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. વત્થભાવં જહતીતિ એત્થ પન પઞ્ઞત્તિયા અવિગતત્તા પટિક્ખેપો તસ્સેવ. પટિલોમેપિ એસેવ નયો.
૨૮૬. અતીતં અતીતભાવં ન જહતીતિ પુટ્ઠો ‘‘યદિ જહેય્ય, અનાગતં વા પચ્ચુપ્પન્નં વા સિયા’’તિ મઞ્ઞમાનો પટિજાનાતિ. અનાગતં અનાગતભાવં ન જહતીતિ પુટ્ઠો પન ‘‘યદિ ન જહેય્ય, અનાગતમેવસ્સ
૨૮૭. એવં સુદ્ધિકનયં વત્વા પુન ખન્ધવસેન દસ્સેતું અતીતં રૂપન્તિઆદિ વુત્તં. તં સબ્બં પાળિઅનુસારેનેવ સક્કા જાનિતું.
વચનસોધનવણ્ણના
૨૮૮. ઇદાનિ ‘‘અતીતં ન્વત્થી’’તિઆદિ વચનસોધના હોતિ. તત્થ હઞ્ચિ અતીતં ન્વત્થીતિ યદિ અતીતં નો અત્થીતિ અત્થો. અતીતં અત્થીતિ મિચ્છાતિ અતીતઞ્ચ તં અત્થિ ચાતિ મિચ્છા એવ. તઞ્ઞેવ અનાગતં તં પચ્ચુપ્પન્નન્તિ પુટ્ઠો અનાગતક્ખણેયેવસ્સ પચ્ચુપ્પન્નતાય અભાવં સન્ધાય કાલનાનત્તેન પટિક્ખિપતિ.
દુતિયં પુટ્ઠો યં ઉપ્પાદતો પુબ્બે અનાગતં અહોસિ, તસ્સ ઉપ્પન્નકાલે પચ્ચુપ્પન્નત્તા પટિજાનાતિ. હુત્વા હોતિ હુત્વા હોતીતિ યદેતં તયા ‘‘અનાગતં હુત્વા પચ્ચુપ્પન્નં હોતી’’તિ વદતા તઞ્ઞેવ અનાગતં તં પચ્ચુપ્પન્નન્તિ લદ્ધિવસેન ‘‘અનાગતં વા પચ્ચુપ્પન્નં વા હુત્વા હોતી’’તિ ન હેવન્તિ પટિક્ખિપતિ.
દુતિયં પુટ્ઠો યસ્મા તં અનાગતં હુત્વા પચ્ચુપ્પન્નં હોન્તં ‘‘હુત્વા હોતી’’તિ સઙ્ખં ગતં, તસ્મા પટિજાનાતિ. અથ નં સકવાદી ‘‘યદિ તે તં અનાગતં હુત્વા પચ્ચુપ્પન્નં હોન્તં ‘હુત્વા હોતી’તિ સઙ્ખં ગતં, પુન હુત્વા હોતિ, યં અનાગતં ન હુત્વા પચ્ચુપ્પન્નં ન હોન્તં ‘ન હુત્વા ન હોતી’તિ સઙ્ખં ગતં સસવિસાણં, કિં તે તમ્પિ પુન ન હુત્વા ન હોતી’’તિઅધિપ્પાયેન ન હુત્વા ન હોતિ ન હુત્વા ન હોતીતિ પઞ્હં પુચ્છતિ. ઇતરો ‘‘યં નત્થિ, તં નત્થિતાય, એવ અનાગતં ન હુત્વા પચ્ચુપ્પન્નં ન હોતીતિ નહુત્વાનહોતિ નામ તાવ હોતુ, પુન નહુત્વાનહોતિભાવો પનસ્સ કુતો’’તિ મઞ્ઞમાનો પટિક્ખિપતિ. તઞ્ઞેવ પચ્ચુપ્પન્નં તં અતીતન્તિ પઞ્હેપિ પચ્ચુપ્પન્નક્ખણેયેવસ્સ અતીતતાય અભાવં સન્ધાય કાલનાનત્તા પટિક્ખિપતિ.
દુતિયપઞ્હે હુત્વા હોતિ હુત્વા હોતીતિ યદેતં તયા ‘‘પચ્ચુપ્પન્નં હુત્વા અતીતં હોતી’’તિ વદતા ‘‘તઞ્ઞેવ પચ્ચુપ્પન્નં તં અતીત’’ન્તિ લદ્ધિવસેન ‘‘પચ્ચુપ્પન્નં વા અતીતં વા હુત્વા હોતી’’તિ વુત્તં, કિં તે તમ્પિ હુત્વા હોતીતિ? ઇતરો હુત્વા ભૂતસ્સ પુન હુત્વા અભાવતો ન હેવન્તિ પટિક્ખિપતિ.
દુતિયપઞ્હે યસ્મા તં પચ્ચુપ્પન્નં હુત્વા અતીતં હોન્તં ‘‘હુત્વા હોતી’’તિ સઙ્ખં ગતં, તસ્મા પટિજાનાતિ ન હુત્વા ન હોતિ ન હુત્વા ન હોતીતિ પઞ્હં પુચ્છતિ. ઇતરો ‘‘યં નત્થિ, તં નત્થિતાય એવ પચ્ચુપ્પન્નં ન હુત્વા અતીતં ન હોતીતિ નહુત્વાનહોતિ નામ તાવ હોતુ. પુન નહુત્વાનહોતિભાવો પનસ્સ કુતો’’તિ મઞ્ઞમાનો પટિક્ખિપતિ. ઉભયં એકતો કત્વા આગતે તતિયપઞ્હેપિ ઇમિનાવુપાયેન યોજના કાતબ્બા.
અપરો ન હુત્વા ન હોતિ ન હુત્વા ન હોતીતિ પુચ્છતિ. તસ્સત્થો – નનુ ‘‘તયા તઞ્ઞેવ અનાગતં તં પચ્ચુપ્પન્ન’’ન્તિ વુત્તે પઠમપઞ્હં પટિક્ખિપન્તેન અનાગતસ્સ હોતિભાવો પચ્ચુપ્પન્નસ્સ ચ હુત્વાભાવો પટિક્ખિત્તોતિ. તેન અનાગતં ન હોતિ નામ, પચ્ચુપ્પન્નં ન હુત્વા નામ.
દુતિયપઞ્હે ન હેવન્તિ પટિક્ખિપતિ.
દુતિયવારેપિ યદિ તઞ્ઞેવ ન હુત્વા ન હોતિ ન હુત્વા ન હોતીતિ પુચ્છતિ. તસ્સત્થો – નનુ તયા તઞ્ઞેવ પચ્ચુપ્પન્નં તં અતીતન્તિ વુત્તે પઠમપઞ્હં પટિક્ખિપન્તેન પચ્ચુપ્પન્નસ્સ હોતિભાવો, અતીતસ્સ ચ હુત્વાભાવો પટિક્ખિત્તોતિ. તેન પચ્ચુપ્પન્નં નહોતિ નામ. અતીતં નહુત્વા નામ.
દુતિયપઞ્હે ચ તે ‘‘તઞ્ઞેવ પચ્ચુપ્પન્નં તં અતીત’’ન્તિ પટિઞ્ઞાતં. એવં સન્તે પચ્ચુપ્પન્નમ્પિ ન હેવન્તિ પટિક્ખિપતિ.
તતિયવારેપિ યદિ તઞ્ઞેવ અનાગતં તં પચ્ચુપ્પન્નં તં અતીતં; અનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનં પચ્ચુપ્પન્નાતીતેસુ વુત્તો હોતિભાવો, પચ્ચુપ્પન્નાતીતાનઞ્ચ અનાગતપચ્ચુપ્પન્નેસુ વુત્તો હુત્વાભાવો આપજ્જતિ. એવં સન્તે અનાગતમ્પિ હુત્વાહોતિ નામ. પચ્ચુપ્પન્નમ્પિ અતીતમ્પિ હુત્વા હોતિયેવ નામ. તેન તં પુચ્છામ – ‘‘કિં તે તીસુપિ એતેસુ એકેકં હુત્વા હોતિ ન હુત્વા ન હોતિ ન હુત્વા ન હોતીતિ પુચ્છતિ. તસ્સત્થો
દુતિયપઞ્હે ચ તે ‘‘તઞ્ઞેવ અનાગતં, તં પચ્ચુપ્પન્નં, તં અતીત’’ન્તિ પટિઞ્ઞાતં. એવં સન્તે અનાગતમ્પિ ન હુત્વા ન હોતિ નામ, પચ્ચુપ્પન્નમ્પિ અતીતમ્પિ ન હુત્વા ન હોતિયેવ નામ. તેન તં પુચ્છામ – ‘‘કિં તે એતેસુ એકેકં ન હુત્વા ન હોતિ ન હુત્વા ન હોતી’’તિ? પરવાદી સબ્બતો અન્ધકારેન પરિયોનદ્ધો વિય તેસં ન હુત્વા ન હોતિભાવં અપસ્સન્તો ન હેવન્તિ પટિક્ખિપતીતિ. નિગ્ગહાદીનિ પનેત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ યોજેતબ્બાનિ.
વચનસોધનવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
અતીતચક્ખુરૂપાદિકથાવણ્ણના
૨૮૯. અતીતં ચક્ખુ અત્થીતિઆદીસુપિ ચક્ખાદિભાવાવિજહનેનેવ અત્થિતં પટિજાનાતિ. પસ્સતીતિઆદીનિ પુટ્ઠો પન તેસં વિઞ્ઞાણાનં કિચ્ચાભાવવસેન પટિક્ખિપતિ.
અતીતઞાણાદિકથાવણ્ણના
૨૯૦. તેન ઞાણેન ઞાણકરણીયં કરોતીતિ પઞ્હે તસ્સ ઞાણસ્સ નિરુદ્ધત્તા કિચ્ચભાવમસ્સ અપસ્સન્તો પટિક્ખિપતિ. પુન પુટ્ઠો અતીતારમ્મણં પચ્ચુપ્પન્નં ઞાણં અતીતાનં ધમ્માનં જાનનતો અતીતં ઞાણન્તિ તેન ઞાણેન દુક્ખં પરિજાનાતીતિઆદિમાહ. ઇતરો અતીતારમ્મણેનેવ ઞાણેન ઇમેસં ચતુન્નં કિચ્ચાનં અભાવા
અરહન્તાદિકથાવણ્ણના
૨૯૧. અરહતો અતીતો રાગો અત્થીતિઆદીસુપિ રાગાદિભાવાવિજહન્તો એવં પટિજાનાતિ. સરાગોતિઆદીસુ સુત્તવિરોધભયેન ચેવ યુત્તિવિરોધભયેન ચ પટિક્ખિપતિ.
પદસોધનકથાવણ્ણના
૨૯૫. એવં સબ્બમ્પિ પાળિઅનુસારેનેવ વિદિત્વા પરતો અત્થિ સિયા અતીતં, સિયા ન્વાતીતન્તિ એત્થ એવમત્થો વેદિતબ્બો. યં અતીતમેવ અત્થિ, તં અતીતં. યં પચ્ચુપ્પન્નાનાગતં અત્થિ, તં નો અત્થિ, તં નો અતીતં. તેનાતીતં ન્વાતીતં, ન્વાતીતં અતીતન્તિ તેન કારણેન અતીતં નો અતીતં, નો અતીતં અતીતન્તિ. અનાગતપચ્ચુપ્પન્નપુચ્છાસુપિ એસેવ નયો.
સુત્તસાધનવણ્ણના
૨૯૬. ન વત્તબ્બં ‘‘અતીતં અત્થિ અનાગતં અત્થી’’તિ સુત્તસાધનાય પુચ્છા પરવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. પુન અત્તનો લદ્ધિં નિસ્સાય યંકિઞ્ચિ, ભિક્ખવે, રૂપન્તિ અનુયોગો પરવાદિસ્સેવ. દુતિયનયે પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. એવં સબ્બત્થ પુચ્છા ચ પટિઞ્ઞા ચ વેદિતબ્બા. યં પનેતં પરવાદિના અનાગતસ્સ અત્થિભાવસાધનત્થં ‘‘નનુ વુત્તં ભગવતા કબળીકારે, ચે, ભિક્ખવે’’તિ સુત્તસ્સ પરિયોસાને અત્થિ તત્થ આયતિં પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તીતિઆદિ દસ્સિતં ન તં અનાગતસ્સ અત્થિભાવસાધકં
સબ્બમત્થીતિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.