૨. ખન્ધયમકં
૧. પણ્ણત્તિઉદ્દેસવારવણ્ણના
૧. ઇદાનિ મૂલયમકે દેસિતેયેવ કુસલાદિધમ્મે ખન્ધવસેન સઙ્ગણ્હિત્વા મૂલયમકાનન્તરં દેસિતસ્સ ખન્ધયમકસ્સ વણ્ણના હોતિ. તત્થ પાળિવવત્થાનં તાવ એવં વેદિતબ્બં – ઇમસ્મિઞ્હિ ખન્ધયમકે તયો મહાવારા હોન્તિ – પણ્ણત્તિવારો, પવત્તિવારો, પરિઞ્ઞાવારોતિ. તેસુ પઞ્ચક્ખન્ધાતિપદં આદિં કત્વા યાવ ન ખન્ધા, ન સઙ્ખારાતિ પદં તાવ પણ્ણત્તિવારસ્સ ઉદ્દેસવારો વેદિતબ્બો. પુચ્છાવારોતિપિ તસ્સેવ નામં. તત્થ પઞ્ચક્ખન્ધાતિ અયં યમકવસેન પુચ્છિતબ્બાનં ખન્ધાનં ઉદ્દેસો. રૂપક્ખન્ધો…પે॰… વિઞ્ઞાણક્ખન્ધોતિ તેસઞ્ઞેવ પભેદતો નામવવત્થાનં.
૨-૩. ઇદાનિ રૂપં રૂપક્ખન્ધો, રૂપક્ખન્ધો રૂપન્તિઆદિના નયેન પદમેવ સોધેત્વા ગતો પદસોધનવારો નામ. સો અનુલોમપટિલોમવસેન દુવિધો હોતિ. તત્થ અનુલોમવારે ‘રૂપં રૂપક્ખન્ધો, રૂપક્ખન્ધો રૂપ’ન્તિઆદીનિ પઞ્ચ યમકાનિ. પટિલોમવારેપિ ‘ન રૂપં, ન રૂપક્ખન્ધો; ન રૂપક્ખન્ધો ન રૂપ’ન્તિઆદીનિ પઞ્ચેવ. તતો પરં તેસઞ્ઞેવ પદસોધનવારે સોધિતાનં ખન્ધાનં ‘રૂપં રૂપક્ખન્ધો, ખન્ધા વેદનાક્ખન્ધો’તિઆદિના નયેન એકેકખન્ધમૂલકાનિ ચત્તારિ ચત્તારિ ચક્કાનિ બન્ધિત્વા ગતો પદસોધનમૂલકાનં ચક્કાનં અત્થિતાય પદસોધનમૂલચક્કવારો નામ. સોપિ અનુલોમપટિલોમવસેન દુવિધો હોતિ. તત્થ અનુલોમવારે ‘રૂપં રૂપક્ખન્ધો, ખન્ધા વેદનાક્ખન્ધો’તિઆદીનિ એકેકખન્ધમૂલકાનિ ચત્તારિ ચત્તારિ કત્વા વીસતિ યમકાનિ. પટિલોમવારેપિ ‘ન રૂપં, ન રૂપક્ખન્ધો; ન ખન્ધા ન વેદનાક્ખન્ધો’તિઆદીનિ વીસતિમેવ.
તતો પરં રૂપં ખન્ધો ખન્ધા રૂપન્તિઆદિના નયેન સુદ્ધખન્ધવસેનેવ ગતો સુદ્ધખન્ધવારો નામ. તત્થ ખન્ધા રૂપન્તિઆદીસુ ખન્ધા રૂપક્ખન્ધો, ખન્ધા વેદનાક્ખન્ધોતિ અત્થો ગહેતબ્બો. કસ્મા? નિદ્દેસવારે એવં ભાજિતત્તા. તત્થ હિ ‘રૂપં ખન્ધોતિ આમન્તા. ખન્ધા રૂપક્ખન્ધોતિ રૂપક્ખન્ધો ખન્ધો ચેવ રૂપક્ખન્ધો ચ, અવસેસા ખન્ધા ન રૂપક્ખન્ધો’તિ એવં ‘ખન્ધા રૂપ’ન્તિઆદીનં ખન્ધા રૂપક્ખન્ધોતિઆદિના નયેન પદં ઉદ્ધરિત્વા અત્થો વિભત્તો. તેનેવ ચ કારણેનેસે સુદ્ધખન્ધવારોતિ વુત્તો. વચનસોધને વિય હિ એત્થ
તતો પરં તેસઞ્ઞેવ સુદ્ધખન્ધાનં રૂપં ખન્ધો, ખન્ધા વેદનાતિઆદિના નયેન એકેકખન્ધમૂલકાનિ ચત્તારિ ચત્તારિ ચક્કાનિ બન્ધિત્વા ગતો સુદ્ધખન્ધમૂલકાનં ચક્કાનં અત્થિતાય સુદ્ધખન્ધમૂલચક્કવારો નામ. તત્થ ખન્ધા વેદનાતિઆદીસુ ખન્ધા વેદનાક્ખન્ધોતિઆદિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. ઇતરથા નિદ્દેસવારેન સદ્ધિં વિરોધો હોતિ. સોપિ અનુલોમપટિલોમવસેન દુવિધો હોતિ. તત્થ અનુલોમવારે ‘રૂપં ખન્ધો, ખન્ધા વેદના’તિઆદીનિ એકેકખન્ધમૂલકાનિ ચત્તારિ ચત્તારિ કત્વા વીસતિ યમકાનિ. પટિલોમવારેપિ ‘ન રૂપં, ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વેદના’તિઆદીનિ વીસતિમેવ. એવં તાવ એકેન યમકસતેન દ્વીહિ પુચ્છાસતેહિ એકેકપુચ્છાય સન્નિટ્ઠાનસંસયવસેન દ્વે દ્વે અત્થે કત્વા ચતૂહિ ચ અત્થસતેહિ પટિમણ્ડિતો પણ્ણત્તિવારસ્સ ઉદ્દેસવારો વેદિતબ્બોતિ.
પણ્ણત્તિઉદ્દેસવારવણ્ણના.
૧. પણ્ણત્તિનિદ્દેસવારવણ્ણના
૨૬. ઇદાનિ રૂપં રૂપક્ખન્ધોતિઆદિના નયેન નિદ્દેસવારો આરદ્ધો. તત્થ રૂપં રૂપક્ખન્ધોતિ યંકિઞ્ચિ રૂપન્તિ વુચ્ચતિ. સબ્બં તં રૂપં રૂપક્ખન્ધોતિ વચનસોધનત્થં પુચ્છતિ. પિયરૂપં સાતરૂપં, રૂપં, ન રૂપક્ખન્ધોતિ યં ‘પિયરૂપં સાતરૂપ’ન્તિ એત્થ રૂપન્તિ વુત્તં, તં રૂપમેવ, ન રૂપક્ખન્ધોતિ અત્થો. રૂપક્ખન્ધો રૂપઞ્ચેવ રૂપક્ખન્ધો ચાતિ યો પન રૂપક્ખન્ધો, સો રૂપન્તિપિ રૂપક્ખન્ધોતિપિ વત્તું વટ્ટતીતિ અત્થો. રૂપક્ખન્ધો રૂપન્તિ એત્થ પન યસ્મા રૂપક્ખન્ધો નિયમેનેવ રૂપન્તિ વત્તબ્બો. તસ્મા આમન્તાતિ આહ. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બવિસ્સજ્જનેસુ અત્થો વેદિતબ્બો. યો પન યત્થ વિસેસો ભવિસ્સતિ, તથેવ તં વણ્ણયિસ્સામ દિટ્ઠિસઞ્ઞાતિ ‘પપઞ્ચસઞ્ઞા’તિઆદીસુ આગતા દિટ્ઠિસઞ્ઞા. સઙ્ખારયમકે અવસેસા સઙ્ખારાતિ ‘અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા’તિઆદીસુ આગતા સઙ્ખારક્ખન્ધતો અવસેસા
પદસોધનવારો નિટ્ઠિતો.
૨૮. પદસોધનમૂલચક્કવારે ખન્ધા વેદનાક્ખન્ધોતિ યેકેચિ ખન્ધા, સબ્બે તે વેદનાક્ખન્ધોતિ પુચ્છતિ. સેસપુચ્છાસુપિ એસેવ નયો. પટિલોમે ન ખન્ધા ન વેદનાક્ખન્ધોતિ એત્થ યે પઞ્ઞત્તિનિબ્બાનસઙ્ખાતા ધમ્મા આમન્તાતિ આહ. સેસવિસ્સજ્જનેસુપિ એસેવ નયોતિ.
પદસોધનમૂલચક્કવારો નિટ્ઠિતો.
૩૮. સુદ્ધખન્ધવારે રૂપં ખન્ધોતિ યંકિઞ્ચિ રૂપન્તિ વુત્તં, સબ્બં તં ખન્ધોતિ પુચ્છતિ. તત્થ યસ્મા પિયરૂપસાતરૂપસઙ્ખાતં વા રૂપં હોતુ, ભૂતુપાદારૂપં વા, સબ્બં પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ સઙ્ગહં ગચ્છતેવ. તસ્મા આમન્તાતિ પટિજાનાતિ. દુતિયપદે ‘ખન્ધા રૂપ’ન્તિ પુચ્છિતબ્બે યસ્મા રૂપન્તિવચનેન રૂપક્ખન્ધોવ અધિપ્પેતો, તસ્મા વચનં અનાદિયિત્વા અત્થવસેન પુચ્છન્તો ખન્ધા રૂપક્ખન્ધોતિ આહ. ઇમિના નયેન સબ્બપદેસુ અત્થો વેદિતબ્બો. પરતો આયતનયમકાદીનં નિદ્દેસવારેપિ એસેવ નયો. સઞ્ઞા ખન્ધોતિ એત્થાપિ દિટ્ઠિસઞ્ઞા વા હોતુ, સઞ્ઞા એવ વા, સબ્બાયપિ ખન્ધભાવતો આમન્તાતિ વુત્તં. સઙ્ખારા ખન્ધોતિ પદેપિ એસેવ નયો. ખન્ધવિનિમુત્તકો હિ સઙ્ખારો નામ નત્થિ.
૩૯. પટિલોમે ન રૂપં ન ખન્ધોતિ યં ધમ્મજાતં રૂપં ન હોતિ, તં ખન્ધોપિ ન હોતીતિ પુચ્છતિ. વિસ્સજ્જને પનસ્સ રૂપં ઠપેત્વા અવસેસા ખન્ધા ન રૂપં, ખન્ધાતિ રૂપતો અઞ્ઞે વેદનાદયો ખન્ધા રૂપમેવ ન હોન્તિ, ખન્ધા પન હોન્તીતિ અત્થો. રૂપઞ્ચ ખન્ધે ચ ઠપેત્વા અવસેસાતિ પઞ્ચક્ખન્ધવિનિમુત્તં નિબ્બાનઞ્ચેવ
સુદ્ધખન્ધવારો નિટ્ઠિતો.
૪૦-૪૪. સુદ્ધખન્ધમૂલચક્કવારે રૂપં ખન્ધોતિઆદીનં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બોતિ.
સુદ્ધખન્ધમૂલચક્કવારો નિટ્ઠિતો.
પણ્ણત્તિનિદ્દેસવારવણ્ણના.
૨. પવત્તિવારવણ્ણના
૫૦-૨૦૫. ઇદાનિ યસ્સ રૂપક્ખન્ધોતિઆદિના નયેન પવત્તિવારો આરદ્ધો. કસ્મા પનેત્થ ઉદ્દેસવારો ન વુત્તોતિ? હેટ્ઠા દસ્સિતનયત્તા. પણ્ણત્તિવારસ્મિઞ્હિ ઉદ્દેસવારે નયો દસ્સિતો. તેન પન નયેન સક્કા સો ઇધ અવુત્તોપિ જાનિતુન્તિ તં અવત્વા નિદ્દેસવારોવ આરદ્ધો. ઇમસ્મિં પન પવત્તિવારસઙ્ખાતે મહાવારે ઉપ્પાદવારો, નિરોધવારો, ઉપ્પાદનિરોધવારોતિ તયો અન્તરવારા હોન્તિ. તેસુ પઠમો ધમ્માનં ઉપ્પાદલક્ખણસ્સ દીપિતત્તા ઉપ્પાદવારોતિ વુચ્ચતિ. દુતિયો તેસઞ્ઞેવ નિરોધલક્ખણસ્સ દીપિતત્તા નિરોધવારોતિ વુચ્ચતિ. તતિયો ઉભિન્નમ્પિ લક્ખણાનં દીપિતત્તા ઉપ્પાદનિરોધવારોતિ વુચ્ચતિ. ઉપ્પાદવારેન ચેત્થ ધમ્માનં ઉપ્પજ્જનાકારોવ દીપિતો. નિરોધવારેન ‘ઉપ્પન્નં નામ નિચ્ચં નત્થી’તિ તેસઞ્ઞેવ અનિચ્ચતા દીપિતા. ઉપ્પાદનિરોધવારેન તદુભયં.
તત્થ ઉપ્પાદવારે તાવ તિણ્ણં અદ્ધાનં વસેન છ કાલભેદા હોન્તિ – પચ્ચુપ્પન્નો, અતીતો, અનાગતો, પચ્ચુપ્પન્નેનાતીતો, પચ્ચુપ્પન્નેનાનાગતો, અતીતેનાનાગતોતિ. તેસુ ‘યસ્સ રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતી’તિ પચ્ચુપ્પન્નાભિધાનવસેન પચ્ચુપ્પન્નો વેદિતબ્બો. સો પચ્ચુપ્પન્નાનં ધમ્માનં પચ્ચક્ખતો ગહેતબ્બત્તા અતિવિય સુવિઞ્ઞેય્યોતિ પઠમં વુત્તો. યસ્સ રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જિત્થાતિ અતીતાભિધાનવસેન અતીતો વેદિતબ્બો. સો પચ્ચક્ખતો અનુભૂતપુબ્બાનં અતીતધમ્માનં અનુમાનેન અનાગતેહિ સુવિઞ્ઞેય્યતરત્તા દુતિયં વુત્તો. યસ્સ રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ અનાગતાભિધાનવસેન અનાગતો વેદિતબ્બો. સો પચ્ચક્ખતો ચ અનુભૂતપુબ્બવસેન ચ ગહિતધમ્માનુમાનેન ‘અનાગતેપિ એવરૂપા ધમ્મા ઉપ્પજ્જિસ્સન્તી’તિ ગહેતબ્બતો
યસ્સ રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ વેદનાક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જિત્થાતિ પચ્ચુપ્પન્નેન સદ્ધિં અતીતાભિધાનવસેન પચ્ચુપ્પન્નેનાતીતો વેદિતબ્બો. સો મિસ્સકેસુ તીસુ સુવિઞ્ઞેય્યતરત્તા ચતુત્થં વુત્તો. યસ્સ રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિ તસ્સ વેદનાક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ પચ્ચુપ્પન્નેન સદ્ધિં અનાગતાભિધાનવસેન પચ્ચુપ્પન્નેનાનાગતો વેદિતબ્બો. સો પચ્ચક્ખતો ગહેતબ્બાનં ધમ્માનં અત્થિતાય અત્થતો સુવિઞ્ઞેય્યતરોતિ પઞ્ચમં વુત્તો. યસ્સ રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ વેદનાક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ અતીતેન
એવમેતેસુ છસુ કાલભેદેસુ ય્વાયં પઠમો પચ્ચુપ્પન્નો, તત્થ પુગ્ગલતો, ઓકાસતો, પુગ્ગલોકાસતોતિ તયો વારા હોન્તિ. તેસુ યસ્સાતિ પુગ્ગલવસેન ખન્ધાનં ઉપ્પત્તિદીપનો પુગ્ગલવારો. યત્થાતિ ઓકાસવસેન ખન્ધાનં ઉપ્પત્તિદીપનો ઓકાસવારો. યસ્સ યત્થાતિ પુગ્ગલોકાસવસેન ખન્ધાનં ઉપ્પત્તિદીપનો પુગ્ગલોકાસવારો. ઇમે પન તયોપિ વારા પઠમં અનુલોમનયેન નિદ્દિસિત્વા પચ્છા પટિલોમનયેન નિદ્દિટ્ઠા. તેસુ ‘ઉપ્પજ્જતિ’ ‘ઉપ્પજ્જિત્થ,’ ‘ઉપ્પજ્જિસ્સતી’તિ વચનતો ઉપ્પત્તિદીપનો અનુલોમનયો. ‘નુપ્પજ્જતિ’, ‘નુપ્પજ્જિત્થ,’ ‘નુપ્પજ્જિસ્સતી’તિ વચનતો અનુપ્પત્તિદીપનો પટિલોમનયો.
તત્થ પચ્ચુપ્પન્નકાલે તાવ પુગ્ગલવારસ્સ અનુલોમનયે ‘‘યસ્સ રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ વેદનાક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ વા પન વેદનાક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધો, વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ વા પન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતી’’તિ એવં રૂપક્ખન્ધમૂલકાનિ ચત્તારિ યમકાનિ; ‘‘યસ્સ વેદનાક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ સઞ્ઞાક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતી’’તિઆદિના નયેન વેદનાક્ખન્ધમૂલકાનિ તીણિ; સઞ્ઞાક્ખન્ધમૂલકાનિ દ્વે; સઙ્ખારક્ખન્ધમૂલકં એકન્તિ અગ્ગહિતગ્ગહણેન દસ યમકાનિ હોન્તિ.
તત્થ
પાળિ પન ઉપ્પાદવારે નિરોધવારે ચ તીસુ અસમ્મિસ્સકકાલભેદેસુ તસ્મિં તસ્મિં વારે એકેકમેવ યમકં વિસ્સજ્જેત્વા સઙ્ખિત્તા. તીસુ મિસ્સકકાલભેદેસુ ‘યસ્સ વેદનાક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ સઞ્ઞાક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જિત્થા’તિઆદિના નયેન વેદનાક્ખન્ધાદિમૂલકેસુપિ એકં યમકં વિસ્સજ્જિતં. ઉપ્પાદનિરોધવારે પન છસુપિ કાલભેદેસુ તં વિસ્સજ્જિતમેવ. સેસાનિ તેન સમાનવિસ્સજ્જનત્તા સઙ્ખિત્તાનીતિ. ઇદં સકલેપિ પવત્તિમહાવારે પાળિવવત્થાનં.
અત્થવિનિચ્છયત્થં પનસ્સ ઇદં લક્ખણં વેદિતબ્બં – ઇમસ્મિઞ્હિ પવત્તિમહાવારે ચતુન્નં પઞ્હાનં પઞ્ચ વિસ્સજ્જનાનિ સત્તવીસતિયા ઠાનેસુ પક્ખિપિત્વા અત્થવિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. તત્થ પુરેપઞ્હો નામ. યાય પન પુચ્છાય વિસ્સજ્જને દ્વીહિપિ પદેહિ ગહિતક્ખન્ધાનં ઉપ્પાદો વા નિરોધો વા લબ્ભતિ, અયં પચ્છાપઞ્હો નામ. યાય પન પુચ્છાય વિસ્સજ્જને એકેનપિ પદેન ગહિતક્ખન્ધસ્સ દ્વીહિપિ પદેહિ ગહિતક્ખન્ધાનં ઉપ્પાદો વા, નિરોધો વા લબ્ભતિ, અયં પરિપુણ્ણપઞ્હો નામ. યાય પન પુચ્છાય વિસ્સજ્જને પટિક્ખેપો વા, પટિસેધો વા લબ્ભતિ, અયં મોઘપઞ્હો નામ. યસ્મા પનેસ અદસ્સિયમાનો ન સક્કા જાનિતું, તસ્મા નં દસ્સયિસ્સામ.
‘યત્થ
‘યસ્સ રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ વેદનાક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતી’તિ ઇમાય પન પઠમપુચ્છાય ‘અસઞ્ઞસત્તં ઉપપજ્જન્તાન’ન્તિઆદિકે ઇમસ્મિં વિસ્સજ્જને ‘અસઞ્ઞસત્તં ઉપપજ્જન્તાનં તેસં રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિ, નો ચ તેસં વેદનાક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતી’તિ ઇમસ્મિં કોટ્ઠાસે એકેનેવ પદેન ગહિતસ્સ રૂપક્ખન્ધસ્સપિ ઉપ્પાદો લબ્ભતિ. ‘પઞ્ચવોકારં ઉપપજ્જન્તાનં તેસં રૂપક્ખન્ધો ચ ઉપ્પજ્જતિ વેદનાક્ખન્ધો ચ ઉપ્પજ્જતી’તિ ઇમસ્મિં કોટ્ઠાસે દ્વીહિપિ પદેહિ સઙ્ગહિતાનં રૂપવેદનાક્ખન્ધાનમ્પિ ઉપ્પાદો લબ્ભતિ. ઇતિ અયઞ્ચેવ અઞ્ઞો ચ એવરૂપો પઞ્હો પરિપુણ્ણપઞ્હોતિ વેદિતબ્બો. પુરેપચ્છાપઞ્હોતિપિ
‘યસ્સ રૂપક્ખન્ધો નુપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ વેદનાક્ખન્ધો નુપ્પજ્જિત્થા’તિ ઇમાય પન પુચ્છાય ‘નત્થી’તિ ઇમસ્મિં વિસ્સજ્જને પટિક્ખેપો લબ્ભતિ. ‘યસ્સ રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ વેદનાક્ખન્ધો નિરુજ્ઝતી’તિ પુચ્છાય ‘નો’તિ ઇમસ્મિં વિસ્સજ્જને પટિસેધો લબ્ભતિ. તસ્મા અયઞ્ચેવ દુવિધો અઞ્ઞો ચ એવરૂપો પઞ્હો મોઘપઞ્હોતિ વેદિતબ્બો. તુચ્છપઞ્હોતિપિ વુચ્ચતિ. એવં તાવ ચત્તારો પઞ્હા વેદિતબ્બા.
પાળિગતિયા પાળિગતિયા વિસ્સજ્જનં નામ. તં પુરેપઞ્હે લબ્ભતિ. ‘યત્થ રૂપક્ખન્ધો નુપ્પજ્જતિ તત્થ વેદનાક્ખન્ધો નુપ્પજ્જતી’તિ હિ પઞ્હે ‘ઉપ્પજ્જતી’તિ ઇદં વિસ્સજ્જનં પાળિપદમેવ હુત્વા અત્થં વિસ્સજ્જયમાનં ગતં, તસ્મા એવરૂપેસુ ઠાનેસુ પાળિગતિયા વિસ્સજ્જનં વેદિતબ્બં. યં પન વિસ્સજ્જનં પટિવચનભાવેન અત્થં વિસ્સજ્જેતિ, ઇદં પટિવચનવિસ્સજ્જનં નામ. તં પચ્છાપઞ્હે લબ્ભતિ. ‘યસ્સ રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ વેદનાક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જિત્થા’તિ હિ પઞ્હે ‘આમન્તા’તિ ઇદં વિસ્સજ્જનં પટિવચનવસેનેવ અત્થં વિસ્સજ્જયમાનં ગતં, તસ્મા એવરૂપેસુ ઠાનેસુ પટિવચનવિસ્સજ્જનં વેદિતબ્બં. યં સરૂપદસ્સનેન વિસ્સજ્જનં નામ. તં પરિપુણ્ણપઞ્હે લબ્ભતિ. ‘યસ્સ રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિ; તસ્સ વેદનાક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતી’તિ હિ પઞ્હે ‘અસઞ્ઞસત્તં ઉપપજ્જન્તાન’ન્તિ ઇદં વિસ્સજ્જનં ‘ઇમેસં રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિ, નો ચ વેદનાક્ખન્ધો, ઇમેસં રૂપક્ખન્ધો ચ ઉપ્પજ્જતિ, વેદનાક્ખન્ધો ચા’તિ સરૂપદસ્સનેનેવ અત્થં વિસ્સજ્જયમાનં ગતં. તસ્મા એવરૂપેસુ ઠાનેસુ સરૂપદસ્સનેન વિસ્સજ્જનં વેદિતબ્બં. યં પન વિસ્સજ્જનં તથારૂપસ્સ અત્થસ્સાભાવતો અત્થપટિક્ખેપેન પઞ્હં વિસ્સજ્જેતિ, ઇદં પટિક્ખેપેન વિસ્સજ્જનં નામ. યં તથારૂપસ્સ અત્થસ્સ એકક્ખણે અલાભતો અત્થપટિસેધનેન પઞ્હં વિસ્સજ્જેતિ, ઇદં પટિસેધેન વિસ્સજ્જનં નામ. તં મોઘપઞ્હે લબ્ભતિ. ‘યસ્સ રૂપક્ખન્ધો નુપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ વેદનાક્ખન્ધો નુપ્પજ્જિત્થા’તિ હિ પઞ્હે ‘નત્થી’તિ ઇદં વિસ્સજ્જનં; એવરૂપો નામ સત્તો નત્થીતિ અત્થપટિક્ખેપેન પઞ્હં વિસ્સજ્જયમાનં ગતં; તસ્મા એવરૂપેસુ ઠાનેસુ પટિક્ખેપેન વિસ્સજ્જનં વેદિતબ્બં. ‘યસ્સ રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ વેદનાક્ખન્ધો નિરુજ્ઝતી’તિ પઞ્હે પન ‘નો’તિ ઇદં વિસ્સજ્જનં એકસ્મિં પટિસન્ધિક્ખણે ઉપ્પાદેન સદ્ધિં નિરોધો નામ ન લબ્ભતીતિ અત્થપટિસેધનેન પઞ્હં વિસ્સજ્જયમાનં ગતં, તસ્મા એવરૂપેસુ ઠાનેસુ પટિસેધેન વિસ્સજ્જનં વેદિતબ્બં.
ઇદાનિ ઇમે ચત્તારો પઞ્હા, ઇમાનિ ચ પઞ્ચ વિસ્સજ્જનાનિ, યેસુ સત્તવીસતિયા ઠાનેસુ પક્ખિપિતબ્બાનિ, તાનિ એવં વેદિતબ્બાનિ – અસઞ્ઞસત્તં ઉપપજ્જન્તાનન્તિ એકં ઠાનં, અસઞ્ઞસત્તે તત્થાતિ એકં, અસઞ્ઞસત્તાનન્તિ એકં; અસઞ્ઞસત્તા ચવન્તાનન્તિ એકં; અરૂપં ઉપપજ્જન્તાનન્તિ એકં, અરૂપે તત્થાતિ એકં, અરૂપાનન્તિ એકં, અરૂપા ચવન્તાનન્તિ એકં
તત્થાયં નયો – યસ્સ રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતીતિ યસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉપ્પાદક્ખણસમઙ્ગિતાય રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિ. તસ્સ વેદનાક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતીતિ વેદનાક્ખન્ધોપિ તસ્સ તસ્મિઞ્ઞેવ ખણે ઉપ્પજ્જતીતિ પુચ્છતિ. અસઞ્ઞસત્તં ઉપપજ્જન્તાનન્તિ અચિત્તકપટિસન્ધિવસેન અસઞ્ઞસત્તભવં ઉપપજ્જન્તાનં. તેસં રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતીતિ તેસં એકન્તેન રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિયેવ. પવત્તે ઉપ્પન્નાનં રૂપક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતિપિ નિરુજ્ઝતિપિ, તસ્મા ‘અસઞ્ઞસત્તાન’ન્તિ અવત્વા’અસઞ્ઞસત્તં ઉપપજ્જન્તાન’ન્તિ વુત્તં. નો ચ તેસં વેદનાક્ખન્ધો ઉપ્પજ્જતીતિ અચિત્તકત્તા પન તેસં વેદનાક્ખન્ધો નુપ્પજ્જતેવ. ઇદં સત્તવીસતિયા ઠાનેસુ પઠમે ઠાને પરિપુણ્ણપઞ્હસ્સ પુરિમકોટ્ઠાસે સરૂપદસ્સનેન વિસ્સજ્જનં. પઞ્ચવોકારં ઉપપજ્જન્તાનન્તિ રૂપારૂપમિસ્સકપટિસન્ધિવસેન પઞ્ચવોકારભવં ઉપપજ્જન્તાનં. તેસં રૂપક્ખન્ધો ચ ઉપ્પજ્જતિ, વેદનાક્ખન્ધો ચાતિ તેસં એકન્તેન રૂપવેદનાક્ખન્ધસઙ્ખાતા દ્વેપિ ખન્ધા ઉપ્પજ્જન્તિયેવ. પવત્તે પન તત્થ ઉપ્પન્નાનં તે ખન્ધા ઉપ્પજ્જન્તિપિ
ઇદં પનેત્થ ઉપ્પાદનિરોધેસુ નિયમલક્ખણં – સકલેપિ હિ ઇમસ્મિં ખન્ધયમકે તત્થ તત્થ ઉપ્પન્નાનં
કિં પનેત્થ પવત્તિયં ઉપ્પાદનિરોધાનં અનામટ્ઠભાવે પમાણન્તિ? પાળિયેવ. પાળિયઞ્હિ વિસેસેન ઉપ્પાદવારસ્સ અનાગતકાલવારે ‘પચ્છિમભવિકાનં તેસં રૂપક્ખન્ધો ચ નુપ્પજ્જિસ્સતિ, વેદનાક્ખન્ધો ચ નુપ્પજ્જિસ્સતી’તિ અયં પાળિ અતિપમાણમેવ. પચ્છિમભવિકાનઞ્હિ પવત્તે રૂપારૂપધમ્માનં ઉપ્પજ્જિતું યુત્તભાવે સતિપિ ‘રૂપક્ખન્ધો ચ નુપ્પજ્જિસ્સતિ, વેદનાક્ખન્ધો ચ નુપ્પજ્જિસ્સતી’તિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા વુત્તભાવેન પવત્તે ઉપ્પાદો ન ગહિતોતિ વેદિતબ્બો. ‘સુદ્ધાવાસે પરિનિબ્બન્તાનં તેસં તત્થ સઞ્ઞાક્ખન્ધો ન નિરુજ્ઝિત્થ, નો ચ તેસં તત્થ વેદનાક્ખન્ધો ન નિરુજ્ઝતી’તિ અયં પન પાળિ પવત્તે નિરોધસ્સ અનામટ્ઠભાવે અતિવિય પમાણં. સુદ્ધાવાસે પરિનિબ્બન્તાનઞ્હિ ચુતિચિત્તસ્સ ભઙ્ગક્ખણે ઠિતાનં પટિસન્ધિતો પટ્ઠાય પવત્તે ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધસઞ્ઞાક્ખન્ધાનં ગણનપથો નત્થિ. ‘એવં સન્તેપિ તેસં તત્થ સઞ્ઞાક્ખન્ધો ન નિરુજ્ઝિત્થા’તિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા વુત્તભાવેન પવત્તે નિરોધો ન ગહિતોતિ વેદિતબ્બો.
એવમેત્થ ઉપ્પાદનિરોધેસુ નિયમલક્ખણં વિદિત્વા પટિસન્ધિઉપ્પાદમેવ ચુતિનિરોધમેવ ચ ગહેત્વા તેસુ
ઉપ્પાદસ્સ નિરોધસ્સ, ઉપ્પન્નઞ્ચાપિ એકતો;
નયસ્સ અનુલોમસ્સ, પટિલોમનયસ્સ ચ.
વસેન
પુગ્ગલં અથ ઓકાસં, પુગ્ગલોકાસમેવ ચ.
આમસિત્વા
તેસં પાળિવવત્થાનં, દસ્સિતં અનુપુબ્બતો.
વિનિચ્છયત્થં અત્થસ્સ, પઞ્હાવિસ્સજ્જનાનિ ચ;
વિસ્સજ્જનાનં ઠાનાનિ, યાનિ તાનિ ચ સબ્બસો.
દસ્સેત્વા એકપઞ્હસ્મિં, યોજનાપિ પકાસિતા;
વિત્થારેન ગતે એત્થ, પઞ્હાવિસ્સજ્જનક્કમે.
અત્થં વણ્ણયતા કાતું, કિં નુ સક્કા ઇતો પરં;
નયેન ઇમિના તસ્મા, અત્થં જાનન્તુ પણ્ડિતાતિ.
પવત્તિમહાવારવણ્ણના.
૩. પરિઞ્ઞાવારવણ્ણના
૨૦૬-૨૦૮. તદનન્તરે પરિઞ્ઞાવારેપિ છળેવ કાલભેદા. અનુલોમપટિલોમતો દ્વેયેવ નયા. પુગ્ગલવારો, ઓકાસવારો, પુગ્ગલોકાસવારોતિ ઇમેસુ પન તીસુ પુગ્ગલવારોવ લબ્ભતિ, ન ઇતરે દ્વે. કિં કારણા? સદિસવિસ્સજ્જનતાય. યો હિ કોચિ પુગ્ગલો યત્થ કત્થચિ ઠાને રૂપક્ખન્ધં ચે પરિજાનાતિ, વેદનાક્ખન્ધમ્પિ પરિજાનાતિયેવ. વેદનાક્ખન્ધં ચે પરિજાનાતિ, રૂપક્ખન્ધમ્પિ પરિજાનાતિયેવ. રૂપક્ખન્ધં ચે ન પરિજાનાતિ, વેદનાક્ખન્ધમ્પિ ન પરિજાનાતિયેવ. વેદનાક્ખન્ધં ચે ન પરિજાનાતિ, રૂપક્ખન્ધમ્પિ ન પરિજાનાતિયેવ. તસ્મા તેસુપિ ‘યત્થ રૂપક્ખન્ધં પરિજાનાતિ, તત્થ વેદનાક્ખન્ધં પરિજાનાતી’તિ આદિવસેન પુચ્છં
અથ વા પરિઞ્ઞાકિચ્ચં નામ પુગ્ગલસ્સેવ હોતિ, નો ઓકાસસ્સ, પુગ્ગલોવ પરિજાનિતું સમત્થો, નો ઓકાસોતિ પુગ્ગલવારોવેત્થ ગહિતો, ન ઓકાસવારો. તસ્સ પન અગ્ગહિતત્તા તદનન્તરો પુગ્ગલોકાસવારો લબ્ભમાનોપિ ન ગહિતો. યો પનેસ પુગ્ગલવારો ગહિતો, તત્થ પચ્ચુપ્પન્નકાલે રૂપક્ખન્ધમૂલકાનિ ચત્તારિ, વેદનાક્ખન્ધમૂલકાનિ તીણિ, સઞ્ઞાક્ખન્ધમૂલકાનિ દ્વે, સઙ્ખારક્ખન્ધમૂલકં એકન્તિ
અત્થવિનિચ્છયે પનેત્થ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નસઙ્ખાતા તયો અદ્ધા પવત્તિવારે વિય ચુતિપટિસન્ધિવસેન ન લબ્ભન્તિ. પવત્તે ચિત્તક્ખણવસેનેવ લબ્ભન્તિ. તેનેવેત્થ ‘યો રૂપક્ખન્ધં પરિજાનાતિ, સો વેદનાક્ખન્ધં પરિજાનાતી’તિઆદીસુ પુચ્છાસુ ‘આમન્તા’તિ વિસ્સજ્જનં કતં. લોકુત્તરમગ્ગક્ખણસ્મિઞ્હિ નિબ્બાનારમ્મણેન ચિત્તેન પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ પરિઞ્ઞાકિચ્ચનિબ્બત્તિયા યં કિઞ્ચિ એકં ખન્ધં પરિજાનન્તો ઇતરમ્પિ પરિજાનાતીતિ વુચ્ચતિ. એવમેત્થ ‘પરિજાનાતી’તિ પઞ્હેસુ અનુલોમનયે પરિઞ્ઞાકિચ્ચસ્સ મત્થકપ્પત્તં અગ્ગમગ્ગસમઙ્ગિં સન્ધાય ‘આમન્તા’તિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. પટિલોમનયે પન ‘ન પરિજાનાતી’તિ પઞ્હેસુ પુથુજ્જનાદયો સન્ધાય ‘આમન્તા’તિ વુત્તં. ‘પરિજાનિત્થા’તિ ઇમસ્મિં પન અતીતકાલવારે મગ્ગાનન્તરઅગ્ગફલે ઠિતોપિ પરિઞ્ઞાકિચ્ચસ્સ નિટ્ઠિતત્તા પરિજાનિત્થયેવ નામ.
૨૦૯. યો રૂપક્ખન્ધં પરિજાનાતિ, સો વેદનાક્ખન્ધં પરિજાનિત્થાતિ પઞ્હેન અગ્ગમગ્ગસમઙ્ગિં પુચ્છતિ. યસ્મા પનેસ ખન્ધપઞ્ચકં પરિજાનાતિયેવ નામ, ન તાવ નિટ્ઠિતપરિઞ્ઞાકિચ્ચો; તસ્મા ‘નો’તિ પટિસેધો કતો. દુતિયપઞ્હે પન પરિજાનિત્થાતિ અરહન્તં પુચ્છતિ. યસ્મા પનેસો નિટ્ઠિતપરિઞ્ઞાકિચ્ચો. નત્થિ તસ્સ પરિઞ્ઞેય્યં નામ; તસ્મા અરહા રૂપક્ખન્ધં ન પરિજાનાતીતિ અરહતો પરિઞ્ઞાય અભાવેન વુત્તં. અગ્ગમગ્ગસમઙ્ગી વેદનાક્ખન્ધં ન પરિજાનિત્થાતિ નો ચ રૂપક્ખન્ધન્તિ ઇદમ્પિ પુચ્છાવસેનેવ વુત્તં. અઞ્ઞમ્પિ પન સો ખન્ધં પરિજાનાતિ.
૨૧૦-૨૧૧. યો રૂપક્ખન્ધં પરિજાનાતિ, સો વેદનાક્ખન્ધં પરિજાનિસ્સતીતિ એત્થ યસ્મા મગ્ગટ્ઠપુગ્ગલો એકચિત્તક્ખણિકો, તસ્મા સો પરિજાનિસ્સતીતિ સઙ્ખં ન ગચ્છતિ. તેન વુત્તં ‘નો’તિ. તે રૂપક્ખન્ધઞ્ચ ન પરિજાનિત્થાતિ પુચ્છાસભાગેન વુત્તં, ન પરિજાનિંસૂતિ પનેત્થ અત્થો. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બત્થ અત્થવિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ.
પરિઞ્ઞાવારવણ્ણના.
ખન્ધયમકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.