૨. નિદ્દેસવણ્ણના
૧. એકકનિદ્દેસવણ્ણના
૧. ઇદાનિ કતમો ચ પુગ્ગલો સમયવિમુત્તોતિઆદિમાહ. તત્થ ઇધાતિ ઇમસ્મિં સત્તલોકે. એકચ્ચો પુગ્ગલોતિ એકો પુગ્ગલો. કાલેન કાલન્તિ એત્થ ભુમ્મવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. એકેકસ્મિં કાલેતિ વુત્તં હોતિ. સમયેન સમયન્તિ ઇદં પુરિમસ્સેવ વેવચનં. અટ્ઠ વિમોક્ખેતિ રૂપાવચરારૂપાવચરઅટ્ઠસમાપત્તિયો. તાસઞ્હિ પચ્ચનીકધમ્મેહિ વિમુચ્ચનતો વિમોક્ખોતિ નામં. કાયેનાતિ વિમોક્ખસહજાતેન નામકાયેન. ફુસિત્વા વિહરતીતિ પટિલભિત્વા ઇરિયતિ. કતમસ્મિં પનેસ કાલે વિમોક્ખે ફુસિત્વા વિહરતીતિ? સમાપત્તિં સમાપજ્જિતુકામસ્સ હિ કાલો નામ અત્થિ, અકાલો નામ અત્થિ. તત્થ પાતોવ સરીરપટિજગ્ગનકાલો, વત્તકરણકાલો ચ સમાપજ્જનસ્સ અકાલો નામ. સરીરં પન પટિજગ્ગિત્વા વત્તં કત્વા વસનટ્ઠાનં
પિણ્ડાય ગમનકાલં પન સલ્લક્ખેત્વા નિક્ખન્તસ્સ ચેતિયવન્દનકાલો, ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતસ્સ વિતક્કમાળકે ઠાનકાલો પિણ્ડાય ગમનકાલો ગામે ચરણકાલો; આસનસાલાય યાગુપાનકાલો વત્તકરણકાલોતિ અયમ્પિ સમાપજ્જનસ્સ અકાલો નામ. આસનસાલાય પન વિવિત્તે ઓકાસે સતિ યાવ ભત્તકાલો નાગચ્છતિ, એતસ્મિમ્પિ અન્તરે સમાપજ્જનસ્સ કાલો નામ. ભત્તં પન ભુઞ્જનકાલો, વિહારગમનકાલો, પત્તચીવરપટિસામનકાલો, દિવાવત્તકરણકાલો, પરિપુચ્છાદાનકાલોતિ અયમ્પિ સમાપજ્જનસ્સ અકાલો નામ. યો અકાલો, સ્વેવ અસમયો. તં સબ્બમ્પિ ઠપેત્વા અવસેસે કાલે કાલે, સમયે સમયે વુત્તપ્પકારે અટ્ઠ
અપિચેસ
પઞ્ઞાય ચસ્સ દિસ્વાતિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય સઙ્ખારગતં, મગ્ગપઞ્ઞાય ચતુસચ્ચધમ્મે પસ્સિત્વા. એકચ્ચે આસવા પરિક્ખીણા હોન્તીતિ ઉપડ્ઢુપડ્ઢા પઠમમગ્ગાદિવજ્ઝા આસવા પરિક્ખીણા હોન્તિ. અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો સમયવિમુત્તોતિ એત્થ અટ્ઠસમાપત્તિલાભી પુથુજ્જનો તેન સમયવિમુત્તોતિ પન તિણ્ણં સોતાપન્નસકદાગામિઅનાગામીનંયેવેતં નામન્તિ વેદિતબ્બં.
૨. અસમયવિમુત્તનિદ્દેસે – પુરિમસદિસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અસમયવિમુત્તોતિ પનેત્થ સુક્ખવિપસ્સકખીણાસવસ્સેતં નામં. સુક્ખવિપસ્સકા પન સોતાપન્નસકદાગામિઅનાગામિનો અટ્ઠસમાપત્તિલાભિનો ચ ખીણાસવા પુથુજ્જના ચ ઇમસ્મિં દુકે ન લબ્ભન્તિ, દુકમુત્તકપુગ્ગલા સબ્બેપિ અરિયપુગ્ગલાતિઆદિમાહ. તત્થ અરિયે વિમોક્ખેતિ કિલેસેહિ આરકત્તા અરિયેતિ સઙ્ખં ગતે લોકુત્તરવિમોક્ખે. ઇદં વુત્તં હોતિ – બાહિરાનઞ્હિ અટ્ઠન્નં સમાપત્તીનં સમાપજ્જન્તસ્સ સમયોપિ અત્થિ અસમયોપિ. મગ્ગવિમોક્ખેન વિમુચ્ચનસ્સ સમયો વા અસમયો વા નત્થિ. યસ્સ સદ્ધા બલવતી, વિપસ્સના ચ આરદ્ધા, તસ્સ ગચ્છન્તસ્સ તિટ્ઠન્તસ્સ નિસીદન્તસ્સ નિપજ્જન્તસ્સ ખાદન્તસ્સ ભુઞ્જન્તસ્સ મગ્ગફલપટિવેધો નામ ન હોતીતિ નત્થિ. ઇતિ મગ્ગવિમોક્ખેન વિમુચ્ચનસ્સ સમયો વા અસમયો વા નત્થીતિ હેટ્ઠા ગહિતે ચ અગ્ગહિતે ચ સઙ્કડ્ઢિત્વા ઇમં પિટ્ઠિવટ્ટકં તન્તિં આરોપેસિ ધમ્મરાજા. સમાપત્તિલાભી પુથુજ્જનો ઇમાયપિ તન્તિયા અગ્ગહિતોવ. ભજાપિયમાનો પન
૩. કુપ્પધમ્માકુપ્પધમ્મનિદ્દેસેસુ – યસ્સ અધિગતો સમાપત્તિધમ્મો કુપ્પતિ નસ્સતિ, સો કુપ્પધમ્મો. રૂપસહગતાનન્તિ રૂપનિમિત્તસઙ્ખાતેન રૂપેન સહગતાનં. તેન સદ્ધિં પવત્તાનં ન વિના રૂપારમ્મણાનં ચતુન્નં રૂપાવચરજ્ઝાનાનન્તિ અત્થો. અરૂપસહગતાનન્તિ રૂપતો અઞ્ઞં, ન રૂપન્તિ અરૂપં. અરૂપેન સહગતાનં તેન સદ્ધિં પવત્તાનં ન વિના અરૂપારમ્મણાનં ચતુન્નં અરૂપાવચરજ્ઝાનાનન્તિ અત્થો. ન નિકામલાભીતિ પઞ્ચહાકારેહિ અચિણ્ણવસિતાય ઇચ્છિતાકારેન અલદ્ધત્તા ન નિકામલાભી. અપ્પગુણસમાપત્તિકોતિ અત્થો. ન અકિચ્છલાભીતિ કિચ્છલાભી દુક્ખલાભી. યો આગમનમ્હિ કિલેસે વિક્ખમ્ભેન્તો ઉપચારં પાપેન્તો ન અકસિરલાભીતિ અવિપુલલાભી. સમાપત્તિં અપ્પેત્વા અદ્ધાનં ફરિતું ન સક્કોતિ. એકં દ્વે ચિત્તવારે વત્તેત્વા સહસાવ વુટ્ઠાતીતિ અત્થો.
યત્થિચ્છકન્તિ યસ્મિં ઓકાસે સમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસીદિતું ઇચ્છતિ. યદિચ્છકન્તિ કસિણજ્ઝાનં વા આનાપાનજ્ઝાનં વા બ્રહ્મવિહારજ્ઝાનં વા અસુભજ્ઝાનં યાવતિચ્છકન્તિ અદ્ધાનપરિચ્છેદેન યત્તકં કાલં ઇચ્છતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યત્થ યત્થ યં યં સમાપત્તિં યત્તકં અદ્ધાનં સમાપજ્જિતુમ્પિ વુટ્ઠાતુમ્પિ ઇચ્છતિ, તત્થ તત્થ તં તં સમાપત્તિં તત્તકં અદ્ધાનં સમાપજ્જિતુમ્પિ વુટ્ઠાતુમ્પિ ન સક્કોતિ. ચન્દં વા સૂરિયં વા ઉલ્લોકેત્વા ‘ઇમસ્મિં
પમાદમાગમ્માતિ પમાદં પટિચ્ચ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવંવિધો પુગ્ગલો કુપ્પધમ્મોતિ વુચ્ચતિ. ઇદં પન અટ્ઠસમાપત્તિલાભિનો પુથુજ્જનસ્સ સોતાપન્નસ્સ સકદાગામિનોતિ તિણ્ણં પુગ્ગલાનં નામં. એતેસઞ્હિ સમાધિપારિબન્ધકા વિપસ્સનાપારિબન્ધકા ચ ધમ્મા ન સુવિક્ખમ્ભિતા, ન સુવિક્ખાલિતા, તેન તેસં સમાપત્તિ નસ્સતિ પરિહાયતિ. સા ચ ખો નેવ સીલભેદેન, નાપત્તિવીતિક્કમેન. ન ગરુકમોક્ખધમ્મો પનેસ અપ્પમત્તકેનપિ કિચ્ચકરણીયેન વા વત્તભેદમત્તકેન વા નસ્સતિ.
તત્રિદં વત્થુ – એકો કિર થેરો સમાપત્તિં વળઞ્જેતિ. તસ્મિં પિણ્ડાય ગામં પવિટ્ઠે દારકા પરિવેણે કીળિત્વા પક્કમિંસુ. થેરો આગન્ત્વા ‘પરિવેણં સમ્મજ્જિતબ્બ’ન્તિ ચિન્તેત્વા અસમ્મજ્જિત્વા વિહારં પવિસિત્વા ‘સમાપત્તિં અપ્પેસ્સામી’તિ નિસીદિ. સો અપ્પેતું અસક્કોન્તો, ‘કિં નુ ખો આવરણ’ન્તિ સીલં આવજ્જન્તો અપ્પમત્તકમ્પિ વીતિક્કમં અદિસ્વા ‘વત્તભેદો નુ ખો અત્થી’તિ ઓલોકેન્તો પરિવેણસ્સ અસમ્મટ્ઠભાવં ઞત્વા સમ્મજ્જિત્વા પવિસિત્વા નિસીદન્તો સમાપત્તિં અપ્પેન્તોવ નિસીદિ.
૪. અકુપ્પધમ્મનિદ્દેસો અકુપ્પધમ્મોતિ ઇદં પન અટ્ઠસમાપત્તિલાભિનો અનાગામિસ્સ ચેવ ખીણાસવસ્સ ચાતિ દ્વિન્નં પુગ્ગલાનં નામં. તેસઞ્હિ સમાધિપારિબન્ધકા વિપસ્સનાપારિબન્ધકા ચ ધમ્મા સુવિક્ખમ્ભિતા સુવિક્ખાલિતા; તેન તેસં સબ્બેપિ અરિયપુગ્ગલાતિઆદિમાહ. અટ્ઠન્નઞ્હિ સમાપત્તીનં કુપ્પનં નસ્સનં ભવેય્ય, લોકુત્તરધમ્મસ્સ પન સકિં પટિવિદ્ધસ્સ કુપ્પનં નસ્સનં નામ નત્થિ, તં સન્ધાયેતં વુત્તં.
૫. પરિહાનધમ્માપરિહાનધમ્મનિદ્દેસાપિ કુપ્પધમ્માકુપ્પધમ્મનિદ્દેસવસેનેવ વેદિતબ્બા. કેવલઞ્હિ ઇધ પુગ્ગલસ્સ પમાદં પટિચ્ચ ધમ્માનં પરિહાનમ્પિ અપરિહાનમ્પિ ગહિતન્તિ ઇદં પરિયાયદેસનામત્તમેવ નાનં. સેસં સબ્બત્થ તાદિસમેવ.
૭. ચેતનાભબ્બનિદ્દેસે – ચેતનાભબ્બોતિ ચેતનાય અપરિહાનિં આપજ્જિતું ભબ્બો. સચે અનુસઞ્ચેતેતીતિ, સચે સમાપજ્જતિ. સમાપત્તિઞ્હિ સમાપજ્જન્તો અનુસઞ્ચેતેતિ નામ. સો ન પરિહાયતિ, ઇતરો પરિહાયતિ.
૮. અનુરક્ખણાભબ્બનિદ્દેસે – અનુરક્ખણાભબ્બોતિ અનુરક્ખણાય અપરિહાનિં આપજ્જિતું ભબ્બો. સચે અનુરક્ખતીતિ સચે અનુપકારધમ્મે પહાય ઉપકારધમ્મે સેવન્તો સમાપજ્જતિ. એવઞ્હિ પટિપજ્જન્તો અનુરક્ખતિ નામ. સો ન પરિહાયતિ, ઇતરો પરિહાયતિ.
ઇમે દ્વેપિ સમાપત્તિં ઠપેતું થાવરં કાતું પટિબલા. ચેતનાભબ્બતો પન અનુરક્ખણાભબ્બોવ બલવતરો. ચેતનાભબ્બો હિ ઉપકારાનુપકારે ધમ્મે ન જાનાતિ. અજાનન્તો ઉપકારધમ્મે નુદતિ નીહરતિ, અનુપકારધમ્મે સેવતિ. સો તે સેવન્તો સમાપત્તિતો પરિહાયતિ
યથા હિ દ્વે ખેત્તપાલા એકો પણ્ડુરોગેન સરોગો અક્ખમો સીતાદીનં, એકો અરોગો સીતાદીનં સહો. સરોગો હેટ્ઠાકુટિં ન ઓતરતિ, રત્તારક્ખં દિવારક્ખં વિજહતિ. તસ્સ દિવા સુકમોરાદયો ખેત્તં ઓતરિત્વા સાલિસીસં ખાદન્તિ, રત્તિં મિગસૂકરાદયો પવિસિત્વા ખલં
તત્થ સરોગખેત્તપાલો વિય ચેતનાભબ્બો, અરોગો વિય અનુરક્ખણાભબ્બો દટ્ઠબ્બો. સરોગસ્સ અત્તનો પમાદેન પુન બીજમત્તસ્સપિ અલભનં વિય ચેતનાભબ્બસ્સ ઉપકારાનુપકારે ધમ્મે અજાનિત્વા ઉપકારે પહાય અનુપકારે સેવન્તસ્સ સમાપત્તિયા પરિહાનં. ઇતરસ્સ અત્તનો અપ્પમાદેન એકકરીસમત્તતો ચતુઅટ્ઠસકટઉદ્ધરણં વિય અનુરક્ખણાભબ્બસ્સ ઉપકારાનુપકારે ધમ્મે જાનિત્વા અનુપકારે પહાય ઉપકારે સેવન્તસ્સ સમાપત્તિયા અપરિહાનં વેદિતબ્બં. એવં ચેતનાભબ્બતો અનુરક્ખણાભબ્બોવ સમાપત્તિં થાવરં કાતું બલવતરોતિ વેદિતબ્બો.
૯. પુથુજ્જનનિદ્દેસે – તીણિ સંયોજનાનીતિ દિટ્ઠિસંયોજનસીલબ્બતપરામાસસંયોજનવિચિકિચ્છાસંયોજનાનિ. એતાનિ હિ ફલક્ખણે પહીનાનિ નામ હોન્તિ. અયં પન ફલક્ખણેપિ ન હોતીતિ દસ્સેતિ. તેસં ધમ્માનન્તિ તેસં સંયોજનધમ્માનં. મગ્ગક્ખણસ્મિઞ્હિ તેસં પહાનાય પટિપન્નો નામ હોતિ. અયં પન મગ્ગક્ખણેપિ ન હોતિ. એત્તાવતા વિસ્સટ્ઠકમ્મટ્ઠાનો થૂલબાલપુથુજ્જનોવ ઇધ કથિતોતિ વેદિતબ્બો.
૧૦. ગોત્રભુનિદ્દેસે યેસં ધમ્માનન્તિ યેસં ગોત્રભુઞાણેન સદ્ધિં ઉપ્પન્નાનં પરોપણ્ણાસકુસલધમ્માનં. અરિયધમ્મસ્સાતિ લોકુત્તરમગ્ગસ્સ. અવક્કન્તિ હોતીતિ ઓક્કન્તિ નિબ્બત્તિ પાતુભાવો હોતિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં નિબ્બાનારમ્મણેન ઞાણેન સબ્બં પુથુજ્જનસઙ્ખં પુથુજ્જનગોત્તં
૧૧. ભયૂપરતનિદ્દેસે – ભયેન ઉપરતોતિ ભયૂપરતો. સત્તપિ સેક્ખા પુથુજ્જના ચ ભાયિત્વા પાપતો ઓરમન્તિ પાપં ન કરોન્તિ દુગ્ગતિભયં. સેસેસુપિ એસેવ નયો. તત્થ પુથુજ્જનો ‘સચે ત્વં પાપં કરિસ્સસિ, ચત્તારો અપાયા મુખં વિવરિત્વા ઠિતચ્છાતઅજગરસદિસા, તેસુ દુક્ખં અનુભવન્તો કથં ભવિસ્સસી’તિ દુગ્ગતિભયં ભાયિત્વા પાપં ન કરોતિ. અનમતગ્ગસંસારવટ્ટંયેવ પન વટ્ટભયં નામ. સબ્બમ્પિ અકુસલં કિલેસભયં નામ. ગરહા પન ઉપવાદભયં નામ. તાનિપિ ભાયિત્વા પુથુજ્જનો પાપં ન કરોતિ. સોતાપન્નસકદાગામિઅનાગામિનો પન તયો સેક્ખા દુગ્ગતિં અતીતત્તા સેસાનિ તીણિ ભયાનિ ભાયિત્વા પાપં ન કરોન્તિ. મગ્ગટ્ઠકસેક્ખા આગમનવસેન વા અસમુચ્છિન્નભયત્તા વા ભયૂપરતા નામ હોન્તિ. ખીણાસવો ઇમેસુ ચતૂસુ ભયેસુ એકમ્પિ ન ભાયતિ. સો હિ સબ્બસો સમુચ્છિન્નભયો; તસ્મા અભયૂપરતોતિ વુચ્ચતિ. કિં પન સો ઉપવાદમ્પિ ન ભાયતીતિ? ન ભાયતિ. ઉપવાદં પન રક્ખતીતિ વત્તું વટ્ટતિ. દોણુપ્પલવાપિગામે ખીણાસવત્થેરો વિય.
૧૨. અભબ્બાગમનનિદ્દેસે અભબ્બાગમનો. કમ્માવરણેનાતિ પઞ્ચવિધેન આનન્તરિયકમ્મેન. કિલેસાવરણેનાતિ નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિયા. વિપાકાવરણેનાતિ અહેતુકદુહેતુકપટિસન્ધિયા. અસ્સદ્ધાતિ બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘેસુ સદ્ધારહિતા. અચ્છન્દિકાતિ કત્તુકમ્યતાકુસલચ્છન્દરહિતા. તે ઠપેત્વા જમ્બુદીપં ઇતરદીપત્તયવાસિનો વેદિતબ્બા. તેસુ હિ મનુસ્સા અચ્છન્દિકભાવં પવિટ્ઠા નામ. દુપ્પઞ્ઞાતિ ભવઙ્ગપઞ્ઞારહિતા. અભબ્બાતિ અપ્પટિલદ્ધમગ્ગફલૂપનિસ્સયા. નિયામન્તિ મગ્ગનિયામં, સમ્મત્તનિયામં. ઓક્કમિતુન્તિ એતં કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તસઙ્ખાતં નિયામં ઓક્કમિતું પવિસિતું તત્થ પતિટ્ઠાતું અભબ્બા.
૧૩. ભબ્બાગમનનિદ્દેસો વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બો. એવમિમસ્મિં દુકે યે ચ પુગ્ગલા પઞ્ચાનન્તરિયકા, યે ચ નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિકા, યેહિ ચ અહેતુકદુહેતુકપટિસન્ધિ ગહિતા
૧૪. નિયતાનિયતનિદ્દેસે આનન્તરિકાતિ આન્તરિકકમ્મસમઙ્ગિનો. મિચ્છાદિટ્ઠિકાતિ નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિસમઙ્ગિનો. સબ્બેપિ હેતે નિરયસ્સ અત્થાય નિયતત્તા નિયતા નામ. અટ્ઠ પન અરિયપુગ્ગલા સમ્માભાવાય ઉપરૂપરિમગ્ગફલત્થાય ચેવ અનુપાદાપરિનિબ્બાનત્થાય ચ નિયતત્તા નિયતા નામ. અવસેસપુગ્ગલા પન અનિબદ્ધગતિકા. યથા આકાસે ખિત્તદણ્ડો પથવિયં પતન્તો ‘અગ્ગેન વા મજ્ઝેન વા મૂલેન વા પતિસ્સતી’તિ ન ઞાયતિ; એવમેવ ‘અસુકગતિયા નામ નિબ્બત્તિસ્સન્તી’તિ નિયમાભાવા અનિયતા નામાતિ વેદિતબ્બા. યા પન ઉત્તરકુરુકાનં નિયતગતિકતા
૧૫. પટિપન્નકનિદ્દેસે – મગ્ગસમઙ્ગિનોતિ મગ્ગટ્ઠકપુગ્ગલા. તે હિ ફલત્થાય પટિપન્નત્તા પટિપન્નકા નામ. ફલસમઙ્ગિનોતિ ફલપટિલાભસમઙ્ગિતાય ફલસમઙ્ગિનો. ફલપટિલાભતો પટ્ઠાય હિ તે ફલસમાપત્તિં અસમાપન્નાપિ ફલે ઠિતાયેવ નામ.
૧૬. સમસીસીનિદ્દેસે – અપુબ્બં અચરિમન્તિ અપુરે અપચ્છા, એકપ્પહારેનેવાતિ અત્થો. પરિયાદાનન્તિ પરિક્ખયો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં પુગ્ગલો સમસીસી નામ વુચ્ચતિ. સો પનેસ તિવિધો હોતિ – ઇરિયાપથસમસીસી, રોગસમસીસી, જીવિતસમસીસીતિ. તત્થ યો ચઙ્કમન્તોવ વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં પત્વા ચઙ્કમન્તોવ પરિનિબ્બાતિ પદુમત્થેરો વિય; ઠિતકોવ વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં પત્વા ઠિતકોવ પરિનિબ્બાતિ કોટપબ્બતવિહારવાસીતિસ્સત્થેરો વિય; નિસિન્નોવ વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં પત્વા નિસિન્નોવ પરિનિબ્બાતિ, નિપન્નોવ વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં પત્વા નિપન્નોવ પરિનિબ્બાતિ – અયં ઇરિયાપથસમસીસી નામ.
યો પન એકં રોગં પત્વા અન્તોરોગેયેવ વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં પત્વા તેનેવ રોગેન પરિનિબ્બાતિ – અયં રોગસમસીસી નામ.
કતરો જીવિતસમસીસી નામ.
કથમિદં સમં હોતીતિ? વારસમતાય. યસ્મિઞ્હિ વારે મગ્ગવુટ્ઠાનં હોતિ – સોતાપત્તિમગ્ગે પઞ્ચ પચ્ચવેક્ખણાનિ, સકદાગામિમગ્ગે પઞ્ચ, અનાગામિમગ્ગે પઞ્ચ, અરહત્તમગ્ગે ચત્તારીતિ એકૂનવીસતિયા પચ્ચવેક્ખણઞાણે પતિટ્ઠાય ભવઙ્ગં ઓતરિત્વા પરિનિબ્બાયતિ. ઇમાય વારસમતાય ઇદં ઉભયસીસપરિયાદાનં સમં હોતિ નામ. તેનાયં પુગ્ગલો જીવિતસમસીસીતિ વુચ્ચતિ. અયમેવ ચ ઇધ અધિપ્પેતો.
૧૭. ઠિતકપ્પીનિદ્દેસે – ઠિતો કપ્પોતિ ઠિતકપ્પો, ઠિતકપ્પો અસ્સ અત્થીતિ ઠિતકપ્પી. કપ્પં ઠપેતું સમત્થોતિ અત્થો. ઉડ્ડય્હનવેલા અસ્સાતિ ઝાયનકાલો ભવેય્ય. નેવ તાવાતિ યાવ એસ મગ્ગસમઙ્ગી પુગ્ગલો સોતાપત્તિફલં ન સચ્છિકરોતિ, નેવ તાવ કપ્પો ઝાયેય્ય. ઝાયમાનોપિ અજ્ઝાયિત્વાવ તિટ્ઠેય્ય. કપ્પવિનાસો હિ નામ મહાવિકારો મહાપયોગો કોટિસતસહસ્સચક્કવાળસ્સ ઝાયનવસેન મહાલોકવિનાસો. અયમ્પિ એવં મહાવિનાસો તિટ્ઠેય્ય વાતિ વદતિ. સાસને પન ધરમાને અયં કપ્પવિનાસો નામ નત્થિ. કપ્પવિનાસે સાસનં નત્થિ. ગતકોટિકે હિ કાલે કપ્પવિનાસો નામ હોતિ. એવં સન્તેપિ સત્થા અન્તરાયાભાવં દીપેતું ઇદં કારણં આહરિ – ‘‘ઇદમ્પિ ભવેય્ય, મગ્ગસમઙ્ગિનો પન ફલસ્સ અન્તરાયો ન સક્કા કાતુ’’ન્તિ. અયં પન પુગ્ગલો કપ્પં ઠપેન્તો કિત્તકં કાલં ઠપેય્યાતિ? યસ્મિં
૧૮. અરિયનિદ્દેસે – કિલેસેહિ આરકત્તા અરિયા. સદેવકેન લોકેન અરણીયત્તા અરિયા. અરિયટ્ઠો નામ પરિસુદ્ધટ્ઠોતિ પરિસુદ્ધત્તાપિ અરિયા. સેસા અપરિસુદ્ધતાય અનરિયા.
૧૯. સેક્ખનિદ્દેસે – મગ્ગસમઙ્ગિનો મગ્ગક્ખણે, ફલસમઙ્ગિનો ચ ફલક્ખણે, અધિસીલસિક્ખાદિકા તિસ્સોપિ સિક્ખા સિક્ખન્તિયેવાતિ સેક્ખા. અરહતા પન અરહત્તફલક્ખણે તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખિતા. પુન તસ્સ સિક્ખનકિચ્ચં નત્થીતિ અસેક્ખા. ઇતિ સત્ત અરિયા સિક્ખન્તીતિ સેક્ખા. ખીણાસવા અઞ્ઞસ્સ સન્તિકે સીલાદીનં સિક્ખિતત્તા સિક્ખિતઅસેક્ખા નામ. બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધા સયમ્ભૂતતાય અસિક્ખિતઅસેક્ખા નામ. સેસપુગ્ગલા નેવ સિક્ખન્તિ ન સિક્ખિતાતિ નેવસેક્ખાનાસેક્ખા.
૨૦. તેવિજ્જનિદ્દેસે – પઠમં પુબ્બેનિવાસદિબ્બચક્ખુઞાણાનિ નિબ્બત્તેત્વા પચ્છા અરહત્તં પત્તોપિ, પઠમં અરહત્તં તેવિજ્જોયેવ નામ. સુત્તન્તકથા પન પરિયાયદેસના અભિધમ્મકથા નિપ્પરિયાયદેસનાતિ ઇમસ્મિં ઠાને આગમનીયમેવ ધુરં. તસ્મા પઠમં દ્વે વિજ્જા નિબ્બત્તેત્વા પચ્છા અરહત્તં પત્તોવ ઇધ અધિપ્પેતો. છળભિઞ્ઞેપિ એસેવ નયો.
૨૨. સમ્માસમ્બુદ્ધનિદ્દેસે પુબ્બે અનનુસ્સુતેસૂતિ પચ્છિમભવે સચ્ચપ્પટિવેધતો પુબ્બે અઞ્ઞસ્સ
તત્થ ચાતિ તસ્મિઞ્ચ ચતુસચ્ચસમ્બોધિસઙ્ખાતે અરહત્તમગ્ગે. સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણાતિ બલેસુ ચ વસીભાવન્તિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણઞ્ચેવ બલેસુ ચ ચિણ્ણવસીભાવં પાપુણાતિ. બુદ્ધાનઞ્હિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ ચેવ દસબલઞાણસ્સ ચ અધિગમનતો પટ્ઠાય અઞ્ઞં કાતબ્બં નામ નત્થિ. યથા પન ઉભતોસુજાતસ્સ ખત્તિયકુમારસ્સ અભિસેકપ્પત્તિતો પટ્ઠાય ‘ઇદં નામ ઇસ્સરિયં અનાગત’ન્તિ ન વત્તબ્બં, સબ્બં આગતમેવ હોતિ. એવમેવ બુદ્ધાનં અરહત્તમગ્ગસ્સ આગમનતો પટ્ઠાય ‘અયં નામ ગુણો ન આગતો, ન પટિવિદ્ધો, ન પચ્ચક્ખો’તિ ન વત્તબ્બો, સબ્બેપિ સબ્બઞ્ઞુગુણા આગતા પટિવિદ્ધા પચ્ચક્ખકતાવ હોન્તિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવં પારમીપૂરણસિદ્ધાનુભાવેન અરિયમગ્ગેન પટિવિદ્ધસબ્બઞ્ઞુગુણો પુગ્ગલો સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ વુચ્ચતિ.
૨૩. પચ્ચેકબુદ્ધનિદ્દેસેપિ પુબ્બે અનનુસ્સુતેસૂતિ પદે પુબ્બે વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. પચ્ચેકબુદ્ધોપિ હિ પચ્છિમભવે અનાચરિયકો અત્તુક્કંસિકઞાણેનેવ પટિવિદ્ધસચ્ચો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણઞ્ચેવ બલેસુ ચ ચિણ્ણવસીભાવં ન પાપુણાતિ.
૨૪. ઉભતોભાગવિમુત્તનિદ્દેસે – અટ્ઠ વિમોક્ખે કાયેન ફુસિત્વા વિહરતીતિ અટ્ઠ સમાપત્તિયો સહજાતનામકાયેન પટિલભિત્વા વિહરતિ. પઞ્ઞાય ચસ્સ દિસ્વાતિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય સઙ્ખારગતં, મગ્ગપઞ્ઞાય ચત્તારિ સચ્ચાનિ પસ્સિત્વા ચત્તારોપિ આસવા ખીણા હોન્તિ. અયં વુચ્ચતીતિ ઉભતોભાગવિમુત્તો નામાતિ વુચ્ચતિ. અયઞ્હિ દ્વીહિ ભાગેહિ દ્વે વારે વિમુત્તોતિ ઉભતોભાગવિમુત્તો. તત્રાયં થેરવાદો – તિપિટકચૂળનાગત્થેરો તાવ આહ – ‘‘સમાપત્તિયા વિક્ખમ્ભનવિમોક્ખેન, મગ્ગેન સમુચ્છેદવિમોક્ખેન તિપિટકમહાધમ્મરક્ખિતત્થેરો ‘‘નામનિસ્સિતકો એસો’’તિ વત્વા –
‘‘અચ્ચી યથા વાતવેગેન ખિત્તા, (ઉપસીવાતિ ભગવા;)
અત્થં પલેતિ ન ઉપેતિ સઙ્ખં;
એવં મુની નામકાયા વિમુત્તો,
અત્થં પલેતિ ન ઉપેતિ સઙ્ખ’’ન્તિ. (સુ॰ નિ॰ ૧૦૮૦);
વત્વા સુત્તં આહરિત્વા ‘‘નામકાયતો ચ રૂપકાયતો ચ સુવિમુત્તત્તા ઉભતોભાગવિમુત્તો’’તિ આહ. તિપિટકચૂળાભયત્થેરો પનાહ – ‘‘સમાપત્તિયા વિક્ખમ્ભનવિમોક્ખેન એકવારં વિમુત્તો મગ્ગેન સમુચ્છેદવિમોક્ખેન એકવારં વિમુત્તોતિ ઉભતોભાગવિમુત્તો’’તિ. ઇમે પન તયોપિ થેરા પણ્ડિતા, ‘તિણ્ણમ્પિ વાદે કારણં દિસ્સતી’તિ તિણ્ણમ્પિ
સઙ્ખેપતો પન અરૂપસમાપત્તિયા રૂપકાયતો વિમુત્તો, મગ્ગેન નામકાયતો વિમુત્તોતિ ઉભોહિ ભાગેહિ વિમુત્તત્તા ઉભતોભાગવિમુત્તો. સો ચતુન્નં અરૂપસમાપત્તીનં એકેકતો વુટ્ઠાય સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા અરહત્તં પત્તાનં ચતુન્નં, નિરોધા વુટ્ઠાય અરહત્તં પત્તસ્સ અનાગામિનો ચ વસેન પઞ્ચવિધો હોતિ. તત્થ પુરિમા ચત્તારો સમાપત્તિસીસં નિરોધં ન સમાપજ્જન્તીતિ પરિયાયેન ઉભતોભાગવિમુત્તા નામ. અટ્ઠસમાપત્તિલાભી અનાગામી તં સમાપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠાય વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પત્તોતિ નિપ્પરિયાયેન ઉભતોભાગવિમુત્તસેટ્ઠો નામ. નનુ ચ અરૂપાવચરજ્ઝાનમ્પિ ઉપેક્ખાચિત્તેકગ્ગતાહિ દુવઙ્ગિકં રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનમ્પિ, તસ્મા તમ્પિ પદટ્ઠાનં કત્વા અરહત્તં પત્તેન ઉભતોભાગવિમુત્તેન ભવિતબ્બન્તિ? ન ભવિતબ્બં. કસ્મા? રૂપકાયતો અવિમુત્તત્તા. તઞ્હિ કિલેસકાયતોવ વિમુત્તં, ન રૂપકાયતો; તસ્મા તતો વુટ્ઠાય અરહત્તં પત્તો ઉભતોભાગવિમુત્તો નામ ન હોતિ
૨૫. પઞ્ઞાવિમુત્તનિદ્દેસે – પઞ્ઞાય વિમુત્તોતિ પઞ્ઞાવિમુત્તો. સો સુક્ખવિપસ્સકો ચતૂહિ ન હેવ ખો અટ્ઠ વિમોક્ખેતિઆદિમાહ. અરૂપાવચરજ્ઝાનેસુ પન એકસ્મિં સતિ ઉભતોભાગવિમુત્તોયેવ નામ હોતીતિ.
૨૬. કાયસક્ખિનિદ્દેસે – એકચ્ચે આસવાતિ હેટ્ઠિમમગ્ગત્તયવજ્ઝા. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો કાયસક્ખીતિ વુચ્ચતિ. સો હિ ફુટ્ઠન્તં સચ્છિકરોતીતિ કાયસક્ખી. ઝાનફસ્સં પઠમં ફુસતિ, પચ્છા નિરોધં નિબ્બાનં સચ્છિકરોતીતિપિ કાયસક્ખી. સો સોતાપત્તિફલટ્ઠં આદિં કત્વા યાવ અરહત્તમગ્ગટ્ઠા છબ્બિધો હોતિ.
૨૭. દિટ્ઠિપ્પત્તનિદ્દેસે ઇદં દુક્ખન્તિ ઇદં દુક્ખં, એત્તકં દુક્ખં, ન ઇતો ઉદ્ધં દુક્ખં. દુક્ખસમુદયાદીસુપિ એસેવ નયો. યથાભૂતં પજાનાતીતિ ઠપેત્વા તણ્હં પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધે ‘દુક્ખસચ્ચ’ન્તિ યાથાવસરસતો પજાનાતિ. તણ્હા પન દુક્ખં જનેતિ નિબ્બત્તેતિ, પભાવેતિ, તતો તં દુક્ખં સમુદેતિ; તસ્મા નં અયં ‘દુક્ખસમુદયો’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ. યસ્મા પન ઇદં દુક્ખઞ્ચ સમુદયો ચ નિબ્બાનં પત્વા નિરુજ્ઝન્તિ વૂપસમ્મન્તિ અપ્પવત્તિં ગચ્છન્તિ; તસ્મા નં ‘અયં દુક્ખનિરોધો’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ. અરિયો પન અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો, તં દુક્ખનિરોધં ગચ્છતિ; તેન તં ‘અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ. એત્તાવતા નાનાક્ખણે સચ્ચવવત્થાનં દસ્સિતં. ઇદાનિ એકક્ખણે દસ્સેતું તથાગતપ્પવેદિતાતિઆદિમાહ. તત્થ તથાગતપ્પવેદિતાતિ મહાબોધિમણ્ડે નિસીદત્વા તથાગતેન પટિવિદ્ધા વિદિતા પાકટીકતા. ધમ્માતિ ચતુસચ્ચધમ્મા. વોદિટ્ઠા હોન્તીતિ સુદિટ્ઠા હોન્તિ. વોચરિતાતિ સુચરિતા. તેસુ અનેન પઞ્ઞા સુટ્ઠુ ચરાપિતા હોતીતિ અત્થો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો દિટ્ઠિપ્પત્તોતિ વુચ્ચતિ. અયઞ્હિ દિટ્ઠન્તં પત્તો. ‘‘દુક્ખા સઙ્ખારા, સુખો નિરોધો’’તિ ઞાણં હોતિ દિટ્ઠપ્પત્તો. અયમ્પિ કાયસક્ખી વિય છબ્બિધોવ હોતિ.
૨૮. સદ્ધાવિમુત્તનિદ્દેસે – નો ચ ખો યથા દિટ્ઠિપ્પત્તસ્સાતિ યથા દિટ્ઠિપ્પત્તસ્સ આસવા પરિક્ખીણા, ન એવં સદ્ધાવિમુત્તસ્સાતિ અત્થો. કિં પન નેસં કિલેસપ્પહાને નાનત્તં અત્થીતિ? નત્થિ. અથ કસ્મા સદ્ધાવિમુત્તો દિટ્ઠિપ્પત્તં ન પાપુણાતીતિ? આગમનીયનાનત્તેન. દિટ્ઠિપ્પતો હિ આગમનમ્હિ કિલેસે વિક્ખમ્ભેન્તો અપ્પદુક્ખેન અપ્પકસિરેન અકિલમન્તોવ
યથા હિ દ્વીસુ તરુણેસુ સિપ્પં દસ્સેન્તેસુ એકસ્સ હત્થે તિખિણો અસિ, એકસ્સ કુણ્ઠો. તિખિણેન અસિના કદલી છિજ્જમાના સદ્દં ન કરોતિ. કુણ્ઠેન અસિના છિજ્જમાના ‘કટકટા’તિ સદ્દં કરોતિ. તત્થ તિખિણેન અસિના સદ્દં અકરોન્તિયા એવ કદલિયા છેદનં વિય દિટ્ઠિપ્પત્તસ્સ તિણ્ણં મગ્ગાનં વિપસ્સનાઞાણસ્સ તિખિણસૂરવિપ્પસન્નભાવો. કુણ્ઠેન અસિના સદ્દં કરોન્તિયાપિ કદલિયા છેદનં વિય સદ્ધાવિમુત્તસ્સ તિણ્ણં મગ્ગાનં વિપસ્સનાઞાણસ્સ અતિખિણઅસૂરઅપ્પસન્નભાવો વેદિતબ્બો. ઇમં પન નયં ‘નો’તિ પટિક્ખિપિત્વા, આગમનીયનાનત્તેનેવ સદ્ધાવિમુત્તો દિટ્ઠિપ્પત્તં ન પાપુણાતીતિ સન્નિટ્ઠાનં કતં.
આગમટ્ઠકથાસુ પન વુત્તં – ‘‘એતેસુ હિ સદ્ધાવિમુત્તસ્સ પુબ્બભાગમગ્ગક્ખણે સદ્દહન્તસ્સ વિય ઓકપ્પેન્તસ્સ વિય અધિમુચ્ચન્તસ્સ વિય ચ કિલેસક્ખયો હોતિ. દિટ્ઠિપ્પત્તસ્સ પુબ્બભાગમગ્ગક્ખણે કિલેસચ્છેદકઞાણં અદન્ધં તિખિણં સૂરં હુત્વા વહતિ. તસ્મા યથા નામ અતિખિણેન અસિના કદલિં છિન્દન્તસ્સ છિન્નટ્ઠાનં ન મટ્ઠં હોતિ, અસિ ન સીઘં વહતિ, સદ્દો સુય્યતિ, બલવતરો વાયામો કાતબ્બો હોતિ અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો સદ્ધાવિમુત્તોતિ વુચ્ચતિ. અયઞ્હિ સદ્દહન્તો વિમુત્તોતિ સદ્ધાવિમુત્તો. અયમ્પિ કાયસક્ખી વિય છબ્બિધોવ હોતિ.
૨૯. ધમ્માનુસારીનિદ્દેસે – પટિપન્નસ્સાતિ ઇમિના સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠો દસ્સિતો. અધિમત્તન્તિ બલવં. પઞ્ઞં વાહેતીતિ પઞ્ઞાવાહી. પઞ્ઞા ઇમં પુગ્ગલં વહતીતિ પઞ્ઞાવાહીતિપિ પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમન્તિ પઞ્ઞં પુરેચારિકં કત્વા. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો ધમ્માનુસારીતિ વુચ્ચતિ. સો હિ પઞ્ઞાસઙ્ખાતેન ધમ્મેન સરતિ અનુસ્સરતીતિ ધમ્માનુસારી. સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠસ્સેવેતં નામં. ફલે પન પત્તે દિટ્ઠિપ્પત્તો નામ હોતિ.
૩૦. સદ્ધાનુસારીનિદ્દેસેપિ – સદ્ધં વાહેતીતિ સદ્ધાવાહી. સદ્ધા ઇમં પુગ્ગલં વહતીતિ સદ્ધાવાહીતિપિ વુત્તમેવ. સદ્ધાપુબ્બઙ્ગમન્તિ સદ્ધં પુરેચારિકં કત્વા. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો સદ્ધાનુસારીતિ વુચ્ચતિ. સો હિ સદ્ધાય સરતિ. અનુસ્સરતીતિ સદ્ધાનુસારી. સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠસ્સેવેતં નામં. ફલે પન પત્તે સદ્ધાવિમુત્તો નામ હોતિ. લોકુત્તરધમ્મઞ્હિ નિબ્બત્તેન્તાનં દ્વે ધુરાનિ નામ, દ્વે અભિનિવેસા નામ, દ્વે સીસાનિ નામ. તત્થ સદ્ધાધુરં પઞ્ઞાધુરન્તિ – દ્વે ધુરાનિ નામ. એકો પન ભિક્ખુ સમથાભિનિવેસેન અભિનિવિસતિ, એકો વિપસ્સનાભિનિવેસેનાતિ – ઇમે દ્વે અભિનિવેસા નામ. એકો ચ મત્થકં પાપુણન્તો ઉભતોભાગવિમુત્તો હોતિ, એકો પઞ્ઞાવિમુત્તોતિ – ઇમાનિ દ્વે સીસાનિ નામ. યે કેચિ હિ લોકુત્તરધમ્મં નિબ્બત્તેન્તિ, સબ્બે તે ઇમે દ્વે ધમ્મે ધુરં કત્વા ઇમેસુ દ્વીસુ ઠાનેસુ અભિનિવિસિત્વા ઇમેહિ દ્વીહિ ઠાનેહિ વિમુચ્ચન્તિ. તેસુ યો ભિક્ખુ અટ્ઠસમાપત્તિલાભી પઞ્ઞં ધુરં કત્વા સમથવસેન અભિનિવિટ્ઠો અઞ્ઞતરં અરૂપસમાપત્તિં પદટ્ઠાનં કત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ, સો સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે ધમ્માનુસારી નામ. પરતો પન છસુ ઠાનેસુ કાયસક્ખી નામ. અરહત્તફલે પત્તે ઉભતોભાગવિમુત્તો નામ.
અપરો
૩૧. સત્તક્ખત્તુપરમનિદ્દેસે – સત્તક્ખત્તુન્તિ સત્તવારે. સત્તક્ખત્તુપરમા ભવૂપપત્તિ અત્તભાવગ્ગહણં અસ્સ, તતો પરં અટ્ઠમં ભવં નાદિયતીતિ સત્તક્ખત્તુપરમો. સોતાપન્નો હોતીતિ એત્થ સોતોતિ અરિયમગ્ગો, તેન સમન્નાગતો સોતાપન્નો નામ. યથાહ –
‘‘સોતો સોતોતિ હિદં, સારિપુત્ત, વુચ્ચતિ. કતમો નુ ખો, સારિપુત્ત, સોતોતિ? અયમેવ હિ, ભન્તે, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો સોતો, સેય્યથિદં – સમ્માદિટ્ઠિ…પે॰… સમ્માસમાધીતિ. સોતાપન્નો સોતાપન્નોતિ, હિદં, સારિપુત્ત, વુચ્ચતિ. કતમો નુ ખો, સારિપુત્ત, સોતાપન્નોતિ? યો હિ, ભન્તે, ઇમિના અરિયેન અટ્ઠઙ્ગિકેન મગ્ગેન સમન્નાગતો અયં વુચ્ચતિ સોતાપન્નો, સ્વાયં આયસ્મા એવંનામો એવંગોત્તો ઇતિ વા’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૦૧).
એવં
અવિનિપાતધમ્મોતિ વિનિપાતસઙ્ખાતં અપાયં ઉપપત્તિવસેન અનાગમનસભાવો. નિયતોતિ મગ્ગનિયામેન નિયતો. સમ્બોધિપરાયણોતિ બુજ્ઝનકભાવપરાયણો. સો હિ પટિલદ્ધમગ્ગેન બુજ્ઝતીતિ સમ્બોધિપરાયણો. ઉપરિ તીહિ મગ્ગેહિ અવસ્સં બુજ્ઝિસ્સતીતિ સમ્બોધિપરાયણો. દેવે ચ મનુસ્સે ચાતિ દેવલોકઞ્ચ મનુસ્સલોકઞ્ચ. સન્ધાવિત્વા સંસરિત્વાતિ પટિસન્ધિવસેન અપરાપરં ગન્ત્વા. દુક્ખસ્સન્તં કરોતીતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ પરિયન્તં પરિવટુમં કરોતિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો સત્તક્ખત્તુપરમો નામ વુચ્ચતિ. અયં પન કાલેન દેવલોકસ્સ કાલેન મનુસ્સલોકસ્સ વસેન મિસ્સકભવેન કથિતોતિ વેદિતબ્બો.
૩૨. કોલંકોલનિદ્દેસે – કુલતો કુલં ગચ્છતીતિ કોલંકોલો. સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયતો હિ પટ્ઠાય નીચે કુલે ઉપપત્તિ નામ નત્થિ, મહાભોગકુલેસુયેવ નિબ્બત્તતીતિ દ્વે વા તીણિ વા કુલાનીતિ દેવમનુસ્સવસેન દ્વે વા તયો વા ભવે. ઇતિ અયમ્પિ મિસ્સકભવેનેવ કથિતો. દેસનામત્તમેવ ચેતં – ‘દ્વે વા તીણિ વા’તિ. યાવ છટ્ઠભવા સંસરન્તોપિ પન કોલંકોલોવ હોતિ.
૩૩. એકબીજિનિદ્દેસે – ખન્ધબીજં નામ કથિતં. યસ્સ હિ સોતાપન્નસ્સ એકંયેવ ખન્ધબીજં અત્થિ, એકં અત્તભાવગ્ગહણં, સો એકબીજી નામ. માનુસકં ભવન્તિ ઇદં પનેત્થ દેસનામત્તમેવ. દેવભવં નિબ્બત્તેતીતિપિ પન વત્તું વટ્ટતિયેવ. ભગવતા ગહિતનામવસેનેવ ચેતાનિ એતેસં નામાનિ. એત્તકં ઠાનં ગતો સત્તક્ખત્તુપરમો નામ હોતિ, એત્તકં કોલંકોલો, એત્તકં એકબીજીતિ ભગવતા એતેસં નામં ગહિતં. નિયમતો પન અયં સત્તક્ખત્તુપરમો, અયં કોલંકોલો, અયં એકબીજીતિ નત્થિ.
કો
એકચ્ચો હિ સોતાપન્નો વટ્ટજ્ઝાસયો હોતિ, વટ્ટાભિરતો, પુનપ્પુનં વટ્ટસ્મિંયેવ વિચરતિ સન્દિસ્સતિ. અનાથપિણ્ડિકો સેટ્ઠિ, વિસાખા ઉપાસિકા, ચૂળરથમહારથા દેવપુત્તા, અનેકવણ્ણો દેવપુત્તો, સક્કો દેવરાજા, નાગદત્તો દેવપુત્તોતિ ઇમે હિ એત્તકા જના વટ્ટજ્ઝાસયા વટ્ટાભિરતા આદિતો પટ્ઠાય છ દેવલોકે સોધેત્વા અકનિટ્ઠે ઠત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સન્તિ, ઇમે ઇધ ન ગહિતા. ન કેવલઞ્ચિમે; યોપિ મનુસ્સેસુયેવ સત્તક્ખત્તું સંસરિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ, યોપિ દેવલોકે નિબ્બત્તો દેવેસુયેવ સત્તક્ખત્તું અપરાપરં સંસરિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ, ઇમેપિ ઇધ ન ગહિતા. મિસ્સકભવવસેનેવ પનેત્થ સત્તક્ખત્તુપરમકોલંકોલા
૩૪. સકદાગામિનિદ્દેસે – પટિસન્ધિવસેન સકિં આગચ્છતીતિ સકદાગામી. સકિદેવાતિ એકવારંયેવ. ઇમં લોકં આગન્ત્વાતિ ઇમિના પઞ્ચસુ
૩૫. અનાગામિનિદ્દેસે – ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનન્તિ ઓરં વુચ્ચતિ કામધાતુ. યસ્સ ઇમાનિ પઞ્ચ બન્ધનાનિ અપ્પહીનાનિ હોન્તિ, સો ભવગ્ગે નિબ્બત્તોપિ ગિલિતબળિસો મચ્છો વિય દીઘસુત્તકેન પાદે બદ્ધકાકો વિય તેહિ બન્ધનેહિ આકડ્ઢિયમાનો કામધાતુયંયેવ પવત્તતીતિ પઞ્ચ બન્ધનાનિ ઓરમ્ભાગિયાનીતિ વુચ્ચન્તિ. હેટ્ઠાભાગિયાનિ હેટ્ઠાકોટ્ઠાસિકાનીતિ અત્થો. પરિક્ખયાતિ તેસં બન્ધનાનં પરિક્ખયેન. ઓપપાતિકોતિ ઉપપાતયોનિકો. ઇમિનાસ્સ ગબ્ભસેય્યા પટિક્ખિત્તા. તત્થ પરિનિબ્બાયીતિ તત્થ સુદ્ધાવાસલોકે પરિનિબ્બાયિતા. અનાવત્તિધમ્મો તસ્મા લોકાતિ પટિસન્ધિગ્ગહણવસેન તસ્મા લોકા ઇધ અનાવત્તનસભાવો. બુદ્ધદસ્સનથેરદસ્સનધમ્મસ્સવનાનં પનત્થાયસ્સ આગમનં અનિવારિતં. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવંવિધો પુગ્ગલો પટિસન્ધિવસેન પુન અનાગમનતો અનાગામી નામ વુચ્ચતિ.
૩૬. અન્તરાપરિનિબ્બાયિનિદ્દેસે ઉપપન્નં વા સમનન્તરાતિ ઉપપન્નસમનન્તરા વા હુત્વા. અપ્પત્તં વા વેમજ્ઝં આયુપ્પમાણન્તિ આયુપ્પમાણં વેમજ્ઝં અપ્પત્તં વા હુત્વા અરિયમગ્ગં સઞ્જનેતીતિ અત્થો. વાસદ્દવિકપ્પતો પન વેમજ્ઝં પત્તન્તિપિ અત્થો વેદિતબ્બો. એવં તયો અન્તરાપરિનિબ્બાયિનો સિદ્ધા હોન્તિ. ઉપરિટ્ઠિમાનં સંયોજનાનન્તિ ઉપરિ પઞ્ચન્નં ઉદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનાનં અટ્ઠન્નં વા કિલેસાનં. પહાનાયાતિ એતેસં પજહનત્થાય અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો આયુવેમજ્ઝસ્સ અન્તરાયેવ પરિનિબ્બાયનતો અન્તરાપરિનિબ્બાયીતિ વુચ્ચતિ.
૩૭. ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયિનિદ્દેસે અતિક્કમિત્વા વેમજ્ઝં આયુપ્પમાણન્તિ આયુપ્પમાણં વેમજ્ઝં અતિક્કમિત્વા. ઉપહચ્ચ વા કાલકિરિયન્તિ ઉપગન્ત્વા કાલકિરિયં. આયુક્ખયસ્સ આસન્ને ઠત્વાતિ અત્થો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો અવિહેસુ તાવ કપ્પસહસ્સપ્પમાણસ્સ આયુનો પઞ્ચકપ્પસતસઙ્ખાતં વેમજ્ઝં અતિક્કમિત્વા છટ્ઠે વા કપ્પસતે સત્તમટ્ઠમનવમાનં વા અઞ્ઞતરસ્મિં દસમેયેવ વા કપ્પસતે ઠત્વા અરહત્તં પત્વા કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયનતો ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયીતિ વુચ્ચતિ.
૩૮. અસઙ્ખારસસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિનિદ્દેસેસુ – અસઙ્ખારેન અપ્પદુક્ખેન અધિમત્તપયોગં અકત્વાવ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાનધમ્મોતિ અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી. સસઙ્ખારેન દુક્ખેન કસિરેન અધિમત્તપયોગં કત્વાવ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયનધમ્મોતિ સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી.
૪૦. ઉદ્ધંસોતનિદ્દેસે – ઉદ્ધં વાહિભાવેન ઉદ્ધમસ્સ તણ્હાસોતં વટ્ટસોતં વાતિ ઉદ્ધંસોતો. ઉદ્ધં વા ગન્ત્વા પટિલભિતબ્બતો ઉદ્ધમસ્સ મગ્ગસોતન્તિ ઉદ્ધંસોતો. અકનિટ્ઠં ગચ્છતીતિ અકનિટ્ઠગામી. અવિહા ચુતો અતપ્પં ગચ્છતીતિઆદીસુ અવિહે કપ્પસહસ્સં વસન્તો અરહત્તં પત્તું અસક્કુણિત્વા અતપ્પં ગચ્છતિ. તત્રાપિ દ્વે કપ્પસહસ્સાનિ વસન્તો અરહત્તં પત્તું અસક્કુણિત્વા સુદસ્સં ગચ્છતિ. તત્રાપિ ચત્તારિ કપ્પસહસ્સાનિ વસન્તો અરહત્તં પત્તું અસક્કુણિત્વા સુદસ્સિં ગચ્છતિ. તત્રાપિ અટ્ઠ કપ્પસહસ્સાનિ વસન્તો અરહત્તં પત્તું અસક્કુણિત્વા અકનિટ્ઠં ગચ્છતિ. તત્થ વસન્તો અરિયમગ્ગં સઞ્જનેતીતિ અત્થો.
ઇમેસં
કથં? અવિહે તાવ તયો અન્તરાપરિનિબ્બાયિનો, એકો ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી, એકો ઉદ્ધંસોતો તે અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિનો પઞ્ચ, સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિનો પઞ્ચાતિ દસ હોન્તિ. તથા અતપ્પાસુદસ્સાસુદસ્સીસૂતિ ચત્તારો દસકા ચત્તાલીસં. અકનિટ્ઠે પન ઉદ્ધંસોતો નત્થિ. તયો પન અન્તરાપરિનિબ્બાયિનો, એકો ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી. તે અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિનો ચત્તારો, સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિનો ચત્તારોતિ અટ્ઠ. એવં અટ્ઠચત્તાલીસં હોન્તિ.
તે સબ્બેપિ પપટિકોપમાય દીપિતા – દિવસં સન્તત્તાનમ્પિ હિ આરકણ્ટકવિપ્ફલિકનખચ્છેદનાનં અયોમુખે હઞ્ઞમાને પપટિકા ઉપ્પજ્જિત્વાવ નિબ્બાયતિ – એવરૂપો પઠમો અન્તરાપરિનિબ્બાયી વેદિતબ્બો. કસ્મા? ઉપ્પન્નસમનન્તરાવ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયનતો. તતો મહન્તતરે અયોમુખે હઞ્ઞમાને પપટિકા આકાસં ઉલ્લઙ્ઘિત્વા નિબ્બાયતિ – એવરૂપો દુતિયો અન્તરાપરિનિબ્બાયી દટ્ઠબ્બો. કસ્મા? વેમજ્ઝં અપ્પત્વા પરિનિબ્બાયનતો. તતો મહન્તતરે અયોમુખે હઞ્ઞમાને પપટિકા આકાસં ઉલ્લઙ્ઘિત્વા નિવત્તમાના પથવિયં અનુપહચ્ચતલા હુત્વા પરિનિબ્બાયતિ – એવરૂપો તતિયો અન્તરાપરિનિબ્બાયી દટ્ઠબ્બો. કસ્મા? વેમજ્ઝં પત્વા અનુપહચ્ચ પરિનિબ્બાયનતો. તતો મહન્તતરે અયોમુખે હઞ્ઞમાને પપટિકા આકાસં ઉલ્લઙ્ઘિત્વા પથવિયં પતિત્વા ઉપહચ્ચતલા હુત્વા નિબ્બાયતિ – એવરૂપો ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી વેદિતબ્બો. કસ્મા? કાલકિરિયં ઉપગન્ત્વા આયુગતિં ખેપેત્વા પરિનિબ્બાયનતો. તતો મહન્તતરે અયોમુખે હઞ્ઞમાને પપટિકા પરિત્તે તિણકટ્ઠે પતિત્વા તં પરિત્તં તિણકટ્ઠં ઝાપેત્વા નિબ્બાયતિ – એવરૂપો અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી વેદિતબ્બો. કસ્મા? અપ્પયોગેન લહુસાય ગતિયા પરિનિબ્બાયનતો. તતો મહન્તતરે અયોમુખે હઞ્ઞમાને પપટિકા વિપુલે તિણકટ્ઠપુઞ્જે
‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – ‘નો ચસ્સ, નો ચ મે સિયા, ન ભવિસ્સતિ, ન મે ભવિસ્સતિ, યદત્થિ યં ભૂતં, તં પજહામી’’’તિ ઉપેક્ખં પટિલભતિ. સો ભવે ન રજ્જતિ, સમ્ભવે ન રજ્જતિ, અત્થુત્તરિ પદં સન્તં સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતિ. તઞ્ચ ખ્વસ્સ પદં ન સબ્બેન સબ્બં સચ્છિકતં હોતિ. તસ્સ ન સબ્બેન સબ્બં માનાનુસયો પહીનો હોતિ, ન સબ્બેન સબ્બં ભવરાગાનુસયો પહીનો હોતિ, ન સબ્બેન સબ્બં અવિજ્જાનુસયો પહીનો હોતિ. સો પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં પરિક્ખયા અન્તરાપરિનિબ્બાયી હોતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દિવસં સન્તત્તે અયોકપાલે હઞ્ઞમાને પપટિકા નિબ્બત્તિત્વા નિબ્બાયેય્ય; એવમેવ ખો
‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે॰… અન્તરાપરિનિબ્બાયી હોતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દિવસં સન્તત્તે અયોકપાલે હઞ્ઞમાને પપટિકા નિબ્બત્તિત્વા ઉપ્પતિત્વા નિબ્બાયેય્ય; એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે॰… અન્તરાપરિનિબ્બાયી હોતિ.
‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે॰… અન્તરાપરિનિબ્બાયી
‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે॰… ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી હોતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દિવસં સન્તત્તે અયોકપાલે હઞ્ઞમાને પપટિકા નિબ્બત્તિત્વા ઉપ્પતિત્વા ઉપહચ્ચ તલં નિબ્બાયેય્ય; એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે॰… ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી હોતિ.
‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે॰… પરિક્ખયા અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી હોતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દિવસં સન્તત્તે અયોકપાલે હઞ્ઞમાને પપટિકા નિબ્બત્તિત્વા ઉપ્પતિત્વા પરિત્તે તિણપુઞ્જે વા કટ્ઠપુઞ્જે વા નિપતેય્ય, સા તત્થ અગ્ગિમ્પિ જનેય્ય, ધૂમમ્પિ જનેય્ય, અગ્ગિમ્પિ જનેત્વા ધૂમમ્પિ જનેત્વા તમેવ પરિત્તં તિણપુઞ્જં વા
‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે॰… સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી હોતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દિવસં સન્તત્તે અયોકપાલે હઞ્ઞમાને પપટિકા નિબ્બત્તિત્વા ઉપ્પતિત્વા વિપુલે તિણપુઞ્જે વા કટ્ઠપુઞ્જે વા નિપતેય્ય, સા તત્થ અગ્ગિમ્પિ જનેય્ય…પે॰… તમેવ વિપુલં તિણપુઞ્જં વા કટ્ઠપુઞ્જં વા પરિયાદિયિત્વા અનાહારા નિબ્બાયેય્ય; એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે॰… સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી હોતિ.
‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે॰… પરિક્ખયા ઉદ્ધંસોતો હોતિ અકનિટ્ઠગામી. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દિવસં સન્તત્તે અયોકપાલે હઞ્ઞમાને પપટિકા નિબ્બત્તિત્વા ઉપ્પતિત્વા મહન્તે તિણપુઞ્જે વા કટ્ઠપુઞ્જે વા નિપતેય્ય, સા તત્થ અગ્ગિમ્પિ જનેય્ય…પે॰… તમેવ મહન્તં તિણપુઞ્જં વા કટ્ઠપુઞ્જં વા પરિયાદિયિત્વા ગચ્છમ્પિ દહેય્ય, દાયમ્પિ દહેય્ય
૪૧-૪૪. સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાય પટિપન્નાદિનિદ્દેસા ઉત્તાનત્થાવ. અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો અરહાતિ એત્થ પન દ્વાદસ અરહન્તો વેદિતબ્બા. કથં? તયો હિ વિમોક્ખા – સુઞ્ઞતો, અનિમિત્તો, અપ્પણિહિતોતિ. તત્થ સુઞ્ઞતવિમોક્ખેન વિમુત્તખીણાસવો પટિપદાવસેન ચતુબ્બિધો હોતિ; તથા અનિમિત્તઅપ્પણિહિતવિમોક્ખેહીતિ – એવં દ્વાદસ અરહન્તો વેદિતબ્બા. ઇતિ ઇમે દ્વાદસ અરહન્તો વિય દ્વાદસેવ સકદાગામિનો, ચતુવીસતિ સોતાપન્ના, અટ્ઠચત્તાલીસ અનાગામિનોતિ એત્તકા પુગ્ગલા ઇતો મુચ્ચિત્વા બહિદ્ધા નુપ્પજ્જન્તિ, ઇમસ્મિઞ્ઞેવ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધસાસને ઉપ્પજ્જન્તીતિ.
એકકનિદ્દેસવણ્ણના.
૨. દુકનિદ્દેસવણ્ણના
૪૫. દુકનિદ્દેસે કોધનોતિ કુજ્ઝનસીલો મહાકોધો. એવં પુગ્ગલં પુચ્છિત્વાપિ ધમ્મેન પુગ્ગલં દસ્સેતું તત્થ કતમો કોધોતિઆદિમાહ. ઉપનાહીનિદ્દેસાદીસુપિ એસેવ નયો. કોધો કુજ્ઝનાતિઆદીનિ હેટ્ઠા વુત્તત્થાનેવ. તથા ઉપનાહીનિદ્દેસાદીસુ પુબ્બકાલં કોધોતિઆદીનિ. અયં કોધો અપ્પહીનોતિ અયં એત્તકો કોધો વિક્ખમ્ભનપ્પહાનેન વા તદઙ્ગપ્પહાનેન વા સમુચ્છેદપ્પહાનેન વા અપ્પહીનો. પરતો ઉપનાહાદીસુપિ એસેવ નયો.
૫૩. અહિરિકનિદ્દેસાદીસુ – ઇમિના અહિરિકેનાતિ ઇમિના એવંપકારેન અહિરિકધમ્મેન સમન્નાગતો. ઇમિના અનોત્તપ્પેનાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો.
૬૩. અજ્ઝત્તસંયોજનોતિ બહિદ્ધાસંયોજનોતિ બહિદ્ધાબન્ધનો. તે ઉભોપિ વચ્છકસાલૂપમાય દીપેતબ્બા. વચ્છકસાલાય હિ અન્તો બદ્ધો અન્તોયેવ
૬૫. અક્કોધનનિદ્દેસાદીસુ – પહીનોતિ વિક્ખમ્ભનપ્પહાનેન વા, તદઙ્ગપ્પહાનેન વા, સમુચ્છેદપ્પહાનેન વા પહીનો.
૮૩. દુલ્લભનિદ્દેસે – દુલ્લભાતિ ન સુલભા. પુબ્બકારીતિ પઠમમેવ કારકો. કતવેદીતિ કતં વેદેતિ, વિદિતં પાકટં કરોતિ. તે અગારિયાનગારિયેહિ દીપેતબ્બા. અગારિયેસુ હિ માતાપિતરો પુબ્બકારિનો નામ. પુત્તધીતરો પન માતાપિતરો પટિજગ્ગન્તા અભિવાદનાદીનિ તેસં કુરુમાના કતવેદિનો નામ. અનગારિયેસુ આચરિયુપજ્ઝાયા પુબ્બકારિનો નામ. અન્તેવાસિકસદ્ધિવિહારિકા આચરિયુપજ્ઝાયે પટિજગ્ગન્તા અભિવાદનાદીનિ તેસં કુરુમાના કતવેદિનો નામ. તેસં આવિભાવત્થાય ઉપજ્ઝાયપોસકસોણત્થેરાદીનં વત્થૂનિ કથેતબ્બાનિ.
અપરો નયો – પરેન અકતેયેવ ઉપકારે અત્તનિ કતં ઉપકારં અનપેક્ખિત્વા કારકો પુબ્બકારી, સેય્યથાપિ માતાપિતરો ચેવ આચરિયુપજ્ઝાયા ચ. સો દુલ્લભો; સત્તાનં તણ્હાભિભૂતત્તા. પરેન કતસ્સ ઉપકારસ્સ અનુરૂપપ્પવત્તિં અત્તનિ કતં ઉપકારં ઉપકારતો જાનન્તો, વેદિયન્તો, કતઞ્ઞુકતવેદી. સેય્યથાપિ માતાપિતુઆચરિયુપજ્ઝાયેસુ સમ્મા પટિપન્નો. સોપિ દુલ્લભો; સત્તાનં અવિજ્જાભિભૂતત્તા.
અપિચ – અકારણવચ્છલો પુબ્બકારી, સકારણવચ્છલો કતઞ્ઞુકતવેદી. ‘કરિસ્સતિ મે’તિ એવમાદિકારણનિરપેક્ખકિરિયો
૮૪. દુત્તપ્પયનિદ્દેસે – દુત્તપ્પયાતિ અતપ્પયા, ન સક્કા કેનચિ તપ્પેતું. યો હિ ઉપટ્ઠાકકુલં વા ઞાતિકુલં વા નિસ્સાય વસમાનો ચીવરે જિણ્ણે તેહિ દિન્નં ચીવરં નિક્ખિપતિ, ન પરિભુઞ્જતિ. પુનપ્પુનં દિન્નમ્પિ ગહેત્વા નિક્ખિપતેવ. યો ચ તેનેવ નયેન લદ્ધં લદ્ધં વિસ્સજ્જેતિ પરસ્સ દેતિ. પુનપ્પુનં લદ્ધમ્પિ તથેવ કરોતિ. ઇમે દ્વે પુગ્ગલા સકટેહિપિ પચ્ચયે ઉપનેન્તેન તપ્પેતું ન સક્કાતિ દુત્તપ્પયા નામ.
૮૫. સુતપ્પયનિદ્દેસે – ન વિસ્સજ્જેતીતિ અત્તનો અકત્વા પરસ્સ ન દેતિ. અતિરેકે પન સતિ ન નિક્ખિપતિ પરસ્સ દેતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યો પન ભિક્ખુ ઉપટ્ઠાકકુલા વા ઞાતિકુલા વા જિણ્ણચીવરો સાટકં લભિત્વા ચીવરં કત્વા પરિભુઞ્જતિ, ન નિક્ખિપતિ; અગ્ગળં દત્વા પારુપન્તોપિ પુન દિય્યમાને સહસા ન પટિગ્ગણ્હાતિ. યો ચ લદ્ધં લદ્ધં અત્તના પરિભુઞ્જતિ, પરેસં ન દેતિ. ઇમે દ્વેપિ સુખેન સક્કા તપ્પેતુન્તિ સુતપ્પયા નામાતિ.
૮૬. આસવાતિ કિલેસા. ન કુક્કુચ્ચાયિતબ્બં કુક્કુચ્ચાયતીતિ ન કુક્કુચ્ચાયિતબ્બયુત્તકં કુક્કુચ્ચાયતિ. સૂકરમંસં લભિત્વા અચ્છમંસન્તિ કુક્કુચ્ચાયતિ, મિગમંસં, લભિત્વા દીપિમંસન્તિ કુક્કુચ્ચાયતિ. કાલે સન્તેયેવ ‘કાલો નત્થી’તિ, અપ્પવારેત્વાવ ‘પવારિતોસ્મી’તિ, પત્તે રજસ્મિં અપતિતેયેવ ‘પતિત’ન્તિ, અત્તાનં ઉદ્દિસ્સ મચ્છમંસે અકતેયેવ ‘મં ઉદ્દિસ્સ કત’ન્તિ કુક્કુચ્ચાયતિ. કુક્કુચ્ચાયિતબ્બં ન કુક્કુચ્ચાયતીતિ કુક્કુચ્ચાયિતબ્બયુત્તકં ન કુક્કુચ્ચાયતિ. અચ્છમંસં લભિત્વા સૂકરમંસન્તિ ન ઇમેસન્તિ ઇમેસં દ્વિન્નં પુગ્ગલાનં સુભૂમિયં તિણલતાદીનિ વિય રત્તિમ્પિ દિવાપિ આસવા વડ્ઢન્તિયેવ. સુક્કપક્ખે કપ્પિયમંસં લભિત્વા કપ્પિયમંસન્ત્વેવ ગણ્હન્તો ન કુક્કુચ્ચાયિતબ્બં ન કુક્કુચ્ચાયતિ નામાતિ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો.
૮૮. હીનાધિમુત્તોતિ હીનજ્ઝાસયો. દુસ્સીલોતિ નિસ્સીલો. પાપધમ્મોતિ લામકધમ્મો.
૮૯. પણીતાધિમુત્તોતિ પણીતજ્ઝાસયો. કલ્યાણધમ્મોતિ ભદ્દકધમ્મો, સુચિધમ્મો, સુન્દરધમ્મો.
૯૦. તિત્તોતિ સુહિતો પરિયોસિતો. તપ્પેતાતિ અઞ્ઞેસમ્પિ તિત્તિકરો. પચ્ચેકસમ્બુદ્ધા યે ચ તથાગતસાવકાતિ એત્થ પચ્ચેકબુદ્ધા નવહિ લોકુત્તરધમ્મેહિ સયં તિત્તા પરિપુણ્ણા. અઞ્ઞે પન તપ્પેતું ન સક્કોન્તિ. તેસઞ્હિ ધમ્મકથાય અભિસમયો ન હોતિ. સાવકાનં પન ધમ્મકથાય અપરિમાણાનમ્પિ દેવમનુસ્સાનં અભિસમયો હોતિ. એવં સન્તેપિ યસ્મા પન તે ધમ્મં દેસેન્તા ન અત્તનો વચનં કત્વા કથેન્તિ, બુદ્ધાનં વચનં કત્વા કથેન્તિ. સોતું નિસિન્નપરિસાપિ ‘અયં ભિક્ખુ ન અત્તના પટિવિદ્ધધમ્મં કથેતિ, બુદ્ધેહિ પટિવિદ્ધધમ્મં કથેતી’તિ ચિત્તીકારં કરોતિ. ઇતિ સો ચિત્તીકારો બુદ્ધાનંયેવ હોતિ. એવં તત્થ સમ્માસમ્બુદ્ધોવ તપ્પેતા નામ. યથા હિ ‘અસુકસ્સ નામ ઇદઞ્ચિદઞ્ચ દેથા’તિ રઞ્ઞા આણત્તા કિઞ્ચાપિ આનેત્વા દેન્તિ, અથ ખો રાજાવ તત્થ દાયકો. યેહિપિ લદ્ધં હોતિ, તે ‘રઞ્ઞા અમ્હાકં ઠાનન્તરં દિન્નં, ઇસ્સરિયવિભવો દિન્નો’ત્વેવ ગણ્હન્તિ, ન રાજપુરિસેહીતિ. એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.
દુકનિદ્દેસવણ્ણના.
૩. તિકનિદ્દેસવણ્ણના
૯૧. તિકનિદ્દેસે દુસ્સીલોતિ નિસ્સીલો. પાપધમ્મોતિ લામકધમ્મો. સીલવિપત્તિયા વા દુસ્સીલો, દિટ્ઠિવિપત્તિયા પાપધમ્મો અસુચીતિ અસુચીહિ કાયકમ્માદીહિ સમન્નાગતો. સઙ્કસ્સરસમાચારોતિ સઙ્કાય પરેહિ સરિતબ્બસમાચારો. કિઞ્ચિદેવ અસારુપ્પં દિસ્વા ‘ઇદં ઇમિના કતં ભવિસ્સતી’તિ એવં પરેહિ આસઙ્કનીયસમાચારો, અત્તનોયેવ વા સઙ્કાય સરિતબ્બસમાચારો – સાસઙ્કસમાચારોતિ અત્થો. તસ્સ હિ દિવાટ્ઠાનાદીસુ સન્નિપતિત્વા કિઞ્ચિદેવ મન્તયન્તે ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘ઇમે એકતો હુત્વા મન્તેન્તિ, કચ્ચિ નુ ખો મયા કતકમ્મં જાનિત્વા મન્તેન્તી’તિ એવં સાસઙ્કસમાચારો હોતિ.
પટિચ્છન્નકમ્મન્તોતિ પટિચ્છાદેતબ્બયુત્તકેન પાપકમ્મેન સમન્નાગતો. અસ્સમણો સમણપટિઞ્ઞોતિ અસ્સમણો હુત્વાવ સમણપતિરૂપકતાય ‘સમણો અહ’ન્તિ એવં પટિઞ્ઞો. અબ્રહ્મચારી બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞોતિ અઞ્ઞે બ્રહ્મચારિનો સુનિવત્થે સુપારુતે સુમ્ભકપત્તધરે ગામનિગમજનપદરાજધાનીસુ પિણ્ડાય ચરિત્વા જીવિકં કપ્પેન્તે દિસ્વા સયમ્પિ તાદિસેન આકારેન તથા પટિપજ્જનતો ‘અહં બ્રહ્મચારી’તિ પટિઞ્ઞં દેન્તો વિય હોતિ. ‘અહં ભિક્ખૂ’તિ વત્વા ઉપોસથગ્ગાદીનિ પવિસન્તો પન બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞો હોતિયેવ, તથા સઙ્ઘિકં લાભં ગણ્હન્તો. અન્તોપૂતીતિ પૂતિના કમ્મેન અન્તો અનુપવિટ્ઠો, નિગ્ગુણતાય વા ગુણસારવિરહિતત્તા અન્તોપૂતિ. અવસ્સુતોતિ રાગાદીહિ તિન્તો. કસમ્બુજાતોતિ સઞ્જાતરાગાદિકચવરો. અથ વા કસમ્બુ વુચ્ચતિ તિન્તકુણપગતં કસટઉદકં. ઇમસ્મિઞ્ચ સાસને દુસ્સીલો નામ જિગુચ્છનીયત્તા તિન્તકુણપકસટઉદકસદિસો. તસ્મા કસમ્બુ વિય જાતોતિ કસમ્બુજાતો.
તસ્સ ન એવં હોતીતિ કસ્મા ન હોતિ? યત્થ પતિટ્ઠિતેન સક્કા ભવેય્ય અરહત્તં લદ્ધું, તસ્સા પતિટ્ઠાય ભિન્નત્તા. યથા હિ ચણ્ડાલકુમારકસ્સ અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો અરહત્તાસાય અભાવા નિરાસોતિ વુચ્ચતિ.
૯૨. તસ્સ એવં હોતીતિ કસ્મા હોતિ? યસ્મિં પતિટ્ઠિતેન સક્કા ભવેય્ય અરહત્તં પાપુણિતું, તસ્સા પતિટ્ઠાય થિરત્તા. યથા હિ સુજાતસ્સ ખત્તિયકુમારસ્સ ‘અસુકો નામ ખત્તિયકુમારો રજ્જે અભિસિત્તો’તિ સુત્વાવ યસ્મિં કુલે પચ્ચાજાતા અભિસેકં પાપુણન્તિ, તસ્મિં પચ્ચાજાતસ્સ એવં હોતિ – ‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ, સો કુમારો વિય અભિસેકં પાપુણેય્ય’ન્તિ એવમેવ સીલવતો ‘અસુકો નામ ભિક્ખુ અરહત્તં પત્તો’તિ સુત્વાવ યસ્મિં સીલે પતિટ્ઠિતેન અરહત્તં પત્તબ્બં, તસ્સા પતિટ્ઠાય થિરત્તા – ‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ સો ભિક્ખુ વિય અરહત્તં પાપુણેય્ય’ન્તિ એવં હોતિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો આસંસો નામ વુચ્ચતિ. સો હિ અરહત્તં આસંસતિ પત્થેતીતિ આસંસો.
૯૩. યા હિસ્સ પુબ્બે અવિમુત્તસ્સાતિ યા તસ્સ ખીણાસવસ્સ પુબ્બે અરહત્તવિમુત્તિયા અવિમુત્તસ્સ વિમુત્તાસા અહોસિ, સા પટિપ્પસ્સદ્ધા, તસ્મા ન એવં હોતિ. યથા હિ અભિસિત્તસ્સ ખત્તિયસ્સ ‘અસુકો નામ ખત્તિયકુમારો રજ્જે અભિસિત્તો’તિ સુત્વા એકસ્સ રઞ્ઞો દ્વિન્નં રજ્જાભિસેકાનં દ્વિન્નં સેતચ્છત્તાનં અભાવા ન એવં હોતિ – ‘‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ સો કુમારો વિય અભિસેકં પાપુણેય્ય’’ન્તિ; એવમેવ ખીણાસવસ્સ ‘અસુકો નામ ભિક્ખુ અરહત્તં પત્તો’તિ સુત્વા, દ્વિન્નં અરહત્તાનં અભાવા – ‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ સો ભિક્ખુ વિય અરહત્તં પાપુણેય્ય’ન્તિ અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો અરહત્તાસાય વિગતત્તા વિગતાસોતિ વુચ્ચતિ.
૯૪. ગિલાનૂપમનિદ્દેસે – યાય ઉપમાય તે ગિલાનૂપમાતિ વુચ્ચન્તિ, તં તાવ ઉપમં દસ્સેતું તયો ગિલાનાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ સપ્પાયાનીતિ હિતાનિ વુદ્ધિકરાનિ. પતિરૂપન્તિ નેવ વુટ્ઠાતિ તમ્હા આબાધાતિ ઇમિના અતેકિચ્છેન વાતાપમારાદિના રોગેન સમન્નાગતો નિટ્ઠપ્પત્તો ગિલાનો કથિતો. વુટ્ઠાતિ તમ્હા આબાધાતિ ઇમિના ખિપિતકચ્છુતિણપુપ્ફકજરાદિપ્પભેદો અપ્પમત્તકાબાધો કથિતો.
લભન્તો સપ્પાયાનિ ભોજનાનિ નો અલભન્તોતિ ઇમિના પન યેસં પટિજગ્ગનેન ફાસુકં હોતિ, સબ્બેપિ તે આબાધા કથિતા. એત્થ ચ પતિરૂપો ઉપટ્ઠાકો નામ ગિલાનુપટ્ઠાકઅઙ્ગેહિ સમન્નાગતો પણ્ડિતો દક્ખો અનલસો વેદિતબ્બો.
ગિલાનુપટ્ઠાકો અનુઞ્ઞાતોતિ ‘ભિક્ખુસઙ્ઘેન દાતબ્બો’તિ અનુઞ્ઞાતો. તસ્મિઞ્હિ ગિલાને અત્તનો ધમ્મતાય યાપેતું અસક્કોન્તે ભિક્ખુસઙ્ઘેન તસ્સ ભિક્ખુનો ‘એકો ભિક્ખુ ચ સામણેરો ચ ઇમં પટિજગ્ગથા’તિ અપલોકેત્વા દાતબ્બા. યાવ પન તે તં પટિજગ્ગન્તિ, તાવ ગિલાનસ્સ ચ તેસઞ્ચ દ્વિન્નં યેનત્થો સબ્બં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સેવ ભારો. અઞ્ઞેપિ ગિલાના ઉપટ્ઠાતબ્બાતિ ઇતરેપિ દ્વે ગિલાના ઉપટ્ઠાતબ્બા. કિં કારણા? યોપિ હિ નિટ્ઠપ્પત્તગિલાનો, સો અનુપટ્ઠિયમાનો ‘સચે મં પટિજગ્ગેય્યું, ફાસુકં મે ભવેય્ય, ન ખો પન મં પટિજગ્ગન્તી’તિ મનોપદોસં કત્વા અપાયે નિબ્બત્તેય્ય. પટિજગ્ગિયમાનસ્સ પન એવં હોતિ – ‘ભિક્ખુસઙ્ઘેન યં કત્તબ્બં તં સબ્બં કતં, મય્હં પન કમ્મવિપાકો ઈદિસો’તિ સો ભિક્ખુસઙ્ઘે મેત્તં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તતિ. યો પન અપ્પમત્તકેન બ્યાધિના સમન્નાગતો લભન્તોપિ અલભન્તોપિ વુટ્ઠાતિયેવ, તસ્સ વિનાપિ ભેસજ્જેન વૂપસમનકબ્યાધિ ભેસજ્જે કતે ખિપ્પતરં વૂપસમ્મતિ. તતો સો બુદ્ધવચનં
નેવ ઓક્કમતીતિ નેવ પવિસતિ. નિયામં કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તન્તિ કુસલેસુ ધમ્મેસુ મગ્ગનિયામસઙ્ખાતં સમ્મત્તં. ઇમિના પદપરમો પુગ્ગલો કથિતો. દુતિયવારેન ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ ગહિતો સાસને નાળકત્થેરસદિસો
ધમ્મદેસના અનુઞ્ઞાતાતિ માસસ્સ અટ્ઠ વારે ધમ્મકથા અનુઞ્ઞાતા. અઞ્ઞેસમ્પિ ધમ્મો દેસેતબ્બોતિ ઇતરેસમ્પિ ધમ્મો કથેતબ્બો. કિં કારણા? પદપરમસ્સ હિ ઇમસ્મિં અત્તભાવે ધમ્મં પટિવિજ્ઝિતું અસક્કોન્તસ્સાપિ અનાગતે પચ્ચયો ભવિસ્સતિ. યો પન તથાગતસ્સ રૂપદસ્સનં લભન્તોપિ અલભન્તોપિ ધમ્મવિનયઞ્ચ સવનાય લભન્તોપિ અલભન્તોપિ ધમ્મં અભિસમેતિ; સો અલભન્તો ન તાવ અભિસમેતિ, લભન્તો પન ખિપ્પમેવ અભિસમેસ્સતીતિ ઇમિના
૯૮. ગૂથભાણીઆદીસુ – સભગ્ગતોતિ સભાયં ઠિતો. પરિસગ્ગતોતિ ગામપરિસાય ઠિતો. ઞાતિમજ્ઝગતોતિ દાયાદાનં મજ્ઝે ઠિતો. પૂગમજ્ઝગતોતિ સેણીનં મજ્ઝે ઠિતો. રાજકુલમજ્ઝગતોતિ રાજકુલસ્સ મજ્ઝે મહાવિનિચ્છયે ઠિતો. અભિનીતોતિ પુચ્છનત્થાય નીતો. સક્ખિપુટ્ઠોતિ સક્ખિં કત્વા પુચ્છિતો. એહમ્ભો પુરિસાતિ આલપનમેતં. અત્તહેતુ વા પરહેતુ વાતિ અત્તનો વા પરસ્સ વા હત્થપાદાદિહેતુ વા ધનહેતુ વા. આમિસકિઞ્ચિક્ખહેતુ વાતિ એત્થ આમિસન્તિ લાભો અધિપ્પેતો. કિઞ્ચિક્ખન્તિ યં વા તં વા અપ્પમત્તકં. અન્તમસો તિત્તિરવટ્ટકસપ્પિપિણ્ડનવનીતપિણ્ડાદિઅપ્પમત્તકસ્સાપિ લઞ્જસ્સ હેતૂતિ અત્થો. સમ્પજાનમુસા ભાસિતા હોતીતિ જાનન્તોયેવ મુસાવાદં કત્તા હોતિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો ગૂથસદિસવચનત્તા ગૂથભાણીતિ વુચ્ચતિ. યથા હિ ગૂથં નામ મહાજનસ્સ અનિટ્ઠં
૯૯. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો પુપ્ફસદિસવચનત્તા પુપ્ફભાણીતિ વુચ્ચતિ. યથા હિ ફુલ્લાનિ વસ્સિકાનિ વા અધિમુત્તકાનિ વા મહાજનસ્સ ઇટ્ઠાનિ કન્તાનિ હોન્તિ; એવમેવ ઇમસ્સ પુગ્ગલસ્સ વચનં દેવમનુસ્સાનં ઇટ્ઠં
૧૦૦. નેલાતિ એલં વુચ્ચતિ દોસો. નાસ્સા એલન્તિ નેલા. નિદ્દોસાતિ અત્થો, ‘‘નેલઙ્ગો સેતપચ્છાદો’’તિ (ઉદા॰ ૬૫) એત્થ વુત્તનેલં વિય. કણ્ણસુખાતિ બ્યઞ્જનમધુરતાય કણ્ણાનં સુખા. સૂચિવિજ્ઝનં વિય કણ્ણસૂલં ન જનેતિ. અત્થમધુરતાય સકલસરીરે કોપં અજનેત્વા પેમં જનેતીતિ પેમનીયા. હદયં ગચ્છતિ અપ્પટિહઞ્ઞમાના સુખેન ચિત્તં પવિસતીતિ હદયઙ્ગમા. ગુણપરિપુણ્ણતાય પુરે ભવાતિ પોરી. પુરે સંવડ્ઢનારી વિય સુકુમારાતિપિ પોરી. પુરસ્સ એસાતિપિ પોરી. નગરવાસીનં કથાતિ અત્થો. નગરવાસિનો હિ યુત્તકથા હોન્તિ. પિતિમત્તં પિતાતિ, માતિમત્તં માતાતિ, ભાતિમત્તં ભાતાતિ વદન્તિ. એવરૂપી કથા બહુનો જનસ્સ કન્તા હોતીતિ બહુજનકન્તા. બહુજનસ્સ કન્તભાવેનેવ બહુનો જનસ્સ મનાપા ચિત્તવુદ્ધિકરાતિ બહુજનમનાપા. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો મધુભાણીતિ
૧૦૧. અરુકૂપમચિત્તાદીસુ – અભિસજ્જતીતિ લગ્ગતિ. કુપ્પતીતિ કોપવસેન કુપ્પતિ. બ્યાપજ્જતીતિ પકતિભાવં પજહતિ, પૂતિકો હોતિ. પતિત્થીયતીતિ થિનભાવં થદ્ધભાવઞ્ચ આપજ્જતિ. કોપન્તિ દુબ્બલકોધં. દોસન્તિ દુસ્સનવસેન તતો બલવતરં. અપ્પચ્ચયન્તિ અતુટ્ઠાકારં દોમનસ્સં. દુટ્ઠારુકોતિ પુરાણવણો. કટ્ઠેનાતિ દણ્ડકકોટિયા. કઠલાયાતિ કપાલેન. આસવં દેતીતિ અપરાપરં સવતિ. પુરાણવણો હિ અત્તનો ધમ્મતાય એવ પુબ્બં લોહિતં યૂસન્તિ ઇમાનિ તીણિ સવતિ એવમેવં ખોતિ એત્થ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં, દુટ્ઠારુકો વિય હિ કોધનો પુગ્ગલો. તસ્સ અત્તનો ધમ્મતાય સવનં વિય કોધનસ્સપિ અત્તનો ધમ્મતાય ઉદ્ધુમાતકસ્સ વિય ચણ્ડિકતસ્સ ચરણં. કટ્ઠેન વા કઠલાય વા ઘટ્ટનં વિય અપ્પમત્તકમ્પિ અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો અરુકૂપમચિત્તોતિ વુચ્ચતિ. પુરાણવણસદિસચિત્તોતિ અત્થો.
૧૦૨. રત્તન્ધકારતિમિસાયાતિ રત્તિં ચક્ખુવિઞ્ઞાણુપ્પત્તિનિવારણેન અન્ધભાવકરણે બહલતમે. વિજ્જન્તરિકાયાતિ વિજ્જુપ્પત્તિક્ખણે. ઇધાપિ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – ચક્ખુમા પુરિસો વિય હિ યોગાવચરો દટ્ઠબ્બો. અન્ધકારં વિય સોતાપત્તિમગ્ગવજ્ઝા કિલેસા. વિજ્જુસઞ્ચરણં વિય સોતાપત્તિમગ્ગઞાણસ્સ ઉપ્પત્તિકાલો. વિજ્જન્તરિકાય ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ સામન્તા રૂપદસ્સનં વિય સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે નિબ્બાનદસ્સનં. પુન અન્ધકારાવત્થરણં વિય સકદાગામિમગ્ગવજ્ઝા કિલેસા. પુન વિજ્જુસઞ્ચરણં વિય સકદાગામિમગ્ગઞાણસ્સ ઉપ્પાદો. વિજ્જન્તરિકાય ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ સામન્તા રૂપદસ્સનં વિય સકદાગામિમગ્ગક્ખણે નિબ્બાનદસ્સનં. પુન અન્ધકારાવત્થરણં વિય અનાગામિમગ્ગવજ્ઝા કિલેસા. પુન વિજ્જુસઞ્ચરણં વિય અનાગામિમગ્ગઞાણસ્સ ઉપ્પાદો. વિજ્જન્તરિકાય ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ સામન્તા રૂપદસ્સનં વિય અનાગામિમગ્ગક્ખણે નિબ્બાનદસ્સનં વેદિતબ્બં. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો વિજ્જૂપમચિત્તોતિ વુચ્ચતિ. ઇત્તરકાલોભાસેન વિજ્જુસદિસચિત્તોતિ અત્થો.
૧૦૩. વજિરૂપમચિત્તતાયપિ અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો વજિરૂપમચિત્તોતિ વુચ્ચતિ. કિલેસાનં મૂલઘાતકરણસમત્થતાય વજિરેન સદિસચિત્તોતિ અત્થો.
૧૦૪. અન્ધાદીસુ તથારૂપં ચક્ખુ ન હોતીતિ તથાજાતિકં તથાસભાવં ફાતિં કરેય્યાતિ ફીતં વડ્ઢિતં કરેય્ય. સાવજ્જાનવજ્જેતિ સદોસનિદ્દોસે. હીનપ્પણીતેતિ અધમુત્તમે. કણ્હસુક્કસપ્પટિભાગેતિ કણ્હસુક્કાયેવ અઞ્ઞમઞ્ઞપટિબાહનતો પટિપક્ખવસેન સપ્પટિભાગાતિ વુચ્ચન્તિ. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો – કુસલે ધમ્મે ‘કુસલા ધમ્મા’તિ યેન પઞ્ઞાચક્ખુના જાનેય્ય, અકુસલે ધમ્મે ‘અકુસલા ધમ્મા’તિ, સાવજ્જાદીસુપિ એસેવ નયો. કણ્હસુક્કસપ્પટિભાગેસુ પન કણ્હધમ્મે ‘સુક્કસુપ્પટિભાગા’તિ, સુક્કધમ્મે ‘કણ્હસપ્પટિભાગા’તિ યેન પઞ્ઞાચક્ખુના જાનેય્ય. તથારૂપમ્પિસ્સ ચક્ખુ ન હોતીતિ ઇમિના નયેન સેસટ્ઠાનેસુપિ અત્થો વેદિતબ્બો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો દિટ્ઠધમ્મિકભોગસંહરણપઞ્ઞાચક્ખુનો ચ સમ્પરાયિકત્થસોધનપઞ્ઞાચક્ખુનો ચ અભાવા અન્ધોતિ વુચ્ચતિ. દુતિયો દિટ્ઠધમ્મિકભોગસંહરણપઞ્ઞાચક્ખુનો ભાવા, સમ્પરાયિકત્થસોધનપઞ્ઞાચક્ખુનો પન અભાવા એકચક્ખૂતિ વુચ્ચતિ. તતિયો દ્વિન્નમ્પિ ભાવા દ્વિચક્ખૂતિ વુચ્ચતિ.
૧૦૭. અવકુજ્જપઞ્ઞાદીસુ ધમ્મં દેસેન્તીતિ ઉપાસકો ધમ્મસ્સવનત્થાય આગતોતિ અત્તનો કમ્મં પહાય ધમ્મં દેસેન્તિ. આદિકલ્યાણન્તિ આદિમ્હિ કલ્યાણં ભદ્દકં અનવજ્જં નિદ્દોસં કત્વા દેસેન્તિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. એત્થ પન આદીતિ પુબ્બપટ્ઠપના. મજ્ઝન્તિ કથાવેમજ્ઝં. પરિયોસાનન્તિ સન્નિટ્ઠાનં. ઇતિસ્સ ધમ્મં કથેન્તા પુબ્બપટ્ઠપનેપિ કલ્યાણં ભદ્દકં અનવજ્જમેવ કત્વા કથેન્તિ, વેમજ્ઝેપિ, પરિયોસાનેપિ. એત્થ ચ અત્થિ દેસનાય આદિમજ્ઝપરિયોસાનાનિ, અત્થિ સાસનસ્સ. તત્થ દેસનાય તાવ – ચતુપ્પદિકગાથાય પઠમપદં આદિ, દ્વે પદાનિ મજ્ઝં, અવસાનપદં પરિયોસાનં. એકાનુસન્ધિકસુત્તસ્સ – નિદાનં આદિ, અનુસન્ધિ મજ્ઝં, ઇદમવોચાતિ અપ્પના પરિયોસાનં. અનેકાનુસન્ધિકસ્સ – પઠમો અનુસન્ધિ આદિ
સાસનસ્સ સાત્થન્તિ સાત્થકં કત્વા દેસેન્તિ. સબ્યઞ્જનન્તિ અક્ખરપારિપૂરિં કત્વા દેસેન્તિ. કેવલપરિપુણ્ણન્તિ સકલપરિપુણ્ણં અનૂનં કત્વા દેસેન્તિ. પરિસુદ્ધન્તિ પરિસુદ્ધં નિજ્જટં નિગ્ગણ્ઠિં કત્વા દેસેન્તિ. બ્રહ્મચરિયં પકાસેન્તીતિ એવં દેસેન્તા ચ સેટ્ઠચરિયભૂતં સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં પકાસેન્તિ. નેવ આદિં મનસિ કરોતીતિ નેવ પુબ્બપટ્ઠપનં મનસિ કરોતિ. કુમ્ભોતિ ઘટો. નિક્કુજ્જોતિ અધોમુખો ઠપિતો. એવમેવન્તિ એત્થ કુમ્ભો નિક્કુજ્જો વિય અવકુજ્જપઞ્ઞો પુગ્ગલો દટ્ઠબ્બો. ઉદકાસિઞ્ચનકાલો વિય ધમ્મદેસનાય લદ્ધકાલો. ઉદકસ્સ વિવટ્ટનકાલો વિય તસ્મિં આસને નિસિન્નસ્સ ઉગ્ગહેતું અસમત્થકાલો. ઉદકસ્સ અસણ્ઠાનકાલો વિય ઉટ્ઠહિત્વા અસલ્લક્ખણકાલો વેદિતબ્બો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો અવકુજ્જપઞ્ઞોતિ વુચ્ચતિ. અધોમુખપઞ્ઞોતિ અત્થો.
૧૦૮. આકિણ્ણાનીતિ પક્ખિત્તાનિ. સતિસમ્મોસા પકિરેય્યાતિ મુટ્ઠસ્સતિતાય વિકિરેય્ય. એવમેવન્તિ એત્થ ઉચ્છઙ્ગો વિય ઉચ્છઙ્ગપઞ્ઞો પુગ્ગલો દટ્ઠબ્બો. નાનાખજ્જકાનિ વિય નાનપ્પકારં બુદ્ધવચનં. ઉચ્છઙ્ગે નાનાખજ્જકાનિ ખાદન્તસ્સ નિસિન્નકાલો વિય તસ્મિં આસને નિસિન્નસ્સ ઉગ્ગહણકાલો. વુટ્ઠહન્તસ્સ સતિસમ્મોસા વિકિરણકાલો વિય તસ્મા આસના વુટ્ઠાય ગચ્છન્તસ્સ અસલ્લક્ખણકાલો વેદિતબ્બો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો ઉચ્છઙ્ગપઞ્ઞોતિ વુચ્ચતિ. ઉચ્છઙ્ગસદિસપઞ્ઞોતિ અત્થો.
૧૦૯. ઉક્કુજ્જોતિ ઉપરિમુખો ઠપિતો. સણ્ઠાતીતિ પતિટ્ઠહતિ. એવમેવ ખોતિ એત્થ ઉપરિમુખો ઠપિતો કુમ્ભો વિય પુથુપઞ્ઞો પુગ્ગલો દટ્ઠબ્બો. ઉદકસ્સ આસિત્તકાલો વિય દેસનાય લદ્ધકાલો. ઉદકસ્સ સણ્ઠાનકાલો વિય તત્થ નિસિન્નસ્સ ઉગ્ગહણકાલો. નો વિવટ્ટનકાલો અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો પુથુપઞ્ઞોતિ વુચ્ચતિ. વિત્થારિકપઞ્ઞોતિ અત્થો.
૧૧૦. અવીતરાગાદીસુ – યથા સોતાપન્નસકદાગામિનો, એવં પુથુજ્જનોપિ અવીતરાગો. અદબ્બતાય પન ન ગહિતો. યથા હિ છેકો વડ્ઢકી દબ્બસમ્ભારત્થં વનં પવિટ્ઠો ન આદિતો પટ્ઠાય સમ્પત્તસમ્પત્તરુક્ખે છિન્દતિ, યે પનસ્સ દબ્બસમ્ભારૂપગા હોન્તિ, તેયેવ છિન્દતિ; એવમિધાપિ ભગવતા દબ્બજાતિકા અરિયાવ ગહિતા, પુથુજ્જના પન અદબ્બતાય ન ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. કામેસુ વીતરાગોતિ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ વીતરાગો. ભવેસુ અવીતરાગોતિ રૂપારૂપભવેસુ અવીતરાગો.
૧૧૩. પાસાણલેખૂપમાદીસુ – અનુસેતીતિ અપ્પહીનતાય અનુસેતિ. ન ખિપ્પં લુજ્જતીતિ ન અન્તરા નસ્સતિ, કપ્પુટ્ઠાનેનેવ નસ્સતિ. એવમેવન્તિ એવં તસ્સાપિ પુગ્ગલસ્સ કોધો ન અન્તરા પુનદિવસે વા અપરદિવસે વા નિબ્બાતિ, અદ્ધનિયો પન હોતિ. મરણેનેવ નિબ્બાતીતિ અત્થો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો પાસાણલેખા વિય કુજ્ઝનભાવેન ચિરટ્ઠિતિકતો પાસાણલેખૂપમોતિ વુચ્ચતિ.
૧૧૪. સો ચ ખ્વસ્સ કોધોતિ સો અપ્પમત્તકેપિ કારણે સહસા કુદ્ધસ્સ કોધો. ન ચિરન્તિ અચિરં અપ્પહીનતાય નાનુસેતિ. યથા પન પથવિયં આકડ્ઢિત્વા કતલેખા વાતાદીહિ ખિપ્પં નસ્સતિ, એવમસ્સ સહસા ઉપ્પન્નોપિ કોધો ખિપ્પમેવ નિબ્બાતીતિ અત્થો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો પથવિયં લેખા વિય કુજ્ઝનભાવેન અચિરટ્ઠિતિકતો પથવીલેખૂપમોતિ વુચ્ચતિ.
૧૧૫. આગાળ્હેનાતિ અતિગાળ્હેન મમ્મચ્છેદકેન થદ્ધવચનેન. ફરુસેનાતિ ન સોતસુખેન. અમનાપેનાતિ ન ચિત્તસુખેન. સંસન્દતીતિ એકીભવતિ. સન્ધિયતીતિ ઘટયતિ. સમ્મોદતીતિ નિરન્તરો હોતિ. અથ વા – સંસન્દતીતિ ચિત્તકિરિયાદીસુ ચિત્તેન સમોધાનં ગચ્છતિ. ખીરોદકં વિય એકીભાવં ઉપેતીતિ અત્થો. સન્ધિયતીતિ ઠાનગમનાદીસુ કાયકિરિયાદીસુ સમ્મોદતીતિ ઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીસુ વચીકિરિયાસુ વાચાય સમોધાનં ગચ્છતિ. વિપ્પવાસગતોપિ અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો ઉદકલેખા ઉદકલેખૂપમોતિ વુચ્ચતિ.
૧૧૬. પોત્થકૂપમેસુ – યાય ઉપમાય તે પોત્થકૂપમાતિ વુચ્ચન્તિ, તં તાવ ઉપમં દસ્સેતું તયો પોત્થકાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ નવોતિ નવવાયિમો. પોત્થકોતિ સાણવાકસાટકો. દુબ્બણ્ણોતિ વિવણ્ણો. દુક્ખસમ્ફસ્સોતિ ખરસમ્ફસ્સો. અપ્પગ્ઘોતિ અતિબહું અગ્ઘન્તો કહાપણગ્ઘનકો હોતિ. મજ્ઝિમોતિ પરિભોગમજ્ઝિમો. સો હિ નવભાવં અતિક્કમિત્વા જિણ્ણભાવં અપ્પત્તો મજ્ઝે પરિભોગકાલેપિ દુબ્બણ્ણો ચ દુક્ખસમ્ફસ્સો ચ અપ્પગ્ઘોયેવ ચ હોતિ. અતિબહું અગ્ઘન્તો અડ્ઢં અગ્ઘતિ. જિણ્ણકાલે પન અડ્ઢમાસકં વા કાકણિકં વા અગ્ઘતિ. ઉક્ખલિપરિમજ્જનન્તિ કાળુક્ખલિપરિપુઞ્છનં.
નવોતિ ઉપસમ્પદાય પઞ્ચવસ્સકાલતો હેટ્ઠા જાતિયા સટ્ઠિવસ્સોપિ નવોયેવ. દુબ્બણ્ણતાયાતિ સરીરવણ્ણેનપિ ગુણવણ્ણેનપિ દુબ્બણ્ણતાય. દુસ્સીલસ્સ હિ પરિસમજ્ઝે નિસિન્નસ્સ નિત્તેજતાય સરીરવણ્ણોપિ ન સમ્પજ્જતિ, ગુણવણ્ણે વત્તબ્બમેવ નત્થિ. યે ખો પનસ્સાતિ યે ખો પન તસ્સ ઉપટ્ઠાકા વા ઞાતિમિત્તાદયો વા એતં પુગ્ગલં સેવન્તિ. તેસં તન્તિ તેસં પુગ્ગલાનં છ સત્થારે સેવન્તાનં મિચ્છાદિટ્ઠિકાનં વિય, દેવદત્તં સેવન્તાનં કોકાલિકાદીનં વિય ચ તં સેવનં દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય હોતિ. મજ્ઝિમોતિ પઞ્ચવસ્સકાલતો પટ્ઠાય યાવ નવવસ્સકાલા મજ્ઝિમો નામ. થેરોતિ દસવસ્સકાલતો પટ્ઠાય થેરો નામ. એવમાહંસૂતિ એવં વદન્તિ. કિં નુ ખો તુય્હન્તિ તુય્હં બાલસ્સ ભણિતેન કો અત્થોતિ વુત્તં હોતિ. તથારૂપન્તિ તથાજાતિકં તથાસભાવં ઉક્ખેપનીયકમ્મસ્સ કારણભૂતં.
૧૧૭. કાસિકવત્થૂપમેસુ કાસિકવત્થં નામ તયો કપ્પાસંસૂ ગહેત્વા કન્તિતસુત્તેન વાયિતં સુખુમવત્થં. તં નવવાયિમં અનગ્ઘં હોતિ. પરિભોગમજ્ઝિમં વીસમ્પિ તિંસમ્પિ સહસ્સાનિ અગ્ઘતિ. જિણ્ણકાલે પન અટ્ઠપિ દસપિ સહસ્સાનિ અગ્ઘતિ.
તેસં તં હોતીતિ તેસં સમ્માસમ્બુદ્ધાદયો સેવન્તાનં વિય તં સેવનં દીઘરત્તં આધેય્યં ગચ્છતીતિ તસ્સ મહાથેરસ્સ તં અત્થનિસ્સિતં વચનં યથા ગન્ધકરણ્ડકે કાસિકવત્થં આધાતબ્બતં ઠપેતબ્બતં ગચ્છતિ, એવં ઉત્તમઙ્ગે સિરસ્મિં હદયે ચ આધાતબ્બતં ઠપેતબ્બતમ્પિ ગચ્છતિ. સેસમેત્થ હેટ્ઠા વુત્તાનુસારેનેવ વેદિતબ્બં.
૧૧૮. સુપ્પમેય્યાદીસુ – સુખેન પમેતબ્બોતિ સુપ્પમેય્યો. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સત્તલોકે. ઉદ્ધતોતિ ઉદ્ધચ્ચેન સમન્નાગતો. ઉન્નળોતિ ઉગ્ગતનળો; તુચ્છમાનં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતોતિ અત્થો. ચપલોતિ પત્તમણ્ડનાદિના ચાપલ્લેન સમન્નાગતો. મુખરોતિ મુખખરો. વિકિણ્ણવાચોતિ અસંયતવચનો. અસમાહિતોતિ ચિત્તેકગ્ગતારહિતો. વિબ્ભન્તચિત્તોતિ ભન્તચિત્તો, ભન્તગાવીભન્તમિગીસપ્પટિભાગો. પાકટિન્દ્રિયોતિ વિવટિન્દ્રિયો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો ‘સુપ્પમેય્યો’તિ વુચ્ચતિ. યથા હિ પરિત્તસ્સ ઉદકસ્સ સુખેન પમાણં ગય્હતિ; એવમેવ ઇમેહિ અગુણઙ્ગેહિ સમન્નાગતસ્સ સુખેન પમાણં ગય્હતિ. તેનેસ ‘સુપ્પમેય્યો’તિ વુત્તો.
૧૧૯. દુક્ખેન પમેતબ્બોતિ દુપ્પમેય્યો. અનુદ્ધતાદીનિ વુત્તપટિપક્ખવસેન વેદિતબ્બાનિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો ‘દુપ્પમેય્યો’તિ વુચ્ચતિ. યથા હિ મહાસમુદ્દસ્સ દુક્ખેન પમાણં ગય્હતિ; એવમેવ ઇમેહિ ગુણઙ્ગેહિ સમન્નાગતસ્સ દુક્ખેન પમાણં ગય્હતિ. તાદિસો ‘અનાગામી નુ ખો, ખીણાસવો નુ ખો’તિ વત્તબ્બતં ગચ્છતિ, તેનેસ ‘દુપ્પમેય્યો’તિ વુત્તો.
૧૨૦. ન અપ્પમેય્યો. યથા હિ આકાસસ્સ ન સક્કા પમાણં ગહેતું, એવં ખીણાસવસ્સ. તેનેસ ‘અપ્પમેય્યો’તિ વુત્તો.
૧૨૧. ન સેવિતબ્બાદીસુ – ન સેવિતબ્બોતિ ન ઉપસઙ્કમિતબ્બો. ન ભજિતબ્બોતિ ન અલ્લીયિતબ્બો. ન પયિરુપાસિતબ્બોતિ ન સન્તિકે નિસીદનવસેન પુનપ્પુનં ઉપાસિતબ્બો. હીનો હોતિ સીલેનાતિઆદીસુ ઉપાદાયુપાદાય હીનતા વેદિતબ્બા અઞ્ઞત્ર અનુદ્દયા અઞ્ઞત્ર અનુકમ્પાતિ ઠપેત્વા અનુદ્દયઞ્ચ અનુકમ્પઞ્ચ. અત્તનો અત્થાય એવ હિ એવરૂપો પુગ્ગલો ન સેવિતબ્બો. અનુદ્દયાનુકમ્પાવસેન પન તં ઉપસઙ્કમિતું વટ્ટતિ.
૧૨૨. સદિસો હોતીતિ સમાનો હોતિ. સીલસામઞ્ઞગતાનં સતન્તિ સીલેન સમાનભાવં ગતાનં સન્તાનં. સીલકથા ચ નો ભવિસ્સતીતિ એવં સમાનસીલાનં અમ્હાકં સીલમેવ આરબ્ભ કથા ભવિસ્સતિ. સા ચ નો ફાસુ ભવિસ્સતીતિ સા ચ સીલકથા અમ્હાકં ફાસુવિહારો સુખવિહારો ભવિસ્સતિ. સા ચ નો પવત્તિની ભવિસ્સતીતિ સા ચ અમ્હાકં કથા દિવસમ્પિ કથેન્તાનં પવત્તિની ભવિસ્સતિ, ન પટિહઞ્ઞિસ્સતિ. દ્વીસુ હિ સીલવન્તેસુ એકેન સીલસ્સ વણ્ણે કથિતે ઇતરો અનુમોદતિ; તેન તેસં કથા ફાસુ ચેવ હોતિ, પવત્તિની ચ. એકસ્મિં પન દુસ્સીલે સતિ દુસ્સીલસ્સ સીલકથા દુક્કથાતિ નેવ સીલકથા હોતિ, ન ફાસુ હોતિ, ન પવત્તિની. સમાધિપઞ્ઞાકથાસુપિ એસેવ નયો. દ્વે હિ સમાધિલાભિનો સમાધિકથં, સપ્પઞ્ઞા ચ પઞ્ઞાકથં કથેન્તા, રત્તિં વા દિવસં વા અતિક્કન્તમ્પિ ન જાનન્તિ.
૧૨૩. સક્કત્વા ગરું કત્વાતિ સક્કારઞ્ચેવ ગરુકારઞ્ચ કરિત્વા. અધિકો હોતીતિ અતિરેકો હોતિ. સીલક્ખન્ધન્તિ સીલરાસિં. પરિપૂરેસ્સામીતિ તં અતિરેકસીલં પુગ્ગલં નિસ્સાય અત્તનો અપરિપૂરં સીલરાસિં પરિપૂરં કરિસ્સામિ. તત્થ તત્થ પઞ્ઞાય અનુગ્ગહેસ્સામીતિ એત્થ સીલસ્સ સમાધિપઞ્ઞાક્ખન્ધેસુપિ એસેવ નયો.
૧૨૪. જિગુચ્છિતબ્બાદીસુ – જિગુચ્છિતબ્બોતિ ગૂથં વિય જિગુચ્છિતબ્બો. અથ ખો નન્તિ અથ ખો અસ્સ. કિત્તિસદ્દોતિ કથાસદ્દો. એવમેવન્તિ એત્થ ગૂથકૂપો વિય દુસ્સીલ્યં દટ્ઠબ્બં. ગૂથકૂપે પતિત્વા ઠિતો ધમનીઅહિ વિય દુસ્સીલપુગ્ગલો. ગુથકૂપતો ઉદ્ધરિયમાનેન તેન અહિના પુરિસસ્સ સરીરં આરુળ્હેનાપિ અદટ્ઠભાવો વિય દુસ્સીલં સેવમાનસ્સાપિ
૧૨૫. તિન્દુકાલાતન્તિ તિન્દુકરુક્ખઅલાતં. ભિય્યોસો મત્તાય ચિચ્ચિટાયતીતિ તઞ્હિ ઝાયમાનં પકતિયાપિ પપટિકાયો મુઞ્ચન્તં ચિચ્ચિટાયતિ ચિટિચિટાતિ સદ્દં કરોતિ. ઘટ્ટિતં પન અધિમત્તં કરોતીતિ અત્થો. એવમેવન્તિ એવમેવં કોધનો અત્તનો ધમ્મતાયપિ ઉદ્ધતો ચણ્ડિકતો હુત્વા ચરતિ. અપ્પમત્તકં પન વચનં વુત્તકાલે ‘માદિસં નામ એવં વદતી’તિ અતિરેકતરં ઉદ્ધતો ચણ્ડિકતો હુત્વા ચરતિ. ગૂથકૂપોતિ ગૂથપુણ્ણકૂપો, ગૂથરાસિયેવ વા. ઓપમ્મસંસન્દનં પનેત્થ પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં. તસ્મા એવરૂપો પુગ્ગલો અજ્ઝુપેક્ખિતબ્બો, ન સેવિતબ્બોતિ યસ્મા કોધનો અતિસેવિયમાનોપિ અતિઉપસઙ્કમિયમાનોપિ કુજ્ઝતિયેવ, ‘કિં ઇમિના’તિ પટિક્કમન્તોપિ કુજ્ઝતિયેવ, તસ્મા પલાલગ્ગિ વિય અજ્ઝુપેક્ખિતબ્બો, ન સેવિતબ્બો. કિં વુત્તં હોતિ? યો હિ પલાલગ્ગિં અતિઉપસઙ્કમિત્વા તપ્પતિ, તસ્સ સરીરં ઝાયતિ. યો અતિપટિક્કમિત્વા તપ્પતિ, તસ્સ સીતં ન વૂપસમ્મતિ. અનુપસઙ્કમિત્વા અપટિક્કમિત્વા પન મજ્ઝત્તભાવેન તપ્પેન્તસ્સ સીતં વૂપસમ્મતિ, કાયોપિ ન ડય્હતિ. તસ્મા પલાલગ્ગિ વિય કોધનો પુગ્ગલો મજ્ઝત્તભાવેન અજ્ઝુપેક્ખિતબ્બો, ન સેવિતબ્બો, ન ભજિતબ્બો, ન પયિરુપાસિતબ્બો.
૧૨૬. કલ્યાણમિત્તોતિ સુચિમિત્તો. કલ્યાણસહાયોતિ સુચિસહાયો. સહાયોતિ સહગામી સદ્ધિંચરો. કલ્યાણસમ્પવઙ્કોતિ કલ્યાણેસુ
૧૨૭. સીલેસુ પરિપૂરકારીતિઆદીસુ – સીલેસુ પરિપૂરકારિનોતિ એતે અરિયસાવકા યાનિ તાનિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ આદિભૂતાનિ, આદિબ્રહ્મચરિયકાનિ, પારાજિકસઙ્ખાતાનિ ચત્તારિ મહાસીલસિક્ખાપદાનિ, તેસં અવીતિક્કમનતો યાનિ ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ આપજ્જન્તિ, તેહિ ચ વુટ્ઠાનતો સીલેસુ યં કત્તબ્બં, તં પરિપૂરં સમત્તં કરોન્તીતિ ‘સીલેસુ પરિપૂરકારિનો’તિ વુચ્ચન્તિ. સમાધિપારિબન્ધકાનં પન કામરાગબ્યાપાદાનં, પઞ્ઞાપારિબન્ધકસ્સ ચ સચ્ચપટિચ્છાદકસ્સ મોહસ્સ સમાધિસ્મિં પઞ્ઞાય ચ મત્તસો કારિનોતિ વુચ્ચન્તિ. ઇમિના ઉપાયેન ઇતરેસુપિ દ્વીસુ નયેસુ અત્થો વેદિતબ્બો.
તત્રાયં અપરોપિ સુત્તન્તનયો –
‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સીલેસુ પરિપૂરકારી હોતિ, સમાધિસ્મિં મત્તસો કારી, પઞ્ઞાય મત્તસો કારી. સો યાનિ તાનિ ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ તાનિ આપજ્જતિપિ, વુટ્ઠાતિપિ. તં કિસ્સ હેતુ? ન હિ મેત્થ, ભિક્ખવે, અભબ્બતા વુત્તા. યાનિ ચ ખો તાનિ સિક્ખાપદાનિ આદિબ્રહ્મચરિયકાનિ બ્રહ્મચરિયસારુપ્પાનિ, તત્થ ધુવસીલો ચ હોતિ, ઠિતસીલો ચ, સમાદાય સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસુ. સો તિણ્ણં સંયોજનાનં પરિક્ખયા સોતાપન્નો હોતિ, અવિનિપાતધમ્મો નિયતો સમ્બોધિપરાયણો. ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સીલેસુ…પે॰… સો તિણ્ણં સંયોજનાનં પરિક્ખયા, રાગદોસમોહાનં તનુત્તા, સકદાગામી હોતિ; સકિદેવ ઇમં લોકં આગન્ત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરોતિ. ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સીલેસુ પરિપૂરકારી હોતિ, સમાધિસ્મિં પરિપૂરકારી, પઞ્ઞાય મત્તસો કારી. સો યાનિ તાનિ…પે॰… સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસુ. સો પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં…પે॰… અનાવત્તિધમ્મો તસ્મા લોકા. ઇધ પન, ભિક્ખવે
૧૩૦. સત્થારનિદ્દેસે – પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેતીતિ પહાનં સમતિક્કમં પઞ્ઞપેતિ. તત્રાતિ તેસુ તીસુ જનેસુ. તેન દટ્ઠબ્બોતિ તેન પઞ્ઞાપનેન સો સત્થા રૂપાવચરસમાપત્તિયા લાભીતિ દટ્ઠબ્બોતિ અત્થો. દુતિયવારેપિ એસેવ નયો. સમ્માસમ્બુદ્ધો સત્થા તેન દટ્ઠબ્બોતિ તેન તિત્થિયેહિ અસાધારણેન પઞ્ઞાપનેન અયં તતિયો સત્થા સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધો દટ્ઠબ્બો. તિત્થિયા હિ કામાનં પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેન્તા રૂપભવં વક્ખન્તિ. રૂપાનં પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેન્તા ઇમે તયો સત્થારોતિ ઇમે દ્વે જના બાહિરકા, એકો સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ – ઇમસ્મિં લોકે તયો સત્થારો નામ.
૧૩૧. દુતિયે સત્થારનિદ્દેસે – દિટ્ઠે ચેવ ધમ્મેતિ ઇમસ્મિં અત્તભાવે. અત્તાનં સચ્ચતો થેતતો પઞ્ઞપેતીતિ ‘‘અત્તા નામેકો અત્થિ નિચ્ચો ધુવો સસ્સતો’’તિ ભૂતતો થિરતો પઞ્ઞપેતિ. અભિસમ્પરાયઞ્ચાતિ અપરસ્મિં અત્તભાવે એવમેવ પઞ્ઞપેતિ. સેસમેત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.
તિકનિદ્દેસવણ્ણના.
૪. ચતુક્કનિદ્દેસવણ્ણના
૧૩૨. ચતુક્કનિદ્દેસે – અસપ્પુરિસોતિ લામકપુરિસો. પાણં અતિપાતેતીતિ પાણાતિપાતી. અદિન્નં આદિયતીતિ અદિન્નાદાયી. કામેસુ મિચ્છા ચરતીતિ કામેસુમિચ્છાચારી. મુસા વદતીતિ મુસાવાદી. સુરામેરયમજ્જપમાદે તિટ્ઠતીતિ સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાયી.
૧૩૩. પાણાતિપાતે સમાદપેતીતિ યથા પાણં અતિપાતેતિ, તથા નં તત્થ ગહણં ગણ્હાપેતિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો યસ્મા સયં કતેન ચ દુસ્સીલ્યેન સમન્નાગતો યઞ્ચ સમાદપિતેન કતં, તતો ઉપડ્ઢસ્સ દાયાદો, તસ્મા અસપ્પુરિસેન અસપ્પુરિસતરોતિ વુચ્ચતિ. સપ્પુરિસોતિ ઉત્તમપુરિસો.
૧૩૫. સપ્પુરિસેન સપ્પુરિસતરોતિ અત્તના કતેન સુસીલ્યેન સમન્નાગતત્તા યઞ્ચ સમાદપિતો કરોતિ. તતો ઉપડ્ઢસ્સ દાયાદત્તા ઉત્તમપુરિસેન ઉત્તમપુરિસતરો.
૧૩૬. પાપોતિ અકુસલકમ્મપથસઙ્ખાતેન દસવિધેન પાપેન સમન્નાગતો.
૧૩૮. કલ્યાણોતિ
૧૪૦. પાપધમ્માદીસુ – પાપો ધમ્મો અસ્સાતિ પાપધમ્મો. કલ્યાણો ધમ્મો અસ્સાતિ કલ્યાણધમ્મો. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.
૧૪૪. સાવજ્જાદીસુ – સાવજ્જોતિ સદોસો. સાવજ્જેન કાયકમ્મેનાતિ સદોસેન પાણાતિપાતાદિના કાયકમ્મેન. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો તીહિ દ્વારેહિ આયૂહનકમ્મસ્સ સદોસત્તા, ગૂથકુણપાદિભરિતો પદેસો વિય સાવજ્જોતિ વુચ્ચતિ.
૧૪૫. સાવજ્જેન બહુલન્તિ યસ્સ સાવજ્જમેવ કાયકમ્મં બહુ હોતિ, અપ્પં અનવજ્જં; સો સાવજ્જેન બહુલં કાયકમ્મેન સમન્નાગતો, અપ્પં અનવજ્જેનાતિ વુચ્ચતિ. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. કો પન એવરૂપો હોતીતિ? યો ગામધમ્મતાય વા નિગમધમ્મતાય વા કદાચિ કરહચિ ઉપોસથં સમાદિયતિ, સીલાનિ પૂરેતિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો વજ્જબહુલોતિ વુચ્ચતિ.
યથા હિ એકસ્મિં પદેસે દુબ્બણ્ણાનિ દુગ્ગન્ધાનિ પુપ્ફાનિ રાસિકતાનસ્સુ, તેસં ઉપરિ તહં તહં અતિમુત્તકવસ્સિકપાટલાનિ પતિતાનિ ભવેય્યું. એવરૂપો અયં પુગ્ગલો વેદિતબ્બો. યથા પન એકસ્મિં પદેસે અતિમુત્તકવસ્સિકપાટલાનિ રાસિકતાનસ્સુ, તેસં ઉપરિ તહં તહં દુબ્બણ્ણદુગ્ગન્ધાનિ બદરપુપ્ફાદીનિ પતિતાનિ ભવેય્યું. એવરૂપો તતિયો પુગ્ગલો વેદિતબ્બો. ચતુત્થો પન તીહિપિ દ્વારેહિ આયૂહનકમ્મસ્સ નિદ્દોસત્તા, ચતુમધુરભરિતસુવણ્ણપાતિ વિય દટ્ઠબ્બો. તેસુ પઠમો અન્ધબાલપુથુજ્જનો. દુતિયો અન્તરન્તરા કુસલસ્સ કારકો લોકિયપુથુજ્જનો. તતિયો સોતાપન્નો સકદાગામિઅનાગામિનોપિ એતેનેવ સઙ્ગહિતા. ચતુત્થો ખીણાસવો. સો હિ એકન્તેન અનવજ્જોયેવ. અયં અઙ્ગુત્તરટ્ઠકથાયો.
૧૪૮. ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂઆદીસુ – ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂતિ એત્થ ઉગ્ઘટિતં નામ સહ ઉદાહટવેલાયાતિ ઉદાહારે ઉદાહટમત્તેયેવ. ધમ્માભિસમયોતિ ચતુસચ્ચધમ્મસ્સ ઞાણેન સદ્ધિં અભિસમયો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં ‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’તિઆદિના નયેન સંખિત્તેન માતિકાય ઠપિયમાનાય દેસનાનુસારેન ઞાણં પેસેત્વા અરહત્તં ગણ્હિતું સમત્થો પુગ્ગલો ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂતિ વુચ્ચતિ.
૧૪૯. વિપઞ્ચિતં વિત્થારિતમેવ અત્થં જાનાતીતિ વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં સઙ્ખિત્તેન માતિકં ઠપેત્વા વિત્થારેન અત્થે ભાજિયમાને અરહત્તં પાપુણિતું સમત્થો પુગ્ગલો વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂતિ વુચ્ચતિ.
૧૫૦. ઉદ્દેસાદીહિ નેતબ્બોતિ નેય્યો. અનુપુબ્બેન ધમ્માભિસમયો હોતીતિ અનુક્કમેન અરહત્તપ્પત્તિ.
૧૫૧. બ્યઞ્જનપદમેવ પદપરમો. ન તાય જાતિયા ધમ્માભિસમયો હોતીતિ ન તેન અત્તભાવેન ઝાનં વા વિપસ્સનં વા મગ્ગં વા ફલં વા નિબ્બત્તેતું સક્કોતીતિ અત્થો.
૧૫૨. યુત્તપટિભાનાદીસુ – પટિભાનં વુચ્ચતિ ઞાણમ્પિ, ઞાણસ્સ ઉપટ્ઠિતવચનમ્પિ. તં ઇધ અધિપ્પેતં. અત્થયુત્તં કારણયુત્તઞ્ચ પટિભાનમસ્સાતિ યુત્તપ્પટિભાનો. પુચ્છિતાનન્તરમેવ સીઘં બ્યાકાતું અસમત્થતાય નો મુત્તં પટિભાનમસ્સાતિ નો મુત્તપ્પટિભાનો. ઇમિના નયેન સેસા વેદિતબ્બા. એત્થ પન પઠમો – કિઞ્ચિ કાલં વીમંસિત્વા યુત્તમેવ પેક્ખતિ, તિપિટકચૂળનાગત્થેરો વિય. સો કિર પઞ્હં પુટ્ઠો પરિગ્ગહેત્વા યુત્તપયુત્તકારણમેવ કથેતિ.
દુતિયો – પુચ્છાનન્તરમેવ યેન વા તેન વા વચનેન પટિબાહતિ, વીમંસિત્વાપિ ચ યુત્તં ન પેક્ખતિ ચતુનિકાયિકપણ્ડિતતિસ્સત્થેરો વિય. સો કિર પઞ્હં પુટ્ઠો પઞ્હપરિયોસાનમ્પિ નાગમેતિ, યં વા તં વા કથેતિયેવ. વચનત્થં પનસ્સ વીમંસિયમાનં કત્થચિ ન લગ્ગતિ.
તતિયો – પુચ્છાસમકાલમેવ યુત્તં પેક્ખતિ, તઙ્ખણઞ્ઞેવ વચનં બ્યાકરોતિ તિપિટકચૂળાભયત્થેરો
ચતુત્થો – પુટ્ઠો સમાનો નેવ યુત્તં પેક્ખતિ લાળુદાયિત્થેરો વિય.
૧૫૬. ધમ્મકથિકેસુ – અપ્પઞ્ચ ભાસતીતિ સમ્પત્તપરિસાય થોકમેવ કથેતિ. અસહિતઞ્ચાતિ કથેન્તો ચ પન ન અત્થયુત્તં કારણયુત્તં કથેતિ. પરિસા ચસ્સ ન કુસલા હોતીતિ સોતું નિસિન્નપરિસા ચસ્સ યુત્તાયુત્તં કારણાકારણં સિલિટ્ઠાસિલિટ્ઠં ન જાનાતીતિ અત્થો. એવરૂપોતિ અયં એવંજાતિકો બાલધમ્મકથિકો. એવંજાતિકાય બાલપરિસાય ધમ્મકથિકોત્વેવ નામં લભતિ. ઇમિના નયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. એત્થ ચ દ્વેયેવ જના સભાવધમ્મકથિકા, ઇતરે પન ધમ્મકથિકાનં અન્તરે પવિટ્ઠત્તા એવં વુત્તા.
૧૫૭. વલાહકૂપમેસુ વલાહકાતિ મેઘા. ગજ્જિતાતિ થનિતા. તત્થ ગજ્જિત્વા નો વસ્સનભાવો નામ પાપકો. મનુસ્સા હિ યથા દેવો ગજ્જતિ ‘સુવુટ્ઠિકા ભવિસ્સતી’તિ બીજાનિ નીહરિત્વા વપન્તિ. અથ દેવે અવસ્સન્તે ખેત્તે બીજાનિ ખેત્તેયેવ નસ્સન્તિ, ગેહે બીજાનિ ગેહેયેવ નસ્સન્તીતિ દુબ્ભિક્ખં હોતિ. નો ગજ્જિત્વા વસ્સનભાવોપિ પાપકોવ. મનુસ્સા હિ ‘ઇમસ્મિં કાલે દુબ્બુટ્ઠિકા ભવિસ્સતી’તિ નિન્નટ્ઠાનેસુયેવ વપ્પં કરોન્તિ. અથ દેવો વસ્સિત્વા સબ્બબીજાનિ મહાસમુદ્દં પાપેતિ, દુબ્ભિક્ખમેવ હોતિ. ગજ્જિત્વા વસ્સનભાવો પન ભદ્દકો. તદા હિ સુભિક્ખં હોતિ. નો ગજ્જિત્વા નો વસ્સનભાવો એકન્તપાપકોવ.
ભાસિતા હોતિ નો કત્તાતિ ‘ઇદાનિ ગન્થધુરં પૂરેસ્સામિ, વાસધુરં પૂરેસ્સામી’તિ કથેતિયેવ, ન પન ઉદ્દેસં ગણ્હાતિ, ન કમ્મટ્ઠાનં ભાવેતિ.
કત્તા હોતિ નો ભાસિતાતિ ‘ગન્થધુરં વા પૂરેસ્સામિ વાસધુરં વા’તિ ન ભાસતિ. સમ્પત્તે પન કાલે તમત્થં સમ્પાદેતિ. ઇમિના નયેન ઇતરેપિ વેદિતબ્બા. સબ્બં પનેતં પચ્ચયદાયકેનેવ કથિતં. એકો હિ ‘અસુકદિવસે નામ દાનં દસ્સામી’તિ સઙ્ઘં નિમન્તેતિ, સમ્પત્તકાલે નો કરોતિ. અયં પુગ્ગલો પુઞ્ઞેન પરિહાયતિ, ભિક્ખુસઙ્ઘોપિ લાભેન પરિહાયતિ
૧૫૮. મૂસિકૂપમેસુ – ગાધં કત્તા નો વસિતાતિ અત્તનો આસયં બિલં કૂપં ખણતિ, નો તત્થ વસતિ, કિસ્મિઞ્ચિદેવ ઠાને વસતિ, એવં બિળારાદિઅમિત્તવસં ગચ્છતિ. ખત્તાતિપિ પાઠો. વસિતા નો ગાધં કત્તાતિ સયં ન ખણતિ, પરેન ખતે બિલે વસતિ, એવં જીવિતં રક્ખતિ. તતિયા દ્વેપિ કરોન્તી, જીવિતં રક્ખતિ. ચતુત્થા દ્વેપિ અકરોન્તી અમિત્તવસં ગચ્છતિ. ઇમાય પન ઉપમાય ઉપમિતેસુ પુગ્ગલેસુ
૧૫૯. અમ્બૂપમેસુ – આમં પક્કવણ્ણીતિ અન્તો આમં બહિ પક્કસદિસં. પક્કં આમવણ્ણીતિ અન્તો પક્કં બહિ આમસદિસં. સેસદ્વયેસુપિ એસેવ નયો. તત્થ યથા અમ્બે અપક્કભાવો આમતા હોતિ, એવં પુગ્ગલેપિ પુથુજ્જનભાવો આમતા, અરિયભાવો પક્કતા. યથા ચ તત્થ પક્કસદિસતા પક્કવણ્ણિતા; એવં પુગ્ગલેપિ અરિયાનં અભિક્કમનાદિસદિસતા પક્કવણ્ણિતાતિ – ઇમિના નયેન ઉપમિતપુગ્ગલેસુ ઓપમ્મસંસન્દનં વેદિતબ્બં.
૧૬૦. કુમ્ભૂપમેસુ કુમ્ભોતિ ઘટો. તુચ્છોતિ અન્તો રિત્તો. પિહિતોતિ પિદહિત્વા ઠપિતો. પુરોતિ અન્તો પુણ્ણો. વિવટોતિ વિવરિત્વા ઠપિતો. ઉપમિતપુગ્ગલેસુ પનેત્થ અન્તો ગુણસારવિરહિતો
૧૬૧. ઉદકરહદૂપમેસુ – ઉદકરહદો તાવ જણ્ણુમત્તેપિ ઉદકે સતિ પણ્ણરસસમ્ભિન્નવણ્ણત્તા વા બહલત્તા વા ઉદકસ્સ અપઞ્ઞાયમાનતલો ઉત્તાનો ગમ્ભીરોભાસો નામ હોતિ. તિપોરિસ ચતુપોરિસેપિ પન ઉદકે સતિ અચ્છત્તા ઉદકસ્સ પઞ્ઞાયમાનતલો ગમ્ભીરો ઉત્તાનોભાસો નામ હોતિ. ઉભયકારણસમ્ભાવતો પન ઇતરે દ્વે વેદિતબ્બા. પુગ્ગલોપિ કિલેસુસ્સદભાવતો ગુણગમ્ભીરતાય ચ અભાવતો ગુણગમ્ભીરાનં સદિસેહિ અભિક્કમાદીહિ યુત્તો ઉત્તાનો ગમ્ભીરોભાસો નામ. ઇમિના નયેન સેસાપિ વેદિતબ્બા.
૧૬૨. બલીબદ્દૂપમેસુ બલીબદ્દો તાવ યો અત્તનો ગોગણં ઘટ્ટેતિ ઉબ્બેજેતિ, પરગોગણે પન સોરતો સુખસીલો હોતિ – અયં સકગવચણ્ડો નો પરગવચણ્ડો નામ. પુગ્ગલોપિ અત્તનો પરિસં ઘટ્ટેન્તો વિજ્ઝન્તો ફરુસેન સમુદાચરન્તો, પરપરિસાય પન સોરચ્ચં નિવાતવુત્તિતં આપજ્જન્તો સકગવચણ્ડો હોતિ નો પરગવચણ્ડો નામાતિ. ઇમિના નયેન સેસાપિ વેદિતબ્બા. નિદ્દેસવારે પનેત્થ ઉબ્બેજિતા હોતીતિ ઘટ્ટેત્વા વિજ્ઝિત્વા ઉબ્બેગપ્પત્તં કરોતિચ્ચેવ અત્થો.
૧૬૩. આસીવિસૂપમેસુ – આસીવિસો તાવ યસ્સ વિસં આસું આગચ્છતિ સીઘં ફરતિ; ઘોરં પન ન હોતિ, ચિરકાલં ન પીળેતિ – અયં આગતવિસો નો ઘોરવિસો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. પુગ્ગલવિભાજનં પન ઉત્તાનત્થમેવ.
૧૬૪. અનનુવિચ્ચ અપરિયોગાહેત્વા અવણ્ણારહસ્સ વણ્ણં ભાસિતા હોતીતિઆદીસુ અનનુવિચ્ચાતિ અતુલયિત્વા, અપરિગ્ગણ્હિત્વા. અપરિયોગાહેત્વાતિ પઞ્ઞાય ગુણે અનોગાહેત્વા.
૧૬૬. ભૂતં તચ્છન્તિ વિજ્જમાનતો ભૂતં, અવિપરીતતો તચ્છં. કાલેનાતિ યુત્તપયુત્તકાલેન. તત્ર કાલઞ્ઞૂ હોતીતિ યમિદં ઉપેક્ખકો વિહરતીતિ મજ્ઝત્તભૂતાય ઉપેક્ખાય ઠિતો હુત્વા વિહરતિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.
૧૬૭. ઉટ્ઠાનફલૂપજીવીતિઆદીસુ – યો ઉટ્ઠાનવીરિયેનેવ દિવસં વીતિનામેત્વા તસ્સ નિસ્સન્દફલમત્તં કિઞ્ચિદેવ લભિત્વા જીવિકં કપ્પેતિ, તં પન ઉટ્ઠાનં આગમ્મ કિઞ્ચિ પુઞ્ઞફલં ન પટિલભતિ, તં સન્ધાય યસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉટ્ઠહતોતિઆદિ વુત્તં. તતૂપરિ દેવાતિ તતો ઉપરિ બ્રહ્મકાયિકાદયો દેવા. તેસઞ્હિ ઉટ્ઠાનવીરિયેન કિચ્ચં નામ નત્થિ. પુઞ્ઞફલમેવ ઉપજીવન્તિ. પુઞ્ઞવતો ચાતિ ઇદં પુઞ્ઞવન્તે ખત્તિયબ્રાહ્મણાદયો ચેવ ભુમ્મદેવે આદિં કત્વા નિમ્માનરતિપરિયોસાને દેવે ચ સન્ધાય
૧૬૮. તમાદીસુ – ‘‘નીચે કુલે પચ્ચાજાતો’’તિઆદિકેન તમેન યુત્તોતિ તમો. કાયદુચ્ચરિતાદીહિ પુન નિરયતમૂપગમનતો તમપરાયણો. નેસાદકુલેતિ મિગલુદ્દકાદીનં કુલે. વેનકુલેતિ વિલીવકારકુલે. રથકારકુલેતિ ચમ્મકારકુલે. પુક્કુસકુલેતિ પુપ્ફછડ્ડકકુલે. કસિરવુત્તિકેતિ દુક્ખવુત્તિકે. દુબ્બણ્ણોતિ પંસુપિસાચકો વિય ઝામખાણુવણ્ણો. દુદ્દસિકોતિ વિજાતમાતુયાપિ અમનાપદસ્સનો. ઓકોટિમકોતિ લકુણ્ડકો. કાણોતિ એકક્ખિકાણો વા ઉભયક્ખિકાણો વા. કુણીતિ એકહત્થકુણી વા ઉભયહત્થકુણી વા. ખઞ્જોતિ એકપાદખઞ્જો વા ઉભયપાદખઞ્જો વા. પક્ખહતોતિ હતપક્ખો પીઠસપ્પી. પદીપેય્યસ્સાતિ તેલકપલ્લકાદિનો પદીપૂપકરણસ્સ. એવં પુગ્ગલો તમો હોતિ તમપરાયણોતિ એત્થ એકો પુગ્ગલો બહિદ્ધા આલોકં અદિસ્વા માતુકુચ્છિસ્મિઞ્ઞેવ કાલં કત્વા અપાયેસુ નિબ્બત્તન્તો સકલેપિ કપ્પે સંસરતિ. સોપિ તમો તમપરાયણોવ. સો પન કુહકપુગ્ગલો ભવેય્ય. કુહકસ્સ હિ એવરૂપા નિબ્બત્તિ હોતીતિ વુત્તં.
એત્થ ચ નીચે કુલે પચ્ચાજાતો હોતિ ચણ્ડાલકુલે વાતિઆદીહિ આગમનવિપત્તિ ચેવ પુબ્બુપ્પન્નપચ્ચયવિપત્તિ ચ દસ્સિતા. દલિદ્દેતિઆદીહિ પવત્તિપચ્ચયવિપત્તિ. કસિરવુત્તિકેતિઆદીહિ આજીવુપાયવિપત્તિ. દુબ્બણ્ણોતિઆદીહિ રૂપવિપત્તિ. બહ્વાબાધોતિઆદીહિ દુક્ખકારણસમાયોગો. ન લાભીતિઆદીહિ સુખકારણવિપત્તિ ચેવ ઉપભોગવિપત્તિ કાયેન દુચ્ચરિતન્તિઆદીહિ તમપરાયણભાવસ્સ કારણસમાયોગો. કાયસ્સ ભેદાતિઆદીહિ સમ્પરાયિકતમૂપગમો. સુક્કપક્ખો વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બો.
અપિચેત્થ તિવિધાય કુલસમ્પત્તિયા પચ્ચાજાતિઆદિકેન જોતિના યુત્તતો જોતિ, આલોકભૂતોતિ વુત્તં હોતિ. કાયસુચરિતાદીહિ પન સગ્ગૂપપત્તિજોતિભાવૂપગમનતો જોતિપરાયણો. ખત્તિયમહાસાલકુલે વાતિઆદીસુ ખત્તિયમહાસાલાતિ ખત્તિયા મહાસારા બ્રાહ્મણમહાસાલા નામ. યેસં ગહપતીનં ચત્તાલીસકોટિધનં નિહિતં હોતિ, કહાપણકુમ્ભો વળઞ્જત્થાય ગેહમજ્ઝે રાસિં કત્વા ઠપિતો હોતિ, તે ગહપતિમહાસાલા નામ. તેસં કુલેતિ અત્થો. અડ્ઢેતિ ઇસ્સરે. નિધાનગતધનસ્સ મહન્તતાય મહદ્ધને. સુવણ્ણરજતભાજનાદીનં ઉપભોગભણ્ડાનં મહન્તતાય મહાભોગે. નિધાનગતસ્સ જાતરૂપરજતસ્સ પહૂતતાય પહૂતજાતરૂપરજતે. વિત્તૂપકરણસ્સ તુટ્ઠિકરણસ્સ પહૂતતાય પહૂતવિત્તૂપકરણે. ગોધનાદીનઞ્ચ સત્તવિધધઞ્ઞાનઞ્ચ પહૂતતાય પહૂતધનધઞ્ઞે. અભિરૂપોતિ સુન્દરરૂપો. દસ્સનીયોતિ અઞ્ઞં કમ્મં પહાય દિવસમ્પિ પસ્સિતબ્બયુત્તો. પાસાદિકોતિ દસ્સનેનેવ ચિત્તપસાદાવહો. પરમાયાતિ ઉત્તમાય. વણ્ણપોક્ખરતાયાતિ પોક્ખરવણ્ણતાય. પોક્ખરં વુચ્ચતિ સરીરં. તસ્સ વણ્ણસમ્પત્તિયાતિ અત્થો. સમન્નાગતોતિ ઉપેતો.
૧૬૯. ઓણતોણતાદીસુ ઓણતો. નીચો, લામકોતિ અત્થો. તબ્બિપક્ખતો ઉણ્ણતો. ઉચ્ચો, ઉગ્ગતોતિ અત્થો. સેસમેત્થ તમાદીસુ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અપિચ – ઓણતોણતોતિ ઇદાનિ નીચો, આયતિમ્પિ નીચોવ ભવિસ્સતિ. ઓણતુણ્ણતોતિ ઇદાનિ નીચો, આયતિં ઉચ્ચો ભવિસ્સતિ. ઉણ્ણતોણતોતિ ઇદાનિ ઉચ્ચો, આયતિં નીચો ભવિસ્સતિ. ઉણ્ણતુણ્ણતોતિ ઇદાનિ ઉચ્ચો, આયતિમ્પિ ઉચ્ચોવ ભવિસ્સતીતિ.
૧૭૦. રુક્ખૂપમેસુ – રુક્ખો તાવ ફેગ્ગુસારપરિવારોતિ વનજેટ્ઠકરુક્ખો સયં ફેગ્ગુ હોતિ
૧૭૧. રૂપપ્પમાણાદીસુ રૂપપ્પમાણો. તત્થ પસાદં જનેતીતિ રૂપપ્પસન્નો. કિત્તિસદ્દભૂતં ઘોસં પમાણં કરોતીતિ ઘોસપ્પમાણો. આરોહં વાતિઆદીસુ પન – આરોહન્તિ ઉચ્ચત્તનં. પરિણાહન્તિ કિસથૂલભાવાપગતં પરિક્ખેપસમ્પત્તિં. સણ્ઠાનન્તિ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં દીઘરસ્સવટ્ટતાદિયુત્તટ્ઠાનેસુ તથાભાવં. પારિપૂરિન્તિ યથાવુત્તપ્પકારાનં અનૂનતં, લક્ખણપરિપુણ્ણભાવં વા. પરવણ્ણનાયાતિ પરેહિ પરમ્મુખા નિચ્છારિતાય ગુણવણ્ણનાય. પરથોમનાયાતિ પરેહિ થુતિવસેન ગાથાદિઉપનિબન્ધનેન વુત્તાય થોમનાય. પરપસંસનાયાતિ પરેહિ સમ્મુખા વુત્તાય પસંસાય. પરવણ્ણહારિકાયાતિ પરમ્પરથુતિવસેન પરેહિ પવત્તિતાય વણ્ણહરણાય.
૧૭૨. ચીવરલૂખન્તિ ચીવરસ્સ દુબ્બણ્ણાદિભાવેન લૂખતં. પત્તલૂખન્તિ ભાજનસ્સ વણ્ણસણ્ઠાનવત્થૂહિ લૂખતં. સેનાસનલૂખન્તિ નાટકાદિસમ્પત્તિવિરહેન સેનાસનસ્સ લૂખતં. વિવિધન્તિ અચેલકાદિભાવેન અનેકપ્પકારં. દુક્કરકારિકન્તિ સરીરતાપનં.
અપરો નયો – ઇમેસુ હિ ચતૂસુ પુગ્ગલેસુ રૂપે પમાણં ગહેત્વા પસન્નો રૂપપ્પમાણો નામ. રૂપપ્પસન્નોતિ તસ્સેવ અત્થવચનં. ઘોસે પમાણં ગહેત્વા પસન્નો ઘોસપ્પમાણો
એતસ્મિં ચતુપ્પમાણે લોકસન્નિવાસે બુદ્ધેસુ અપ્પસન્ના મન્દા, પસન્નાવ બહુકા. રૂપપ્પમાણસ્સ હિ બુદ્ધરૂપતો ઉત્તરિ પસાદાવહં રૂપં નામ નત્થિ. ઘોસપ્પમાણસ્સ બુદ્ધાનં કિત્તિઘોસતો ઉત્તરિ પસાદાવહો ઘોસો નામ નત્થિ. લૂખપ્પમાણસ્સ કાસિકાનિ વત્થાનિ મહારહાનિ
૧૭૩. અત્તહિતાય પટિપન્નાદીસુ – સીલસમ્પન્નોતિ સીલેન સમ્પન્નો સમન્નાગતો. સમાધિસમ્પન્નોતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. એત્થ ચ સીલં લોકિયલોકુત્તરં કથિતં. તથા સમાધિપઞ્ઞા ચ. વિમુત્તિ અરહત્તફલવિમુત્તિયેવ. ઞાણદસ્સનં એકૂનવીસતિવિધં પચ્ચવેક્ખણઞાણં. નો પરન્તિઆદીસુ – પરપુગ્ગલં ‘‘તયાપિ સીલસમ્પન્નેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા યથા સીલં સમાદિયતિ, એવં ન સમાદપેતિ, ન ગણ્હાપેતિ. એસેવ નયો સબ્બત્થ. એતેસુ પન ચતૂસુ પઠમો વક્કલિત્થેરસદિસો હોતિ. દુતિયો ઉપનન્દસક્યપુત્તસદિસો
૧૭૪. અત્તન્તપાદીસુ – અત્તાનં તપતિ દુક્ખાપેતીતિ અત્તન્તપો. અત્તનો પરિતાપનાનુયોગં અત્તપરિતાપનાનુયોગં. અચેલકોતિ નિચ્ચેલો, નગ્ગો. મુત્તાચારોતિ વિસટ્ઠાચારો. ઉચ્ચારકમ્માદીસુ લોકિયકુલપુત્તાચારેન વિરહિતો ઠિતકોવ ઉચ્ચારં કરોતિ, પસ્સાવં કરોતિ, ખાદતિ, ભુઞ્જતિ ચ. હત્થાપલેખનોતિ હત્થે પિણ્ડમ્હિ નિટ્ઠિતે જિવ્હાય હત્થં અપલેખતિ. ઉચ્ચારં વા કત્વા હત્થસ્મિઞ્ઞેવ દણ્ડકસઞ્ઞી હુત્વા હત્થેન અપલેખતીતિ દસ્સેતિ. તે કિર દણ્ડકં સત્તોતિ પઞ્ઞપેન્તિ. તસ્મા તેસં પટિપદં પૂરેન્તો એવં કરોતિ. ભિક્ખાગહણત્થં ‘એહિ ભદ્દન્તે’તિ વુત્તો, ન એતીતિ નએહિભદ્દન્તિકો. તેન હિ ‘તિટ્ઠ ભદ્દન્તે’તિ વુત્તોપિ ન તિટ્ઠતીતિ નતિટ્ઠભદ્દન્તિકો. તદુભયમ્પિ હેતં તિત્થિયા ‘‘એતસ્સ વચનં કતં ભવિસ્સતી’’તિ ન કરોન્તિ. અભિહટન્તિ પુરેતરં ગહેત્વા આહટં ભિક્ખં. ઉદ્દિસ્સકતન્તિ ‘‘ઇમં તુમ્હે ઉદ્દિસ્સ કત’’ન્તિ એવં આરોચિતભિક્ખં. ન નિમન્તનન્તિ ‘‘અસુકં નામ કુલં વા વીથિં વા ગામં વા પવિસેય્યાથા’’તિ એવં નિમન્તિતભિક્ખમ્પિ ન સાદિયતિ, ન ગણ્હાતિ.
ન કુમ્ભિમુખાતિ કુમ્ભિતો ઉદ્ધરિત્વા દિય્યમાનં ભિક્ખં ન ગણ્હાતિ. ન કળોપિમુખાતિ કળોપીતિ ઉક્ખલિ, પચ્છિ વા. તતોપિ ન ગણ્હાતિ. કસ્મા? કુમ્ભી કળોપિયો કટચ્છુના પહારં લભન્તીતિ. ન એળકમન્તરન્તિ ઉમ્મારં અન્તરં કત્વા દિય્યમાનં ન ગણ્હાતિ. કસ્મા? અયં મં નિસ્સાય અન્તરકરણં લભતીતિ. દણ્ડમુસલેસુપિ એસેવ નયો. દ્વિન્નન્તિ દ્વીસુ ભુઞ્જમાનેસુ એકસ્મિં ઉટ્ઠાય દેન્તે ન ગણ્હતિ. કસ્મા? કબળન્તરાયો હોતીતિ. ન ગબ્ભિનિયાતિઆદીસુ પન ગબ્ભિનિયા કુચ્છિયં દારકો કિલમતિ. પાયન્તિયા દારકસ્સ ખીરન્તરાયો હોતિ. પુરિસન્તરગતાય રતિઅન્તરાયો હોતીતિ ન ગણ્હાતિ ન સઙ્કિત્તીસૂતિ સઙ્કિત્તેત્વા કતભત્તેસુ. દુબ્ભિક્ખસમયે કિર અચેલકસાવકા અચેલકાનં અત્થાય તતો તતો તણ્ડુલાદીનિ સમાદપેત્વા ન યત્થ સાતિ યત્થ સુનખો ‘પિણ્ડં લભિસ્સામી’તિ ઉપટ્ઠિતો હોતિ, તત્થ તસ્સ અદત્વા આહટં ન ગણ્હાતિ. કસ્મા? એતસ્સ પિણ્ડન્તરાયો હોતીતિ.
સણ્ડસણ્ડચારિનીતિ સમૂહસમૂહચારિની. સચે હિ અચેલકં દિસ્વા ‘ઇમસ્સ ભિક્ખં દસ્સામા’તિ માનુસ્સકા ભત્તગેહં પવિસન્તિ, તેસુ ચ પવિસન્તેસુ કળોપિમુખાદીસુ નિલીના મક્ખિકા ઉપ્પતિત્વા સણ્ડસણ્ડા ચરન્તિ, તતો આહટં ભિક્ખં ન ગણ્હાતિ. કસ્મા? મં નિસ્સાય મક્ખિકાનં ગોચરન્તરાયો જાતોતિ. થુસોદકન્તિ સબ્બસસ્સસમ્ભારેહિ કતં સોવીરકં. એત્થ ચ સુરાપાનમેવ સાવજ્જં. અયં પન એતસ્મિમ્પિ સાવજ્જસઞ્ઞી. એકાગારિકોતિ યો એકસ્મિંયેવ ગેહે ભિક્ખં લભિત્વા નિવત્તતિ. એકાલોપિકોતિ યો એકેનેવ આલોપેન યાપેતિ. દ્વાગારિકાદીસુપિ એસેવ નયો. એકિસ્સાપિ દત્તિયાતિ એકાય દત્તિયા. દત્તિ નામ એકા ખુદ્દકપાતિ હોતિ, યત્થ અગ્ગભિક્ખં પક્ખિપિત્વા ઠપેન્તિ.
એકાહિકન્તિ એકદિવસન્તરિકં. અડ્ઢમાસિકન્તિ અડ્ઢમાસન્તરિકં. પરિયાયભત્તભોજનન્તિ વારભત્તભોજનં. એકાહવારેન દ્વીહવારેન સત્તાહવારેન અડ્ઢમાસવારેનાતિ – એવં દિવસવારેન આભતભત્તભોજનં. સાકભક્ખોતિ અલ્લસાકભક્ખો. સામાકભક્ખોતિ સામાકતણ્ડુલભક્ખો. નીવારાદીસુ – નીવારા નામ તાવ અરઞ્ઞે સયં જાતા વીહિજાતિ. દદ્દુલન્તિ ચમ્મકારેહિ ચમ્મં વિલિખિત્વા છડ્ડિતકસટં. હટં વુચ્ચતિ કણન્તિ કુણ્ડકં. આચામોતિ ભત્તઉક્ખલિકાય લગ્ગો ઝામોદનો. તં છડ્ડિતટ્ઠાને ગહેત્વા ખાદતિ. ‘‘ઓદનકઞ્જિય’’ન્તિપિ વદન્તિ. પિઞ્ઞાકાદયો પાકટા એવ. પવત્તફલભોજીતિ પતિતફલભોજી.
સાણાનીતિ મસાણાનીતિ મિસ્સકચેલાનિ. છવદુસ્સાનીતિ મતસરીરતો છડ્ડિતવત્થાનિ. એરકતિણાદીનિ વા ગન્થેત્વા કતનિવાસનાનિ. પંસુકૂલાનીતિ પથવિયં છડ્ડિતનન્તકાનિ. તિરીટાનીતિ રુક્ખત્તચવત્થાનિ. અજિનન્તિ અજિનક્ખિપન્તિ તદેવ મજ્ઝે ફાલિતં. સખુરકન્તિપિ વદન્તિ. કુસચીરન્તિ કુસતિણાનિ ગન્થેત્વા કતચીરકં. વાકચીરફલકચીરેસુપિ એસેવ નયો. કેસકમ્બલન્તિ મનુસ્સકેસેહિ કતકમ્બલં. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, યાનિ કાનિચિ તન્તાવુતાનં વત્થાનં કેસકમ્બલો તેસં પતિકુટ્ઠો અક્ખાયતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૩.૧૩૮). વાળકમ્બલન્તિ અસ્સવાળાદીહિ કતકમ્બલં. ઉલૂકપક્ખન્તિ ઉલૂકપત્તાનિ ગન્થેત્વા કતનિવાસનં. ઉબ્ભટ્ઠકોતિ ઉદ્ધં ઠિતકો.
ઉક્કુટિકપ્પધાનમનુયુત્તોતિ ઉક્કુટિકવીરિયં અનુયુત્તો. ગચ્છન્તોપિ ઉક્કુટિકોવ હુત્વા ઉપ્પતિત્વા ઉપ્પતિત્વા ગચ્છતિ. કણ્ટકાપસ્સયિકોતિ અયકણ્ટકે વા પકતિકણ્ટકે વા ભૂમિયં કોટ્ટેત્વા તત્થ ચમ્મં અત્થરિત્વા ઠાનચઙ્કમાદીનિ કરોતિ. સેય્યન્તિ સયન્તોપિ તત્થેવ સેય્યં કપ્પેતિ. સાયં તતિયમસ્સાતિ સાયતતિયકં. ‘‘પાતો, મજ્ઝન્હિકે, સાયન્તિ દિવસસ્સ તિક્ખત્તું પાપં પવાહેસ્સામી’’તિ ઉદકોરોહનાનુયોગં અનુયુત્તો વિહરતિ.
૧૭૫. પરં તપતીતિ પરન્તપો. પરેસં પરિતાપનાનુયોગં પરપરિતાપનાનુયોગં. ઓરબ્ભિકાદીસુ – ઉરબ્ભા વુચ્ચન્તિ એળકા. ઉરબ્ભે હનતીતિ ઓરબ્ભિકો. સૂકરિકાદીસુપિ – એસેવ નયો. લુદ્દોતિ દારુણો કક્ખળો. મચ્છઘાતકોતિ મચ્છબન્ધો કેવટ્ટો. બન્ધનાગારિકોતિ બન્ધનાગારગોપકો. કુરૂરકમ્મન્તાતિ દારુણકમ્મન્તા.
૧૭૬. મુદ્ધાવસિત્તોતિ ખત્તિયાભિસેકેન મુદ્ધનિ અભિસિત્તો. પુરત્થિમેન નગરસ્સાતિ નગરતો પુરત્થિમદિસાય. સન્ધાગારન્તિ યઞ્ઞસાલં ખરાજિનં નિવાસેત્વાતિ સખુરં અજિનચમ્મં નિવાસેત્વા. સપ્પિતેલેનાતિ સપ્પિના ચ તેલેન ચ. ઠપેત્વા હિ સપ્પિં અવસેસો યો કોચિ સ્નેહો તેલન્તિ વુચ્ચતિ. કણ્ડુવમાનોતિ નખાનં છિન્નત્તા કણ્ડુવિતબ્બકાલે તેન કણ્ડુવમાનો. અનન્તરહિતાયાતિ અસન્થતાય. સરૂપવચ્છાયાતિ સદિસવચ્છાય. સચે ગાવી સેતા હોતિ, વચ્છોપિ સેતકોવ સચે કબરા વા, રત્તા વા, વચ્છોપિ તાદિસોવાતિ – એવં સરૂપવચ્છાય. સો એવમાહાતિ વચ્છતરાતિ તરુણવચ્છકભાવં અતિક્કન્તા વચ્છતરીસુપિ એસેવ નયો. બરિહિસત્થાયાતિ પરિક્ખેપકરણત્થાય ચેવ યઞ્ઞભૂમિયં અત્થરણત્થાય ચ.
૧૭૭. દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે. નિચ્છાતોતિ છાતં વુચ્ચતિ તણ્હા, સા અસ્સ નત્થીતિ નિચ્છાતો. સબ્બકિલેસાનં નિબ્બુતત્તા નિબ્બુતો. અન્તો તાપનકિલેસાનં અભાવા સીતલો જાતોતિ સીતીભૂતો. ઝાનમગ્ગફલનિબ્બાનસુખાનિ પટિસંવેદેતીતિ સુખપ્પટિસંવેદી. બ્રહ્મભૂતેન અત્તનાતિ સેટ્ઠભૂતેન અત્તના.
ઇમં પન પુગ્ગલં બુદ્ધુપ્પાદતો પટ્ઠાય દસ્સેતું – ઇધ તથાગતોતિઆદિમાહ. તત્થ તથાગતોતિ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતો – તથા આગતોતિ તથાગતો, તથા ગતોતિ તથાગતો, તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો, તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો, તથદસ્સિતાય તથાગતો, તથાવાદિતાય તથાગતો, તથાકારિતાય તથાગતો, અભિભવનટ્ઠેન તથાગતોતિ. અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધોતિઆદીનિ વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતાનેવ. તં ધમ્મન્તિ તં વુત્તપ્પકારસમ્પદં ધમ્મં. સુણાતિ ગહપતિ વાતિ કસ્મા પઠમં ગહપતિં નિદ્દિસતિ? નિહતમાનત્તા ઉસ્સન્નત્તા ચ. યેભુય્યેન હિ ખત્તિયકુલતો પબ્બજિતા જાતિં નિસ્સાય માનં કરોન્તિ. બ્રાહ્મણકુલા પબ્બજિતા મન્તે નિસ્સાય માનં કરોન્તિ. હીનજચ્ચકુલા પબ્બજિતા અત્તનો વિજાતિતાય પતિટ્ઠાતું ન સક્કોન્તિ. ગહપતિદારકા પન કચ્છેહિ સેદં મુઞ્ચન્તેહિ પિટ્ઠિયા લોણં પુપ્ફમાનાય ભૂમિં કસિત્વા તાદિસસ્સ માનસ્સ અભાવતો નિહતમાનદપ્પા હોન્તિ. તે પબ્બજિત્વા માનં વા દપ્પં વા અકત્વા યથાબલં બુદ્ધવચનં
અઞ્ઞતરસ્મિં વાતિ ઇતરેસં વા કુલાનં અઞ્ઞતરસ્મિં. પચ્ચાજાતોતિ પતિજાતો. તથાગતે સદ્ધં પટિલભતીતિ પરિસુદ્ધં ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતીતિ એવં પચ્ચવેક્ખતિ. સમ્બાધો ઘરાવાસોતિ સચેપિ સટ્ઠિહત્થે ઘરે યોજનસતન્તરેપિ વા દ્વે જાયમ્પતિકા વસન્તિ, તથાપિ નેસં સકિઞ્ચનસપલિબોધટ્ઠેન ઘરાવાસો સમ્બાધોયેવ. રજોપથોતિ રાગરજાદીનં ઉટ્ઠાનટ્ઠાનન્તિ મહાઅટ્ઠકથાયં અબ્ભોકાસો. પબ્બજિતો હિ કૂટાગારરતનપાસાદે ચ દેવવિમાનાદીસુ ચ સુપિહિતદ્વારવાતપાનેસુ પટિચ્છન્નેસુ વસન્તોપિ નેવ લગ્ગતિ, ન સજ્જતિ, ન બજ્ઝતિ. તેન વુત્તં – ‘‘અબ્ભોકાસો પબ્બજ્જા’’તિ.
અપિચ – સમ્બાધો ઘરાવાસો કુસલકિરિયાય ઓકાસાભાવતો. રજોપથો અસંવુતસઙ્કારટ્ઠાનં વિય રજાનં કિલેસરજાનં સન્નિપાતટ્ઠાનતો. અબ્ભોકાસો પબ્બજ્જા કુસલકિરિયાય યથાસુખં ઓકાસસમ્ભાવતો. નયિદં સુકરં…પે॰… પબ્બજેય્યન્તિ એત્થ અયં સઙ્ખેપકથા – યદેતં સિક્ખત્તયબ્રહ્મચરિયં એકમ્પિ દિવસં અખણ્ડં કત્વા ચરિમકચિત્તં પાપેતબ્બતાય એકન્તપરિપુણ્ણં. એકદિવસમ્પિ ચ કિલેસમલેન અમલિનં કત્વા ચરિમકચિત્તં પાપેતબ્બતાય એકન્તપરિસુદ્ધં. સઙ્ખલિખિતં લિખિતસઙ્ખસદિસં ધોતસઙ્ખસપ્પટિભાગં ચરિતબ્બં. ઇદં ન સુકરં અગારં અજ્ઝાવસતા અગારમજ્ઝે વસન્તેન એકન્તપરિપુણ્ણં…પે॰… ચરિતું – ‘‘યંનૂનાહં કેસે ચ મસ્સુઞ્ચ ઓહારેત્વા કસાયરસપીતતાય કાસાયાનિ બ્રહ્મચરિયં ચરન્તાનં અનુચ્છવિકાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા પરિદહિત્વા અગારસ્મા નિક્ખમિત્વા અનગારિયં પબ્બજેય્ય’’ન્તિ. એત્થ ચ યસ્મા અગારસ્સ હિતં કસિવાણિજ્જાદિકમ્મં ‘‘અગારિય’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તઞ્ચ પબ્બજ્જાય નત્થિ, તસ્મા પબ્બજ્જા ‘‘અનગારિય’’ન્તિ ઞાતબ્બા. તં અનગારિયં. પબ્બજેય્યન્તિ અપ્પં વાતિ સહસ્સતો હેટ્ઠા ભોગક્ખન્ધો અપ્પો નામ હોતિ, સહસ્સતો પટ્ઠાય ઞાતિપરિવટ્ટો. સોપિ વીસતિયા હેટ્ઠા અપ્પો હોતિ, વીસતિયા પટ્ઠાય મહા.
૧૭૮. ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નોતિ યા ભિક્ખૂનં અધિસીલસઙ્ખાતા સિક્ખા, તઞ્ચ. યત્થ ચેતે સહ જીવન્તિ, એકજીવિકા સભાગવુત્તિનો હોન્તિ, તં ભગવતા પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદસઙ્ખાતં સાજીવઞ્ચ. તત્થ સિક્ખનભાવેન સમાપન્નોતિ ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો. સમાપન્નોતિ સિક્ખં પરિપૂરેન્તો સાજીવઞ્ચ અવીતિક્કમન્તો હુત્વા તદુભયં ઉપગતોતિ અત્થો. પાણાતિપાતં પહાયાતિઆદીસુ પાણાતિપાતાદિકથા હેટ્ઠા વિત્થારિતા એવ. પહાયાતિ ઇમં પાણાતિપાતચેતનાસઙ્ખાતં દુસ્સીલ્યં પજહિત્વા. પટિવિરતો હોતીતિ પહીનકાલતો પટ્ઠાય તતો દુસ્સીલ્યતો ઓરતો વિરતોવ હોતિ. નિહિતદણ્ડો નિહિતસત્થોતિ પરૂપઘાતત્થાય દણ્ડં વા સત્થં વા આદાય અવત્તનતો નિક્ખિત્તદણ્ડો ચેવ નિક્ખિત્તસત્થો ચાતિ લજ્જીતિ પાપજિગુચ્છનલક્ખણાય લજ્જાય સમન્નાગતો. દયાપન્નોતિ દયં મેત્તચિત્તતં આપન્નો. સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પીતિ સબ્બે પાણભૂતે હિતેન અનુકમ્પકો. તાય દયાપન્નતાય સબ્બેસં પાણભૂતાનં હિતચિત્તકોતિ અત્થો. વિહરતીતિ ઇરિયતિ, પાલેતિ.
દિન્નમેવ આદિયતીતિ દિન્નાદાયી. ચિત્તેનપિ દિન્નમેવ પટિકઙ્ખતીતિ દિન્નપાટિકઙ્ખી. થેનેતીતિ થેનો. ન થેનેન અથેનેન. અથેનત્તાયેવ સુચિભૂતેન. અત્તનાતિ અત્તભાવેન. અથેનં સુચિભૂતં અત્તભાવં કત્વા વિહરતીતિ વુત્તં હોતિ.
અબ્રહ્મચરિયન્તિ બ્રહ્મચારી. આરાચારીતિ અબ્રહ્મચરિયતો દૂરચારી. મેથુનાતિ રાગપરિયુટ્ઠાનવસેન સદિસત્તા મેથુનકાતિ લદ્ધવોહારેહિ પટિસેવિતબ્બતો મેથુનાતિ સઙ્ખં ગતા અસદ્ધમ્મા. ગામધમ્માતિ ગામવાસીનં ધમ્મા.
સચ્ચં સચ્ચવાદી. સચ્ચેન સચ્ચં સન્દહતિ ઘટેતીતિ સચ્ચસન્ધો. ન અન્તરન્તરા મુસા વદતીતિ અત્થો. યો હિ પુરિસો કદાચિ મુસા વદતિ, કદાચિ સચ્ચં, તસ્સ મુસાવાદેન અન્તરિતત્તા સચ્ચં સચ્ચેન ન ઘટીયતિ, તસ્મા ન સો સચ્ચસન્ધો. અયં પન ન તાદિસો. જીવિતહેતુપિ મુસા અવત્વા સચ્ચેન સચ્ચં સન્દહતિયેવાતિ સચ્ચસન્ધો. થેતોતિ થિરો, થિરકથોતિ અત્થો. એકો હિ પુગ્ગલો હલિદ્દિરાગો વિય, થુસરાસિમ્હિ નિખાતખાણુકો વિય, અસ્સપિટ્ઠે ઠપિતકુમ્ભણ્ડમિવ ચ, ન થિરકથો હોતિ. એકો પાસાણલેખા વિય, ઇન્દખીલો વિય ચ થિરકથો હોતિ. અસિના સીસે છિન્દન્તેપિ દ્વે કથા ન કથેતિ. અયં વુચ્ચતિ થેતો. પચ્ચયિકોતિ પત્તિયાયિતબ્બકો, સદ્ધાયિકોતિ અત્થો. એકચ્ચો હિ પુગ્ગલો ન પચ્ચયિકો હોતિ. ‘ઇદં કેન વુત્તં? અસુકેના’તિ વુત્તે ‘મા તસ્સ વચનં સદ્દહથા’તિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ. એકો પચ્ચયિકો હોતિ. ‘ઇદં કેન વુત્તં? અસુકેના’તિ વુત્તે ‘યદિ તેન વુત્તં, ઇદમેવ પમાણં, ઇદાનિ ઉપપરિક્ખિતબ્બં નત્થિ, એવમેવ ઇદ’ન્તિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ. અયં વુચ્ચતિ પચ્ચયિકો. અવિસંવાદકો લોકસ્સાતિ તાય સચ્ચવાદિતાય લોકં ન વિસંવાદેતીતિ અત્થો.
ઇમેસં ભેદાયાતિ યેસં ઇતો સુત્વાતિ વુત્તાનં સન્તિકે સુતં, તેસં ભેદાય. ભિન્નાનં વા સન્ધાતાતિ દ્વિન્નં મિત્તાનં વા સમાનુપજ્ઝાયકાદીનં વા કેનચિદેવ કારણેન ભિન્નાનં એકમેકં ઉપસઙ્કમિત્વા – ‘તુમ્હાકં ઈદિસે કુલે જાતાનં, એવં બહુસ્સુતાનં ઇદં ન યુત્ત’ન્તિઆદીનિ વત્વા સન્ધાનં કત્તા. અનુપ્પદાતાતિ સન્ધાનાનુપ્પદાતા. દ્વે જને સમગ્ગે દિસ્વા – ‘તુમ્હાકં એવરૂપે કુલે જાતાનં, એવરૂપેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતાનં સમગ્ગારામો. યત્થ સમગ્ગા નત્થિ, તત્થ વસિતુમ્પિ ન ઇચ્છતીતિ અત્થો. સમગ્ગરામોતિપિ પાળિ. અયમેવ અત્થો. સમગ્ગરતોતિ સમગ્ગેસુ રતો. તે પહાય અઞ્ઞત્ર ગન્તુમ્પિ ન ઇચ્છતીતિ અત્થો. સમગ્ગે દિસ્વાપિ સુત્વાપિ નન્દતીતિ સમગ્ગનન્દી. સમગ્ગકરણિં વાચં ભાસિતાતિ યા વાચા સત્તે સમગ્ગેયેવ કરોતિ, તં સામગ્ગીગુણપરિદીપકમેવ
કાલેન વદતીતિ કાલવાદી. વત્તબ્બયુત્તકાલં સલ્લક્ખેત્વા વદતીતિ અત્થો. ભૂતં તથં તચ્છં સભાવમેવ વદતીતિ ભૂતવાદી. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકત્થસન્નિસ્સિતમેવ કત્વા વદતીતિ અત્થવાદી. નવલોકુત્તરધમ્મસન્નિસ્સિતં કત્વા વદતીતિ ધમ્મવાદી. સંવરવિનયપહાનવિનયસન્નિસ્સિતં કત્વા વદતીતિ વિનયવાદી. નિધાનં વુચ્ચતિ ઠપનોકાસો. નિધાનમસ્સ અત્થીતિ નિધાનવતી. હદયે નિધાતબ્બયુત્તકં વાચં ભાસિતાતિ અત્થો. કાલેનાતિ એવરૂપિં ભાસમાનોપિ ચ ‘‘અહં નિધાનવતિં વાચં ભાસિસ્સામી’’તિ ન અકાલેન ભાસતિ. યુત્તકાલં પન સલ્લક્ખેત્વાવ ભાસતીતિ અત્થો. સાપદેસન્તિ સઉપમં, સકારણન્તિ અત્થો. પરિયન્તવતિન્તિ પરિચ્છેદં દસ્સેત્વા. યથાસ્સા પરિચ્છેદો પઞ્ઞાયતિ, એવં ભાસતીતિ અત્થો. અત્થસંહિતન્તિ અનેકેહિપિ નયેહિ વિભજન્તેન પરિયાદાતું અસક્કુણેય્યતાય અત્થસમ્પન્નં ભાસતિ. યં વા સો અત્થવાદી અત્થં વદતિ, તેન અત્થેન સંહિતત્તા અત્થસંહિતં વાચં ભાસતિ. ન અઞ્ઞં નિક્ખિપિત્વા અઞ્ઞં ભાસતીતિ વુત્તં હોતિ.
૧૭૯. બીજગામભૂતગામસમારમ્ભાતિ મૂલબીજં, ખન્ધબીજં, ફળુબીજં, અગ્ગબીજં બીજબીજન્તિ પઞ્ચવિધસ્સ બીજગામસ્સ ચેવ યસ્સ કસ્સચિ નીલતિણરુક્ખાદિકસ્સ ભૂતગામસ્સ ચ સમારમ્ભા. છેદનભેદનપચનાદિભાવેન વિકોપના પટિવિરતોતિ અત્થો. એકભત્તિકોતિ પાતરાસભત્તં, સાયમાસભત્તન્તિ દ્વે ભત્તાનિ. તેસુ પાતરાસભત્તં અન્તોમજ્ઝન્હિકેન પરિચ્છિન્નં. ઇતરં મજ્ઝન્હિકતો ઉદ્ધં અન્તોઅરુણેન. તસ્મા અન્તોમજ્ઝન્હિકે રત્તૂપરતો. અતિક્કન્તે મજ્ઝન્હિકે યાવ સૂરિયસત્થઙ્ગમના ભોજનં વિકાલભોજનં નામ, તતો વિરતત્તા વિરતો વિકાલભોજના. સાસનસ્સ અનનુલોમત્તા વિસૂકં પટાણીભૂતં દસ્સનન્તિ વિસૂકદસ્સનં. અત્તના નચ્ચનનચ્ચાપનાદિવસેન નચ્ચા ચ ગીતા ચ વાદિતા ચ અન્તમસો મયૂરનચ્ચનાપનાદિવસેનપિ પવત્તાનં નચ્ચાદીનં વિસૂકભૂતા દસ્સના ચાતિ નચ્ચગીતવાદિતવિસૂકદસ્સના. નચ્ચાદીનિ માલાતિ યંકિઞ્ચિ પુપ્ફં. ગન્ધન્તિ યંકિઞ્ચિ ગન્ધજાતં. વિલેપનન્તિ છવિરાગકરણં. તત્થ પિળન્ધન્તો ધારેતિ નામ. ઊનટ્ઠાનં પૂરેન્તો મણ્ડેતિ નામ. ગન્ધવસેન છવિરાગવસેન ચ સાદિયન્તો વિભૂસેતિ નામ. ઠાનં વુચ્ચતિ કારણં. તસ્મા યાય દુસ્સીલ્યચેતનાય તાનિ માલાધારણાદીનિ મહાજનો કરોતિ, તતો પટિવિરતોતિ અત્થો. ઉચ્ચાસયનં વુચ્ચતિ પમાણાતિક્કન્તં. મહાસયનં અકપ્પિયસન્થતં, તતો પટિવિરતોતિ અત્થો. જાતરૂપન્તિ સુવણ્ણં. રજતન્તિ કહાપણો, લોહમાસકો, જતુમાસકો, દારુમાસકોતિ યે વોહારં ગચ્છન્તિ. તસ્સ ઉભયસ્સાપિ પટિગ્ગહણા પટિવિરતો, નેવ નં ઉગ્ગણ્હાતિ, ન ઉગ્ગણ્હાપેતિ, ન ઉપનિક્ખિત્તં સાદિયતીતિ અત્થો.
આમકધઞ્ઞપટિગ્ગહણાતિ સાલિવીહિયવગોધુમકઙ્ગુવરકકુદ્રૂસકસઙ્ખાતસ્સ સત્તવિધસ્સાપિ આમકધઞ્ઞસ્સ પટિગ્ગહણા. ન કેવલઞ્ચ એતેસં પટિગ્ગહણમેવ, આમસનમ્પિ ભિક્ખૂનં ન વટ્ટતિયેવ. આમકમંસપટિગ્ગહણાતિ એત્થ અઞ્ઞત્ર ઓદિસ્સ અનુઞ્ઞાતા આમકમચ્છમંસાનં પટિગ્ગહણમેવ ભિક્ખૂનં ન વટ્ટતિ, નો આમસનં. ઇત્થિકુમારિકપટિગ્ગહણાતિ એત્થ ઇત્થીતિ પુરિસન્તરગતા. ઇતરા કુમારિકા નામ. તાસં પટિગ્ગહણમ્પિ આમસનમ્પિ અકપ્પિયમેવ. દાસિદાસપટિગ્ગહણાતિ એત્થ દાસિદાસવસેનેવ તેસં પટિગ્ગહણં ન વટ્ટતિ. ‘કપ્પિયકારકં દમ્મિ’, ‘આરામિકં દમ્મી’તિ એવં વુત્તે પન વટ્ટતિ. અજેળકાદીસુપિ ખેત્તવત્થુપરિયોસાનેસુ કપ્પિયાકપ્પિયનયો વિનયવસેન ઉપપરિક્ખિતબ્બો. તત્થ ખેત્તં નામ યસ્મિં પુબ્બણ્ણં રુહતિ. વત્થુ નામ યસ્મિં અપરણ્ણં રુહતિ. યત્થ વા ઉભયમ્પિ
દૂતેય્યં વુચ્ચતિ દૂતકમ્મં. ગિહીનં પહિતં પણ્ણં વા સાસનં વા ગહેત્વા તત્થ તત્થ ગમનં પહીણગમનં વુચ્ચતિ પરઘરં પેસિતસ્સ ખુદ્દકગમનં. અનુયોગો નામ તદુભયકરણં. તસ્મા દૂતેય્યપહીણગમનાનં અનુગોતિ કયવિક્કયાતિ કયા ચ વિક્કયા ચ. તુલાકૂટાદીસુ – કૂટન્તિ વઞ્ચનં. તત્થ તુલાકૂટં નામ રૂપકૂટં, અઙ્ગકૂટં ગહણકૂટં, પટિચ્છન્નકૂટન્તિ ચતુબ્બિધં હોતિ. તત્થ રૂપકૂટં નામ દ્વે તુલા સમરૂપા કત્વા ગણ્હન્તો મહતિયા ગણ્હાતિ, દદન્તો ખુદ્દિકાય દેતિ. અઙ્ગકૂટં નામ ગણ્હન્તો પચ્છાભાગે હત્થેન તુલં અક્કમતિ, દદન્તો પુબ્બભાગે. ગહણકૂટં નામ ગણ્હન્તો મૂલે રજ્જું ગણ્હાતિ, દદન્તો અગ્ગે. પટિચ્છન્નકૂટં નામ તુલં સુસિરં કત્વા અન્તો અયચુણ્ણં પક્ખિપિત્વા ગણ્હન્તો તં પચ્છાભાગે કરોતિ, દદન્તો અગ્ગભાગે.
કંસો વુચ્ચતિ સુવણ્ણપાતિ. તાય વઞ્ચનં કંસકૂટં. કથં? એકં સુવણ્ણપાતિં કત્વા અઞ્ઞા દ્વે તિસ્સો લોહપાતિયો સુવણ્ણવણ્ણા કરોન્તિ, તતો જનપદં ગન્ત્વા કિઞ્ચિદેવ અડ્ઢકુલં પવિસિત્વા સુવણ્ણભાજનાનિ કિણથા’તિ વત્વા અગ્ઘે પુચ્છિતે સમગ્ઘતરં દાતુકામા હોન્તિ. તતો તેહિ ‘કથં ઇમેસં સુવણ્ણભાવો જાનિતબ્બો’તિ વુત્તે ‘વીમંસિત્વા ગણ્હથા’તિ સુવણ્ણપાતિં પાસાણે ઘંસિત્વા સબ્બપાતિયો દત્વા ગચ્છન્તિ.
માનકૂટં નામ હદયભેદસિખાભેદરજ્જુભેદવસેન તિવિધં હોતિ. તત્થ હદયભેદો સપ્પિતેલાદિમિનનકાલે લબ્ભતિ. તાનિ હિ ગણ્હન્તો હેટ્ઠા છિદ્દેન માનેન ‘સણિકં આસિઞ્ચા’તિ વત્વા અન્તોભાજને બહું પગ્ઘરાપેત્વા ગણ્હાતિ. દદન્તો છિદ્દં પિધાય સીઘં પૂરેત્વા દેતિ. સિખાભેદો તિલતણ્ડુલાદિમિનનકાલે લબ્ભતિ. તાનિ હિ ગણ્હન્તો સણિકં સિખં ઉસ્સાપેત્વા ગણ્હાતિ. દદન્તો વેગેન પૂરેત્વા સિખં છિન્દન્તો દેતિ. રજ્જુભેદો ખેત્તવત્થુમિનનકાલે લબ્ભતિ. લઞ્જં અલભન્તા હિ ખેત્તં અમહન્તમ્પિ મહન્તં કત્વા મિનન્તિ.
ઉક્કોટનાદીસુ ઉક્કોટનન્તિ અસ્સામિકે સામિકે કાતું લઞ્જગ્ગહણં. વઞ્ચનન્તિ તેહિ તેહિ ઉપાયેહિ પરેસં વઞ્ચનં. તત્રિદમેકં વત્થુ – એકો કિર લુદ્દકો મિગઞ્ચ મિગપોતકઞ્ચ ગહેત્વા આગચ્છતિ. તમેકો ધુત્તો – ‘‘કિં ભો મિગો અગ્ઘતિ, કિં મિગપોતકો’’તિ આહ. ‘‘મિગો દ્વે કહાપણે, મિગપોતકો એક’’ન્તિ ચ વુત્તે કહાપણં દત્વા મિગપોતકં ગહેત્વા થોકં ગન્ત્વા નિવત્તો
નિકતીતિ યોગવસેન વા માયાવસેન વા અપામઙ્ગં પામઙ્ગન્તિ, અમણિં મણીતિ, અસુવણ્ણં સુવણ્ણન્તિ કત્વા પતિરૂપકેન વઞ્ચનં. સાચિયોગોતિ કુટિલયોગો. એતેસંયેવ ઉક્કોટનાદીનમેતં નામં. તસ્મા ઉક્કોટનસાચિયોગો વઞ્ચનસાચિયોગો નિકતિસાચિયોગોતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. કેચિ અઞ્ઞં દસ્સેત્વા અઞ્ઞસ્સ પરિવત્તનં ‘સાચિયોગો’તિ વદન્તિ. તં પન વઞ્ચનેનેવ સઙ્ગહિતં.
છેદનાદીસુ – છેદનન્તિ હત્થચ્છેદનાદિ. વધોતિ મારણં. બન્ધોતિ રજ્જુબન્ધનાદીહિ બન્ધનં. વિપરામોસોતિ હિમવિપરામોસો, ગુમ્બવિપરામોસોતિ દુવિધો. યઞ્હિ હિમપાતસમયે હિમેન પટિચ્છન્ના હુત્વા મગ્ગપ્પટિપન્નં જનં મુસન્તિ, અયં હિમવિપરામોસો. યં ગુમ્બાદીહિ પટિચ્છન્ના મુસન્તિ, અયં ગુમ્બવિપરામોસો. આલોપો વુચ્ચતિ ગામનિગમાદીનં વિલોપકરણં. સહસાકારોતિ સાહસિકકિરિયા. ગેહં પવિસિત્વા મનુસ્સાનં ઉરે સત્થં ઠપેત્વા ઇચ્છિતભણ્ડગ્ગહણં. એવમેતસ્મા છેદન…પે॰… સહસાકારા પટિવિરતો હોતિ.
૧૮૦. સો સન્તુટ્ઠો હોતીતિ સો ચતૂસુ પચ્ચયેસુ દ્વાદસવિધેન ઇતરીતરપચ્ચયસન્તોસેન સમન્નાગતો હોતિ. કાયપરિહારિકેનાતિ કાયં પરિહરણમત્તકેન. કુચ્છિપરિહારિકેનાતિ કુચ્છિપરિહરણમત્તકેન. સમાદાયેવ પક્કમતીતિ અટ્ઠવિધં ભિક્ખુ પરિક્ખારમત્તકં સબ્બં ગહેત્વાવ કાયપટિબદ્ધં કત્વાવ ગચ્છતિ. ‘‘મમ
‘‘ચાતુદ્દિસો
સન્તુસ્સમાનો ઇતરીતરેન;
પરિસ્સયાનં
એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ. (સુ॰ નિ॰ ૪૨);
એવં વણ્ણિતં ખગ્ગવિસાણકપ્પતં આપજ્જતિ.
ઇદાનિ તમત્થં ઉપમાય સાધેન્તો, ‘‘સેય્યથાપી’’તિઆદિમાહ. તત્થ પક્ખી સકુણોતિ પક્ખયુત્તો સકુણો. ડેતીતિ ઉપ્પતતિ. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપત્થો – સકુણો નામ ‘‘અસુકસ્મિં પદેસે રુક્ખો પરિપક્કફલો’’તિ ઞત્વા નાનાદિસાહિ આગન્ત્વા નખપક્ખતુણ્ડાદીહિ તસ્સ ફલાનિ વિજ્ઝન્તા વિધુનન્તા ખાદન્તિ. ‘‘ઇદં અજ્જતનાય, ઇદં સ્વાતનાય ભવિસ્સતી’’તિ તેસં ન હોતિ. ફલે પન ખીણે નેવ રુક્ખસ્સ આરક્ખં ઠપેન્તિ, ન તત્થ પત્તં વા નખં વા તુણ્ડં વા ઠપેન્તિ. અથ ખો તસ્મિં રુક્ખે અનપેક્ખો હુત્વા યો યં દિસાભાગં ઇચ્છતિ, સો તેન સપત્તભારોવ ઉપ્પતિત્વા ગચ્છતિ. એવમેવ અયં ભિક્ખુ નિસ્સઙ્ગો નિરપેક્ખોયેવ પક્કમતિ, તેન વુત્તં સમાદાયેવ પક્કમતીતિ. અરિયેનાતિ નિદ્દોસેન. અજ્ઝત્તન્તિ સકે અત્તભાવે. અનવજ્જસુખન્તિ નિદ્દોસસુખં.
૧૮૧. સો ચક્ખુના રૂપં દિસ્વાતિ સો ઇમિના અરિયેન સીલક્ખન્ધેન સમન્નાગતો ભિક્ખુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન રૂપં પસ્સિત્વાતિ અત્થો. સેસપદેસુપિ યં વત્તબ્બં, તં સબ્બં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. અબ્યાસેકસુખન્તિ કિલેસેહિ અનવસિત્તસુખં. અવિકિણ્ણસુખન્તિપિ વુત્તં. ઇન્દ્રિયસંવરસુખઞ્હિ દિટ્ઠાદીસુ દિટ્ઠમત્તાદિવસેન પવત્તતાય અવિકિણ્ણં હોતિ.
૧૮૨. સો અભિક્કન્તે પટિક્કન્તેતિ સો મનચ્છટ્ઠાનં ઇન્દ્રિયાનં સંવરેન સમન્નાગતો ભિક્ખુ ઇમેસુ અભિક્કન્તપટિક્કન્તાદીસુ સત્તસુ ઠાનેસુ સતિસમ્પજઞ્ઞવસેન સમ્પજાનકારી હોતિ. તત્થ યં વત્તબ્બં સિયા, તં ઝાનવિભઙ્ગે વુત્તમેવ.
સો ઇમિના ચાતિઆદિના કિં દસ્સેતિ? અરઞ્ઞવાસસ્સ પચ્ચયસમ્પત્તિં દસ્સેતિ. યસ્સ હિ ઇમે ચત્તારો પચ્ચયા નત્થિ વિવિત્તન્તિઆદીનિ હેટ્ઠા વુત્તત્થાનેવ. સો એવં સમાહિતે ચિત્તે…પે॰… યથાકમ્મૂપગે સત્તે પજાનાતીતિ એત્તકે ઠાને યં વત્તબ્બં સિયા, તં સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તમેવ.
૧૮૫. તતિયવિજ્જાય સો એવં સમાહિતે ચિત્તેતિ વિપસ્સનાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તં વેદિતબ્બં. આસવાનં ખયઞાણાયાતિ અરહત્તમગ્ગઞાણત્થાય. અરહત્તમગ્ગો હિ આસવાનં વિનાસનતો આસવાનં ખયોતિ વુચ્ચતિ. તત્ર ચેતં ઞાણં તપ્પરિયાપન્નત્તાતિ. ચિત્તં અભિનિન્નામેતીતિ વિપસ્સનાચિત્તં અભિનીહરતિ. સો ઇદં દુક્ખન્તિ એવમાદીસુ – ‘‘એત્તકં દુક્ખં, ન ઇતો ભિય્યો’’તિ સબ્બમ્પિ દુક્ખસચ્ચં સરસલક્ખણપ્પટિવેધેન યથાભૂતં પજાનાતિ, પટિવિજ્ઝતિ. તસ્સ ચ દુક્ખસ્સ નિબ્બત્તિકં તણ્હં – અયં દુક્ખસમુદયોતિ; તદુભયમ્પિ યં ઠાનં પત્વા નિરુજ્ઝતિ, તં તેસં અપ્પવત્તિં નિબ્બાનં – અયં દુક્ખનિરોધોતિ; તસ્સ ચ સમ્પાપકં અરિયમગ્ગં – અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદાતિ સરસલક્ખણપટિવેધેન યથાભૂતં પજાનાતિ, પટિવિજ્ઝતીતિ – એવમત્થો વેદિતબ્બો.
એવં ઇમે આસવાતિઆદિમાહ. તસ્સ એવં જાનતો એવં પસ્સતોતિ તસ્સ એવં જાનન્તસ્સ એવં પસ્સન્તસ્સ સહ વિપસ્સનાય કોટિપ્પત્તં મગ્ગં કથેતિ. કામાસવાતિ કામાસવતો. વિમુચ્ચતીતિ ઇમિના મગ્ગક્ખણં દસ્સેતિ. વિમુત્તસ્મિન્તિ ઇમિના ફલક્ખણં દસ્સેતિ. મગ્ગક્ખણે હિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, ફલક્ખણે વિમુત્તં હોતિ. વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણન્તિ ઇમિના પચ્ચવેક્ખણઞાણં દસ્સેતિ. ખીણા જાતીતિઆદીહિ તસ્સ ભૂમિં. તેન હિ ઞાણેન સો પચ્ચવેક્ખન્તો ‘ખીણા જાતી’તિઆદીનિ પજાનાતિ. વુસિતન્તિ વુટ્ઠં પરિવુટ્ઠં કતં ચરિતં નિટ્ઠિતન્તિ અત્થો. બ્રહ્મચરિયન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં. પુથુજ્જનકલ્યાણકેન હિ સદ્ધિં સત્ત સેક્ખા બ્રહ્મચરિયવાસં વસન્તિ નામ. ખીણાસવો વુટ્ઠવાસો. તસ્મા સો અત્તનો બ્રહ્મચરિયવાસં પચ્ચવેક્ખન્તો વુસિતં બ્રહ્મચરિયન્તિ પજાનાતિ. કતં કરણીયન્તિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ ‘‘ઇદાનિ પુન એત્થભાવાય એવં સોળસકિચ્ચભાવાય કિલેસક્ખયાય વા મગ્ગભાવનાકિચ્ચં નત્થી’’તિ પજાનાતિ.
૧૮૬. સરાગાદીસુ – અપ્પહીનોતિ વિક્ખમ્ભનપ્પહાનેન વા તદઙ્ગપ્પહાનેન વા સમુચ્છેદપ્પહાનેન વા અપ્પહીનો.
૧૮૭. લાભી હોતીતિઆદીસુ – લાભીતિ લાભવા પટિલભિત્વા ઠિતો. અજ્ઝત્તં ચેતોસમથસ્સાતિ નિયકજ્ઝત્તસઙ્ખાતે અત્તનો ચિત્તે ઉપ્પન્નસ્સ ચેતોસમથસ્સ. અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સનાયાતિ અધિપઞ્ઞાસઙ્ખાતાય ખન્ધધમ્મેસુ અનિચ્ચાદિવસેન પવત્તાય વિપસ્સનાય. રૂપસહગતાનન્તિ રૂપનિમિત્તારમ્મણાનં રૂપાવચરસમાપત્તીનં. અરૂપસહગતાનન્તિ ન રૂપનિમિત્તારમ્મણાનં અરૂપસમાપત્તીનં. એત્થ ચ પઠમો અટ્ઠસમાપત્તિલાભી પુથુજ્જનો. દુતિયો સુક્ખવિપસ્સકઅરિયસાવકો. તતિયો અટ્ઠસમાપત્તિલાભી
૧૮૮. અનુસોતગામીઆદીસુ – અનુસોતગામીતિ વટ્ટસોતં અનુગતો, વટ્ટસોતે નિમુગ્ગો પુથુજ્જનો વેદિતબ્બો. પટિસોતગામીતિ પટિસોતગમનો પાપઞ્ચ કમ્મં ન કરોતીતિ પઞ્ઞત્તં વીતિક્કમન્તો ન કરોતિ. સહાપિ દુક્ખેન સહાપિ દોમનસ્સેનાતિ કિલેસપરિયુટ્ઠાને સતિ ઉપ્પન્નેન દુક્ખદોમનસ્સેન સદ્ધિમ્પિ. પરિપુણ્ણન્તિ તિસ્સન્નં સિક્ખાનં એકાયપિ અનૂનં. પરિસુદ્ધન્તિ નિરુપક્કિલેસં. બ્રહ્મચરિયન્તિ સેટ્ઠચરિયં. ઇમિના વારેન સોતાપન્નસકદાગામિનો કથિતા. કિં પન તે રુદન્તા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તીતિ? આમ. કિલેસરોદનેન રુદન્તા ચરન્તિ નામ. સીલસમ્પન્નો પુથુજ્જનભિક્ખુપિ એત્થેવ સઙ્ગહિતો.
ઠિતત્તોતિ ઠિતસભાવો. અનાગામીતિ કામરાગબ્યાપાદેહિ અકમ્પનીયચિત્તતાય ચ તમ્હા લોકા અનાવત્તિધમ્મતાય ચ ઠિતસભાવો નામ. તિણ્ણોતિ તણ્હાસોતં ઉત્તિણ્ણો. પારઙ્ગતોતિ નિબ્બાનપારં થલે તિટ્ઠતીતિ અરહત્તફલસમાપત્તિથલે તિટ્ઠતિ. ચેતોવિમુત્તિન્તિ ફલસમાધિં. પઞ્ઞાવિમુત્તિન્તિ ફલઞાણં. અયં વુચ્ચતીતિ અયં ખીણાસવો ‘‘તિણ્ણો પારઙ્ગતો થલે તિટ્ઠતિ બ્રાહ્મણો’’તિ વુચ્ચતિ. બાહિતપાપતાય હિ એસ બ્રાહ્મણો નામ.
૧૮૯. અપ્પસ્સુતાદીસુ – અપ્પકં સુતં હોતીતિ નવઙ્ગે સત્થુસાસને કિઞ્ચિદેવ થોકં સુતં હોતિ. ન અત્થમઞ્ઞાય, ન ધમ્મમઞ્ઞાય ધમ્માનુધમ્મપટિપન્નો હોતીતિ અટ્ઠકથઞ્ચ પાળિઞ્ચ જાનિત્વા લોકુત્તરધમ્મસ્સ અનુરૂપધમ્મં પુબ્બભાગપટિપદં પટિપન્નો ન હોતિ. ઇમિના નયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.
૧૯૦. સમણમચલાદીસુ – સમણમચલોતિ સમણઅચલો, મકારો પદસન્ધિકરો. નિચ્ચલસમણો, થિરસમણોતિ અત્થો અયં વુચ્ચતીતિ અયં સોતાપન્નો સાસને મૂલજાતાય સદ્ધાય પતિટ્ઠિતત્તા ‘સમણમચલો’તિ વુચ્ચતિ. સકદાગામી પન રજ્જનકિલેસસ્સ અત્થિતાય સમણપદુમોતિ વુત્તો. રત્તટ્ઠો હિ ઇધ પદુમટ્ઠો નામાતિ વુત્તં. અનાગામી કામરાગસઙ્ખાતસ્સ રજ્જનકિલેસસ્સ નત્થિતાય સમણપુણ્ડરીકોતિ વુત્તો. પણ્ડરટ્ઠો હિ ઇધ પુણ્ડરીકટ્ઠો નામાતિ વુત્તં સમણેસુ સમણસુખુમાલો નામાતિ વુત્તો. અપ્પદુક્ખટ્ઠેનપિ ચેસ સમણસુખુમાલોયેવાતિ.
ચતુક્કનિદ્દેસવણ્ણના.
૫. પઞ્ચકનિદ્દેસવણ્ણના
૧૯૧. પઞ્ચકે – તત્રાતિ તેસુ ‘‘આરભતિ ચ વિપ્પટિસારી ચ હોતી’’તિઆદિના નયેન હેટ્ઠા ઉદ્દિટ્ઠપુગ્ગલેસુ. ય્વાયન્તિ યો અયં. આરભતીતિ એત્થ આરમ્ભસદ્દો કમ્મકિરિયાહિંસનવીરિયવિકોપનાપત્તિવીતિક્કમેસુ વત્તતિ. તથા હેસ ‘‘યંકિઞ્ચિ દુક્ખં સમ્ભોતિ, સબ્બં આરમ્ભપચ્ચયા’’તિ (સુ॰ નિ॰ ૭૪૮) કમ્મે આગતો. ‘‘મહાયઞ્ઞા મહારમ્ભા, ન તે હોન્તિ મહપ્ફલા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૩૯) કિરિયાયં. ‘‘સમણં ગોતમં ઉદ્દિસ્સ
યથાભૂતં નપ્પજાનાતીતિ અનધિગતત્તા યથાસભાવતો ન જાનાતિ. યત્થસ્સાતિ યસ્મિં અસ્સ, યં ઠાનં પત્વા એતસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉપ્પન્ના પાપકા અકુસલા ધમ્મા અપરિસેસા નિરુજ્ઝન્તીતિ અત્થો. કિં પન પત્વા તે નિરુજ્ઝન્તીતિ? અરહત્તમગ્ગં. ફલપ્પત્તસ્સ પન નિરુદ્ધા નામ હોન્તિ. એવં આરમ્ભજાતિ આપત્તિવીતિક્કમસમ્ભવા. વિપ્પટિસારજાતિ વિપ્પટિસારતો જાતા. પવડ્ઢન્તીતિ પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જનેન વડ્ઢન્તિ. સાધૂતિ આયાચનસાધુ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યાવ અપરદ્ધઞ્ચ વત આયસ્મતા, એવં સન્તેપિ મયં આયસ્મન્તં યાચામ – ‘‘દેસેતબ્બયુત્તકસ્સ દેસનાય, વુટ્ઠાતબ્બયુત્તકસ્સ વુટ્ઠાનેન, આવિકાતબ્બયુત્તકસ્સ આવિકિરિયાય, આરમ્ભજે આસવે અમુના પઞ્ચમેન પુગ્ગલેનાતિ એતેન પઞ્ચમેન ખીણાસવપુગ્ગલેન. સમસમો ભવિસ્સતીતિ લોકુત્તરગુણેહિ સમભાવેનેવ સમો ભવિસ્સતીતિ એવં ખીણાસવેન ઓવદિતબ્બોતિ અત્થો.
આરભતિ ન વિપ્પટિસારી હોતીતિ આપત્તિં આપજ્જતિ. તં પન દેસેતું સભાગપુગ્ગલં પરિયેસતિ. તસ્મા ન વિપ્પટિસારી હોતિ. અઙ્ગુત્તરટ્ઠકથાયં પન ‘‘વુટ્ઠિતત્તા ન વિપ્પટિસારી હોતી’’તિ વુત્તં. ન આરભતિ વિપ્પટિસારી હોતીતિ આપત્તિં નાપજ્જતિ, વિનયપઞ્ઞત્તિયં પન અકોવિદત્તા અનાપત્તિયં આપત્તિસઞ્ઞી હુત્વા વિપ્પટિસારી હોતિ. અઙ્ગુત્તરટ્ઠકથાયં પન ‘‘સકિં આપત્તિં આપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠાય પચ્છા કિઞ્ચાપિ નાપજ્જતિ, વિપ્પટિસારં પન વિનોદેતું ન સક્કોતી’’તિ વુત્તં. ન આરભતિ ન વિપ્પટિસારી હોતીતિ નેવ આપત્તિં આપજ્જતિ, ન વિપ્પટિસારી હોતિ. કતમો પનેસ પુગ્ગલોતિ? ઓસ્સટ્ઠવીરિયપુગ્ગલો. સો હિ ‘‘કિં મે ઇમસ્મિં બુદ્ધકાલે પરિનિબ્બાનેન, અનાગતે મેત્તેય્યસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે પરિનિબ્બાયિસ્સામી’’તિ
૧૯૨. દત્વા દત્વા અવજાનાતિ નામ. એકો પન એકેન સદ્ધિં દ્વે તીણિ વસ્સાનિ વસન્તો પુબ્બે તં પુગ્ગલં ગરું કત્વા પચ્છા ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે ચિત્તીકારં ન કરોતિ, આસનાપિ ન વુટ્ઠાતિ, ઉપટ્ઠાનમ્પિ ન ગચ્છતિ. એવં પુગ્ગલો સંવાસેન અવજાનાતિ નામ.
આધેય્યમુખોતિ અધિમુચ્ચિતા હોતીતિ સદ્ધાતા હોતિ. તત્રાયં નયો – એકો પુગ્ગલો સારુપ્પંયેવ ભિક્ખું ‘અસારુપ્પો એસો’તિ કથેતિ, તં સુત્વા એસ નિટ્ઠં ગચ્છતિ. પુન અઞ્ઞેન સભાગેન ભિક્ખુના ‘સારુપ્પો અય’ન્તિ વુત્તેપિ તસ્સ વચનં ન ગણ્હાતિ ‘‘અસુકેન નામ ‘અસારુપ્પો અય’ન્તિ અમ્હાકં કથિત’’ન્તિ પુરિમભિક્ખુનોવ કથં ગણ્હાતિ. અપરોપિસ્સ દુસ્સીલં ‘સીલવા’તિ કથેતિ. તસ્સ વચનં સદ્દહિત્વા પુન અઞ્ઞેન ‘‘અસારુપ્પો એસ ભિક્ખુ, નાયં તુમ્હાકં સન્તિકં ઉપસઙ્કમિતું યુત્તો’’તિ વુત્તોપિ તસ્સ વચનં અગ્ગહેત્વા પુરિમસ્સેવ કથં ગણ્હાતિ. અપરો વણ્ણમ્પિ કથિતં ગણ્હાતિ, અવણ્ણમ્પિ કથિતં ગણ્હાતિયેવ. અયમ્પિ આધેય્યમુખોયેવ નામ. આધાતબ્બમુખો યં યં સુણાતિ, તત્થ તત્થ ઠપિતમુખોતિ અત્થો.
લોલોતિ સદ્ધાદીનં ઇત્તરકાલટ્ઠિતિકત્તા અસ્સદ્ધિયાદીહિ લુલિતભાવેન લોલો. ઇત્તરસદ્ધોતિ પરિત્તસદ્ધો, અપરિપુણ્ણસદ્ધો. સેસેસુપિ એસેવ નયો. એત્થ પન પુનપ્પુનં ભજનવસેન સદ્ધાવ ભત્તિ. પેમં સદ્ધાપેમં ગેહસિતપેમમ્પિ વટ્ટતિ. પસાદો સદ્ધાપસાદોવ. એવં પુગ્ગલો લોલો હોતીતિ એવં ઇત્તરસદ્ધાદિતાય પુગ્ગલો લોલો નામ હોતિ. હલિદ્દિરાગો વિય
મન્દો મોમૂહોતિ અઞ્ઞાણભાવેન મન્દો અવિસદતાય મોમૂહો. મહામૂળ્હોતિ અત્થો.
૧૯૩. યોધાજીવૂપમેસુ – યોધાજીવાતિ યુદ્ધૂપજીવિનો. રજગ્ગન્તિ હત્થિઅસ્સાદીનં પાદપ્પહારભિન્નાય ભૂમિયા ઉગ્ગતં રજક્ખન્ધં. ન સન્થમ્ભતીતિ સન્થમ્ભિત્વા ઠાતું ન સક્કોતિ. સહતિ રજગ્ગન્તિ રજક્ખન્ધં દિસ્વાપિ અધિવાસેતિ. ધજગ્ગન્તિ હત્થિઅસ્સાદિપિટ્ઠેસુ વા રથેસુ વા ઉસ્સાપિતાનં ધજાનં અગ્ગં. ઉસ્સારણન્તિ હત્થિઅસ્સરથાદીનઞ્ચેવ બલકાયસ્સ ચ ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દં. સમ્પહારેતિ સમાગતે અપ્પમત્તકેપિ પહારે. હઞ્ઞતીતિ વિહઞ્ઞતિ, વિઘાતં આપજ્જતિ. બ્યાપજ્જતીતિ વિપત્તિં આપજ્જતિ, પકતિભાવં જહતિ. સહતિ સમ્પહારન્તિ દ્વે તયો પહારે પત્વાપિ સહતિ, અધિવાસેતિ તમેવ સઙ્ગામસીસન્તિ તમેવ જયખન્ધાવારટ્ઠાનં. અજ્ઝાવસતીતિ સત્તાહમત્તં અભિભવિત્વા આવસતિ. કિં કારણા? લદ્ધપ્પહારાનં પહારજગ્ગનત્થઞ્ચેવ કતકમ્માનં વિસેસં ઞત્વા ઠાનન્તરદાનત્થઞ્ચ ઇસ્સરિયસુખાનુભવનત્થઞ્ચ.
૧૯૪. ઇદાનિ યસ્મા સત્થુ યોધાજીવેહિ કિચ્ચં નત્થિ, ઇમસ્મિં પન સાસને તથારૂપે પઞ્ચ પુગ્ગલે દસ્સેતું ઇદં ઓપમ્મં આભતં, તસ્મા તે પુગ્ગલે દસ્સેન્તો એવમેવન્તિઆદિમાહ.
તત્થ સંસીદતીતિ મિચ્છાવિતક્કસ્મિં વિસીદતિ, અનુપવિસતિ. ન સક્કોતિ બ્રહ્મચરિયં સન્ધારેતુન્તિ બ્રહ્મચરિયવાસં અનુપચ્છિજ્જમાનં ગોપેતું ન સક્કોતિ. સિક્ખાદુબ્બલ્યં આવિકત્વાતિ સિક્ખાય દુબ્બલભાવં પકાસેત્વા. કિમસ્સ રજગ્ગસ્મિન્તિ કિં તસ્સ પુગ્ગલસ્સ રજગ્ગં નામાતિ વદતિ. અભિરૂપાતિ અભિરૂપવતી. દસ્સનીયાતિ દસ્સનયોગ્ગા. પાસાદિકાતિ દસ્સનેનેવ ચિત્તપ્પસાદાવહા. પરમાયાતિ ઉત્તમાય. વણ્ણપોક્ખરતાયાતિ સરીરવણ્ણેન ચેવ અઙ્ગસણ્ઠાનેન ચ.
૧૯૬. ઊહસતીતિ અવહસતિ. ઉલ્લપતીતિ કથેતિ. ઉજ્જગ્ઘતીતિ પાણિં પહરિત્વા મહાહસિતં ઉપ્પણ્ડેતીતિ ઉપ્પણ્ડનકથં કથેતિ.
૧૯૭. અભિનિસીદતીતિ અજ્ઝોત્થરતીતિ અવત્થરતિ.
૧૯૮. વિનિવેઠેત્વા વિનિમોચેત્વાતિ ગહિતટ્ઠાનતો તસ્સ હત્થં વિનિવેઠેત્વા ચેવ, મોચેત્વા ચ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.
૧૯૯. પિણ્ડપાતિકેસુ – મન્દત્તા મોમૂહત્તાતિ નેવ સમાદાનં જાનાતિ, ન આનિસંસં; અત્તનો પન મન્દત્તા મોમૂહત્તા અઞ્ઞાણેનેવ પિણ્ડપાતિકો હોતિ. પાપિચ્છો ઇચ્છાપકતોતિ પિણ્ડપાતિકસ્સ મે સતો ‘‘અયં પિણ્ડપાતિકો’’તિ ચતુપચ્ચયસક્કારં કરિસ્સન્તિ. લજ્જી, અપ્પિચ્છોતિઆદીહિ ચ ગુણેહિ સમ્ભાવેસ્સન્તીતિ. એવં પાપિકાય ઇચ્છાય ઠત્વા તાય પાપિચ્છાય અભિભૂતો હુત્વા પિણ્ડપાતિકો હોતિ. ઉમ્માદવસેન પિણ્ડાય ચરન્તો પન ઉમ્માદા ચિત્તવિક્ખેપા પિણ્ડપાતિકો વણ્ણિતન્તિ ઇદં પિણ્ડપાતિકઙ્ગં નામ બુદ્ધેહિ ચ બુદ્ધસાવકેહિ ચ વણ્ણિતં પસત્થન્તિ પિણ્ડપાતિકો હોતિ. અપ્પિચ્છતંયેવ નિસ્સાયાતિઆદીસુ – ‘‘ઇતિ અપ્પિચ્છો ભવિસ્સામિ, ઇદં મે પિણ્ડપાતિકઙ્ગં અપ્પિચ્છતાય સંવત્તિસ્સતિ; ‘ઇતિ સન્તુટ્ઠો ભવિસ્સામિ ઇદં મે પિણ્ડપાતિકઙ્ગં સન્તુટ્ઠિયા સંવત્તિસ્સતિ’; ‘ઇતિ કિલેસે સંલિખિસ્સામિ’, ઇદં મે પિણ્ડપાતિકઙ્ગં કિલેસસલ્લેખનત્થાય સંવત્તિસ્સતી’’તિ પિણ્ડપાતિકો હોતિ. ઇદમત્થિતન્તિ ઇમાય કલ્યાણાય પટિપત્તિયા અત્થિકભાવં, ઇમિના વા પિણ્ડપાતમત્તેન અત્થિકભાવં. યં યં લદ્ધં તેન તેનેવ યાપનભાવં નિસ્સાયાતિ અત્થો. અગ્ગોતિ જેટ્ઠકો. સેસાનિ તસ્સેવ વેવચનાનિ.
ગવા ખીરન્તિ ગાવિતો ખીરં નામ હોતિ, ન વિના ગાવિયા. ખીરમ્હા દધીતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. એવમેવન્તિ યથા એતેસુ પઞ્ચસુ ગોરસેસુ સપ્પિમણ્ડો અગ્ગો; એવમેવં ઇમેસુ પઞ્ચસુ પિણ્ડપાતિકેસુ ય્વાયં અપ્પિચ્છતાદીનિ નિસ્સાય પિણ્ડપાતિકો હોતિ. અયં અગ્ગો ચ સેટ્ઠો ચ પામોક્ખો ચ ઉત્તમો ચ પવરો ચ. ઇમેસુ પન પઞ્ચસુ પિણ્ડપાતિકેસુ દ્વેવ જના પિણ્ડપાતિકા ખલુપચ્છાભત્તિકાદીસુપિ એસેવ નયોતિ.
પઞ્ચકનિદ્દેસવણ્ણના.
૬. છક્કનિદ્દેસવણ્ણના
૨૦૨. છક્કે તત્રાતિ તેસુ છસુ પુગ્ગલેસુ. સમ્માસમ્બુદ્ધો તેન દટ્ઠબ્બોતિ સો પુગ્ગલો તેન અનાચરિયકેન અત્તના ઉપ્પાદિતેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધો દટ્ઠબ્બો.
પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો તેનાતિઆદીસુપિ તેન પચ્ચેકસમ્બોધિઞાણેન સો પુગ્ગલો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો. તેન સાવકપારમીઞાણેન તે પુગ્ગલા સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાના. તેન દુક્ખસ્સ અન્તકરણેન તે પુગ્ગલા અવસેસા અરહન્તો. તેન ઇત્થત્તં અનાગમનેન સો પુગ્ગલો અનાગામી. તેન ઇત્થત્તં આગમનેન તે પુગ્ગલા સોતાપન્નસકદાગામિનો દટ્ઠબ્બાતિ.
છક્કનિદ્દેસવણ્ણના.
૭. સત્તકનિદ્દેસવણ્ણના
૨૦૩. સત્તકે સકિં નિમુગ્ગોતિ એકવારં નિમુગ્ગો. એકન્તકાળકેહીતિ એકન્તેનેવ કાળકેહિ નત્થિકવાદઅહેતુકવાદઅકિરિયવાદસઙ્ખાતેહિ નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિધમ્મેહિ. એવં પુગ્ગલોતિ ઇમિના કારણેન પુગ્ગલો એકવારં નિમુગ્ગો તથા નિમુગ્ગોવ હોતિ. એતસ્સ હિ પુન ભવતો વુટ્ઠાનં નામ નત્થીતિ વદન્તિ. મક્ખલિગોસાલાદયો વિય હેટ્ઠા નરકગ્ગીનંયેવ આહારો હોતિ.
સાહુ સદ્ધા કુસલેસુ ધમ્મેસૂતિ કુસલધમ્મેસુ સદ્ધા નામ સાધુલદ્ધિકાતિ ઉમ્મુજ્જતિ. સો તાવતકેનેવ કુસલેન ઉમ્મુજ્જતિ નામ. સાધુ હિરીતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. હાયતિયેવાતિ ચઙ્કવારે આસિત્તઉદકં વિય એકન્તેન પરિહાયતેવ. એવં પુગ્ગલોતિ એવં સાહુ સદ્ધાતિ. ઇમેસં સદ્ધાદીનં વસેન એકવારં ઉમ્મુજ્જિત્વા તેસં પરિહાનિયા પુન નિમુજ્જતિયેવ, દેવદત્તાદયો વિય. દેવદત્તો હિ અટ્ઠ સમાપત્તિયો, પઞ્ચ ચ અભિઞ્ઞાયો નિબ્બત્તેત્વાપિ પુન બુદ્ધાનં પટિકણ્ટકતાય તેહિ ગુણેહિ પરિહીનો રુહિરુપ્પાદકમ્મં
નેવ હાયતિ નો વડ્ઢતીતિ અપ્પહોનકકાલેપિ ન હાયતિ, પહોનકકાલેપિ ન વડ્ઢતિ. ઉભયમ્પિ પનેતં અગારિકેનપિ અનગારિકેનપિ દીપેતબ્બં. એકચ્ચો હિ અગારિકો અપ્પહોનકકાલે પક્ખિકભત્તં વા સલાકભત્તં વા વસ્સાવાસિકં વા ઉપનિબન્ધાપેતિ. સો પચ્છા પહોનકકાલેપિ પક્ખિકભત્તાદિમત્તમેવ પવત્તેતિ. અનગારિકોપિ આદિમ્હિ અપ્પહોનકકાલે ઉદ્દેસં વા ધુતઙ્ગં વા ગણ્હાતિ, મેધાબલવીરિયસમ્પત્તિયા પહોનકકાલેપિ તતો ઉત્તરિં ન કરોતિ. એવં પુગ્ગલોતિ એવં ઇમાય સદ્ધાદીનં ઠિતિયા પુગ્ગલો ઉમ્મુજ્જિત્વા ઠિતો નામ હોતિ.
ઉમ્મુજ્જિત્વા વિપસ્સતિ વિલોકેતીતિ સોતાપન્નો પુગ્ગલો ઉટ્ઠહિત્વા ગમનમગ્ગં ગન્તબ્બં દિસં વા આલોકેતિ નામ.
ઉમ્મુજ્જિત્વા પતરતીતિ સકદાગામિપુગ્ગલો કિલેસતનુતાય ઉટ્ઠહિત્વા ગન્તબ્બદિસાભિમુખો પતરતિ નામ.
પતિગાધપ્પત્તો હોતીતિ અનાગામિપુગ્ગલો ઉટ્ઠાય વિલોકેત્વા પતરિત્વા ગન્ત્વા એકસ્મિં ઠાને પતિટ્ઠાપત્તો નામ હોતિ, તિટ્ઠતિ, ન પુનાગચ્છતિ.
તિણ્ણો પારઙ્ગતો થલે તિટ્ઠતીતિ સબ્બકિલેસોઘં તરિત્વા પરતીરં ગન્ત્વા નિબ્બાનથલે ઠિતો નામ હોતિ. ઇમે પન સત્ત પુગ્ગલા ઉદકોપમેન દીપિતા.
સત્ત કિર જઙ્ઘવાણિજા અદ્ધાનમગ્ગપટિપન્ના અન્તરામગ્ગે એકં પુણ્ણનદિં પાપુણિંસુ. તેસુ પઠમં ઓતિણ્ણો ઉદકભીરુકો પુરિસો ઓતિણ્ણટ્ઠાનેયેવ નિમુજ્જિત્વા પુન ઉટ્ઠાતું નાસક્ખિ, અન્તોયેવ મચ્છકચ્છપભક્ખો જાતો. દુતિયો ઓતિણ્ણટ્ઠાને નિમુજ્જિત્વા સકિં ઉટ્ઠહિત્વા પુન નિમુગ્ગો ઉટ્ઠાતું નાસક્ખિ, અન્તોયેવ મચ્છકચ્છપભક્ખો જાતો. તતિયો નિમુજ્જિત્વા ઉટ્ઠહિ. સો મજ્ઝે નદિયા ઠત્વા નેવ ઓરતો આગન્તું, ન પરતો ગન્તું અસક્ખિ
તત્થ સત્ત જઙ્ઘવાણિજા વિય ઇમે સત્ત પુગ્ગલા. નદી વિય વટ્ટં. પઠમસ્સ ઉદકભીરુકસ્સ પુરિસસ્સ ઓતિણ્ણટ્ઠાનેયેવ નિમુજ્જનં વિય મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ વટ્ટે નિમુજ્જનં. ઉમ્મુજ્જિત્વા નિમુગ્ગપુરિસો વિય સદ્ધાદીનં ઉપ્પત્તિમત્તકેન ઉમ્મુજ્જિત્વા તેસં પરિહાનિયા નિમુગ્ગપુગ્ગલો. મજ્ઝે નદિયા ઠિતો વિય સદ્ધાદીનં ઠિતિયા ઠિતપુગ્ગલો. ઉત્તરણતિત્થં ઓલોકેન્તો વિય ગન્તબ્બમગ્ગં ગન્તબ્બદિસં વા ઓલોકેન્તો સોતાપન્નો. પતરિતપુરિસો વિય કિલેસતનુતાય પતરન્તો સકદાગામી. તરિત્વા કટિમત્તે ઉદકે ઠિતપુરિસો વિય અનાવત્તિતધમ્મતાય ઠિતો અનાગામી. ન્હત્વા પારિમતીરં
સત્તકનિદ્દેસવણ્ણના.
૨૦૭. અટ્ઠકનવકનિદ્દેસાપિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા.
૧૦. દસકનિદ્દેસવણ્ણના
૨૦૯. દસકનિદ્દેસે – ઇધાતિ કામાવચરભૂમિયં. કામાવચરભૂમિયઞ્હિ સત્તક્ખત્તુપરમાદીનં કામાવચરભૂમિયઞ્ઞેવ નિટ્ઠા હોતિ. કામાવચરત્તભાવેનેવ અરહત્તપ્પત્તિ ચ અનુપાદિસેસનિબ્બાનપ્પત્તિ ચ હોતીતિ અત્થો.
ઇધ વિહાયાતિ ઇધ કામાવચરે અત્તભાવે વિહાય સુદ્ધાવાસત્તભાવે ઠિતાનં નિટ્ઠા હોતીતિ અત્થો. અન્તરાપરિનિબ્બાયિઆદયો હિ ઇધ અનાગામિફલં પત્વા ઇતો ચુતા સુદ્ધાવાસેસુ ઉપ્પજ્જિત્વા તેન અત્તભાવેન અરહત્તઞ્ચેવ અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુઞ્ચ
દસકનિદ્દેસવણ્ણના.
નિગમનકથા
એત્તાવતા ચ –
યં વે પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિં, લોકે અપ્પટિપુગ્ગલો;
નાતિસઙ્ખેપતો સત્થા, દેસેસિ તિદસાલયે.
તસ્સા અટ્ઠકથઞ્ચેવ, દીપભાસાય સઙ્ખતં;
આગમટ્ઠકથાયો ચ, ઓગાહેત્વા અસેસતો.
સુવિભત્તો
તતો તતો તં ગહેત્વા, પહાય અતિવિત્થારં.
વિસુદ્ધિમગ્ગે યં વુત્તં, તં અનાદાય સઙ્ખતા;
નાતિસઙ્ખેપવિત્થાર-નયેનટ્ઠકથા અયં.
તં એતં સત્તમત્તેહિ, ભાણવારેહિ તન્તિયા;
ચિરટ્ઠિતત્થં ધમ્મસ્સ, સઙ્ખરોન્તેન યં મયા.
સમ્પત્તં કુસલં તેન, સદ્ધમ્મં સુખુમં સિવં;
ઓલોકેન્તુ વિસુદ્ધેન, પાણયો ધમ્મચક્ખુનાતિ.
પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિ-અટ્ઠકથા નિટ્ઠિતા.
નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ
અભિધમ્મપિટકે