૧. પુગ્ગલકથા
૧. સુદ્ધસચ્ચિકટ્ઠો
૧. અનુલોમપચ્ચનીકવણ્ણના
૧. તત્થ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ અયં પુચ્છા. આમન્તાતિ અયં પટિજાનના. કસ્સ પનાયં પુચ્છા, કસ્સ પટિજાનનાતિ? અસુકસ્સાતિ ન વત્તબ્બા. ભગવતા હિ ઇમસ્મિં પકરણે નાનપ્પકારાનં લદ્ધીનં વિસોધનત્થં તન્તિવસેન માતિકા ઠપિતા. સા થેરેન સત્થારા દિન્નનયે ઠત્વા તન્તિવસેન વિભત્તા. ન હિ થેરો યત્તકા એત્થ વાદમગ્ગા દસ્સિતા, તત્તકેહિ વાદીહિ સદ્ધિં વાદેન વિગ્ગાહિકકથં કથેસિ. એવં સન્તેપિ પન તાસં તાસં કથાનં અત્થસ્સ સુખાવધારણત્થં સકવાદીપુચ્છા, પરવાદીપુચ્છા, સકવાદીપટિઞ્ઞા, પરવાદીપટિઞ્ઞાતિ એવં વિભાગં દસ્સેત્વાવ અત્થવણ્ણનં કરિસ્સામ.
પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ હિ અયં સકવાદીપુચ્છા. તાય ‘‘યે અત્થિ પુગ્ગલોતિ એવંલદ્ધિકા પુગ્ગલવાદિનો, તે એવં પુચ્છિતબ્બા’’તિ દીપેતિ. કે પન પુગ્ગલવાદિનોતિ? સાસને વજ્જિપુત્તકા ચેવ સમિતિયા ચ બહિદ્ધા ચ બહૂ અઞ્ઞતિત્થિયા. તત્થ પુગ્ગલોતિ અત્તા, સત્તો જીવો. ઉપલબ્ભતીતિ પઞ્ઞાય ઉપગન્ત્વા લબ્ભતિ, ઞાયતીતિ અત્થો. સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ એત્થ સચ્ચિકટ્ઠોતિ માયામરીચિઆદયો વિય અભૂતાકારેન અગ્ગહેતબ્બો ભૂતટ્ઠો. પરમત્થોતિ અનુસ્સવાદિવસેન અગ્ગહેતબ્બો ઉત્તમત્થો. ઉભયેનાપિ યો પરતો આમન્તાતિ પટિજાનાતિ. પટિજાનનઞ્હિ કત્થચિ ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ આગચ્છતિ, કત્થચિ ‘‘આમો’’તિ પટિજાનનં આગચ્છતિ. ઇધ પન ‘‘આમન્તા’’તિ આગતં. તત્રાયં અધિપ્પાયો – સો હિ યં તં પરતો વુત્તં ભગવતા – ‘‘અત્થિ પુગ્ગલો અત્તહિતાય પટિપન્નો’’તિ સુત્તં
અથસ્સ તાદિસસ્સ લેસવચનસ્સ છલવાદસ્સ ઓકાસં અદદમાનો સકવાદી યો સચ્ચિકટ્ઠોતિઆદિમાહ. તત્રાયં અધિપ્પાયો – ય્વાયં પરતો ‘‘સપ્પચ્ચયો અપ્પચ્ચયો, સઙ્ખતો અસઙ્ખતો, સસ્સતો, અસસ્સતો સનિમિત્તો અનિમિત્તો’’તિ એવં પરિદીપિતો રૂપાદિસત્તપઞ્ઞાસવિધો ધમ્મપ્પભેદો આગતો; ન સમ્મુતિસચ્ચવસેન, નાપિ અનુસ્સવાદિવસેન ગહેતબ્બો. અત્તનો પન ભૂતતાય એવ સચ્ચિકટ્ઠો, અત્તપચ્ચક્ખતાય ચ પરમત્થો. તં સન્ધાયાહ – ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ.
તતોતિ કરણવચનમેતં, તસ્મા તેન સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ અયમેત્થ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – રુપ્પનાદિભેદેન વા સપ્પચ્ચયાદિભેદેન વા આકારેન યો સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થો ઉપલબ્ભતિ, કિં તે પુગ્ગલોપિ તેનાકારેન ઉપલબ્ભતીતિ? ન હેવં વત્તબ્બેતિ અવજાનના પરવાદિસ્સ. સો હિ તથારૂપં પુગ્ગલં અનિચ્છન્તો અવજાનાતિ. તત્રાયં પદચ્છેદો – ‘ન હિ એવં વત્તબ્બે’તિ, ન હિ એવન્તિપિ વટ્ટતિ. દ્વિન્નમ્પિ એવં ન વત્તબ્બોતિ અત્થો.
આજાનાહિ નિગ્ગહન્તિ સકવાદિવચનં. યસ્મા તે પુરિમાય વત્તબ્બપટિઞ્ઞાય પચ્છિમા નવત્તબ્બપટિઞ્ઞા, પચ્છિમાય ચ પુરિમા ન સન્ધિયતિ, તસ્માપિ નિગ્ગહં પત્તો. તં નિગ્ગહં દોસં હઞ્ચિ પુગ્ગલોતિઆદિમાહ. તત્થ હઞ્ચિ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ યદિ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ, સચે પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ અત્થો. અયં તાવ પરવાદીપક્ખસ્સ ઠપનતો નિગ્ગહપાપનારોપનાનં લક્ખણભૂતા તેન વત રેતિઆદિ અનુલોમપક્ખે નિગ્ગહસ્સ પાપિતત્તા અનુલોમપાપના નામ. તત્થ તેનાતિ કારણવચનં. વતાતિ ઓકપ્પનવચનં. રેતિ આમન્તનવચનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – તેન, રે વત્તબ્બે વત, રે હમ્ભો, ભદ્રમુખ, તેન કારણેન વત્તબ્બોયેવાતિ. યં તત્થ વદેસીતિઆદિ અનુલોમપક્ખે નિગ્ગહસ્સ આરોપિતત્તા અનુલોમરોપના નામ. યં તસ્સ પરિયોસાને મિચ્છાતિપદં તસ્સ પુરતો ઇદં તે’તિ આહરિતબ્બં. ઇદં તે મિચ્છાતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો. પરતો ચ પાળિયં એતં આગતમેવ.
નો ચે પન વત્તબ્બેતિઆદિ ‘‘ન હેવં વત્તબ્બે’’તિ પટિક્ખિત્તપક્ખસ્સ ઠપિતત્તા પટિલોમતો નિગ્ગહપાપનારોપનાનં લક્ખણભૂતા પટિલોમઠપના નામ. નો ચ વત રેતિઆદિ પટિલોમપક્ખે નિગ્ગહસ્સ પાપિતત્તા પટિલોમપાપના નામ. પુન યં તત્થ વદેસીતિઆદિ પટિલોમપક્ખે નિગ્ગહસ્સ આરોપિતત્તા પટિલોમરોપના નામ. ઇધાપિ પરિયોસાને મિચ્છાતિપદસ્સ પુરતો ઇદં તેતિ આહરિતબ્બમેવ. પરતોપિ એવરૂપેસુ ઠાનેસુ એસેવ નયો.
તત્રાયં આદિતો પટ્ઠાય સઙ્ખેપત્થો – યદિ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, તેન વત ભો સો ઉપલબ્ભતીતિ વત્તબ્બો. યં પન તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બો ખો પુરિમપઞ્હે ‘સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન ઉપલબ્ભતી’તિ, નો ચ વત્તબ્બો દુતિયપઞ્હે ‘તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતી’’’તિ, ઇદં તે મિચ્છાતિ એવં તાવ અનુલોમતો ઠપનાપાપનારોપના હોન્તિ. અથ ન વત્તબ્બો દુતિયપઞ્હે ‘‘તતો સો ઉપલબ્ભતી’’તિ, પુરિમપઞ્હેપિ ન વત્તબ્બોવ. યં પનેત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બો ખો પુરિમપઞ્હે ‘સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન ઉપલબ્ભતી’તિ, નો
૨. ઇદાનિ પચ્ચનીકનયો હોતિ. તત્થ પુચ્છા પરવાદિસ્સ. સો હિ ‘‘અત્થિ પુગ્ગલો અત્તહિતાય પટિપન્નો’’તિ ગહિતત્તા ‘‘નુપલબ્ભતી’’તિ અસમ્પટિચ્છન્તો એવં પુચ્છતિ. સકવાદી યથા રૂપાદિધમ્મા ઉપલબ્ભન્તિ, એવં અનુપલબ્ભનીયતો આમન્તાતિ પટિજાનાતિ. પુન ઇતરો અત્તના અધિપ્પેતં સચ્ચિકટ્ઠંયેવ સન્ધાય યો સચ્ચિકટ્ઠોતિઆદિમાહ. સમ્મુતિસચ્ચપરમત્થસચ્ચાનિ વા એકતો કત્વાપિ એવમાહ. સકવાદી ‘પુગ્ગલો’તિ ઉપાદાપઞ્ઞત્તિસબ્ભાવતોપિ દ્વિન્નં સચ્ચાનં એકતો કત્વા પુચ્છિતત્તાપિ ન હેવન્તિ પટિક્ખિપતિ.
ઇદાનિ કિઞ્ચાપિ તેન પઠમં પરમત્થસચ્ચવસેન નુપલબ્ભનીયતા સમ્પટિચ્છિતા, પચ્છા સમ્મુતિસચ્ચવસેન વોમિસ્સકવસેન વા પટિક્ખિત્તા. પરવાદી પન ‘નુપલબ્ભતી’તિ વચનસામઞ્ઞમત્તં છલવાદં નિસ્સાય યં તયા પઠમં પટિઞ્ઞાતં, તં પચ્છા પટિક્ખિત્તન્તિ ભણ્ડનસ્સ પટિભણ્ડનં વિય અત્તનો કતસ્સ નિગ્ગહકમ્મસ્સ પટિકમ્મં કરોન્તો આજાનાહિ પટિકમ્મન્તિ આહ. ઇદાનિ યથાસ્સ અનુલોમપઞ્ચકે સકવાદિના વાદટ્ઠપનં કત્વા અનુલોમપટિલોમતો પાપનારોપનાહિ નિગ્ગહો પાકટો કતો, એવં પટિકમ્મં પાકટં કરોન્તો હઞ્ચિ પુગ્ગલોતિઆદિમાહ. તં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અત્થતો વેદિતબ્બં. યસ્મા પનેત્થ ઠપના નામ પરવાદીપક્ખસ્સ ઠપનતો
૩. એવં પટિકમ્મં કત્વા ઇદાનિ ય્વાસ્સ અનુલોમપઞ્ચકે સકવાદિના નિગ્ગહો કતો, તસ્સ તમેવ છલવાદં નિસ્સાય દુક્કટભાવં દસ્સેન્તો ત્વઞ્ચે પન મઞ્ઞસીતિઆદિમાહ. તત્થ ત્વં ચે પન મઞ્ઞસીતિ યદિ ત્વં મઞ્ઞસિ. વત્તબ્બે ખોતિ ઇદં પચ્ચનીકે આમન્તાતિ પટિઞ્ઞં સન્ધાય વુત્તં નો ચ વત્તબ્બેતિ ઇદં પન ન હેવાતિ અવજાનનં સન્ધાય વુત્તં. તેન તવ તત્થાતિ તેન કારણેન ત્વંયેવ તસ્મિં નુપલબ્ભતીતિ પક્ખે – ‘‘હેવં પટિજાનન્તન્તિ આમન્તા’’તિ હેવં નિગ્ગહેતબ્બેતિ પુન ન હેવાતિ અવજાનન્તો એવં નિગ્ગહેતબ્બો. અથ તં નિગ્ગણ્હામાતિ અથેવં નિગ્ગહારહં તં નિગ્ગણ્હામ. સુનિગ્ગહિતો ચ હોસીતિ સકેન મતેન નિગ્ગહિતત્તા સુનિગ્ગહિતો ચ ભવસિ.
એવમસ્સ નિગ્ગહેતબ્બભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તં નિગ્ગણ્હન્તો હઞ્ચીતિઆદિમાહ. તત્થ ઠપનાપાપનારોપના હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. પરિયોસાને પન ઇદં તે મિચ્છાતિ ઇદં તવ વચનં મિચ્છા હોતીતિ અત્થો. ઇદં છલવાદેન ચતૂહિ આકારેહિ નિગ્ગહસ્સ કતત્તા નિગ્ગહચતુક્કં નામ.
૪. એવં નિગ્ગહં કત્વાપિ ઇદાનિ ‘‘યદિ અયં મયા તવ મતેન કતો એસે ચે દુન્નિગ્ગહિતેતિઆદિમાહ. તત્થ એસે ચે દુન્નિગ્ગહિતેતિ એસો ચે તવ વાદો મયા દુન્નિગ્ગહિતો. અથ વા એસો ચે તવ મયા કતો નિગ્ગહો દુન્નિગ્ગહો. હેવમેવં તત્થ દક્ખાતિ તત્થાપિ તયા મમ હેટ્ઠા કતે નિગ્ગહે એવમેવં પસ્સ. ઇદાનિ ય્વાસ્સ હેટ્ઠા સકવાદિના નિગ્ગહો કતો, તં ‘‘વત્તબ્બે ખો’’તિઆદિવચનેન દસ્સેત્વા પુન તં નિગ્ગહં અનિગ્ગહભાવં ઉપનેન્તો નો ચ મયં તયાતિઆદિમાહ. તત્થ નો ચ મયં તયા તત્થ હેતાય પટિઞ્ઞાયાતિઆદીસુ અયમત્થો – યસ્મા સો તયા મમ કતો નિગ્ગહો દુન્નિગ્ગહો, તસ્મા મયં તયા તત્થ અનુલોમપઞ્ચકે આમન્તાતિ એતાય પટિઞ્ઞાય એવં પટિજાનન્તા પુન ન હેવાતિ પટિક્ખેપે કતેપિ ‘‘આજાનાહિ નિગ્ગહ’’ન્તિ એવં ન નિગ્ગહેતબ્બોયેવ. એવં અનિગ્ગહેતબ્બમ્પિ મં નિગ્ગણ્હાસિ, ઈદિસેન પન નિગ્ગહેન દુન્નિગ્ગહિતા મયં હોમ.
ઇદાનિ યં નિગ્ગહં સન્ધાય ‘‘દુન્નિગ્ગહિતા ચ હોમા’’તિ અવોચ, તં દસ્સેતું હઞ્ચિ પુગ્ગલો…પે॰… ઇદં તે મિચ્છાતિઆહ. એવમિદં અનુલોમપટિલોમતો
૫. ઇદાનિ ‘‘ન હેવં નિગ્ગહેતબ્બે’’તિઆદિકં નિગ્ગમનચતુક્કં નામ હોતિ. તત્થ ન હેવં નિગ્ગહેતબ્બેતિ યથાહં તયા નિગ્ગહિતો, ન હિ એવં નિગ્ગહેતબ્બો. એતસ્સ હિ નિગ્ગહસ્સ દુન્નિગ્ગહભાવો મયા સાધિતો. તેન હીતિ તેન કારણેન, યસ્મા એસ નિગ્ગહો દુન્નિગ્ગહો, તસ્મા તેન હિ યે કતે નિગ્ગહેતિ યેન કારણેન ઇદં મિચ્છા, તેન કારણેન યો તયા નિગ્ગહો કતો, સો દુક્કટો. યં મયા પટિકમ્મં કતં, તદેવ સુકતં. યાપિ
૨. પચ્ચનીકાનુલોમવણ્ણના
૬. ઇદાનિ યથા પરવાદિનો પુબ્બપક્ખે સતિ સકવાદિનો ધમ્મેનેવ તથેન સુજયો હોતિ, તથા વાદુપ્પત્તિં દસ્સેતું પુગ્ગલો નુપલબ્ભતીતિ પચ્ચનીકાનુલોમપઞ્ચકં આરદ્ધં. તત્થ પચ્ચનીકે પુચ્છા પરવાદિસ્સ, રૂપાદિભેદં સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થં સન્ધાય પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. સુદ્ધસમ્મુતિસચ્ચં વા પરમત્થમિસ્સકં વા સમ્મુતિસચ્ચં સન્ધાય યો સચ્ચિકટ્ઠોતિ પુન અનુયોગો પરવાદિસ્સ, સમ્મુતિવસેન નુપલબ્ભતીતિ નવત્તબ્બત્તા મિસ્સકવસેન વા અનુયોગસ્સ સંકિણ્ણત્તા ન હેવન્તિ પટિક્ખેપો સકવાદિસ્સ. પટિઞ્ઞાતં પટિક્ખિપતીતિ વચનસામઞ્ઞમત્તેન આજાનાહિ નિગ્ગહન્તિઆદિવચનં પરવાદિસ્સ. એવમયં પુગ્ગલો નુપલબ્ભતીતિ દુતિયવાદં નિસ્સાય દુતિયો નિગ્ગહો હોતીતિ વેદિતબ્બો. એવં તેન છલેન નિગ્ગહો આરોપિતો.
૭-૧૦. ઇદાનિ આજાનાહિ પટિકમ્મન્તિઆદિ સબ્બં સકવાદીવચનમેવ હોતિ. તત્થ સબ્બેસં પટિકમ્મનિગ્ગહોપનયનનિગ્ગમનચતુક્કાનં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. એવમિદં પુગ્ગલો નુપલબ્ભતીતિઆદિકસ્સ પચ્ચનીકપઞ્ચકસ્સ ઉપલબ્ભતીતિઆદીનં પટિકમ્મનિગ્ગહોપનયનનિગ્ગમનચતુક્કાનઞ્ચ વસેન પચ્ચનીકાનુલોમપઞ્ચકં નામ નિદ્દિટ્ઠં હોતિ. એવમેતાનિ પઠમસચ્ચિકટ્ઠે દ્વે પઞ્ચકાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થ પુરિમપઞ્ચકે
‘‘નિગ્ગહો પરવાદિસ્સ, સુદ્ધો પઠમપઞ્ચકે;
અસુદ્ધો પન તસ્સેવ, પટિકમ્મજયો તહિં.
‘‘નિગ્ગહો સકવાદિસ્સ, અસુદ્ધો દુતિયપઞ્ચકે;
વિસુદ્ધો પન તસ્સેવ, પટિકમ્મજયો તહિં.
‘‘તસ્મા દ્વીસુપિ ઠાનેસુ, જયોવ સકવાદિનો;
ધમ્મેન હિ જયો નામ, અધમ્મેન કુતો જયો.
‘‘સચ્ચિકટ્ઠે યથા ચેત્થ, પઞ્ચકદ્વયમણ્ડિતે;
ધમ્માધમ્મવસેનેવ, વુત્તો જયપરાજયો.
‘‘ઇતો પરેસુ સબ્બેસુ, સચ્ચિકટ્ઠેસુ પણ્ડિતો;
એવમેવ વિભાવેય્ય, ઉભો જયપરાજયે’’તિ.
૨. ઓકાસસચ્ચિકટ્ઠો
૧. અનુલોમપચ્ચનીકવણ્ણના
૧૧. એવં પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. પુન સબ્બત્થાતિ સરીરં સન્ધાય અનુયોગો સકવાદિસ્સ, રૂપસ્મિં અત્તાનં સમનુપસ્સનાદોસઞ્ચ ‘અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીર’ન્તિ આપજ્જનદોસઞ્ચ દિસ્વા પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. સેસમેત્થ અનુલોમપચ્ચનીકપઞ્ચકે હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. પાઠો પન સઙ્ખિત્તો
૩. કાલસચ્ચિકટ્ઠો
૧. અનુલોમપચ્ચનીકવણ્ણના
૧૨. દુતિયનયે સબ્બદાતિ પુરિમપચ્છિમજાતિકાલઞ્ચ ધરમાનપરિનિબ્બુતકાલઞ્ચ સન્ધાય અનુયોગો સકવાદિસ્સ, સ્વેવ ખત્તિયો સો બ્રાહ્મણોતિઆદીનં આપત્તિદોસઞ્ચ ધરમાનપરિનિબ્બુતાનં વિસેસાભાવદોસઞ્ચ દિસ્વા પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. સેસં પઠમનયે વુત્તસદિસમેવ.
૪. અવયવસચ્ચિકટ્ઠો
૧. અનુલોમપચ્ચનીકવણ્ણના
૧૩. તતિયનયે સબ્બેસૂતિ ખન્ધાયતનાદીનિ સન્ધાય અનુયોગો સકવાદિસ્સ, રૂપસ્મિં અત્તા, ચક્ખુસ્મિં અત્તાતિઆદિદોસભયેન પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. સેસં તાદિસમેવાતિ.
ઓકાસદિસચ્ચિકટ્ઠાદિ
૨. પચ્ચનીકાનુલોમવણ્ણના
૧૪. એવમેતાનિ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતીતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ અનુલોમપઞ્ચકસ્સ પાળિયં સઙ્ખિપિત્વા આગતે પચ્ચનીકે વુત્તનયેનેવ પચ્ચનીકસ્સ ચ પાળિયં સઙ્ખિપિત્વા આગતે અનુલોમે વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. એત્તાવતા સુદ્ધિકસ્સ ચેવ ઇમેસઞ્ચ તિણ્ણન્તિ ચતુન્નં સચ્ચિકટ્ઠાનં એકેકસ્મિં સચ્ચિકટ્ઠે અટ્ઠકનિગ્ગહોતિ પાળિયં લિખિયતિ. તત્થેતં વુચ્ચતિ –
‘‘એવં ચતુબ્બિધે પઞ્હે, પઞ્ચકદ્વયભેદતો;
એસા અટ્ઠમુખા નામ, વાદયુત્તિ પકાસિતા.
‘‘અટ્ઠેવ નિગ્ગહા તત્થ, ચત્તારો તેસુ ધમ્મિકા;
અધમ્મિકા ચ ચત્તારો, સબ્બત્થ સકવાદિનો;
જયો પરાજયો ચેવ, સબ્બત્થ પરવાદિનો’’તિ.
સચ્ચિકટ્ઠવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૫. સુદ્ધિકસંસન્દનવણ્ણના
૧૭-૨૭. ઇદાનિ રૂપાદીહિ સદ્ધિં સચ્ચિકટ્ઠસંસન્દનં હોતિ. તત્થ રૂપઞ્ચાતિ યથા રૂપં પરમત્થતો ઉપલબ્ભતિ, કિં તે પુગ્ગલોપિ તથેવ ઉપલબ્ભતીતિ સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, અત્થિ પુગ્ગલોતિ વચનમત્તં ગહેત્વા પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. યદિ તે રૂપં વિય પરમત્થતો પુગ્ગલો અત્થિ, રૂપતો વેદનાદીનં વિય વુત્તં ભગવતાતિ અનુયોગો પરવાદિસ્સ, સમ્મુતિપરમત્થાનં એકત્તનાનત્તપઞ્હસ્સ ઠપનીયત્તા પટિક્ખેપો સકવાદિસ્સ. સેસમિધાપિ અત્થતો પાકટમેવાતિ.
સુદ્ધિકસંસન્દનવણ્ણના.
૬. ઓપમ્મસંસન્દનવણ્ણના
૨૮-૩૬. ઇદાનિ રૂપાદીહેવ સદ્ધિં ઓપમ્મવસેન સચ્ચિકટ્ઠસંસન્દનં હોતિ. તત્થ રૂપવેદનાનં ઉપલદ્ધિસામઞ્ઞેન અઞ્ઞત્તપુચ્છા ચ પુગ્ગલરૂપાનં ઉપલદ્ધિસામઞ્ઞપુચ્છા ચાતિ પુચ્છાદ્વયમ્પિ સકવાદિસ્સ, ઉભોપિ પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. પરવાદિના અનુઞ્ઞાતેન ઉપલદ્ધિસામઞ્ઞેન રૂપવેદનાનં વિય રૂપપુગ્ગલાનં અઞ્ઞત્તાનુયોગો સકવાદિસ્સ, પટિક્ખેપો ઇતરસ્સ. સેસમિધાપિ અત્થતો પાકટમેવ. ધમ્મતો પનેત્થ રૂપમૂલકાદીનં ચક્કાનઞ્ચ વસેન સકવાદીપક્ખે વીસાધિકાનિ નવ નિગ્ગહપઞ્ચકસતાનિ દસ્સિતાનિ. કથં? ખન્ધેસુ તાવ રૂપમૂલકે ચક્કે ચત્તારિ, તથા વેદનાદિમૂલકેસૂતિ વીસતિ. આયતનેસુ ચક્ખાયતનમૂલકે ચક્કે એકાદસ, તથા સેસેસૂતિ દ્વત્તિંસસતં. ધાતૂસુ ચક્ખુધાતુમૂલકે ચક્કે સત્તરસ, તથા સેસેસૂતિ છાધિકાનિ તીણિ સતાનિ. ઇન્દ્રિયેસુ ચક્ખુન્દ્રિયમૂલકે
૩૭-૪૫. પરવાદીપક્ખેપિ રૂપં ઉપલબ્ભતીતિ અનુલોમવસેનેવ રૂપવેદનાદીનં અઞ્ઞત્તપટિઞ્ઞં કારેત્વા પુન અત્થિ પુગ્ગલોતિ સુત્તં નિસ્સાય છલવસેન
રૂપાદીહિ સદ્ધિં ઓપમ્મવસેન સચ્ચિકટ્ઠસંસન્દનં.
૭. ચતુક્કનયસંસન્દનવણ્ણના
૪૬-૫૨. ઇદાનિ રૂપં પુગ્ગલોતિ અનુયોગો સકવાદિસ્સ, ઉચ્છેદદિટ્ઠિભયેન ન હેવાતિ પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ, નિગ્ગહારોપનં સકવાદિસ્સ. કિં પનેતં યુત્તં, નનુ રૂપં વેદનાતિ વુત્તમ્પિ પટિક્ખિપિતબ્બમેવાતિ? આમ પટિક્ખિપિતબ્બં. તં પન રૂપતો વેદનાય અઞ્ઞસભાવસબ્ભાવતો, ન અઞ્ઞત્તાભાવતો. અયઞ્ચ રૂપાદીસુ એકધમ્મતોપિ પુગ્ગલસ્સ અઞ્ઞત્તં ન ઇચ્છતિ, તસ્મા યુત્તં. અયઞ્ચ અનુયોગો રૂપં પુગ્ગલો…પે॰… અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં પુગ્ગલોતિ સકલં પરમત્થસચ્ચં સન્ધાય આરદ્ધો. સકલં પન પચ્ચત્તલક્ખણવસેન એકતો વત્તું ન સક્કાતિ તન્તિવસેન અનુયોગલક્ખણમત્તમેતં ઠપિતં. તેન વિઞ્ઞૂ અત્થં વિભાવેન્તિ. વાદકામેન પન ઇમં લક્ખણં ગહેત્વા યથા યથા પરવાદિસ્સ ઓકાસો ન હોતિ, તથા તથા
અયં પન વિસેસો – રૂપસ્મિં પુગ્ગલોતિઆદીસુ યથા એકં મહાભૂતં નિસ્સાય તયો મહાભૂતા, વત્થુરૂપં નિસ્સાય વિઞ્ઞાણં રૂપસ્મિન્તિ વત્તું વટ્ટતિ, કિં તે એવં રૂપસ્મિં પુગ્ગલો? યથા ચ સભાગવિનિબ્ભોગતો વેદનાદયો સબ્બધમ્મા, અરૂપા વા પન ચત્તારો ખન્ધા, નિબ્બાનમેવ વા ‘‘અઞ્ઞત્ર રૂપા’’તિ વત્તું વટ્ટતિ, કિં તે એવં પુગ્ગલો? યથા
ચતુક્કનયસંસન્દનં.
નિટ્ઠિતા ચ સંસન્દનકથા.
૮. લક્ખણયુત્તિવણ્ણના
૫૩. ઇદાનિ પુગ્ગલો સપ્પચ્ચયોતિઆદયો અટ્ઠપિ અનુયોગા સકવાદિસ્સ
૫૪. પરવાદીપક્ખેપિ પચ્ચનીકાનુલોમે પચ્ચનીકમત્તવસેન અટ્ઠેવ. તત્થ યસ્મા પરવાદિના સુત્તવસેન સમ્મુતિસચ્ચં સાધિતં, સમ્મુતિયા ચ સપ્પચ્ચયાદિભાવો
લક્ખણયુત્તિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૯. વચનસોધનવણ્ણના
૫૫-૫૯. ઇદાનિ વચનસોધનં હોતિ. તત્થ યદેતં પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ વચનં, તં સોધેતું પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ, ઉપલબ્ભતિ પુગ્ગલોતિ. પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તસ્સત્થો – યદેતં પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ પદદ્વયં, તં એકત્થં વા ભવેય્ય નાનત્થં વા. યદિ તાવ નાનત્થં, યથા અઞ્ઞં રૂપં, અઞ્ઞા વેદના, એવં અઞ્ઞો પુગ્ગલો, અઞ્ઞો ઉપલબ્ભતીતિ આપજ્જતિ. અથેકત્થં, યથા યં ચિત્તં તં મનો, એવં સ્વેવ પુગ્ગલો, સો ઉપલબ્ભતીતિ આપજ્જતિ. તેન તં વદામિ ‘‘યદિ તે યો પુગ્ગલો, સો ઉપલબ્ભતિ, એવં સન્તે યો યો ઉપલબ્ભતિ, સો સો પુગ્ગલોતિ આપજ્જતિ, કિં સમ્પટિચ્છસિ એત’’ન્તિ? તતો પુગ્ગલવાદી યસ્મા પુગ્ગલસ્સ ઉપલબ્ભતં પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ, ઉપલબ્ભતિ કે હિ ચિ પુગ્ગલો કે હિ ચિ ન પુગ્ગલોતિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – મમ પુગ્ગલો અત્થિ પુગ્ગલોતિ સત્થુ વચનતો ઉપલબ્ભતિ. યો પન ઉપલબ્ભતિ, ન સો સબ્બો પુગ્ગલો, અથ ખો કે હિ ચિ પુગ્ગલો કે હિ ચિ ન પુગ્ગલોતિ. તત્થ કો-કારત્થે કે-કારો, હિ-કારો ચ નિપાતમત્તો. કોચિ પુગ્ગલો, કોચિ ન પુગ્ગલોતિ અયં પનેત્થ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – પુગ્ગલોપિ હિ રૂપાદીસુપિ યો કોચિ ધમ્મો ઉપલબ્ભતિયેવ, તત્થ પુગ્ગલોવ પુગ્ગલો. રૂપાદીસુ પુગ્ગલો કે હિ ચિ ઉપલબ્ભતિ કે હિ ચિ ન ઉપલબ્ભતીતિ. તસ્સત્થો – પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ પદદ્વયસ્સ અત્થતો એકત્તે યદિ ઉપલબ્ભતીતિ અનુઞ્ઞાતો ધમ્મો પુગ્ગલતો અનઞ્ઞોપિ કોચિ પુગ્ગલો કોચિ ન પુગ્ગલો, પુગ્ગલોપિ ન હેવન્તિ પટિક્ખિપતિ. ઇતો પરં ‘‘આજાનાહિ નિગ્ગહ’’ન્તિઆદિ સબ્બં સઙ્ખિત્તં. વિત્થારતો પન વેદિતબ્બં. પુગ્ગલો સચ્ચિકટ્ઠોતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. સબ્બાનિ હેતાનિ ઉપલબ્ભતિવેવચનાનેવ, અપિચ યસ્મા ‘‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિસચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ અયં પુગ્ગલવાદિનો પટિઞ્ઞા, તસ્માસ્સ યથેવ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ લદ્ધિ, એવમેવં પુગ્ગલો સચ્ચિકટ્ઠોતિપિ આપજ્જતિ. યા પનસ્સ પુગ્ગલો અત્થીતિ લદ્ધિ, તસ્સા વિજ્જમાનોતિવેવચનમેવ, તસ્મા સબ્બાનિપેતાનિ વચનાનિ સોધિતાનિ.
૬૦. તત્થ યં અવસાને ‘‘પુગ્ગલો અત્થિ, અત્થિ ન સબ્બો પુગ્ગલો’’તિઆદિ વુત્તં, તત્રાયમધિપ્પાયો – યઞ્હેતં પરવાદિના ‘‘પુગ્ગલો અત્થિ, અત્થિ કેહિચિ પુગ્ગલો, કેહિચિ ન પુગ્ગલો’’તિ વુત્તં, તં યસ્મા અત્થતો પુગ્ગલો અત્થિ, અત્થિ ન સબ્બો પુગ્ગલોતિ એત્તકં હોતિ, તસ્મા નં સકવાદી સમ્પટિચ્છાપેત્વા ઇદાનિ નં એવં અનુયુઞ્જતિ. તયા હિ ‘‘અત્થિ પુગ્ગલો અત્તહિતાય પટિપન્નો’’તિ વચનમત્તં નિસ્સાય ‘‘પુગ્ગલો અત્થી’’તિ લદ્ધિ ગહિતા, યથા ચ ભગવતા એતં વુત્તં, તથા ‘‘સુઞ્ઞતો લોકં અવેક્ખસ્સુ, મોઘરાજા, સદા સતો’’તિઆદિના (સુ॰ નિ॰ ૧૧૨૫) નયેન ‘‘નત્થી’’તિપિ વુત્તં, તસ્મા યથેવ તે ‘‘પુગ્ગલો અત્થિ, અત્થિ ન સબ્બો પુગ્ગલો’’તિ લદ્ધિ, તથા પુગ્ગલો નત્થિ, નત્થિ ન સબ્બો પુગ્ગલોતિપિ આપજ્જતિ, કિં એતં સમ્પટિચ્છસીતિ? અથ નં અસમ્પટિચ્છન્તો ન હેવાતિ પટિક્ખિપતિ. સેસમેત્થ નિગ્ગહાદિવિધાનં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.
વચનસોધનવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૦. પઞ્ઞત્તાનુયોગવણ્ણના
૬૧-૬૬. ઇદાનિ રૂપીતિ વુત્તે રૂપકાયસબ્ભાવતો ચેવ તથારૂપાય ચ પઞ્ઞત્તિયા અત્થિતાય પટિજાનાતિ. કામીતિ વુત્તે વીતરાગસબ્ભાવતો ચેવ તથારૂપાય ચ પઞ્ઞત્તિયા નત્થિતાય પટિક્ખિપતિ. અરૂપીતિ વુત્તેપિ અરૂપક્ખન્ધસબ્ભાવતો ચેવ તથારૂપાય ચ પઞ્ઞત્તિયા અત્થિતાય પટિજાનાતિ. દ્વીસુપિ નયેસુ સત્તોતિ પુગ્ગલસ્સ વેવચનવસેન વુત્તં.
૬૭. ઇદાનિ યસ્મા સો ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સી’’તિ આગતટ્ઠાને અઞ્ઞો કાયો અઞ્ઞો પુગ્ગલોતિ ઇચ્છતિ, તસ્મા તં લદ્ધિં ભિન્દિતું કાયોતિ વા સરીરન્તિ વાતિઆદિ સકવાદીપુચ્છા હોતિ. તત્થ કાયં અપ્પિયં કરિત્વાતિ કાયં અપ્પેતબ્બં અલ્લીયાપેતબ્બં એકીભાવં ઉપનેતબ્બં અવિભજિતબ્બં કત્વા પુચ્છામીતિ અત્થો. એસેસેતિ એસો સોયેવ. એસે એસેતિપિ પાઠો. એસો એસોયેવાતિ અત્થો. એકટ્ઠેતિ એકટ્ઠો. સમે સમભાગે તજ્જાતેતિ સમો સમભાગો તજ્જાતિકો. વચનમત્તેયેવેત્થ ભેદો. અત્થતો પન કાયોવ એસોતિ પુચ્છતિ. પરવાદી નાનત્તં અપસ્સન્તો આમન્તાતિ પટિજાનાતિ. પુગ્ગલોતિ વા જીવોતિ વાતિ પુચ્છાયપિ એસેવ નયો. અઞ્ઞો કાયોતિ પુટ્ઠો પન કાયાનુપસ્સનાય એવંલદ્ધિકત્તા પટિજાનાતિ. અઞ્ઞં જીવન્તિ પુટ્ઠો પન આહચ્ચ ભાસિતં સુત્તં પટિક્ખિપિતું અસક્કોન્તો અવજાનાતિ. તતો પરં ‘‘આજાનાહિ નિગ્ગહ’’ન્તિઆદિ ઉત્તાનત્થમેવ.
૬૮. પરવાદીપક્ખે પન અઞ્ઞો કાયો અઞ્ઞો પુગ્ગલોતિ પુટ્ઠો સકવાદી ઠપનીયપઞ્હત્તા પટિક્ખિપતિ, પરવાદી છલવસેન પટિકમ્મં કરોતિ. તમ્પિ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.
પઞ્ઞત્તાનુયોગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૧. ગતિઅનુયોગવણ્ણના
૬૯-૭૨. ઇદાનિ સન્ધાવતીતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તત્થ સન્ધાવતીતિ સંસરતિ ગમનાગમનં કરોતિ. અત્તનો લદ્ધિવસેન પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. સો પુગ્ગલોતિઆદયો અનુયોગોપિ સકવાદિસ્સ, પટિક્ખેપો ઇતરસ્સ. તત્થ સોતિ સોયેવાતિ અત્થો. એવં પન અનુયુત્તો સસ્સતદિટ્ઠિભયેન પટિક્ખિપતિ. અઞ્ઞોતિ પુટ્ઠો ઉચ્છેદદિટ્ઠિભયેન. સો ચ અઞ્ઞો ચાતિ પુટ્ઠો એકચ્ચસસ્સતદિટ્ઠિભયેન. નેવ સો ન અઞ્ઞોતિ પુટ્ઠો અમરાવિક્ખેપદિટ્ઠિભયેન. પુન ચત્તારોપિ પઞ્હે એકતો પુટ્ઠો ચતુન્નમ્પિ દિટ્ઠીનં ભયેન પટિક્ખિપિત્વા પુન યાનિસ્સ સુત્તાનિ નિસ્સાય લદ્ધિ ઉપ્પન્ના તાનિ દસ્સેન્તો તેન હિ પુગ્ગલો સન્ધાવતીતિઆદિમાહ.
૭૬. પુન સકવાદિના ‘‘ય્વાયં તવ લદ્ધિયા સન્ધાવતિ, કિં સો અસ્મિઞ્ચ પરસ્મિઞ્ચ લોકે એકોયેવા’’તિ અધિપ્પાયેન સ્વેવાતિ નિયમેત્વા પુટ્ઠો સસ્સતભયા પટિક્ખિપિત્વા પુન દળ્હં કત્વા તથેવ પુટ્ઠો યસ્મા સો પુગ્ગલોવ ન અઞ્ઞો ભાવો, ‘‘સો તતો ચુતો ઇધૂપપન્નો’’તિઆદિસુત્તમ્પિ (પારા॰ ૧૨; દી॰ નિ॰ ૧.૨૪૫) અત્થિ, તસ્મા પટિજાનાતિ. સ્વેવ મનુસ્સોતિ પુટ્ઠો મનુસ્સસ્સેવ દેવત્તાભાવતો પટિક્ખિપતિ.
૭૭. પુન પુટ્ઠો ‘‘અહં તેન સમયેન સુનેત્તો નામ સત્થા અહોસિ’’ન્તિઆદિસુત્તવસેન (અ॰ નિ॰ ૭.૬૬ અત્થતો સમાનં) પટિજાનાતિ. અથસ્સ સકવાદી દેવમનુસ્સુપપત્તીનં નાનત્તતો વચનં મિચ્છાતિ પકાસેન્તો મનુસ્સો હુત્વાતિઆદિમાહ.
૭૮. તત્થ હેવં મરણં ન હેહિતીતિ એવં સન્તે મરણં ન ભવિસ્સતીતિ અત્થો. ઇતો પરં યક્ખો પેતોતિ અત્તભાવનાનત્તવસેન અનુયોગનાનત્તં વેદિતબ્બં.
૮૨. ખત્તિયોતિઆદીનિ જાતિવસેન ચેવ અઙ્ગવેકલ્લાદિવસેન ચ વુત્તાનિ.
૮૭. પુન ન વત્તબ્બન્તિ પરવાદિના પુટ્ઠો ઇધટ્ઠકસ્સ ઉપપત્તિવસેન પરલોકસ્સ ગમનાભાવતો પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ પુન સોતાપન્નસ્સ ભવન્તરેપિ સોતાપન્નભાવાવિજહનતો દુતિયપટિઞ્ઞાપિ તસ્સેવ. હઞ્ચીતિઆદિવચનં પરવાદિસ્સ.
૮૮. પુન દેવલોકે ઉપપન્નસ્સ મનુસ્સત્તાભાવદસ્સનેન અનુયોગો સકવાદિસ્સ.
૮૯. તતો પરં અનઞ્ઞો અવિગતોતિ એત્થ અનઞ્ઞોતિ સબ્બાકારેન એકસદિસો. અવિગતોતિ એકેનાપિ આકારેન અવિગતોતિ અત્થો. ન હેવન્તિ દેવલોકે ઉપપન્નસ્સ મનુસ્સભાવાભાવતો એવમાહ.
૯૦. પુન હત્થચ્છિન્નોતિઆદિ આકારવિગમનદસ્સનેન અવિગતો સન્ધાવતીતિ લદ્ધિભિન્દનત્થં વુત્તં. તત્થ અળચ્છિન્નોતિ યસ્સ અઙ્ગુટ્ઠકા છિન્ના. કણ્ડરચ્છિન્નોતિ યસ્સ મહાન્હારૂ છિન્ના.
૯૧. સરૂપોતિઆદીસુ પઠમે પઞ્હે ઇમિના રૂપકાયેન સદ્ધિં અગમનં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. દુતિયે અન્તરાભવપુગ્ગલં સન્ધાય પટિજાનાતિ. સો હિ તસ્સ લદ્ધિયા સરૂપોવ ગન્ત્વા માતુકુચ્છિં પવિસતિ. અથસ્સ તં રૂપં ભિજ્જતિ. તં જીવન્તિ યેન રૂપસઙ્ખાતેન સરીરેન સદ્ધિં ગચ્છતિ, કિમસ્સ તદેવ જીવં તં સરીરન્તિ પુચ્છતિ. પરવાદી ઇધ સરીરનિક્ખેપા સુત્તવિરોધા ચ પટિક્ખિપતિ.
સવેદનોતિઆદીસુ અસઞ્ઞૂપપત્તિં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, તદઞ્ઞં ઉપપત્તિં સન્ધાય પટિજાનાતિ. તં જીવન્તિ યેન વેદનાદિસઙ્ખાતેન સરીરેન સદ્ધિં ગચ્છતિ. કિમસ્સ તદેવ જીવં તં સરીરન્તિ પુચ્છતિ. તં જીવં તં સરીરં, અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીરન્તિ એતિસ્સા હિ લદ્ધિયા પઞ્ચપિ ખન્ધા સરીરન્તિ અધિપ્પેતા. પરવાદી સુત્તવિરોધા પટિક્ખિપતિ.
૯૨. અરૂપોતિઆદીસુ પઠમે પઞ્હે અન્તરાભવં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. દુતિયે અરૂપા રૂપં ઉપપજ્જમાનં સન્ધાય પટિજાનાતિ. અઞ્ઞં, જીવન્તિ યં
અવેદનોતિઆદીસુ સઞ્ઞીભવં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, તદઞ્ઞં ઉપપત્તિં સન્ધાય પટિજાનાતિ. અઞ્ઞં જીવન્તિ યં વેદનાદિસઙ્ખાતં સરીરં પહાય અવેદનો અવિઞ્ઞાણો સન્ધાવતિ, કિં તે તં અઞ્ઞં સરીરં, અઞ્ઞં જીવન્તિ પુચ્છતિ. ઇતરો સુત્તવિરોધા પટિક્ખિપતિ.
૯૩. રૂપં સન્ધાવતીતિઆદીસુ યે રૂપાદયો ખન્ધે ઉપાદાય પુગ્ગલં પઞ્ઞપેતિ, કિં તે તસ્મિં પુગ્ગલે સન્ધાવન્તે તમ્પિ રૂપં સન્ધાવતીતિ પુચ્છતિ. પરવાદી ‘‘અવિજ્જાનીવરણાનં સત્તાનં તણ્હાસંયોજનાનં સન્ધાવતં સંસરત’’ન્તિ સત્તસ્સેવ સન્ધાવનવચનતો
૯૪. રૂપં ન સન્ધાવતીતિઆદીસુ યસ્મા તે રૂપં પુગ્ગલો ન હોતિ, સ્વેવ ચ સન્ધાવતીતિ વદેસિ, તસ્મા તં પુચ્છામિ, કિં તે રૂપં ન સન્ધાવતીતિ અત્થો. ઇતરો પુગ્ગલે સન્ધાવન્તે ન સક્કા તસ્સ ઉપાદાનભૂતેન રૂપેન સન્ધાવિતુન્તિ સઞ્ઞાય પટિક્ખિપતિ. પુન પુટ્ઠો સત્તાનઞ્ઞેવ સન્ધાવનવચનતો પટિજાનાતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.
ગાથાનં પન અયમત્થો – આયસ્મતો મતેન રુક્ખં ઉપાદાય છાયા વિય, ઇન્ધનં ઉપાદાય અગ્ગિ વિય ચ, ખન્ધે ઉપાદાય પુગ્ગલો; રૂપાદીનં સન્ધાવને અસતિ તેસુ ખન્ધેસુ ભિજ્જમાનેસુ સો તવ પુગ્ગલો ભિજ્જતિ ચે, એવં સન્તે ઉચ્છેદા ભવતિ દિટ્ઠિ, ઉચ્છેદદિટ્ઠિ તે આપજ્જતિ. કતરા યા બુદ્ધેન વિવજ્જિતા અકુસલદિટ્ઠિ. યા પન ‘‘ઉચ્છેદવાદી સમણો ગોતમો’’તિ પરિયાયભાસિતા, ન તં વદામાતિ દસ્સેતિ. અથાપિ તેસુ ખન્ધેસુ ભિજ્જમાનેસુ સો પુગ્ગલો ન ભિજ્જતિ, એવં સન્તે સસ્સતો પુગ્ગલો હોતિ. તતો સો નિબ્બાનેન સમસમો આપજ્જતિ સમસમોતિ અતિવિય સમો, સમેન વા સમો, સમભાવેનેવ સમો. યથેવ નિબ્બાનં નુપ્પજ્જતિ ન ભિજ્જતિ, એવં તે પુગ્ગલોપિ તેન સમસમોતિ.
ગતિપરિવત્તનમુખેન ચુતિપટિસન્ધાનુયોગો નિટ્ઠિતો.
અનુયોગવણ્ણના.
૧૨. ઉપાદાપઞ્ઞત્તાનુયોગવણ્ણના
૯૫. ઇદાનિ
૯૭. નીલં રૂપં ઉપાદાય નીલોતિઆદીસુ નીલરૂપેન સદ્ધિં પુગ્ગલસ્સ એકત્તં, એકસરીરે નીલાદીનં બહૂનં વસેન બહુભાવઞ્ચ અનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ.
૯૮. કુસલં વેદનન્તિ એત્થાપિ વેદનાય સદ્ધિં એકત્તં એકસન્તાને બહૂનં કુસલવેદનાનં વસેન બહુભાવઞ્ચ અનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ. દુતિયનયે મગ્ગકુસલોતિઆદિવચનસબ્ભાવતો છેકટ્ઠં સન્ધાય પટિજાનાતિ. સફલોતિઆદીનિ પુટ્ઠો તથારૂપસ્સ વોહારસ્સ અભાવતો પટિક્ખિપતિ.
૯૯. અકુસલપક્ખે અછેકટ્ઠં સન્ધાય પટિજાનાતિ.
૧૦૦. અબ્યાકતપક્ખે સસ્સતાદિવસેન અબ્યાકતભાવં સન્ધાય પટિજાનાતિ. સેસમેત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.
૧૦૪. ચક્ખું ઉપાદાયાતિઆદીસુ ‘‘ચક્ખુમા વિસમાનીવ…પે॰… પાપાનિ પરિવજ્જયે’’તિ(ઉદા॰ ૪૩) આદિવોહારસબ્ભાવતો પટિજાનાતિ. ચક્ખુમત્તાદિનિરોધેન પુગ્ગલનિરોધં અનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ.
૧૦૭. રૂપં ઉપાદાય વેદનં ઉપાદાયાતિ એત્થ અઞ્ઞેપિ રૂપમૂલકા દુકતિકચતુક્કા વેદિતબ્બા. યસ્મા પન ખન્ધે ઉપાદાય પુગ્ગલસ્સ પઞ્ઞત્તિ, તસ્મા દ્વેપિ તયોપિ ચત્તારોપિ પઞ્ચપિ
૧૧૨. ઇદાનિ યં ઉપાદાય યસ્સ પઞ્ઞત્તિ, યથા તસ્સ અનિચ્ચતાય તસ્સાપિ અનિચ્ચતા, તતો ચ અઞ્ઞત્તં સિદ્ધં, એવં તસ્સ પુગ્ગલસ્સાપિ આપજ્જતીતિ દસ્સેતું યથા રુક્ખન્તિઆદિમાહ. તત્થ ઉપાદાયાતિ પટિચ્ચ આગમ્મ, ન વિના તન્તિ અત્થો. પરવાદી પન તથા અનિચ્છન્તો લદ્ધિયં ઠત્વા પટિક્ખિપતિ.
૧૧૫. નિગળોતિ સઙ્ખલિકબન્ધનં. નેગળિકોતિ તેન બન્ધકો યસ્સ રૂપં સો રૂપવાતિ યસ્મા યસ્સ રૂપં સો રૂપવા હોતિ, તસ્મા યથા ન નિગળો
૧૧૬. ચિત્તે ચિત્તેતિઆદીસુ સરાગાદિચિત્તવસેન સરાગાદિતં સન્ધાય ચિત્તાનુપસ્સનાવસેન પટિજાનાતિ. જાયતીતિઆદિના નયેન પુટ્ઠો પુગ્ગલસ્સ ખણિકભાવં અનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ. ‘‘સો’’તિ વા ‘‘અઞ્ઞો’’તિ વા પુટ્ઠો સસ્સતુચ્છેદભયેન પટિક્ખિપતિ. પુન ન વત્તબ્બં ‘‘કુમારકો’’તિ વા ‘‘કુમારિકા’’તિ વા પુટ્ઠો લોકવોહારસમુચ્છેદભયેન વત્તબ્બન્તિ પટિજાનાતિ. સેસમેત્થ પાકટમેવ.
૧૧૮. ઇદાનિ પરવાદી અઞ્ઞેનાકારેન લદ્ધિં પતિટ્ઠાપેતુકામો ન વત્તબ્બં પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિઆદિમાહ. તત્થ ન વત્તબ્બન્તિ કિં તે ઇમિના એવં બહુના ઉપાદાપઞ્ઞત્તાનુયોગેન, ઇદં તાવ વદેહિ, કિં ન વત્તબ્બં ‘‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. તતો સકવાદિના આમન્તાતિ વુત્તે નનુ યો પસ્સતીતિઆદિમાહ. તત્થ યોતિ પુગ્ગલો યન્તિ રૂપં. યેનાતિ ચક્ખુના. સોતિ પુગ્ગલો. તન્તિ રૂપં. તેનાતિ ચક્ખુના. ઇદં વુત્તં હોતિ – નનુ યો યં રૂપં યેન ચક્ખુના પસ્સતિ, સો તં રૂપં તેન ચક્ખુના પસ્સન્તો પુગ્ગલોતિ. સકવાદી કિઞ્ચાપિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ નિસ્સયભાવં ગચ્છન્તં ચક્ખુમેવ રૂપં પસ્સતિ, તથા સોતમેવ સદ્દં સુણાતિ…પે॰… વિઞ્ઞાણમેવ ધમ્મં વિજાનાતિ, ‘‘અત્થિ અરહતો ચક્ખુ, પસ્સતિ અરહા ચક્ખુના રૂપ’’ન્તિઆદિસમ્મુતિવસેન પન આમન્તાતિ પટિજાનાતિ.
૧૨૦. તતો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિઆદિમાહ. તત્થ યો ન પસ્સતીતિ અન્ધો અસઞ્ઞસત્તો અરૂપં ઉપપન્નો નિરોધં સમાપન્નો, અનન્ધોપિ ચ અઞ્ઞત્ર દસ્સનસમયા ન પસ્સતિ નામ. સેસવારેસુપિ એસેવ નયો. સેસં પાળિવસેનેવ અત્થતો વેદિતબ્બં.
૧૨૨. સુત્તસંસન્દનાયં દિબ્બસ્સ ચક્ખુનો રૂપગોચરત્તા રૂપં પસ્સતીતિ આહ. દુતિયવારે ‘‘સત્તે પસ્સામી’’તિવચનતો પુગ્ગલં પસ્સતીતિ આહ. તતિયવારે ‘‘રૂપં દિસ્વા પુગ્ગલં વિભાવેતી’’તિ લદ્ધિતો ઉભો પસ્સતીતિ આહ. યસ્મા પન પસ્સિતબ્બં નામ દિટ્ઠં સુતં મુતં વિઞ્ઞાતન્તિ ચતુબ્બિધે રૂપસઙ્ગહે રૂપાયતનમેવ સઙ્ગહિતં, તસ્મા સકવાદી ‘‘રૂપં પુગ્ગલો, પુગ્ગલો રૂપં, ઉભો રૂપ’’ન્તિ અનુયોગં કરોતિ. તસ્સત્થો પાકટોયેવાતિ.
ઉપાદાપઞ્ઞત્તાનુયોગવણ્ણના.
૧૩. પુરિસકારાનુયોગવણ્ણના
૧૨૩. ઇદાનિ કત્તા કારેતાતિ પુચ્છા પરવાદિસ્સ. તત્થ કત્તાતિ તેસં કમ્માનં કારકો. કારેતાતિ આણત્તિદેસનાદીહિ ઉપાયેહિ કારાપકો. ઇદાનિ યસ્મા
૧૨૪. તસ્સ કત્તા કારેતાતિ એત્થ યદિ યં યં ઉપલબ્ભતિ, તસ્સ તસ્સ કત્તા પુગ્ગલો તે ઉપલબ્ભતિ, કિં તસ્સાપિ કારકો ચ કારાપકો ચ અઞ્ઞો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ અત્થો. પરવાદી તથા અનિચ્છન્તો ઇસ્સરનિમ્માનવાદભયેન પટિક્ખિપતિ. પુન પુટ્ઠો યસ્મા પુગ્ગલં માતાપિતરો જનેન્તિ નામં કરોન્તિ પોસેન્તિ, તસ્માસ્સ તે કારકા. યે ચ પન તં કલ્યાણમિત્તા વા આચરિયા વા તાનિ તાનિ વિજ્જાટ્ઠાનસિપ્પાયતનાનિ સિક્ખાપેન્તિ
૧૨૫. તસ્સ તસ્સેવાતિ ઇમિના ઇદં પુચ્છતિ – યદિ કમ્માનં કારકસ્સ કત્તા તસ્સાપિ કત્તા તસ્સાપિ કત્તા અત્થેવ, એવં સન્તે પુરિમેન પુરિમેન અવસ્સં પચ્છા પચ્છા પુગ્ગલો કાતબ્બોતિ ઇમિનાપિ તે કમ્માનં કારકેન પુગ્ગલેન આયતિં અઞ્ઞો પુગ્ગલો કાતબ્બો, તેનાપિ અઞ્ઞોતિ નત્થિ દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયા, નત્થિ વટ્ટસ્સ ઉપચ્છેદો, નત્થિ અપ્પચ્ચયપરિનિબ્બાનં. પચ્ચયાભાવેન પચ્ચયપટિબદ્ધસ્સ દુક્ખસ્સ અભાવા યં નિબ્બાનં વુત્તં, નત્થિ તે તન્તિ. અથ વા તસ્સ તસ્સેવાતિ યદિ કમ્મં કમ્મમત્તં ન હોતિ, તસ્સ પન કારકો પુગ્ગલો, તસ્સાપિ કારકો, તસ્સાપિ કારકોતિ એવં પુગ્ગલપરમ્પરા અત્થિ. એવં સન્તે યા એસા કમ્મવટ્ટસ્સ અપ્પવત્તિકરણેન દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયા વુત્તા, સા નત્થીતિ અત્થો. પરવાદી તં અનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ. ઇતો અપરાસુપિ ઉપલબ્ભતિ સામઞ્ઞેન કારકપુચ્છાસુ પુગ્ગલંયેવ સન્ધાય ‘‘કત્તા કારેતા’’તિ
૧૩૫. અઞ્ઞો કલ્યાણપાપકાનં કમ્માનં કત્તાતિ પઞ્હો ‘‘સઙ્ખારવન્તં વા અત્તાન’’ન્તિઆદિદિટ્ઠિભયા પટિક્ખિત્તો.
૧૩૬. વિપાકો ઉપલબ્ભતીતિઆદિ વિપાકપટિસંવેદીવસેન પુગ્ગલં દસ્સેન્તસ્સ લદ્ધિભિન્દનત્થં વુત્તં. તત્થ વિપાકપટિસંવેદીતિ અનુયોગો પરવાદિસ્સ
૧૩૮. તસ્સ પટિસંવેદીતિ તસ્સ વિપાકપટિસંવેદકસ્સ પટિસંવેદી યસ્મા પન પટિસંવેદિતબ્બો નામ વિપાકો, ન ચ પુગ્ગલો વિપાકો, તસ્મા પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. પુન પુટ્ઠો યસ્મા પુઞ્ઞવિપાકે ઠિતત્તા વિપાકપટિસંવેદી પુત્તં વા પતિં વા માતા વા જાયા વા પરિચુમ્બતિ પરિસજ્જતિ, તસ્મા તથારૂપં પટિસંવેદિતં સન્ધાય પટિજાનાતિ પરવાદી.
તસ્સ તસ્સેવાતિ યદિ વિપાકો વિપાકમત્તં ન હોતિ, તસ્સ પન પટિસંવેદી પુગ્ગલો, તસ્સાપિ પટિસંવેદી તસ્સાપિ પટિસંવેદીતિ એવં પુગ્ગલપરમ્પરા અત્થિ. એવં સન્તે યા એસા વિપાકવટ્ટસ્સ અપ્પવત્તિકરણેન દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયા વુત્તા, સા નત્થીતિ અત્થો. ઇતો પરં ઉપલબ્ભતિસામઞ્ઞેન પટિસંવેદીપુચ્છાસુ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.
૧૪૨. અઞ્ઞો કલ્યાણપાપકાનં કમ્માનં વિપાકપટિસંવેદીતિ પઞ્હો ‘‘વેદનવન્તં વા અત્તાન’’ન્તિઆદિદિટ્ઠિભયા પટિક્ખિત્તો.
૧૪૩. દિબ્બં સુખન્તિઆદિ કલ્યાણપાપકાનં કમ્માનં વિપાકં ભાજેત્વા દસ્સનવસેન આરદ્ધં. તં સબ્બં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. સકવાદિનો ચેત્થ પુગ્ગલવસેનેવ પટિસંવેદીપટિક્ખેપો વેદિતબ્બો, ન વેદયિતવસેન.
૧૪૮. મહાપથવીઆદીનિ હિ આરમ્મણં કત્વા વેદયિતાનં ઉપ્પત્તિ અપ્પટિસિદ્ધા.
૧૭૦. કત્તા કારેતા વિપાકપટિસંવેદીતિઆદિ વોમિસ્સકનયવસેન આરદ્ધં. તત્થ સો કરોતીતિ યં ત્વં કત્તાતિ ચ પટિસંવેદીતિ ચ વદેસિ, કિં સોયેવ કરોતિ, સો પટિસંવેદેતિ. અયમનુયોગો સકવાદિસ્સ, સુત્તવિરોધભયેન પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ.
૧૭૧. પુન સયંકતં સુખદુક્ખન્તિ
૧૭૨. તત્થ અઞ્ઞો કરોતીતિ કારકવેદકાનં અઞ્ઞત્તપુચ્છાવસેન વુત્તં. તતો પરવાદી સુત્તવિરોધભયેન પટિક્ખિપિત્વા પુન પુટ્ઠો ‘‘મનુસ્સભૂતો કત્વા દેવભૂતો પટિસંવેદેતી’’તિ મઞ્ઞમાનો પટિજાનાતિ
૧૭૪. સો ચ અઞ્ઞો ચાતિ કારકવેદકાનં એકત્તઅઞ્ઞત્તપુચ્છાવસેન વુત્તં. તતો પરવાદી સુત્તવિરોધભયેનેવ પટિક્ખિપિત્વા પુન પુટ્ઠો પુરિમે દ્વેપિ નયે એકતો કત્વા પટિજાનાતિ. એવંવાદિનો પન સયંકતઞ્ચ પરંકતઞ્ચ સુખદુક્ખં આપજ્જતીતિ તસ્સ વસેન પુટ્ઠો પુન પટિક્ખિપતિ.
૧૭૬. નેવ સો કરોતીતિ કારકવેદકાનં એકત્તઅઞ્ઞત્તપટિક્ખેપવસેન વુત્તં. તતો પરવાદી સુત્તવિરોધવસેનેવ પટિક્ખિપિત્વા પુન પુટ્ઠો યસ્મા મનુસ્સો દેવલોકૂપપત્તિયા કમ્મં કત્વા ન મનુસ્સભૂતોવ પટિસંવેદેતિ, નાપિ યેન કમ્મં કતં, તતો અઞ્ઞોવ પટિસંવેદેતિ, તસ્મા કારકતો વેદકો નેવ સો હોતિ, ન અઞ્ઞોતિ મઞ્ઞમાનો પટિજાનાતિ. લદ્ધિમત્તમેવેતં? એવંવાદિનો પન અસયંકારં અપરંકારં અધિચ્ચસમુપ્પન્નં સુખદુક્ખં આપજ્જતીતિ તસ્સ વસેન પુટ્ઠો પુન પટિક્ખિપતિ. અપિચ ઇમસ્મિં વોમિસ્સકનયે આદિતો પટ્ઠાય ઇમિનાપિ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. યસ્મા હિ અયં પુગ્ગલવાદી કમ્માનં કારકઞ્ચેવ વેદકઞ્ચ ઇચ્છતિ, તસ્માસ્સ યો કારકો, તેનેવ વા વેદકેન ભવિતબ્બં, અઞ્ઞેન વા ઉભોહિ વા ભવિતબ્બં, ઉભોહિ વાપિ ન ભવિતબ્બન્તિ ઇદમાપન્નં હોતિ. એવમાપન્નમેવ અનુયોગં અનુયુઞ્જન્તો સકવાદી ‘‘સો કરોતી’’તિઆદયો ચત્તારોપિ વિકપ્પે આહ. સેસં વુત્તપ્પકારમેવ.
પરિયોસાને પન ચત્તારોપિ પઞ્હા એકતો પુટ્ઠા. તત્થ પટિક્ખેપો ચ પટિજાનના ચ સયંકતાદિદોસપ્પત્તિ ચ પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બા. ઇતો
પુરિસકારાનુયોગવણ્ણના.
કલ્યાણવગ્ગોતિપિ એતસ્સેવ નામં.
૧૪. અભિઞ્ઞાનુયોગવણ્ણના
૧૯૩. ઇતો આમન્તાતિ સકવાદિના પટિઞ્ઞાતે પરવાદી ‘‘બહિદ્ધા અનિન્દ્રિયબદ્ધરૂપે ઇદ્ધિવિધાદિવિસેસાધિગમો નત્થિ, અજ્ઝત્તં નનુ અત્થિ કોચિ ઇદ્ધિં વિકુબ્બતીતિઆદિમાહ. તં સબ્બં ઉત્તાનત્થમેવ.
અભિઞ્ઞાનુયોગવણ્ણના.
૧૫-૧૮. ઞાતકાનુયોગાદિવણ્ણના
૧૯૭. ઇદાનિ માતાતિઆદિકો ઞાતકાનુયોગો. ખત્તિયોતિઆદિકો જાતિઅનુયોગો. ગહટ્ઠો પબ્બજિતોતિ પટિપત્તિઅનુયોગો. દેવો મનુસ્સોતિ ઉપપત્તિઅનુયોગો. સોતાપન્નોતિઆદિકો પટિવેધાનુયોગો, અરિયાનુયોગોતિપિ વુચ્ચતિ. તે સબ્બે ઉત્તાનત્થાયેવ. ‘‘અરહા હુત્વા ન અરહા’’તિ પનેત્થ મોઘપઞ્હત્તા ન વુત્તં.
૨૦૬. ચત્તારો પુરિસયુગાતિઆદિ સંઘાનુયોગો, સોપિ ઉત્તાનત્થોયેવ.
૨૦૯. સઙ્ખતોતિઆદિ સચ્ચિકટ્ઠસભાવાનુયોગો. તત્થ તતિયા કોટીતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તથારૂપસ્સ સચ્ચિકટ્ઠસ્સ અભાવતો પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. પુન પુટ્ઠો પુગ્ગલં સન્ધાય પટિઞ્ઞા તસ્સેવ.
૨૧૧. અઞ્ઞો પુગ્ગલોતિપઞ્હેપિ સઙ્ખતેહિ ખન્ધેહિ અઞ્ઞત્તં અનિચ્છન્તો પટિક્ખેપો તસ્સેવ.
૨૧૨. ખન્ધા સઙ્ખતાતિઆદિ સઙ્ખતાસઙ્ખતાનિ સરૂપેન દસ્સેત્વા અઞ્ઞત્તપુચ્છનત્થં વુત્તં.
૨૧૩. રૂપં સઙ્ખતન્તિઆદિ ખન્ધે વિભાગતો દસ્સેત્વા અઞ્ઞત્તપુચ્છનત્થં વુત્તં.
૨૧૪. પુગ્ગલસ્સ ઉપ્પાદોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, ‘‘જાતિધમ્મા જરાધમ્મા, અથો મરણધમ્મિનો’’તિઆદિસુત્તવસેન
૨૧૫. પુન ન ઉપ્પાદો પઞ્ઞાયતીતિઆદિના નયેન પુટ્ઠો ‘‘દુક્ખમેવ હિ સમ્ભોતિ
૨૧૬. અત્થત્થમ્હીતિ અત્થં વુચ્ચતિ નિબ્બાનં. તત્થ અત્થીતિ પુચ્છતિ. તસ્સ અત્થિતાય સસ્સતં, નત્થિતાય. ઉચ્છેદો આપજ્જતિ. તદુભયમ્પિ અનિચ્છન્તો પચ્છા પટિક્ખિપતિ.
ઞાતકાનુયોગાદિવણ્ણના.
૧૯. પટિવેધાનુયોગાદિવણ્ણના
૨૧૭. ભવં નિસ્સાય પઞ્હે ભવન્તિ ઉપપત્તિભવં.
૨૧૮. વેદનં વેદિયમાનપઞ્હે વેદનં વેદિયમાનો પરિગ્ગહિતવેદનો યોગાવચરોવ પજાનાતિ, બાલપુથુજ્જનો નપ્પજાનાતિ.
૨૨૪. કાયાનુપસ્સનાદિપઞ્હા ઉત્તાનત્થાયેવ.
૨૨૬. પારાયનગાથાય સુઞ્ઞતો લોકં અવેક્ખસ્સૂતિ સત્તસુઞ્ઞતવસેન ખન્ધલોકં ઓલોકેહીતિ અત્થો.
૨૨૮. પુગ્ગલો અવેક્ખતીતિ સકવાદિપુચ્છા. પરવાદિસ્સ હિ ‘‘સુઞ્ઞતો લોકં અવેક્ખસ્સૂ’’તિ ગાથાય યો અવેક્ખતિ, સો પુગ્ગલોતિ લદ્ધિ, તસ્મા નં એવં પુચ્છતિ. સહ રૂપેનાતિ વિના રૂપેનાતિ ઇદં ચતુવોકારવસેન અનુજાનિત્વા પુન અઞ્ઞં જીવન્તિ પુટ્ઠો સુત્તવિરોધભયેનેવ પટિક્ખિપતિ. ‘‘અબ્ભન્તરગતો’’તિ ચ ‘‘બહિદ્ધા નિક્ખમિત્વા’’તિ ચ ઇદં ‘‘સહ રૂપેન વિના રૂપેના’’તિ હેટ્ઠા વુત્તસ્સ લક્ખણવચનં. તત્થ અબ્ભન્તરગતોતિ રૂપસ્સ અન્તોગતો, ઇતો વા એત્તો વા અનિક્ખમિત્વા રૂપપરિચ્છેદવસેનેવ ઠિતો હુત્વાતિ અત્થો. નિક્ખમિત્વાતિ રૂપપરિચ્છેદં અતિક્કમિત્વા. રૂપં અનિસ્સિતો હુત્વાતિ અત્થો.
૨૩૧. અનત્તાતિ અત્તના જીવેન પુગ્ગલેન રહિતો. એકધમ્મેપિ પુગ્ગલો નત્થીતિ અત્થો. એવં સબ્બસુત્તાનં આગમટ્ઠકથાસુ વુત્તનયેનેવ
૨૩૭. વુત્તં ભગવતા સપ્પિકુમ્ભોતિઆદિ ‘‘સબ્બાવ દેસના યથારુતવસેનેવ અત્થતો ન ગહેતબ્બા’’તિ દસ્સનત્થં આભતં. યથા હિ સુવણ્ણં ગહેત્વા કતો સુવણ્ણવિકારો કુમ્ભો સુવણ્ણકુમ્ભોતિ વુચ્ચતિ, ન એવં સપ્પિં ગહેત્વા કતો સપ્પિસ્સ વિકારો સપ્પિકુમ્ભો નામ અત્થિ. યસ્મિં પન કુમ્ભે સપ્પિ પક્ખિત્તં, સો સપ્પિકુમ્ભો નામાતિ અયમેત્થ અત્થો. તેલકુમ્ભાદીસુપિ એસેવ નયો. યથા ચ નિબ્બાનં નિચ્ચં ધુવં, ન એવં ભત્તં વા યાગુ વા અત્થિ. કાલપરિચ્છેદં પન અકત્વા દિવસે દિવસે દસ્સામાતિ પઞ્ઞત્તવસેન ‘‘નિચ્ચભત્તં ધુવયાગૂ’’તિ વુચ્ચતીતિ અયમેત્થ અત્થો.
‘‘અત્થિ પુગ્ગલો અત્તહિતાય પટિપન્નો’’તિઆદીસુપિ યથા રૂપાદયો ધમ્મા પચ્ચત્તલક્ખણસામઞ્ઞલક્ખણવસેન અત્થિ, ન એવં પુગ્ગલો
બુદ્ધાનં દ્વે કથા સમ્મુતિકથા ચ પરમત્થકથા ચ. તત્થ સત્તો, પુગ્ગલો, દેવો, બ્રહ્માતિઆદિકા સમ્મુતિકથા નામ. અનિચ્ચં, દુક્ખં, અનત્તા, ખન્ધા, ધાતુયો, આયતનાનિ, સતિપટ્ઠાના, સમ્મપ્પધાનાતિઆદિકા પરમત્થકથા નામ.
તત્થ યો સમ્મુતિદેસનાય સત્તોતિ વા…પે॰… બ્રહ્માતિ વાતિ વુત્તે જાનિતું પટિવિજ્ઝિતું નિય્યાતું અરહત્તજયગ્ગાહં ગહેતું સક્કોતિ, તસ્સ ભગવા આદિતોવ સત્તોતિ વા પુગ્ગલોતિ વા પોસોતિ વા દેવોતિ વા બ્રહ્માતિ વા કથેતિ. યો પરમત્થદેસનાય અનિચ્ચન્તિ વા દુક્ખન્તિ વાતિઆદીસુ અઞ્ઞતરં સુત્વાવ જાનિતું પટિવિજ્ઝિતું નિય્યાતું અરહત્તજયગ્ગાહં ગહેતું સક્કોતિ. તસ્સ અનિચ્ચન્તિઆદીસુ અઞ્ઞતરં કથેતિ. તથા સમ્મુતિકથાય બુજ્ઝનકસત્તસ્સ ન પઠમં પરમત્થકથં કથેતિ. સમ્મુતિકથાય પન બોધેત્વા પચ્છા પરમત્થકથં કથેતિ
‘‘દુવે સચ્ચાનિ અક્ખાસિ, સમ્બુદ્ધો વદતં વરો;
સમ્મુતિં પરમત્થઞ્ચ, તતિયં નુપલબ્ભતિ’’.
તત્થ
‘‘સઙ્કેતવચનં સચ્ચં, લોકસમ્મુતિકારણં;
પરમત્થવચનં સચ્ચં, ધમ્માનં તથલક્ખણ’’ન્તિ.
અપરો નયો – દ્વે ભગવતો દેસના પરમત્થદેસના ચ ખન્ધાદિવસેન, સમ્મુતિદેસના ચ સપ્પિકુમ્ભાદિવસેન. ન હિ ભગવા સમઞ્ઞં અતિધાવતિ. તસ્મા ‘‘અત્થિ પુગ્ગલો’’તિ વચનમત્તતો અભિનિવેસો ન કાતબ્બો. સત્થારા હિ –
‘‘પઞ્ઞત્તિં
સમઞ્ઞં નાતિધાવેય્ય, તસ્મા અઞ્ઞોપિ પણ્ડિતો;
પરમત્થં પકાસેન્તો, સમઞ્ઞં નાતિધાવયે’’.
સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.
પુગ્ગલકથા નિટ્ઠિતા.