૯. પોટ્ઠપાદસુત્તં
પોટ્ઠપાદપરિબ્બાજકવત્થુ
૪૦૬. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. તેન ખો પન સમયેન પોટ્ઠપાદો પરિબ્બાજકો સમયપ્પવાદકે તિન્દુકાચીરે એકસાલકે મલ્લિકાય આરામે પટિવસતિ મહતિયા પરિબ્બાજકપરિસાય સદ્ધિં તિંસમત્તેહિ પરિબ્બાજકસતેહિ. અથ ખો ભગવા પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય સાવત્થિં પિણ્ડાય પાવિસિ.
૪૦૭. અથ ખો ભગવતો એતદહોસિ – ‘‘અતિપ્પગો ખો તાવ સાવત્થિયં પિણ્ડાય ચરિતું. યંનૂનાહં યેન સમયપ્પવાદકો તિન્દુકાચીરો એકસાલકો મલ્લિકાય આરામો, યેન પોટ્ઠપાદો પરિબ્બાજકો તેનુપસઙ્કમેય્ય’’ન્તિ. અથ ખો ભગવા યેન સમયપ્પવાદકો તિન્દુકાચીરો એકસાલકો મલ્લિકાય આરામો તેનુપસઙ્કમિ.
૪૦૮. તેન ખો પન સમયેન પોટ્ઠપાદો પરિબ્બાજકો મહતિયા પરિબ્બાજકપરિસાય સદ્ધિં નિસિન્નો હોતિ ઉન્નાદિનિયા ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દાય અનેકવિહિતં તિરચ્છાનકથં કથેન્તિયા. સેય્યથિદં – રાજકથં ચોરકથં મહામત્તકથં સેનાકથં ભયકથં યુદ્ધકથં અન્નકથં પાનકથં વત્થકથં સયનકથં માલાકથં ગન્ધકથં ઞાતિકથં યાનકથં ગામકથં નિગમકથં નગરકથં જનપદકથં ઇત્થિકથં સૂરકથં વિસિખાકથં કુમ્ભટ્ઠાનકથં પુબ્બપેતકથં નાનત્તકથં લોકક્ખાયિકં સમુદ્દક્ખાયિકં ઇતિભવાભવકથં ઇતિ વા.
૪૦૯. અદ્દસા ખો પોટ્ઠપાદો પરિબ્બાજકો ભગવન્તં દૂરતોવ આગચ્છન્તં; દિસ્વાન સકં પરિસં સણ્ઠપેસિ – ‘‘અપ્પસદ્દા ભોન્તો હોન્તુ, મા ભોન્તો સદ્દમકત્થ. અયં સમણો ગોતમો આગચ્છતિ. અપ્પસદ્દકામો ખો સો આયસ્મા અપ્પસદ્દસ્સ વણ્ણવાદી. અપ્પેવ નામ અપ્પસદ્દં પરિસં વિદિત્વા ઉપસઙ્કમિતબ્બં મઞ્ઞેય્યા’’તિ. એવં વુત્તે તે પરિબ્બાજકા તુણ્હી અહેસું.
૪૧૦. અથ ખો ભગવા યેન પોટ્ઠપાદો પરિબ્બાજકો તેનુપસઙ્કમિ. અથ ખો પોટ્ઠપાદો પરિબ્બાજકો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘એતુ ખો, ભન્તે, ભગવા. સ્વાગતં, ભન્તે, ભગવતો. ચિરસ્સં ખો, ભન્તે, ભગવા ઇમં પરિયાયમકાસિ, યદિદં ઇધાગમનાય. નિસીદતુ, ભન્તે, ભગવા, ઇદં આસનં પઞ્ઞત્ત’’ન્તિ.
નિસીદિ ભગવા પઞ્ઞત્તે આસને. પોટ્ઠપાદોપિ ખો પરિબ્બાજકો અઞ્ઞતરં નીચં આસનં ગહેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નં ખો પોટ્ઠપાદં પરિબ્બાજકં ભગવા એતદવોચ – ‘‘કાય નુત્થ કાય નોત્થ (સ્યા॰ ક॰), પોટ્ઠપાદ, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના, કા ચ પન વો અન્તરાકથા વિપ્પકતા’’તિ?
અભિસઞ્ઞાનિરોધકથા
૪૧૧. એવં વુત્તે પોટ્ઠપાદો પરિબ્બાજકો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘તિટ્ઠતેસા, ભન્તે, કથા, યાય મયં એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના. નેસા, ભન્તે, કથા ભગવતો દુલ્લભા ભવિસ્સતિ પચ્છાપિ સવનાય. પુરિમાનિ, ભન્તે, દિવસાનિ પુરિમતરાનિ, નાનાતિત્થિયાનં સમણબ્રાહ્મણાનં કોતૂહલસાલાય સન્નિસિન્નાનં સન્નિપતિતાનં અભિસઞ્ઞાનિરોધે કથા ઉદપાદિ – ‘કથં નુ ખો, ભો, અભિસઞ્ઞાનિરોધો હોતી’તિ? તત્રેકચ્ચે એવમાહંસુ – ‘અહેતૂ અપ્પચ્ચયા પુરિસસ્સ સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જન્તિપિ નિરુજ્ઝન્તિપિ. યસ્મિં સમયે ઉપ્પજ્જન્તિ, સઞ્ઞી તસ્મિં સમયે હોતિ. યસ્મિં સમયે નિરુજ્ઝન્તિ, અસઞ્ઞી તસ્મિં સમયે હોતી’તિ. ઇત્થેકે અભિસઞ્ઞાનિરોધં પઞ્ઞપેન્તિ.
‘‘તમઞ્ઞો એવમાહ – ‘ન ખો પન મેતં ન ખો નામેતં (સી॰ પી॰), ભો, એવં ભવિસ્સતિ. સઞ્ઞા હિ, ભો, પુરિસસ્સ અત્તા. સા ચ ખો ઉપેતિપિ અપેતિપિ. યસ્મિં સમયે ઉપેતિ, સઞ્ઞી તસ્મિં સમયે હોતિ. યસ્મિં સમયે અપેતિ, અસઞ્ઞી તસ્મિં સમયે હોતી’તિ. ઇત્થેકે અભિસઞ્ઞાનિરોધં પઞ્ઞપેન્તિ.
‘‘તમઞ્ઞો એવમાહ – ‘ન ખો પન મેતં, ભો, એવં ભવિસ્સતિ. સન્તિ હિ, ભો, સમણબ્રાહ્મણા મહિદ્ધિકા મહાનુભાવા. તે ઇમસ્સ પુરિસસ્સ સઞ્ઞં ઉપકડ્ઢન્તિપિ અપકડ્ઢન્તિપિ. યસ્મિં સમયે ઉપકડ્ઢન્તિ, સઞ્ઞી તસ્મિં સમયે હોતિ. યસ્મિં સમયે અપકડ્ઢન્તિ, અસઞ્ઞી તસ્મિં સમયે હોતી’તિ. ઇત્થેકે અભિસઞ્ઞાનિરોધં પઞ્ઞપેન્તિ.
‘‘તમઞ્ઞો એવમાહ – ‘ન ખો પન મેતં, ભો, એવં ભવિસ્સતિ. સન્તિ હિ, ભો, દેવતા મહિદ્ધિકા મહાનુભાવા. તા ઇમસ્સ પુરિસસ્સ સઞ્ઞં ઉપકડ્ઢન્તિપિ અપકડ્ઢન્તિપિ. યસ્મિં સમયે ઉપકડ્ઢન્તિ, સઞ્ઞી તસ્મિં સમયે હોતિ. યસ્મિં સમયે અપકડ્ઢન્તિ, અસઞ્ઞી તસ્મિં સમયે હોતી’તિ. ઇત્થેકે અભિસઞ્ઞાનિરોધં પઞ્ઞપેન્તિ.
‘‘તસ્સ મય્હં, ભન્તે, ભગવન્તંયેવ આરબ્ભ સતિ ઉદપાદિ – ‘અહો નૂન ભગવા, અહો નૂન સુગતો, યો ઇમેસં ધમ્માનં સુકુસલો’તિ. ભગવા, ભન્તે, કુસલો, ભગવા પકતઞ્ઞૂ અભિસઞ્ઞાનિરોધસ્સ. કથં નુ ખો, ભન્તે, અભિસઞ્ઞાનિરોધો હોતી’’તિ?
સહેતુકસઞ્ઞુપ્પાદનિરોધકથા
૪૧૨. ‘‘તત્ર , પોટ્ઠપાદ, યે તે સમણબ્રાહ્મણા એવમાહંસુ – ‘અહેતૂ અપ્પચ્ચયા પુરિસસ્સ સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જન્તિપિ નિરુજ્ઝન્તિપી’તિ, આદિતોવ તેસં અપરદ્ધં. તં કિસ્સ હેતુ? સહેતૂ હિ, પોટ્ઠપાદ, સપ્પચ્ચયા પુરિસસ્સ સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જન્તિપિ નિરુજ્ઝન્તિપિ. સિક્ખા એકા સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, સિક્ખા એકા સઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ’’.
૪૧૩. ‘‘કા ચ સિક્ખા’’તિ? ભગવા અવોચ – ‘‘ઇધ, પોટ્ઠપાદ, તથાગતો લોકે ઉપ્પજ્જતિ અરહં, સમ્માસમ્બુદ્ધો…પે॰… (યથા ૧૯૦-૨૧૨ અનુચ્છેદેસુ, એવં વિત્થારેતબ્બં). એવં ખો, પોટ્ઠપાદ, ભિક્ખુ સીલસમ્પન્નો હોતિ…પે॰… તસ્સિમે પઞ્ચનીવરણે પહીને અત્તનિ સમનુપસ્સતો પામોજ્જં જાયતિ, પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતિ, પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતિ, પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદેતિ, સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતિ. સો વિવિચ્ચેવ કામેહિ, વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ, સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. તસ્સ યા પુરિમા કામસઞ્ઞા, સા નિરુજ્ઝતિ. વિવેકજપીતિસુખસુખુમસચ્ચસઞ્ઞા તસ્મિં સમયે હોતિ, વિવેકજપીતિસુખસુખુમ-સચ્ચસઞ્ઞીયેવ તસ્મિં સમયે હોતિ. એવમ્પિ સિક્ખા એકા સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, સિક્ખા એકા સઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ. અયં સિક્ખા’’તિ ભગવા અવોચ.
‘‘પુન ચપરં, પોટ્ઠપાદ, ભિક્ખુ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા અજ્ઝત્તં સમ્પસાદનં ચેતસો એકોદિભાવં અવિતક્કં અવિચારં સમાધિજં પીતિસુખં દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. તસ્સ યા પુરિમા વિવેકજપીતિસુખસુખુમસચ્ચસઞ્ઞા, સા નિરુજ્ઝતિ. સમાધિજપીતિસુખસુખુમસચ્ચસઞ્ઞા તસ્મિં સમયે હોતિ , સમાધિજપીતિસુખસુખુમસચ્ચસઞ્ઞીયેવ તસ્મિં સમયે હોતિ. એવમ્પિ સિક્ખા એકા સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, સિક્ખા એકા સઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ. અયમ્પિ સિક્ખા’’તિ ભગવા અવોચ.
‘‘પુન ચપરં, પોટ્ઠપાદ, ભિક્ખુ પીતિયા ચ વિરાગા ઉપેક્ખકો ચ વિહરતિ સતો ચ સમ્પજાનો, સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેતિ, યં તં અરિયા આચિક્ખન્તિ – ‘‘ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારી’’તિ, તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. તસ્સ યા પુરિમા સમાધિજપીતિસુખસુખુમસચ્ચસઞ્ઞા, સા નિરુજ્ઝતિ. ઉપેક્ખાસુખસુખુમસચ્ચસઞ્ઞા તસ્મિં સમયે હોતિ, ઉપેક્ખાસુખસુખુમસચ્ચસઞ્ઞીયેવ તસ્મિં સમયે હોતિ. એવમ્પિ સિક્ખા એકા સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, સિક્ખા એકા સઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ. અયમ્પિ સિક્ખા’’તિ ભગવા અવોચ.
‘‘પુન ચપરં, પોટ્ઠપાદ, ભિક્ખુ સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાના પુબ્બેવ સોમનસ્સદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમા અદુક્ખમસુખં ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિં ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. તસ્સ યા પુરિમા ઉપેક્ખાસુખસુખુમસચ્ચસઞ્ઞા, સા નિરુજ્ઝતિ. અદુક્ખમસુખસુખુમસચ્ચસઞ્ઞા તસ્મિં સમયે હોતિ, અદુક્ખમસુખસુખુમસચ્ચસઞ્ઞીયેવ તસ્મિં સમયે હોતિ. એવમ્પિ સિક્ખા એકા સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, સિક્ખા એકા સઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ. અયમ્પિ સિક્ખા’’તિ ભગવા અવોચ.
‘‘પુન ચપરં, પોટ્ઠપાદ, ભિક્ખુ સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા ‘અનન્તો આકાસો’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. તસ્સ યા પુરિમા રૂપસઞ્ઞા પુરિમસઞ્ઞા (ક॰), સા નિરુજ્ઝતિ. આકાસાનઞ્ચાયતનસુખુમસચ્ચસઞ્ઞા તસ્મિં સમયે હોતિ, આકાસાનઞ્ચાયતનસુખુમસચ્ચસઞ્ઞીયેવ તસ્મિં સમયે હોતિ. એવમ્પિ સિક્ખા એકા સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, સિક્ખા એકા સઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ. અયમ્પિ સિક્ખા’’તિ ભગવા અવોચ.
‘‘પુન ચપરં, પોટ્ઠપાદ, ભિક્ખુ સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘અનન્તં વિઞ્ઞાણ’ન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. તસ્સ યા પુરિમા આકાસાનઞ્ચાયતનસુખુમસચ્ચસઞ્ઞા, સા નિરુજ્ઝતિ. વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસુખુમસચ્ચસઞ્ઞા તસ્મિં સમયે હોતિ, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસુખુમસચ્ચસઞ્ઞીયેવ તસ્મિં સમયે હોતિ. એવમ્પિ સિક્ખા એકા સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, સિક્ખા એકા સઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ. અયમ્પિ સિક્ખા’’તિ ભગવા અવોચ.
‘‘પુન ચપરં, પોટ્ઠપાદ, ભિક્ખુ સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘નત્થિ કિઞ્ચી’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. તસ્સ યા પુરિમા વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસુખુમસચ્ચસઞ્ઞા, સા નિરુજ્ઝતિ. આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસુખુમસચ્ચસઞ્ઞા તસ્મિં સમયે હોતિ, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસુખુમસચ્ચસઞ્ઞીયેવ તસ્મિં સમયે હોતિ. એવમ્પિ સિક્ખા એકા સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, સિક્ખા એકા સઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ. અયમ્પિ સિક્ખા’’તિ ભગવા અવોચ.
૪૧૪. ‘‘યતો ખો, પોટ્ઠપાદ, ભિક્ખુ ઇધ સકસઞ્ઞી હોતિ, સો તતો અમુત્ર તતો અમુત્ર અનુપુબ્બેન સઞ્ઞગ્ગં ફુસતિ. તસ્સ સઞ્ઞગ્ગે ઠિતસ્સ એવં હોતિ – ‘ચેતયમાનસ્સ મે પાપિયો, અચેતયમાનસ્સ મે સેય્યો. અહઞ્ચેવ ખો પન ચેતેય્યં, અભિસઙ્ખરેય્યં, ઇમા ચ મે સઞ્ઞા નિરુજ્ઝેય્યું, અઞ્ઞા ચ ઓળારિકા સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જેય્યું; યંનૂનાહં ન ચેવ ચેતેય્યં ન ચ અભિસઙ્ખરેય્ય’ન્તિ. સો ન ચેવ ચેતેતિ, ન ચ અભિસઙ્ખરોતિ. તસ્સ અચેતયતો અનભિસઙ્ખરોતો તા ચેવ સઞ્ઞા નિરુજ્ઝન્તિ, અઞ્ઞા ચ ઓળારિકા સઞ્ઞા ન ઉપ્પજ્જન્તિ. સો નિરોધં ફુસતિ. એવં ખો, પોટ્ઠપાદ, અનુપુબ્બાભિસઞ્ઞાનિરોધ-સમ્પજાન-સમાપત્તિ હોતિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, પોટ્ઠપાદ, અપિ નુ તે ઇતો પુબ્બે એવરૂપા અનુપુબ્બાભિસઞ્ઞાનિરોધ-સમ્પજાન-સમાપત્તિ સુતપુબ્બા’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે. એવં ખો અહં , ભન્તે, ભગવતો ભાસિતં આજાનામિ – ‘યતો ખો, પોટ્ઠપાદ, ભિક્ખુ ઇધ સકસઞ્ઞી હોતિ, સો તતો અમુત્ર તતો અમુત્ર અનુપુબ્બેન સઞ્ઞગ્ગં ફુસતિ, તસ્સ સઞ્ઞગ્ગે ઠિતસ્સ એવં હોતિ – ‘‘ચેતયમાનસ્સ મે પાપિયો, અચેતયમાનસ્સ મે સેય્યો. અહઞ્ચેવ ખો પન ચેતેય્યં અભિસઙ્ખરેય્યં, ઇમા ચ મે સઞ્ઞા નિરુજ્ઝેય્યું, અઞ્ઞા ચ ઓળારિકા સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જેય્યું; યંનૂનાહં ન ચેવ ચેતેય્યં, ન ચ અભિસઙ્ખરેય્ય’’ન્તિ. સો ન ચેવ ચેતેતિ, ન ચાભિસઙ્ખરોતિ, તસ્સ અચેતયતો અનભિસઙ્ખરોતો તા ચેવ સઞ્ઞા નિરુજ્ઝન્તિ, અઞ્ઞા ચ ઓળારિકા સઞ્ઞા ન ઉપ્પજ્જન્તિ . સો નિરોધં ફુસતિ. એવં ખો, પોટ્ઠપાદ, અનુપુબ્બાભિસઞ્ઞાનિરોધ-સમ્પજાન-સમાપત્તિ હોતી’’’તિ. ‘‘એવં, પોટ્ઠપાદા’’તિ.
૪૧૫. ‘‘એકઞ્ઞેવ નુ ખો, ભન્તે, ભગવા સઞ્ઞગ્ગં પઞ્ઞપેતિ, ઉદાહુ પુથૂપિ સઞ્ઞગ્ગે પઞ્ઞપેતી’’તિ? ‘‘એકમ્પિ ખો અહં, પોટ્ઠપાદ, સઞ્ઞગ્ગં પઞ્ઞપેમિ, પુથૂપિ સઞ્ઞગ્ગે પઞ્ઞપેમી’’તિ. ‘‘યથા કથં પન, ભન્તે, ભગવા એકમ્પિ સઞ્ઞગ્ગં પઞ્ઞપેતિ, પુથૂપિ સઞ્ઞગ્ગે પઞ્ઞપેતી’’તિ? ‘‘યથા યથા ખો, પોટ્ઠપાદ, નિરોધં ફુસતિ, તથા તથાહં સઞ્ઞગ્ગં પઞ્ઞપેમિ. એવં ખો અહં, પોટ્ઠપાદ, એકમ્પિ સઞ્ઞગ્ગં પઞ્ઞપેમિ, પુથૂપિ સઞ્ઞગ્ગે પઞ્ઞપેમી’’તિ.
૪૧૬. ‘‘સઞ્ઞા નુ ખો, ભન્તે, પઠમં ઉપ્પજ્જતિ, પચ્છા ઞાણં, ઉદાહુ ઞાણં પઠમં ઉપ્પજ્જતિ, પચ્છા સઞ્ઞા, ઉદાહુ સઞ્ઞા ચ ઞાણઞ્ચ અપુબ્બં અચરિમં ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ? ‘‘સઞ્ઞા ખો, પોટ્ઠપાદ, પઠમં ઉપ્પજ્જતિ, પચ્છા ઞાણં, સઞ્ઞુપ્પાદા ચ પન ઞાણુપ્પાદો હોતિ. સો એવં પજાનાતિ – ‘ઇદપ્પચ્ચયા કિર મે ઞાણં ઉદપાદી’તિ. ઇમિના ખો એતં, પોટ્ઠપાદ, પરિયાયેન વેદિતબ્બં – યથા સઞ્ઞા પઠમં ઉપ્પજ્જતિ, પચ્છા ઞાણં, સઞ્ઞુપ્પાદા ચ પન ઞાણુપ્પાદો હોતી’’તિ.
સઞ્ઞાઅત્તકથા
૪૧૭. ‘‘સઞ્ઞા નુ ખો, ભન્તે, પુરિસસ્સ અત્તા, ઉદાહુ અઞ્ઞા સઞ્ઞા અઞ્ઞો અત્તા’’તિ? ‘‘કં પન ત્વં, પોટ્ઠપાદ, અત્તાનં પચ્ચેસી’’તિ ? ‘‘ઓળારિકં ખો અહં, ભન્તે, અત્તાનં પચ્ચેમિ રૂપિં ચાતુમહાભૂતિકં કબળીકારાહારભક્ખ’’ન્તિ કબળીકારભક્ખન્તિ (સ્યા॰ ક॰). ‘‘ઓળારિકો ચ હિ તે, પોટ્ઠપાદ, અત્તા અભવિસ્સ રૂપી ચાતુમહાભૂતિકો કબળીકારાહારભક્ખો. એવં સન્તં ખો તે, પોટ્ઠપાદ, અઞ્ઞાવ સઞ્ઞા ભવિસ્સતિ અઞ્ઞો અત્તા. તદમિનાપેતં, પોટ્ઠપાદ , પરિયાયેન વેદિતબ્બં યથા અઞ્ઞાવ સઞ્ઞા ભવિસ્સતિ અઞ્ઞો અત્તા. તિટ્ઠતેવ સાયં તિટ્ઠતેવાયં (સી॰ પી॰), પોટ્ઠપાદ, ઓળારિકો અત્તા રૂપી ચાતુમહાભૂતિકો કબળીકારાહારભક્ખો, અથ ઇમસ્સ પુરિસસ્સ અઞ્ઞા ચ સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જન્તિ, અઞ્ઞા ચ સઞ્ઞા નિરુજ્ઝન્તિ. ઇમિના ખો એતં, પોટ્ઠપાદ, પરિયાયેન વેદિતબ્બં યથા અઞ્ઞાવ સઞ્ઞા ભવિસ્સતિ અઞ્ઞો અત્તા’’તિ.
૪૧૮. ‘‘મનોમયં ખો અહં, ભન્તે, અત્તાનં પચ્ચેમિ સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગિં અહીનિન્દ્રિય’’ન્તિ. ‘‘મનોમયો ચ હિ તે, પોટ્ઠપાદ, અત્તા અભવિસ્સ સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગી અહીનિન્દ્રિયો, એવં સન્તમ્પિ ખો તે, પોટ્ઠપાદ, અઞ્ઞાવ સઞ્ઞા ભવિસ્સતિ અઞ્ઞો અત્તા. તદમિનાપેતં, પોટ્ઠપાદ, પરિયાયેન વેદિતબ્બં યથા અઞ્ઞાવ સઞ્ઞા ભવિસ્સતિ અઞ્ઞો અત્તા. તિટ્ઠતેવ સાયં, પોટ્ઠપાદ, મનોમયો અત્તા સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગી અહીનિન્દ્રિયો, અથ ઇમસ્સ પુરિસસ્સ અઞ્ઞા ચ સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જન્તિ, અઞ્ઞા ચ સઞ્ઞા નિરુજ્ઝન્તિ. ઇમિનાપિ ખો એતં, પોટ્ઠપાદ, પરિયાયેન વેદિતબ્બં યથા અઞ્ઞાવ સઞ્ઞા ભવિસ્સતિ અઞ્ઞો અત્તા’’તિ.
૪૧૯. ‘‘અરૂપિં ખો અહં, ભન્તે, અત્તાનં પચ્ચેમિ સઞ્ઞામય’’ન્તિ. ‘‘અરૂપી ચ હિ તે, પોટ્ઠપાદ, અત્તા અભવિસ્સ સઞ્ઞામયો, એવં સન્તમ્પિ ખો તે, પોટ્ઠપાદ, અઞ્ઞાવ સઞ્ઞા ભવિસ્સતિ અઞ્ઞો અત્તા. તદમિનાપેતં, પોટ્ઠપાદ, પરિયાયેન વેદિતબ્બં યથા અઞ્ઞાવ સઞ્ઞા ભવિસ્સતિ અઞ્ઞો અત્તા. તિટ્ઠતેવ સાયં, પોટ્ઠપાદ, અરૂપી અત્તા સઞ્ઞામયો, અથ ઇમસ્સ પુરિસસ્સ અઞ્ઞા ચ સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જન્તિ, અઞ્ઞા ચ સઞ્ઞા નિરુજ્ઝન્તિ. ઇમિનાપિ ખો એતં, પોટ્ઠપાદ, પરિયાયેન વેદિતબ્બં યથા અઞ્ઞાવ સઞ્ઞા ભવિસ્સતિ અઞ્ઞો અત્તા’’તિ.
૪૨૦. ‘‘સક્કા પનેતં, ભન્તે, મયા ઞાતું – ‘સઞ્ઞા પુરિસસ્સ અત્તા’તિ વા ‘અઞ્ઞાવ સઞ્ઞા અઞ્ઞો અત્તાતિ વા’તિ? ‘‘દુજ્જાનં ખો એતં એવં (ક॰), પોટ્ઠપાદ, તયા અઞ્ઞદિટ્ઠિકેન અઞ્ઞખન્તિકેન અઞ્ઞરુચિકેન અઞ્ઞત્રાયોગેન અઞ્ઞત્રાચરિયકેન – ‘સઞ્ઞા પુરિસસ્સ અત્તા’તિ વા, ‘અઞ્ઞાવ સઞ્ઞા અઞ્ઞો અત્તાતિ વા’’’તિ.
‘‘સચે તં, ભન્તે, મયા દુજ્જાનં અઞ્ઞદિટ્ઠિકેન અઞ્ઞખન્તિકેન અઞ્ઞરુચિકેન અઞ્ઞત્રાયોગેન અઞ્ઞત્રાચરિયકેન – ‘સઞ્ઞા પુરિસસ્સ અત્તા’તિ વા, ‘અઞ્ઞાવ સઞ્ઞા અઞ્ઞો અત્તા’તિ વા; ‘કિં પન, ભન્તે, સસ્સતો લોકો, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’ન્તિ? અબ્યાકતં ખો એતં, પોટ્ઠપાદ, મયા – ‘સસ્સતો લોકો, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’ન્તિ.
‘‘કિં પન, ભન્તે, ‘અસસ્સતો લોકો, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’’ન્તિ ? ‘‘એતમ્પિ ખો, પોટ્ઠપાદ, મયા અબ્યાકતં – ‘અસસ્સતો લોકો, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’’ન્તિ.
‘‘કિં પન, ભન્તે, ‘અન્તવા લોકો…પે॰… ‘અનન્તવા લોકો … ‘તં જીવં તં સરીરં… ‘અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીરં… ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા… ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા… ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’’ન્તિ? ‘‘એતમ્પિ ખો, પોટ્ઠપાદ, મયા અબ્યાકતં – ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’’ન્તિ.
‘‘કસ્મા પનેતં, ભન્તે, ભગવતા અબ્યાકત’’ન્તિ? ‘‘ન હેતં, પોટ્ઠપાદ, અત્થસંહિતં ન ધમ્મસંહિતં નાદિબ્રહ્મચરિયકં, ન નિબ્બિદાય ન વિરાગાય ન નિરોધાય ન ઉપસમાય ન અભિઞ્ઞાય ન સમ્બોધાય ન નિબ્બાનાય સંવત્તતિ, તસ્મા એતં મયા અબ્યાકત’’ન્તિ.
‘‘કિં પન, ભન્તે, ભગવતા બ્યાકત’’ન્તિ? ‘‘ઇદં દુક્ખન્તિ ખો, પોટ્ઠપાદ, મયા બ્યાકતં. અયં દુક્ખસમુદયોતિ ખો, પોટ્ઠપાદ, મયા બ્યાકતં. અયં દુક્ખનિરોધોતિ ખો, પોટ્ઠપાદ, મયા બ્યાકતં. અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદાતિ ખો, પોટ્ઠપાદ, મયા બ્યાકત’’ન્તિ.
‘‘કસ્મા પનેતં, ભન્તે, ભગવતા બ્યાકત’’ન્તિ? ‘‘એતઞ્હિ, પોટ્ઠપાદ, અત્થસંહિતં, એતં ધમ્મસંહિતં, એતં આદિબ્રહ્મચરિયકં, એતં નિબ્બિદાય વિરાગાય નિરોધાય ઉપસમાય અભિઞ્ઞાય સમ્બોધાય નિબ્બાનાય સંવત્તતિ; તસ્મા એતં મયા બ્યાકત’’ન્તિ. ‘‘એવમેતં, ભગવા, એવમેતં, સુગત . યસ્સદાનિ, ભન્તે, ભગવા કાલં મઞ્ઞતી’’તિ. અથ ખો ભગવા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ.
૪૨૧. અથ ખો તે પરિબ્બાજકા અચિરપક્કન્તસ્સ ભગવતો પોટ્ઠપાદં પરિબ્બાજકં સમન્તતો વાચા વાચાય (સ્યા॰ ક॰) સન્નિતોદકેન સઞ્ઝબ્ભરિમકંસુ – ‘‘એવમેવ પનાયં ભવં પોટ્ઠપાદો યઞ્ઞદેવ સમણો ગોતમો ભાસતિ, તં તદેવસ્સ અબ્ભનુમોદતિ – ‘એવમેતં ભગવા એવમેતં, સુગતા’તિ. ન ખો પન મયં કિઞ્ચિ કઞ્ચિ (પી॰) સમણસ્સ ગોતમસ્સ એકંસિકં ધમ્મં દેસિતં આજાનામ – ‘સસ્સતો લોકો’તિ વા, ‘અસસ્સતો લોકો’તિ વા, ‘અન્તવા લોકો’તિ વા, ‘અનન્તવા લોકો’તિ વા, ‘તં જીવં તં સરીર’ન્તિ વા, ‘અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીર’ન્તિ વા , ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા, ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા, ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા, ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા’’તિ.
એવં વુત્તે પોટ્ઠપાદો પરિબ્બાજકો તે પરિબ્બાજકે એતદવોચ – ‘‘અહમ્પિ ખો, ભો, ન કિઞ્ચિ સમણસ્સ ગોતમસ્સ એકંસિકં ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ – ‘સસ્સતો લોકો’તિ વા, ‘અસસ્સતો લોકો’તિ વા…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા; અપિ ચ સમણો ગોતમો ભૂતં તચ્છં તથં પટિપદં પઞ્ઞપેતિ ધમ્મટ્ઠિતતં ધમ્મનિયામતં. ભૂતં ખો પન તચ્છં તથં પટિપદં પઞ્ઞપેન્તસ્સ ધમ્મટ્ઠિતતં ધમ્મનિયામતં, કથઞ્હિ નામ માદિસો વિઞ્ઞૂ સમણસ્સ ગોતમસ્સ સુભાસિતં સુભાસિતતો નાબ્ભનુમોદેય્યા’’તિ?
ચિત્તહત્થિસારિપુત્તપોટ્ઠપાદવત્થુ
૪૨૨. અથ ખો દ્વીહતીહસ્સ અચ્ચયેન ચિત્તો ચ હત્થિસારિપુત્તો પોટ્ઠપાદો ચ પરિબ્બાજકો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસુ; ઉપસઙ્કમિત્વા ચિત્તો હત્થિસારિપુત્તો ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. પોટ્ઠપાદો પન પરિબ્બાજકો ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદિ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો પોટ્ઠપાદો પરિબ્બાજકો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘તદા મં, ભન્તે, તે પરિબ્બાજકા અચિરપક્કન્તસ્સ ભગવતો સમન્તતો વાચાસન્નિતોદકેન સઞ્ઝબ્ભરિમકંસુ – ‘એવમેવ પનાયં ભવં પોટ્ઠપાદો યઞ્ઞદેવ સમણો ગોતમો ભાસતિ, તં તદેવસ્સ અબ્ભનુમોદતિ – ‘એવમેતં ભગવા એવમેતં સુગતા’’તિ. ન ખો પન મયં કિઞ્ચિ સમણસ્સ ગોતમસ્સ એકંસિકં ધમ્મં દેસિતં આજાનામ – ‘‘સસ્સતો લોકો’’તિ વા, ‘‘અસસ્સતો લોકો’’તિ વા, ‘‘અન્તવા લોકો’’તિ વા, ‘‘અનન્તવા લોકો’’તિ વા, ‘‘તં જીવં તં સરીર’’ન્તિ વા, ‘‘અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીર’’ન્તિ વા, ‘‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ વા, ‘‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ વા, ‘‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ વા, ‘‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ વા’તિ. એવં વુત્તાહં, ભન્તે, તે પરિબ્બાજકે એતદવોચં – ‘અહમ્પિ ખો, ભો, ન કિઞ્ચિ સમણસ્સ ગોતમસ્સ એકંસિકં ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ – ‘‘સસ્સતો લોકો’’તિ વા, ‘‘અસસ્સતો લોકો’’તિ વા…પે॰… ‘‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ વા; અપિ ચ સમણો ગોતમો ભૂતં તચ્છં તથં પટિપદં પઞ્ઞપેતિ ધમ્મટ્ઠિતતં ધમ્મનિયામતં. ભૂતં ખો પન તચ્છં તથં પટિપદં પઞ્ઞપેન્તસ્સ ધમ્મટ્ઠિતતં ધમ્મનિયામતં, કથઞ્હિ નામ માદિસો વિઞ્ઞૂ સમણસ્સ ગોતમસ્સ સુભાસિતં સુભાસિતતો નાબ્ભનુમોદેય્યા’’તિ?
૪૨૩. ‘‘સબ્બેવ ખો એતે, પોટ્ઠપાદ, પરિબ્બાજકા અન્ધા અચક્ખુકા; ત્વંયેવ નેસં એકો ચક્ખુમા. એકંસિકાપિ હિ ખો, પોટ્ઠપાદ, મયા ધમ્મા દેસિતા પઞ્ઞત્તા; અનેકંસિકાપિ હિ ખો , પોટ્ઠપાદ, મયા ધમ્મા દેસિતા પઞ્ઞત્તા.
‘‘કતમે ચ તે, પોટ્ઠપાદ, મયા અનેકંસિકા ધમ્મા દેસિતા પઞ્ઞત્તા? ‘સસ્સતો લોકો’તિ લોકોતિ વા (સી॰ ક॰) ખો, પોટ્ઠપાદ, મયા અનેકંસિકો ધમ્મો દેસિતો પઞ્ઞત્તો; ‘અસસ્સતો લોકો’તિ લોકોતિ વા (સી॰ ક॰) ખો, પોટ્ઠપાદ, મયા અનેકંસિકો ધમ્મો દેસિતો પઞ્ઞત્તો; ‘અન્તવા લોકો’તિ લોકોતિ વા (સી॰ ક॰) ખો પોટ્ઠપાદ…પે॰… ‘અનન્તવા લોકો’તિ લોકોતિ વા (સી॰ ક॰) ખો પોટ્ઠપાદ… ‘તં જીવં તં સરીર’ન્તિ ખો પોટ્ઠપાદ… ‘અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીર’ન્તિ ખો પોટ્ઠપાદ… ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ ખો પોટ્ઠપાદ… ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ ખો પોટ્ઠપાદ… ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ ખો પોટ્ઠપાદ… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ ખો, પોટ્ઠપાદ, મયા અનેકંસિકો ધમ્મો દેસિતો પઞ્ઞત્તો.
‘‘કસ્મા ચ તે, પોટ્ઠપાદ, મયા અનેકંસિકા ધમ્મા દેસિતા પઞ્ઞત્તા? ન હેતે, પોટ્ઠપાદ, અત્થસંહિતા ન ધમ્મસંહિતા ન આદિબ્રહ્મચરિયકા ન નિબ્બિદાય ન વિરાગાય ન નિરોધાય ન ઉપસમાય ન અભિઞ્ઞાય ન સમ્બોધાય ન નિબ્બાનાય સંવત્તન્તિ. તસ્મા તે મયા અનેકંસિકા ધમ્મા દેસિતા પઞ્ઞત્તા’’.
એકંસિકધમ્મો
૪૨૪. ‘‘કતમે ચ તે, પોટ્ઠપાદ, મયા એકંસિકા ધમ્મા દેસિતા પઞ્ઞત્તા ? ઇદં દુક્ખન્તિ ખો, પોટ્ઠપાદ, મયા એકંસિકો ધમ્મો દેસિતો પઞ્ઞત્તો. અયં દુક્ખસમુદયોતિ ખો, પોટ્ઠપાદ, મયા એકંસિકો ધમ્મો દેસિતો પઞ્ઞત્તો. અયં દુક્ખનિરોધોતિ ખો, પોટ્ઠપાદ, મયા એકંસિકો ધમ્મો દેસિતો પઞ્ઞત્તો. અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદાતિ ખો, પોટ્ઠપાદ, મયા એકંસિકો ધમ્મો દેસિતો પઞ્ઞત્તો.
‘‘કસ્મા ચ તે, પોટ્ઠપાદ, મયા એકંસિકા ધમ્મા દેસિતા પઞ્ઞત્તા? એતે, પોટ્ઠપાદ, અત્થસંહિતા , એતે ધમ્મસંહિતા, એતે આદિબ્રહ્મચરિયકા એતે નિબ્બિદાય વિરાગાય નિરોધાય ઉપસમાય અભિઞ્ઞાય સમ્બોધાય નિબ્બાનાય સંવત્તન્તિ. તસ્મા તે મયા એકંસિકા ધમ્મા દેસિતા પઞ્ઞત્તા.
૪૨૫. ‘‘સન્તિ, પોટ્ઠપાદ, એકે સમણબ્રાહ્મણા એવંવાદિનો એવંદિટ્ઠિનો – ‘એકન્તસુખી અત્તા હોતિ અરોગો પરં મરણા’તિ. ત્યાહં ઉપસઙ્કમિત્વા એવં વદામિ – ‘સચ્ચં કિર તુમ્હે આયસ્મન્તો એવંવાદિનો એવંદિટ્ઠિનો – ‘‘એકન્તસુખી અત્તા હોતિ અરોગો પરં મરણા’તિ? તે ચે મે એવં પુટ્ઠા ‘આમા’તિ પટિજાનન્તિ. ત્યાહં એવં વદામિ – ‘અપિ પન તુમ્હે આયસ્મન્તો એકન્તસુખં લોકં જાનં પસ્સં વિહરથા’તિ? ઇતિ પુટ્ઠા ‘નો’તિ વદન્તિ.
‘‘ત્યાહં એવં વદામિ – ‘અપિ પન તુમ્હે આયસ્મન્તો એકં વા રત્તિં એકં વા દિવસં ઉપડ્ઢં વા રત્તિં ઉપડ્ઢં વા દિવસં એકન્તસુખિં અત્તાનં સઞ્જાનાથા’તિ સમ્પજાનાથાતિ (સી॰ સ્યા॰ ક॰)? ઇતિ પુટ્ઠા ‘નો’તિ વદન્તિ. ત્યાહં એવં વદામિ – ‘અપિ પન તુમ્હે આયસ્મન્તો જાનાથ – ‘‘અયં મગ્ગો અયં પટિપદા એકન્તસુખસ્સ લોકસ્સ સચ્છિકિરિયાયા’’’તિ? ઇતિ પુટ્ઠા ‘નો’તિ વદન્તિ.
‘‘ત્યાહં એવં વદામિ – ‘અપિ પન તુમ્હે આયસ્મન્તો યા તા દેવતા એકન્તસુખં લોકં ઉપપન્ના, તાસં ભાસમાનાનં સદ્દં સુણાથ – ‘‘સુપ્પટિપન્નાત્થ, મારિસા, ઉજુપ્પટિપન્નાત્થ, મારિસા, એકન્તસુખસ્સ લોકસ્સ સચ્છિકિરિયાય; મયમ્પિ હિ, મારિસા, એવંપટિપન્ના એકન્તસુખં લોકં ઉપપન્ના’તિ ? ઇતિ પુટ્ઠા ‘નો’તિ વદન્તિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, પોટ્ઠપાદ, નનુ એવં સન્તે તેસં સમણબ્રાહ્મણાનં અપ્પાટિહીરકતં ભાસિતં સમ્પજ્જતી’’તિ? ‘‘અદ્ધા ખો, ભન્તે, એવં સન્તે તેસં સમણબ્રાહ્મણાનં અપ્પાટિહીરકતં ભાસિતં સમ્પજ્જતી’’તિ.
૪૨૬. ‘‘સેય્યથાપિ, પોટ્ઠપાદ, પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘અહં યા ઇમસ્મિં જનપદે જનપદકલ્યાણી, તં ઇચ્છામિ તં કામેમી’તિ. તમેનં એવં વદેય્યું – ‘અમ્ભો પુરિસ, યં ત્વં જનપદકલ્યાણિં ઇચ્છસિ કામેસિ, જાનાસિ તં જનપદકલ્યાણિં ખત્તિયી વા બ્રાહ્મણી વા વેસ્સી વા સુદ્દી વા’તિ? ઇતિ પુટ્ઠો ‘નો’તિ વદેય્ય. તમેનં એવં વદેય્યું – ‘અમ્ભો પુરિસ , યં ત્વં જનપદકલ્યાણિં ઇચ્છસિ કામેસિ, જાનાસિ તં જનપદકલ્યાણિં એવંનામા એવંગોત્તાતિ વા, દીઘા વા રસ્સા વા મજ્ઝિમા વા કાળી વા સામા વા મઙ્ગુરચ્છવી વાતિ, અમુકસ્મિં ગામે વા નિગમે વા નગરે વા’તિ? ઇતિ પુટ્ઠો ‘નો’તિ વદેય્ય. તમેનં એવં વદેય્યું – ‘અમ્ભો પુરિસ, યં ત્વં ન જાનાસિ ન પસ્સસિ, તં ત્વં ઇચ્છસિ કામેસી’તિ? ઇતિ પુટ્ઠો ‘આમા’તિ વદેય્ય.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ , પોટ્ઠપાદ, નનુ એવં સન્તે તસ્સ પુરિસસ્સ અપ્પાટિહીરકતં ભાસિતં સમ્પજ્જતી’’તિ? ‘‘અદ્ધા ખો, ભન્તે, એવં સન્તે તસ્સ પુરિસસ્સ અપ્પાટિહીરકતં ભાસિતં સમ્પજ્જતી’’તિ.
‘‘એવમેવ ખો, પોટ્ઠપાદ, યે તે સમણબ્રાહ્મણા એવંવાદિનો એવંદિટ્ઠિનો – ‘એકન્તસુખી અત્તા હોતિ અરોગો પરં મરણા’તિ. ત્યાહં ઉપસઙ્કમિત્વા એવં વદામિ – ‘સચ્ચં કિર તુમ્હે આયસ્મન્તો એવંવાદિનો એવંદિટ્ઠિનો – ‘‘એકન્તસુખી અત્તા હોતિ અરોગો પરં મરણા’’’તિ? તે ચે મે એવં પુટ્ઠા ‘આમા’તિ પટિજાનન્તિ. ત્યાહં એવં વદામિ – ‘અપિ પન તુમ્હે આયસ્મન્તો એકન્તસુખં લોકં જાનં પસ્સં વિહરથા’તિ? ઇતિ પુટ્ઠા ‘નો’તિ વદન્તિ.
‘‘ત્યાહં એવં વદામિ – ‘અપિ પન તુમ્હે આયસ્મન્તો એકં વા રત્તિં એકં વા દિવસં ઉપડ્ઢં વા રત્તિં ઉપડ્ઢં વા દિવસં એકન્તસુખિં અત્તાનં સઞ્જાનાથા’તિ? ઇતિ પુટ્ઠા ‘નો’તિ વદન્તિ. ત્યાહં એવં વદામિ – ‘અપિ પન તુમ્હે આયસ્મન્તો જાનાથ – ‘‘અયં મગ્ગો અયં પટિપદા એકન્તસુખસ્સ લોકસ્સ સચ્છિકિરિયાયા’તિ? ઇતિ પુટ્ઠા ‘નો’તિ વદન્તિ.
‘‘ત્યાહં એવં વદામિ – ‘અપિ પન તુમ્હે આયસ્મન્તો યા તા દેવતા એકન્તસુખં લોકં ઉપપન્ના, તાસં ભાસમાનાનં સદ્દં સુણાથ – ‘‘સુપ્પટિપન્નાત્થ, મારિસા, ઉજુપ્પટિપન્નાત્થ, મારિસા, એકન્તસુખસ્સ લોકસ્સ સચ્છિકિરિયાય; મયમ્પિ હિ, મારિસા, એવંપટિપન્ના એકન્તસુખં લોકં ઉપપન્ના’’’તિ? ઇતિ પુટ્ઠા ‘નો’તિ વદન્તિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, પોટ્ઠપાદ, નનુ એવં સન્તે તેસં સમણબ્રાહ્મણાનં અપ્પાટિહીરકતં ભાસિતં સમ્પજ્જતી’’તિ? ‘‘અદ્ધા ખો, ભન્તે, એવં સન્તે તેસં સમણબ્રાહ્મણાનં અપ્પાટિહીરકતં ભાસિતં સમ્પજ્જતી’’તિ.
૪૨૭. ‘‘સેય્યથાપિ, પોટ્ઠપાદ, પુરિસો ચાતુમહાપથે નિસ્સેણિં કરેય્ય પાસાદસ્સ આરોહણાય. તમેનં એવં વદેય્યું – ‘અમ્ભો પુરિસ, યસ્સ ત્વં યં ત્વં (સી॰ ક॰) પાસાદસ્સ આરોહણાય નિસ્સેણિં કરોસિ, જાનાસિ તં પાસાદં પુરત્થિમાય વા દિસાય દક્ખિણાય વા દિસાય પચ્છિમાય વા દિસાય ઉત્તરાય વા દિસાય ઉચ્ચો વા નીચો વા મજ્ઝિમો વા’તિ? ઇતિ પુટ્ઠો ‘નો’તિ વદેય્ય. તમેનં એવં વદેય્યું – ‘અમ્ભો પુરિસ, યં ત્વં ન જાનાસિ ન પસ્સસિ, તસ્સ ત્વં પાસાદસ્સ આરોહણાય નિસ્સેણિં કરોસી’તિ? ઇતિ પુટ્ઠો ‘આમા’તિ વદેય્ય.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, પોટ્ઠપાદ, નનુ એવં સન્તે તસ્સ પુરિસસ્સ અપ્પાટિહીરકતં ભાસિતં સમ્પજ્જતી’’તિ? ‘‘અદ્ધા ખો, ભન્તે, એવં સન્તે તસ્સ પુરિસસ્સ અપ્પાટિહીરકતં ભાસિતં સમ્પજ્જતી’’તિ.
‘‘એવમેવ ખો, પોટ્ઠપાદ, યે તે સમણબ્રાહ્મણા એવંવાદિનો એવંદિટ્ઠિનો – ‘એકન્તસુખી અત્તા હોતિ અરોગો પરં મરણા’તિ. ત્યાહં ઉપસઙ્કમિત્વા એવં વદામિ – ‘સચ્ચં કિર તુમ્હે આયસ્મન્તો એવંવાદિનો એવંદિટ્ઠિનો – ‘‘એકન્તસુખી અત્તા હોતિ અરોગો પરં મરણા’તિ ? તે ચે મે એવં પુટ્ઠા ‘આમા’તિ પટિજાનન્તિ. ત્યાહં એવં વદામિ – ‘અપિ પન તુમ્હે આયસ્મન્તો એકન્તસુખં લોકં જાનં પસ્સં વિહરથા’તિ? ઇતિ પુટ્ઠા ‘નો’તિ વદન્તિ.
‘‘ત્યાહં એવં વદામિ – ‘અપિ પન તુમ્હે આયસ્મન્તો એકં વા રત્તિં એકં વા દિવસં ઉપડ્ઢં વા રત્તિં ઉપડ્ઢં વા દિવસં એકન્તસુખિં અત્તાનં સઞ્જાનાથા’તિ? ઇતિ પુટ્ઠા ‘નો’તિ વદન્તિ. ત્યાહં એવં વદામિ – ‘અપિ પન તુમ્હે આયસ્મન્તો જાનાથ અયં મગ્ગો અયં પટિપદા એકન્તસુખસ્સ લોકસ્સ સચ્છિકિરિયાયા’તિ? ઇતિ પુટ્ઠા ‘નો’તિ વદન્તિ.
‘‘ત્યાહં એવં વદામિ – ‘અપિ પન તુમ્હે આયસ્મન્તો યા તા દેવતા એકન્તસુખં લોકં ઉપપન્ના’ તાસં દેવતાનં ભાસમાનાનં સદ્દં સુણાથ- ‘‘સુપ્પટિપન્નાત્થ, મારિસા, ઉજુપ્પટિપન્નાત્થ , મારિસા, એકન્તસુખસ્સ લોકસ્સ સચ્છિકિરિયાય; મયમ્પિ હિ, મારિસા, એવં પટિપન્ના એકન્તસુખં લોકં ઉપપન્ના’તિ? ઇતિ પુટ્ઠા ‘‘નો’’તિ વદન્તિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, પોટ્ઠપાદ, નનુ એવં સન્તે તેસં સમણબ્રાહ્મણાનં અપ્પાટિહીરકતં ભાસિતં સમ્પજ્જતી’’તિ? ‘‘અદ્ધા ખો, ભન્તે, એવં સન્તે તેસં સમણબ્રાહ્મણાનં અપ્પાટિહીરકતં ભાસિતં સમ્પજ્જતી’’તિ.
તયો અત્તપટિલાભા
૪૨૮. ‘‘તયો ખો મે, પોટ્ઠપાદ, અત્તપટિલાભા – ઓળારિકો અત્તપટિલાભો, મનોમયો અત્તપટિલાભો, અરૂપો અત્તપટિલાભો. કતમો ચ, પોટ્ઠપાદ, ઓળારિકો અત્તપટિલાભો? રૂપી ચાતુમહાભૂતિકો કબળીકારાહારભક્ખો કબળીકારભક્ખો (સ્યા॰ ક॰), અયં ઓળારિકો અત્તપટિલાભો. કતમો મનોમયો અત્તપટિલાભો? રૂપી મનોમયો સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગી અહીનિન્દ્રિયો, અયં મનોમયો અત્તપટિલાભો. કતમો અરૂપો અત્તપટિલાભો? અરૂપી સઞ્ઞામયો, અયં અરૂપો અત્તપટિલાભો.
૪૨૯. ‘‘ઓળારિકસ્સપિ ખો અહં, પોટ્ઠપાદ, અત્તપટિલાભસ્સ પહાનાય ધમ્મં દેસેમિ – યથાપટિપન્નાનં વો સંકિલેસિકા ધમ્મા પહીયિસ્સન્તિ, વોદાનિયા ધમ્મા અભિવડ્ઢિસ્સન્તિ, પઞ્ઞાપારિપૂરિં વેપુલ્લત્તઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સથાતિ. સિયા ખો પન તે, પોટ્ઠપાદ, એવમસ્સ – સંકિલેસિકા ધમ્મા પહીયિસ્સન્તિ, વોદાનિયા ધમ્મા અભિવડ્ઢિસ્સન્તિ, પઞ્ઞાપારિપૂરિં વેપુલ્લત્તઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સતિ, દુક્ખો ચ ખો વિહારોતિ, ન ખો પનેતં, પોટ્ઠપાદ, એવં દટ્ઠબ્બં. સંકિલેસિકા ચેવ ધમ્મા પહીયિસ્સન્તિ, વોદાનિયા ચ ધમ્મા અભિવડ્ઢિસ્સન્તિ, પઞ્ઞાપારિપૂરિં વેપુલ્લત્તઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સતિ, પામુજ્જં ચેવ ભવિસ્સતિ પીતિ ચ પસ્સદ્ધિ ચ સતિ ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ સુખો ચ વિહારો.
૪૩૦. ‘‘મનોમયસ્સપિ ખો અહં, પોટ્ઠપાદ, અત્તપટિલાભસ્સ પહાનાય ધમ્મં દેસેમિ યથાપટિપન્નાનં વો સંકિલેસિકા ધમ્મા પહીયિસ્સન્તિ, વોદાનિયા ધમ્મા અભિવડ્ઢિસ્સન્તિ, પઞ્ઞાપારિપૂરિં વેપુલ્લત્તઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સથાતિ . સિયા ખો પન તે, પોટ્ઠપાદ, એવમસ્સ – ‘સંકિલેસિકા ધમ્મા પહીયિસ્સન્તિ, વોદાનિયા ધમ્મા અભિવડ્ઢિસ્સન્તિ, પઞ્ઞાપારિપૂરિં વેપુલ્લત્તઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સતિ, દુક્ખો ચ ખો વિહારો’તિ, ન ખો પનેતં, પોટ્ઠપાદ, એવં દટ્ઠબ્બં. સંકિલેસિકા ચેવ ધમ્મા પહીયિસ્સન્તિ, વોદાનિયા ચ ધમ્મા અભિવડ્ઢિસ્સન્તિ , પઞ્ઞાપારિપૂરિં વેપુલ્લત્તઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સતિ, પામુજ્જં ચેવ ભવિસ્સતિ પીતિ ચ પસ્સદ્ધિ ચ સતિ ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ સુખો ચ વિહારો.
૪૩૧. ‘‘અરૂપસ્સપિ ખો અહં, પોટ્ઠપાદ, અત્તપટિલાભસ્સ પહાનાય ધમ્મં દેસેમિ યથાપટિપન્નાનં વો સંકિલેસિકા ધમ્મા પહીયિસ્સન્તિ, વોદાનિયા ધમ્મા અભિવડ્ઢિસ્સન્તિ , પઞ્ઞાપારિપૂરિં વેપુલ્લત્તઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સથાતિ. સિયા ખો પન તે, પોટ્ઠપાદ, એવમસ્સ – ‘સંકિલેસિકા ધમ્મા પહીયિસ્સન્તિ, વોદાનિયા ધમ્મા અભિવડ્ઢિસ્સન્તિ, પઞ્ઞાપારિપૂરિં વેપુલ્લત્તઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સતિ, દુક્ખો ચ ખો વિહારો’તિ, ન ખો પનેતં , પોટ્ઠપાદ, એવં દટ્ઠબ્બં. સંકિલેસિકા ચેવ ધમ્મા પહીયિસ્સન્તિ, વોદાનિયા ચ ધમ્મા અભિવડ્ઢિસ્સન્તિ, પઞ્ઞાપારિપૂરિં વેપુલ્લત્તઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સતિ, પામુજ્જં ચેવ ભવિસ્સતિ પીતિ ચ પસ્સદ્ધિ ચ સતિ ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ સુખો ચ વિહારો.
૪૩૨. ‘‘પરે ચે, પોટ્ઠપાદ, અમ્હે એવં પુચ્છેય્યું – ‘કતમો પન સો, આવુસો , ઓળારિકો અત્તપટિલાભો, યસ્સ તુમ્હે પહાનાય ધમ્મં દેસેથ, યથાપટિપન્નાનં વો સંકિલેસિકા ધમ્મા પહીયિસ્સન્તિ, વોદાનિયા ધમ્મા અભિવડ્ઢિસ્સન્તિ, પઞ્ઞાપારિપૂરિં વેપુલ્લત્તઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સથા’તિ, તેસં મયં એવં પુટ્ઠા એવં બ્યાકરેય્યામ – ‘અયં વા સો, આવુસો, ઓળારિકો અત્તપટિલાભો, યસ્સ મયં પહાનાય ધમ્મં દેસેમ, યથાપટિપન્નાનં વો સંકિલેસિકા ધમ્મા પહીયિસ્સન્તિ, વોદાનિયા ધમ્મા અભિવડ્ઢિસ્સન્તિ, પઞ્ઞાપારિપૂરિં વેપુલ્લત્તઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સથા’તિ.
૪૩૩. ‘‘પરે ચે, પોટ્ઠપાદ, અમ્હે એવં પુચ્છેય્યું – ‘કતમો પન સો, આવુસો, મનોમયો અત્તપટિલાભો, યસ્સ તુમ્હે પહાનાય ધમ્મં દેસેથ, યથાપટિપન્નાનં વો સંકિલેસિકા ધમ્મા પહીયિસ્સન્તિ, વોદાનિયા ધમ્મા અભિવડ્ઢિસ્સન્તિ, પઞ્ઞાપારિપૂરિં વેપુલ્લત્તઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સથા’તિ? તેસં મયં એવં પુટ્ઠા એવં બ્યાકરેય્યામ – ‘અયં વા સો, આવુસો, મનોમયો અત્તપટિલાભો યસ્સ મયં પહાનાય ધમ્મં દેસેમ, યથાપટિપન્નાનં વો સંકિલેસિકા ધમ્મા પહીયિસ્સન્તિ, વોદાનિયા ધમ્મા અભિવડ્ઢિસ્સન્તિ , પઞ્ઞાપારિપૂરિં વેપુલ્લત્તઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સથા’તિ.
૪૩૪. ‘‘પરે ચે, પોટ્ઠપાદ, અમ્હે એવં પુચ્છેય્યું – ‘કતમો પન સો, આવુસો, અરૂપો અત્તપટિલાભો, યસ્સ તુમ્હે પહાનાય ધમ્મં દેસેથ , યથાપટિપન્નાનં વો સંકિલેસિકા ધમ્મા પહીયિસ્સન્તિ, વોદાનિયા ધમ્મા અભિવડ્ઢિસ્સન્તિ, પઞ્ઞાપારિપૂરિં વેપુલ્લત્તઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સથા’તિ, તેસં મયં એવં પુટ્ઠા એવં બ્યાકરેય્યામ – ‘અયં વા સો, આવુસો, અરૂપો અત્તપટિલાભો યસ્સ મયં પહાનાય ધમ્મં દેસેમ, યથાપટિપન્નાનં વો સંકિલેસિકા ધમ્મા પહીયિસ્સન્તિ, વોદાનિયા ધમ્મા અભિવડ્ઢિસ્સન્તિ, પઞ્ઞાપારિપૂરિં વેપુલ્લત્તઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સથા’તિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, પોટ્ઠપાદ, નનુ એવં સન્તે સપ્પાટિહીરકતં ભાસિતં સમ્પજ્જતી’’તિ? ‘‘અદ્ધા ખો, ભન્તે, એવં સન્તે સપ્પાટિહીરકતં ભાસિતં સમ્પજ્જતી’’તિ.
૪૩૫. ‘‘સેય્યથાપિ, પોટ્ઠપાદ, પુરિસો નિસ્સેણિં કરેય્ય પાસાદસ્સ આરોહણાય તસ્સેવ પાસાદસ્સ હેટ્ઠા. તમેનં એવં વદેય્યું – ‘અમ્ભો પુરિસ, યસ્સ ત્વં પાસાદસ્સ આરોહણાય નિસ્સેણિં કરોસિ, જાનાસિ તં પાસાદં, પુરત્થિમાય વા દિસાય દક્ખિણાય વા દિસાય પચ્છિમાય વા દિસાય ઉત્તરાય વા દિસાય ઉચ્ચો વા નીચો વા મજ્ઝિમો વા’તિ? સો એવં વદેય્ય – ‘અયં વા સો, આવુસો, પાસાદો, યસ્સાહં આરોહણાય નિસ્સેણિં કરોમિ, તસ્સેવ પાસાદસ્સ હેટ્ઠા’તિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, પોટ્ઠપાદ, નનુ એવં સન્તે તસ્સ પુરિસસ્સ સપ્પાટિહીરકતં ભાસિતં સમ્પજ્જતી’’તિ? ‘‘અદ્ધા ખો, ભન્તે, એવં સન્તે તસ્સ પુરિસસ્સ સપ્પાટિહીરકતં ભાસિતં સમ્પજ્જતી’’તિ.
૪૩૬. ‘‘એવમેવ ખો, પોટ્ઠપાદ, પરે ચે અમ્હે એવં પુચ્છેય્યું – ‘કતમો પન સો, આવુસો, ઓળારિકો અત્તપટિલાભો…પે॰… કતમો પન સો, આવુસો, મનોમયો અત્તપટિલાભો…પે॰… કતમો પન સો, આવુસો, અરૂપો અત્તપટિલાભો, યસ્સ તુમ્હે પહાનાય ધમ્મં દેસેથ, યથાપટિપન્નાનં વો સંકિલેસિકા ધમ્મા પહીયિસ્સન્તિ, વોદાનિયા ધમ્મા અભિવડ્ઢિસ્સન્તિ, પઞ્ઞાપારિપૂરિં વેપુલ્લત્તઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સથા’તિ, તેસં મયં એવં પુટ્ઠા એવં બ્યાકરેય્યામ – ‘અયં વા સો, આવુસો, અરૂપો અત્તપટિલાભો, યસ્સ મયં પહાનાય ધમ્મં દેસેમ, યથાપટિપન્નાનં વો સંકિલેસિકા ધમ્મા પહીયિસ્સન્તિ, વોદાનિયા ધમ્મા અભિવડ્ઢિસ્સન્તિ, પઞ્ઞાપારિપૂરિં વેપુલ્લત્તઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સથા’તિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, પોટ્ઠપાદ, નનુ એવં સન્તે સપ્પાટિહીરકતં ભાસિતં સમ્પજ્જતી’’તિ? ‘‘અદ્ધા ખો, ભન્તે, એવં સન્તે સપ્પાટિહીરકતં ભાસિતં સમ્પજ્જતી’’તિ.
૪૩૭. એવં વુત્તે ચિત્તો હત્થિસારિપુત્તો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘યસ્મિં, ભન્તે, સમયે ઓળારિકો અત્તપટિલાભો હોતિ, મોઘસ્સ તસ્મિં સમયે મનોમયો અત્તપટિલાભો હોતિ, મોઘો અરૂપો અત્તપટિલાભો હોતિ; ઓળારિકો વાસ્સ અત્તપટિલાભો તસ્મિં સમયે સચ્ચો હોતિ. યસ્મિં, ભન્તે, સમયે મનોમયો અત્તપટિલાભો હોતિ, મોઘસ્સ તસ્મિં સમયે ઓળારિકો અત્તપટિલાભો હોતિ, મોઘો અરૂપો અત્તપટિલાભો હોતિ; મનોમયો વાસ્સ અત્તપટિલાભો તસ્મિં સમયે સચ્ચો હોતિ. યસ્મિં, ભન્તે, સમયે અરૂપો અત્તપટિલાભો હોતિ, મોઘસ્સ તસ્મિં સમયે ઓળારિકો અત્તપટિલાભો હોતિ, મોઘો મનોમયો અત્તપટિલાભો હોતિ; અરૂપો વાસ્સ અત્તપટિલાભો તસ્મિં સમયે સચ્ચો હોતી’’તિ.
‘‘યસ્મિં, ચિત્ત, સમયે ઓળારિકો અત્તપટિલાભો હોતિ, નેવ તસ્મિં સમયે મનોમયો અત્તપટિલાભોતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ, ન અરૂપો અત્તપટિલાભોતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ ; ઓળારિકો અત્તપટિલાભોત્વેવ તસ્મિં સમયે સઙ્ખં ગચ્છતિ. યસ્મિં, ચિત્ત, સમયે મનોમયો અત્તપટિલાભો હોતિ, નેવ તસ્મિં સમયે ઓળારિકો અત્તપટિલાભોતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ, ન અરૂપો અત્તપટિલાભોતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ; મનોમયો અત્તપટિલાભોત્વેવ તસ્મિં સમયે સઙ્ખં ગચ્છતિ. યસ્મિં, ચિત્ત, સમયે અરૂપો અત્તપટિલાભો હોતિ, નેવ તસ્મિં સમયે ઓળારિકો અત્તપટિલાભોતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ, ન મનોમયો અત્તપટિલાભોતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ; અરૂપો અત્તપટિલાભોત્વેવ તસ્મિં સમયે સઙ્ખં ગચ્છતિ.
૪૩૮. ‘‘સચે તં, ચિત્ત, એવં પુચ્છેય્યું – ‘અહોસિ ત્વં અતીતમદ્ધાનં, ન ત્વં નાહોસિ; ભવિસ્સસિ ત્વં અનાગતમદ્ધાનં, ન ત્વં ન ભવિસ્સસિ; અત્થિ ત્વં એતરહિ, ન ત્વં નત્થી’તિ, એવં પુટ્ઠો ત્વં, ચિત્ત, કિન્તિ બ્યાકરેય્યાસી’’તિ?
‘‘સચે મં, ભન્તે, એવં પુચ્છેય્યું – ‘અહોસિ ત્વં અતીતમદ્ધાનં, ન ત્વં ન અહોસિ; ભવિસ્સસિ ત્વં અનાગતમદ્ધાનં, ન ત્વં ન ભવિસ્સસિ; અત્થિ ત્વં એતરહિ, ન ત્વં નત્થી’તિ. એવં પુટ્ઠો અહં, ભન્તે, એવં બ્યાકરેય્યં – ‘અહોસાહં અતીતમદ્ધાનં, નાહં ન અહોસિં; ભવિસ્સામહં અનાગતમદ્ધાનં, નાહં ન ભવિસ્સામિ; અત્થાહં એતરહિ, નાહં નત્થી’તિ. એવં પુટ્ઠો અહં, ભન્તે, એવં બ્યાકરેય્ય’’ન્તિ.
‘‘સચે પન તં, ચિત્ત, એવં પુચ્છેય્યું – ‘યો તે અહોસિ અતીતો અત્તપટિલાભો, સોવ સ્વેવ (સી॰ પી॰), સોયેવ (સ્યા॰) તે અત્તપટિલાભો સચ્ચો, મોઘો અનાગતો, મોઘો પચ્ચુપ્પન્નો? યો યો વા (પી॰) તે ભવિસ્સતિ અનાગતો અત્તપટિલાભો, સોવ તે અત્તપટિલાભો સચ્ચો, મોઘો અતીતો, મોઘો પચ્ચુપ્પન્નો? યો યો વા (પી॰) તે એતરહિ પચ્ચુપ્પન્નો અત્તપટિલાભો, સોવ સો ચ (ક॰) તે અત્તપટિલાભો સચ્ચો, મોઘો અતીતો, મોઘો અનાગતો’તિ. એવં પુટ્ઠો ત્વં, ચિત્ત, કિન્તિ બ્યાકરેય્યાસી’’તિ?
‘‘સચે પન મં, ભન્તે, એવં પુચ્છેય્યું – ‘યો તે અહોસિ અતીતો અત્તપટિલાભો, સોવ તે અત્તપટિલાભો સચ્ચો, મોઘો અનાગતો, મોઘો પચ્ચુપ્પન્નો. યો તે ભવિસ્સતિ અનાગતો અત્તપટિલાભો, સોવ તે અત્તપટિલાભો સચ્ચો, મોઘો અતીતો, મોઘો પચ્ચુપ્પન્નો. યો તે એતરહિ પચ્ચુપ્પન્નો અત્તપટિલાભો, સોવ તે અત્તપટિલાભો સચ્ચો, મોઘો અતીતો, મોઘો અનાગતો’તિ. એવં પુટ્ઠો અહં, ભન્તે, એવં બ્યાકરેય્યં – ‘યો મે અહોસિ અતીતો અત્તપટિલાભો, સોવ મે અત્તપટિલાભો તસ્મિં સમયે સચ્ચો અહોસિ, મોઘો અનાગતો, મોઘો પચ્ચુપ્પન્નો. યો મે ભવિસ્સતિ અનાગતો અત્તપટિલાભો, સોવ મે અત્તપટિલાભો તસ્મિં સમયે સચ્ચો ભવિસ્સતિ, મોઘો અતીતો, મોઘો પચ્ચુપ્પન્નો. યો મે એતરહિ પચ્ચુપ્પન્નો અત્તપટિલાભો, સોવ મે અત્તપટિલાભો સચ્ચો, મોઘો અતીતો, મોઘો અનાગતો’તિ. એવં પુટ્ઠો અહં, ભન્તે, એવં બ્યાકરેય્ય’’ન્તિ.
૪૩૯. ‘‘એવમેવ ખો, ચિત્ત, યસ્મિં સમયે ઓળારિકો અત્તપટિલાભો હોતિ, નેવ તસ્મિં સમયે મનોમયો અત્તપટિલાભોતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ, ન અરૂપો અત્તપટિલાભોતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ. ઓળારિકો અત્તપટિલાભો ત્વેવ તસ્મિં સમયે સઙ્ખં ગચ્છતિ. યસ્મિં, ચિત્ત, સમયે મનોમયો અત્તપટિલાભો હોતિ…પે॰… યસ્મિં, ચિત્ત, સમયે અરૂપો અત્તપટિલાભો હોતિ, નેવ તસ્મિં સમયે ઓળારિકો અત્તપટિલાભોતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ, ન મનોમયો અત્તપટિલાભોતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ; અરૂપો અત્તપટિલાભો ત્વેવ તસ્મિં સમયે સઙ્ખં ગચ્છતિ.
૪૪૦. ‘‘સેય્યથાપિ, ચિત્ત, ગવા ખીરં, ખીરમ્હા દધિ, દધિમ્હા નવનીતં, નવનીતમ્હા સપ્પિ, સપ્પિમ્હા સપ્પિમણ્ડો. યસ્મિં સમયે ખીરં હોતિ, નેવ તસ્મિં સમયે દધીતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ, ન નવનીતન્તિ સઙ્ખં ગચ્છતિ, ન સપ્પીતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ, ન સપ્પિમણ્ડોતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ; ખીરં ત્વેવ તસ્મિં સમયે સઙ્ખં ગચ્છતિ. યસ્મિં સમયે દધિ હોતિ…પે॰… નવનીતં હોતિ… સપ્પિ હોતિ… સપ્પિમણ્ડો હોતિ, નેવ તસ્મિં સમયે ખીરન્તિ સઙ્ખં ગચ્છતિ, ન દધીતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ, ન નવનીતન્તિ સઙ્ખં ગચ્છતિ, ન સપ્પીતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ; સપ્પિમણ્ડો ત્વેવ તસ્મિં સમયે સઙ્ખં ગચ્છતિ. એવમેવ ખો, ચિત્ત, યસ્મિં સમયે ઓળારિકો અત્તપટિલાભો હોતિ…પે॰… યસ્મિં, ચિત્ત, સમયે મનોમયો અત્તપટિલાભો હોતિ…પે॰… યસ્મિં, ચિત્ત, સમયે અરૂપો અત્તપટિલાભો હોતિ, નેવ તસ્મિં સમયે ઓળારિકો અત્તપટિલાભોતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ, ન મનોમયો અત્તપટિલાભોતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ; અરૂપો અત્તપટિલાભો ત્વેવ તસ્મિં સમયે સઙ્ખં ગચ્છતિ. ઇમા ખો ચિત્ત, લોકસમઞ્ઞા લોકનિરુત્તિયો લોકવોહારા લોકપઞ્ઞત્તિયો , યાહિ તથાગતો વોહરતિ અપરામસ’’ન્તિ.
૪૪૧. એવં વુત્તે, પોટ્ઠપાદો પરિબ્બાજકો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘અભિક્કન્તં, ભન્તે! અભિક્કન્તં, ભન્તે, સેય્યથાપિ, ભન્તે, નિક્કુજ્જિતં વા ઉક્કુજ્જેય્ય, પટિચ્છન્નં વા વિવરેય્ય, મૂળ્હસ્સ વા મગ્ગં આચિક્ખેય્ય, અન્ધકારે વા તેલપજ્જોતં ધારેય્ય – ‘ચક્ખુમન્તો રૂપાનિ દક્ખન્તી’તિ. એવમેવં ભગવતા અનેકપરિયાયેન ધમ્મો પકાસિતો. એસાહં, ભન્તે, ભગવન્તં સરણં ગચ્છામિ ધમ્મઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ. ઉપાસકં મં ભગવા ધારેતુ અજ્જતગ્ગે પાણુપેતં સરણં ગત’’ન્તિ.
ચિત્તહત્થિસારિપુત્તઉપસમ્પદા
૪૪૨. ચિત્તો પન હત્થિસારિપુત્તો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘અભિક્કન્તં, ભન્તે; અભિક્કન્તં, ભન્તે! સેય્યથાપિ, ભન્તે, નિક્કુજ્જિતં વા ઉક્કુજ્જેય્ય, પટિચ્છન્નં વા વિવરેય્ય, મૂળ્હસ્સ વા મગ્ગં આચિક્ખેય્ય, અન્ધકારે વા તેલપજ્જોતં ધારેય્ય – ‘ચક્ખુમન્તો રૂપાનિ દક્ખન્તી’તિ. એવમેવં ભગવતા અનેકપરિયાયેન ધમ્મો પકાસિતો. એસાહં, ભન્તે, ભગવન્તં સરણં ગચ્છામિ ધમ્મઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ. લભેય્યાહં, ભન્તે, ભગવતો સન્તિકે પબ્બજ્જં, લભેય્યં ઉપસમ્પદ’’ન્તિ.
૪૪૩. અલત્થ ખો ચિત્તો હત્થિસારિપુત્તો ભગવતો સન્તિકે પબ્બજ્જં, અલત્થ ઉપસમ્પદં. અચિરૂપસમ્પન્નો ખો પનાયસ્મા ચિત્તો હત્થિસારિપુત્તો એકો વૂપકટ્ઠો અપ્પમત્તો આતાપી પહિતત્તો વિહરન્તો ન ચિરસ્સેવ – યસ્સત્થાય કુલપુત્તા સમ્મદેવ અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજન્તિ, તદનુત્તરં – બ્રહ્મચરિયપરિયોસાનં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહાસિ. ‘ખીણા જાતિ, વુસિતં બ્રહ્મચરિયં, કતં કરણીયં, નાપરં ઇત્થત્તાયા’તિ – અબ્ભઞ્ઞાસિ. અઞ્ઞતરો ખો પનાયસ્મા ચિત્તો હત્થિસારિપુત્તો અરહતં અહોસીતિ.
પોટ્ઠપાદસુત્તં નિટ્ઠિતં નવમં.