૫. કૂટદન્તસુત્તવણ્ણના
૩૨૩. પુરિમસુત્તદ્વયેતિ વુત્તનયમેવાતિ યં તત્થ આગતસદિસં ઇધાગતં તં અત્થવણ્ણનતો વુત્તનયમેવ, તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ અત્થો. ‘‘તરુણો અમ્બરુક્ખો અમ્બલટ્ઠિકા’’તિ (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૨) બ્રહ્મજાલસુત્તવણ્ણનાયં વુત્તન્તિ આહ ‘‘અમ્બલટ્ઠિકા બ્રહ્મજાલે વુત્તસદિસાવા’’તિ.
યઞ્ઞાવાટં સમ્પાદેત્વા મહાયઞ્ઞં ઉદ્દિસ્સ સવિઞ્ઞાણકાનિ, અવિઞ્ઞાણકાનિ ચ યઞ્ઞૂપકરણાનિ ઉપટ્ઠપિતાનીતિ વુત્તં પાળિયં ‘‘મહાયઞ્ઞો ઉપક્ખટો’’તિ, તં ઉપક્ખરણં તેસં તથાસજ્જનન્તિ આહ ‘‘ઉપક્ખટોતિ સજ્જિતો’’તિ. વચ્છતરસતાનીતિ યુવભાવપ્પત્તાનિ બલવવચ્છસતાનિ, તે પન વચ્છા એવ હોન્તિ, ન દમ્મા બલિબદ્દા ચાતિ આહ ‘‘વચ્છસતાની’’તિ. એતેતિ ઉસભાદયો ઉરબ્ભપરિયોસાના. અનેકેસન્તિ અનેકજાતિકાનં. સઙ્ખ્યાવસેન અનેકતા સત્તસતગ્ગહણેનેવ પરિચ્છિન્ના. મિગપક્ખીનન્તિ મહિંસરુરુપસદકુરુઙ્ગગોકણ્ણમિગાનઞ્ચેવ મોરકપિઞ્જરતિત્તિરકપોતાદિપક્ખીનઞ્ચ.
૩૨૮. યઞ્ઞસઙ્ખાતસ્સ પુઞ્ઞસ્સ યો સંકિલેસો, તસ્સ નિવારણતો વિધા વુચ્ચન્તિ વિપ્પટિસારવિનોદના. તતો એવ તા તં પુઞ્ઞાભિસન્દં અવિચ્છિન્દિત્વા ઠપેન્તીતિ ‘‘ઠપના’’તિ વુત્તા. તાસં પન યઞ્ઞસ્સ આદિમજ્ઝપરિયોસાનવસેન તીસુ કાલેસુ પવત્તિયા યઞ્ઞો તિટ્ઠપનોતિ આહ ‘‘તિટ્ઠપનન્તિ અત્થો’’તિ. પરિક્ખરોન્તિ અભિસઙ્ખરોન્તીતિ પરિક્ખારા, પરિવારાતિ વુત્તં. ‘‘સોળસપરિક્ખારન્તિ સોળસપરિવાર’’ન્તિ.
મહાવિજિતરાજયઞ્ઞકથાવણ્ણના
૩૩૬. પુબ્બચરિતન્તિ અત્તનો પુરિમજાતિસમ્ભૂતં બોધિસમ્ભારભૂતં પુઞ્ઞચરિયં. તથા હિસ્સ ‘‘યો કોચિ અત્તનો સન્તકેન વિભવેન અડ્ઢો હોતી’’તિ ‘‘મહતા અપરિમાણસઙ્ખ્યેન ધનેન સમન્નાગતો’’તિ વુત્તં. ભુઞ્જિતબ્બતો પરિભુઞ્જિતબ્બતો વિસેસતો કામા ભોગો નામાતિ આહ ‘‘પઞ્ચકામગુણવસેના’’તિ. પિણ્ડપિણ્ડવસેનાતિ ભાજનાલઙ્કારાદિવિભાગં અહુત્વા કેવલં ખણ્ડખણ્ડવસેન.
માસકાદીતિ આદિ-સદ્દેન થાલકાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. ભાજનાદીતિ આદિ-સદ્દેન વત્થસેય્યાવસથાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. સુવણ્ણરજતમણિમુત્તાવેળુરિયવજિરપવાળાનિ ‘‘સત્તરતનાની’’તિ વદન્તિ. સાલિવીહિઆદિ પુબ્બણ્ણં પુરક્ખતંસસ્સફલન્તિ કત્વા. તબ્બિપરિયાયતો મુગ્ગમાસાદિ અપરણ્ણં. દેવસિકં…પે॰… વસેનાતિ દિવસે દિવસે પરિભુઞ્જિતબ્બદાતબ્બવડ્ઢેતબ્બાદિવિધિના પરિવત્તનકધનધઞ્ઞવસેન.
કોટ્ઠં વુચ્ચતિ ધઞ્ઞસ્સ આઠપનટ્ઠાનં, કોટ્ઠભૂતં અગારં કોટ્ઠાગારં તેનાહ ‘‘ધઞ્ઞેન…પે॰… ગારો ચા’’તિ. એવં ‘‘અથ વા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યથા અસિનો તિક્ખભાવપરિહારતો પરિચ્છદો ‘‘કોસો’’તિ વુચ્ચતિ, એવં રઞ્ઞો તિક્ખભાવપરિહરણત્તા ચતુરઙ્ગિની સેના ‘‘કોસો’’તિ આહ ‘‘ચતુબ્બિધો કોસો હત્થી અસ્સા રથા પત્તી’’તિ. ‘‘વત્થકોટ્ઠાગારગ્ગહણેનેવ સબ્બસ્સાપિ ભણ્ડટ્ઠપનટ્ઠાનસ્સ ગહિતત્તા તિવિધં કોટ્ઠાગારન્તિ વુત્તં. ‘‘ઇદં એવં બહુ’’ન્તિઆદિ રાજા તમત્થં જાનન્તોવ ભણ્ડાગારિકેન કથાપેત્વા પરિસાય નિસ્સદ્દભાવાપાદનત્થઞ્ચ આહ એવં મે પકતિક્ખોભો ન ભવિસ્સતીતિ.
૩૩૭-૮. બ્રાહ્મણો ચિન્તેસિ જનપદસ્સ અનુપદ્દવત્થઞ્ચેવ યઞ્ઞસ્સ ચ ચિરાનુપવત્તનત્થઞ્ચ, તેનાહ ‘‘અયં રાજા’’તિઆદિ.
સત્તાનં હિતસ્સ સુખસ્સ ચ વિદૂસનતો અહિતસ્સ દુક્ખસ્સ ચ આવહનતો ચોરા એવ કણ્ટકા, તેહિ ચોરકણ્ટકેહિ. યથા ગામવાસીનં ઘાતા ગામઘાતા, એવં પન્થિકાનં દુહના વિબાધના પન્થદુહના. અધમ્મકારીતિ ધમ્મતો અપેતસ્સ અયુત્તસ્સ કરણસીલો, અત્તનો વિજિતે જનપદાદીનં તતો અનત્થતો તાયનેન ખત્તિયો દસ્સુખીલં. યથા હિ ખેત્તે ખીલં કસનાદીનં સુખપ્પવત્તિં વધ-સદ્દો હિંસનત્થોપિ હોતીતિ વુત્તં ‘‘મારણેન વા કોટ્ટનેન વા’’તિ. અદ્દુબન્ધનાદિનાતિ આદિ-સદ્દેન રજ્જુબન્ધનસઙ્ખલિકબન્ધનાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. જાનિયાતિ ધનજાનિયા, તેનાહ ‘‘સતં ગણ્હથા’’તિઆદિ. પઞ્ચસિખમુણ્ડકરણન્તિ કાકપક્ખકરણં. ગોમયસિઞ્ચનન્તિ સીસે છકણોદકાવસેચનં. કુદણ્ડકબન્ધનન્તિ ગદ્દુલબન્ધનં. એવમાદીનીતિ આદિ-સદ્દેન ખુરમુણ્ડં કરિત્વા ભસ્મપુટપોથનાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. ઊહનિસ્સામીતિ ઉદ્ધરિસ્સામિ, અપનેસ્સામીતિ અત્થો. ઉસ્સહન્તીતિ પુબ્બે તત્થ કતપરિચયતાય ઉસ્સાહં કાતું સક્કોન્તિ. અનુપ્પદેતૂતિ અનુ અનુ પદેતુ, તેનાહ ‘‘દિન્ને અપ્પહોન્તે’’તિઆદિ. સક્ખિકરણપણ્ણારોપનાનિ વડ્ઢિયા સહ વા વિના વા પુન ગહેતુકામસ્સ, ઇધ પન તં નત્થીતિ આહ ‘‘સક્ખિં અકત્વા’’તિઆદિ, તેનાહ ‘‘મૂલચ્છેજ્જવસેના’’તિ. પકારતો ભણ્ડાનિ આભરતિ સમ્ભરતિ પરિચયતિ એતેનાતિ પાભતં, ભણ્ડમૂલં.
દિવસે દિવસે દાતબ્બભત્તં દેવસિકભત્તં. ‘‘અનુમાસં, અનુપોસથ’’ન્તિઆદિના દાતબ્બં વેતનં માસિકાદિપરિબ્બયં. તસ્સ તસ્સ કુલાનુરૂપેન કમ્માનુરૂપેન સૂરભાવાનુરૂપેનાતિ પચ્ચેકં અનુરૂપ-સદ્દો યોજેતબ્બો. સેનાપચ્ચાદિ ઠાનન્તરં. સકકમ્મપસુતત્તા ધનધઞ્ઞાનં રાસિકો રાસિકારભૂતો. ખેમેન ઠિતાતિ અનુપદ્દવેન પવત્તા, તેનાહ ‘‘અભયા’’તિ, કુતોચિપિ ભયરહિતાતિ અત્થો.
ચતુપરિક્ખારવણ્ણના
૩૩૯. તસ્મિં તસ્મિં કિચ્ચે અનુયન્તિ અનુવત્તન્તીતિ અનુયન્તા, અનુયન્તા એવ આનુયન્તા યથા ‘‘અનુભાવો એવ આનુભાવો’’તિ. અસ્સાતિ રઞ્ઞો. તેતિ આનુયન્તખત્તિયાદયો. અત્તમના ન ભવિસ્સન્તિ ‘‘અમ્હે એત્થ બહિ કરોતી’’તિ. નિબન્ધવિપુલાગમો ગામો નિગમો, વિવડ્ઢિતમહાઆયો જનપદ-સદ્દો હેટ્ઠા વુત્તત્થો એવ. છન્નં પકતીનં વસેન રઞ્ઞો હિતસુખાભિબુદ્ધિ, તદેકદેસા ચ આનુયન્તાદયોતિ વુત્તં ‘‘યં તુમ્હાકં અનુજાનનં મમ ભવેય્ય દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’’તિ.
અમા સહ ભવન્તિ કિચ્ચેસૂતિ અમચ્ચા, રજ્જકિચ્ચવોસાસનકા. તે પન રઞ્ઞો પિયા, સહપવત્તનકા ચ હોન્તીતિ આહ ‘‘પિયસહાયકા’’તિ. રઞ્ઞો પરિસતિ ભવાતિ પારિસજ્જા ‘‘સેસા આણત્તિકરા’’તિ, યથાવુત્તઆનુયન્તખત્તિયાદી હિ અવસેસા રઞ્ઞો આણાકરાતિ અત્થો. સતિપિ દેય્યધમ્મે આનુભાવસમ્પત્તિયા, પરિવારસમ્પત્તિયા ચ અભાવે તાદિસં દાતું ન સક્કા, વુડ્ઢકાલે ‘‘મહલ્લકકાલે…પે॰… ન સક્કા’’તિ. અનુમતિયાતિ અનુજાનનેન, પક્ખાતિ સપક્ખા યઞ્ઞસ્સ અઙ્ગભૂતા. પરિક્ખરોન્તીતિ પરિક્ખારા, સમ્ભારા. ઇમે તસ્સ યઞ્ઞસ્સ અઙ્ગભૂતા પરિવારા વિય હોન્તીતિ આહ ‘‘પરિવારા ભવન્તી’’તિ.
અટ્ઠપરિક્ખારવણ્ણના
૩૪૦. યસસાતિ આનુભાવેન, તેનાહ ‘‘આણાઠપનસમત્થતાયા’’તિ. સદ્દહતીતિ ‘‘દાતા દાનસ્સ ફલં પચ્ચનુભોતી’’તિ પત્તિયાયતિ. દાને સૂરોતિ દાનસૂરો દેય્યધમ્મે ઈસકમ્પિ સઙ્ગં અકત્વા મુત્તચાગો. સ્વાયમત્થો કમ્મસ્સકતઞ્ઞાણસ્સ તિક્ખવિસદભાવેન વેદિતબ્બો, તેનાહ ‘‘ન સદ્ધામત્તકેનેવા’’તિઆદિ. યસ્સ હિ કમ્મસ્સકતા પચ્ચક્ખતો વિય ઉપટ્ઠાતિ, સો એવં વુત્તો. યં દાનં દેતીતિ યં દેય્યધમ્મં પરસ્સ દેતિ. તસ્સ પતિ હુત્વાતિ તબ્બિસયં લોભં સુટ્ઠુ અભિભવન્તો તસ્સ અધિપતિ હુત્વા દેતિ અનધિભવનીયત્તા. ‘‘ન દાસો, ન સહાયો’’તિ વત્વા તદુભયં અન્વયતો, બ્યતિરેકતો ચ દસ્સેતું ‘‘યો હી’’તિઆદિ વુત્તં. દાસો હુત્વા દેતિ તણ્હાય દાનસ્સ દાસબ્યતં ઉપગતત્તા. સહાયો હુત્વા દેતિ તસ્સ પિયભાવાનિસ્સજ્જનતો. સામી હુત્વા દેતિ તત્થ તણ્હાદાસબ્યતો અત્તાનં
સમિતપાપા સમણા, બાહિતપાપા બ્રાહ્મણા ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસેન, પબ્બજ્જામત્તસમણા જાતિમત્તબ્રાહ્મણા પન કપણાદિગ્ગહણેનેવેત્થ ગહિતાતિ અધિપ્પાયો. દુગ્ગતાતિ દુક્કરજીવિકં ઉપગતા કસિરવુત્તિકા, તેનાહ ‘‘દલિદ્દમનુસ્સા’’તિ. અદ્ધિકાતિ અદ્ધાનમગ્ગગામિનો. વણિબ્બકાતિ દાયકાનં ગુણકિત્તનવસેન, કમ્મફલકિત્તનમુખેન ચ યાચનકા સેય્યથાપિ નગ્ગચરિયાદયો, તેનાહ ‘‘ઇટ્ઠં દિન્ન’’ન્તિઆદિ. ‘‘પસતમત્ત’’ન્તિ વીહિતણ્ડુલાદિવસેન વુત્તં, ‘‘સરાવમત્ત’’ન્તિ યાગુભત્તાદિવસેન. ઓપાનં વુચ્ચતિ ઓગાહેત્વા પાતબ્બતો નદિતળાકાદીનં સબ્બસાધારણતિત્થં ઓપાનં વિય ભૂતોતિ ઓપાનભૂતો, તેનાહ ‘‘ઉદપાનભૂતો’’તિઆદિ. સુતમેવ સુતજાતન્તિ જાત-સદ્દસ્સ અનત્થન્તરવાચકતમાહ યથા ‘‘કોસજાત’’ન્તિ.
અતીતાદિઅત્થચિન્તનસમત્થતા નામસ્સ રઞ્ઞો અનુમાનવસેન, ઇતિકત્તબ્બતાવસેન ચ વેદિતબ્બા ‘‘અતીતે’’તિઆદિ વુત્તં. અડ્ઢતાદયો તાવ યઞ્ઞસ્સ પરિક્ખારા હોન્તુ તેહિ વિના તસ્સ અસિજ્ઝનતો, સુજાતતા સુરૂપતા પન કથન્તિ આહ ‘‘એતેહિ કિરા’’તિઆદિ. એત્થ ચ કેચિ ‘‘યથા અડ્ઢતાદયો યઞ્ઞસ્સ એકંસતો અઙ્ગાનિ, ન એવમભિજાતતા, અભિરૂપતા ચાતિ દસ્સેતું કિરસદ્દગ્ગહણ’’ન્તિ વદન્તિ ‘‘અયં દુજ્જાતો’’તિઆદિ વચનસ્સ અનેકન્તિકતં મઞ્ઞમાના, તયિદં અસારં, સબ્બસાધારણવસેન હેસ યઞ્ઞારમ્ભો તત્થ સિયા કેસઞ્ચિ તથાપરિવિતક્કોતિ તસ્સાપિ અવકાસાભાવાદસ્સનત્થં તથા વુત્તત્તા. કિર-સદ્દો પન તદા બ્રાહ્મણેન ચિન્તિતાકારસૂચનત્થો દટ્ઠબ્બો. એવમાદીનીતિ આદિ-સદ્દેન ‘‘અયં વિરૂપો દલિદ્દો
ચતુપરિક્ખારાદિવણ્ણના
૩૪૧. ‘‘સુજં પગ્ગણ્હન્તાન’’ન્તિ પુરોહિતસ્સ સયમેવ કટચ્છુગ્ગહણજોતનેન એવં સહત્થા, સક્કચ્ચઞ્ચ દાને યુત્તતા ઇચ્છિતબ્બાતિ દસ્સેતિ એવં દુજ્જાતસ્સાતિ એત્થાપિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.
૩૪૨. તિણ્ણં ઠાનાનન્તિ દાનસ્સ આદિમજ્ઝપરિયોસાનભૂતાસુ તીસુ ભૂમીસુ, અવત્થાસૂતિ અત્થો. ચલન્તીતિ કમ્પન્તિ પુરિમાકારેન ન તિટ્ઠન્તિ. કરણત્થેતિ તતિયાવિભત્તિઅત્થે. કત્તરિ હેતં સામિવચનં કરણીયસદ્દાપેક્ખાય. ‘‘પચ્ચાનુતાપો ન કત્તબ્બો’’તિ વત્વા તસ્સ અકરણૂપાયં દસ્સેતું ‘‘પુબ્બચેતના પન અચલા પતિટ્ઠપેતબ્બા’’તિ વુત્તં. તત્થ અચલાતિ દળ્હા કેનચિ અસંહીરા. પતિટ્ઠપેતબ્બાતિ સુપતિટ્ઠિતા કાતબ્બા. એવં કરણેન હિ યથા તં દાનં સમ્પતિ યથાધિપ્પાયં નિપ્પજ્જતિ, એવં આયતિમ્પિ વિપુલફલતાયાતિ આહ ‘‘એવઞ્હિ દાનં મહપ્ફલં હોતીતિ દસ્સેતી’’તિ, વિપ્પટિસારેન અનુપક્કિલિટ્ઠભાવતો. મુઞ્ચચેતનાતિ પરિચ્ચાગચેતના. તસ્સા નિચ્ચલભાવો નામ મુત્તચાગતા પુબ્બાભિસઙ્ખારવસેન ઉળારભાવો, સમનુસ્સરણચેતનાય પન નિચ્ચલભાવો ‘‘અહો મયા દાનં દિન્નં સાધુ સુટ્ઠૂ’’તિ તસ્સ સક્કચ્ચં પચ્ચવેક્ખણાવસેન વેદિતબ્બો. તથા અકરોન્તસ્સાતિ મુઞ્ચચેતનં, તત્થ પચ્ચાસમનુસ્સરણચેતનઞ્ચ વુત્તનયેન નિચ્ચલં અકરોન્તસ્સ વિપ્પટિસારં ઉપ્પાદેન્તસ્સ. ખેત્તવિસેસે પરિચ્ચાગસ્સ કતત્તા લદ્ધેસુપિ ઉળારેસુ ભોગેસુ ચિત્તં નાપિ નમતિ. યથા કથન્તિ આહ ‘‘મહારોરુવં ઉપપન્નસ્સ સેટ્ઠિગહપતિનો વિયા’’તિ.
સો
૩૪૩. આકરોતિ અત્તનો અનુરૂપતાય સમરિયાદં સપરિચ્છેદં ફલં નિબ્બત્તેતીતિ આકારો, કારણન્તિ આહ ‘‘દસહિ આકારેહીતિ દસહિ કારણેહી’’તિ. પટિગ્ગાહકતો વાતિ બલવતરો હુત્વા ઉપ્પજ્જમાનો પટિગ્ગાહકતોવ ઉપ્પજ્જતિ, ઇતરો પન દેય્યધમ્મતો, પરિવારજનતોપિ ઉપ્પજ્જેય્યેવ. ઉપ્પજ્જિતું યુત્તન્તિ ઉપ્પજ્જનારહં. તેસંયેવ પાણાતિપાતીનં. યજનં નામેત્થ દાનં અધિપ્પેતં, ન અગ્ગિજુહનન્તિ આહ ‘‘યજતં ભવન્તિ દેતુ ભવ’’ન્તિ. વિસ્સજ્જતૂતિ મુત્તચાગવસેન વિસ્સજ્જતુ. અબ્ભન્તરન્તિ અજ્ઝત્તં, સકસન્તાનેતિ અત્થો.
૩૪૪. હેટ્ઠા સોળસ પરિક્ખારા વુત્તા યઞ્ઞસ્સ તે વત્થું કત્વા, ઇધ પન સન્દસ્સનાદિવસેન અનુમોદનાય આરદ્ધત્તા વુત્તં ‘‘સોળસહિ આકારેહી’’તિ. દસ્સેત્વા અત્તનો દેસનાનુભાવેન પચ્ચક્ખતો વિય ફલં દસ્સેત્વા, અનેકવારં પન કથનતો ચ આમેડિતવચનં. તમત્થન્તિ યથાવુત્તં દાનફલવસેન કમ્મફલસમ્બન્ધં. સમાદપેત્વાતિ સુતમત્તમેવ અકત્વા
‘‘વિપ્પટિસારવિનોદનેના’’તિ ‘‘સુન્દરં તે…પે॰… થુતિં કત્વા કથેસી’’તિ. ધમ્મતોતિ સચ્ચતો. સચ્ચઞ્હિ ધમ્મતો અનપેતત્તા ધમ્મં, ઉપસમચરિયાભાવતો સમં, યુત્તભાવેન કારણન્તિ ચ વુચ્ચતીતિ.
૩૪૫. તસ્મિં યઞ્ઞે રુક્ખતિણચ્છેદોપિ નામ નાહોસિ, કુતો પાણવધોતિ પાણવધાભાવસ્સેવ દળ્હીકરણત્થં સબ્બસો વિપરીતગાહાવિદૂસિતઞ્ચસ્સ દસ્સેતું પાળિયં ‘‘નેવ ગાવો હઞ્ઞિંસૂ’’તિ આદિં વત્વાપિ ‘‘ન રુક્ખા છિજ્જિંસૂ’’તિઆદિ વુત્તં, તેનાહ ‘‘કિં પન ગાવો’’તિઆદિ. બરિહિસત્થાયાતિ પરિચ્છેદનત્થાય. વનમાલાસઙ્ખેપેનાતિ વનપુપ્ફેહિ ગન્થિતમાલાનિયામેન. ભૂમિયં વા પત્થરન્તીતિ વેદિભૂમિં પરિક્ખિપન્તા તત્થ પન્થરન્તિ. અન્તોગેહદાસાદયોતિ અન્તોજાતધનક્કીતકરમરાનીતસયંદાસા. પુબ્બમેવાતિ ભતિકરણતો પગેવ. ગહેત્વા કરોન્તીતિ દિવસે દિવસે ગહેત્વા કરોન્તિ. તજ્જિતાતિ પિયસમુદાચારેનેવાતિ ઇટ્ઠવચનેનેવ. ફાણિતેન ચેવાતિ એત્થ ચ-સદ્દો અવુત્તસમુચ્ચયત્થો, તેન પણીતપણીતાનં નાનપ્પકારાનં ખાદનીયભોજનીયાદીનઞ્ચેવ વત્થમાલાગન્ધવિલેપનયાનસેય્યાદીનઞ્ચ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો, તેનાહ ‘‘પણીતેહિ સપ્પિતેલાદિસમ્મિસ્સેહેવા’’તિઆદિ.
૩૪૬. સં નામ ધનં, તસ્સ પતીતિ સપતિ, ધનવા. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકહિતાવહત્તા તસ્સ હિતન્તિ સાપતેય્યં, તદેવ ધનં. તેનાહ ‘‘પહૂતં સાપતેય્યં આદાયાતિ બહું ધનં ગહેત્વા’’તિ. ગામભાગેનાતિ સઙ્કિત્તનવસેન ગામે વા ગહેતબ્બભાગેન.
૩૪૭. ‘‘યાગું પિવિત્વા’’તિ યાગુસીસેન પાતરાસભોજનમાહ. પુરત્થિમેન યઞ્ઞવાટસ્સાતિ રઞ્ઞો દાનસાલાય નાતિદૂરે પુરત્થિમદિસાભાગેતિ ‘‘દક્ખિણેન યઞ્ઞવાટસ્સા’’તિ આદીસુપિ એસેવ નયો.
૩૪૮. પરિહારેનાતિ
નિચ્ચદાનઅનુકુલયઞ્ઞવણ્ણના
૩૪૯. ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાયાતિ દાને ઉટ્ઠાનવીરિયં સક્કચ્ચં કત્વા. અપ્પસમ્ભારતરોતિ અતિવિય પરિત્તસમ્ભારો. સમારભીયતિ યઞ્ઞો એતેહીતિ સમારમ્ભા, સમ્ભારસમ્ભરણવસેન પવત્તસત્તપીળા. અપ્પટ્ઠતરોતિ પન અતિવિય અપ્પકિચ્ચોતિ અત્થો. વિપાકસઞ્ઞિતં અતિસયેન મહન્તં સદિસફલં એતસ્સાતિ મહપ્ફલતરો. ઉદયસઞ્ઞિતં અતિસયેન મહન્તં નિસ્સન્દાદિફલં એતસ્સાતિ મહાનિસંસતરો. ધુવદાનાનીતિ ધુવાનિ થિરાનિ અચ્છિન્નાનિ કત્વા દાતબ્બદાનાનિ. અનુકુલયઞ્ઞાનીતિ અનુકુલં કુલાનુક્કમં ઉપાદાય દાતબ્બદાનાનિ, તેનાહ ‘‘અમ્હાક’’ન્તિઆદિ. નિબદ્ધદાનાનીતિ નિબન્ધેત્વા નિયમેત્વા પવેણીવસેન પવત્તિતદાનાનિ.
હત્થિદન્તેન પવત્તિતા દન્તમયસલાકા, યત્થ દાયકાનં નામં અઙ્કન્તિ. રઞ્ઞોતિ સેતવાહનરઞ્ઞો.
આદીનીતિ આદિ-સદ્દેન ‘‘સેનો વિય મંસપેસિં કસ્મા ઓક્ખન્દિત્વા ગણ્હાસી’’તિ એવમાદીનં સઙ્ગહો. પુબ્બચેતનામુઞ્ચચેતનાઅપરચેતનાસમ્પત્તિયા દાયકસ્સ વસેન તીણિ અઙ્ગાનિ, વીતરાગતાવીતદોસતાવીતમોહતાપટિપત્તિયા દક્ખિણેય્યસ્સ વસેન તીણીતિ એવં છળઙ્ગસમન્નાગતાય દક્ખિણાય. અપરાપરં ઉપ્પજ્જનકચેતનાવસેન મહાનદી વિય, મહોઘો વિય ચ ઇતો ચિતો ચ અભિસન્દિત્વા ઓક્ખન્દિત્વા પવત્તિયા પુઞ્ઞમેવ પુઞ્ઞાભિસન્દો.
૩૫૦. કિચ્ચપરિયોસાનં નત્થિ દિવસે દિવસે દાયકસ્સ બ્યાપારાપજ્જનતો, તેનાહ ‘‘એકેના’’તિઆદિ. કિચ્ચપરિયોસાનં અત્થિ યથારદ્ધસ્સ આવાસસ્સ કતિપયેનાપિ કાલેન પરિસમાપેતબ્બતો, તેનાહ ‘‘પણ્ણસાલ’’ન્તિઆદિ. સુત્તન્તપરિયાયેનાતિ સુત્તન્તપાળિનયેન. (મ॰ નિ॰ ૧.૧૨, ૧૩; અ॰ નિ॰ ૨.૫૮) નવ આનિસંસાતિ સીતપટિઘાતાદયો પટિસલ્લાનારામપરિયોસાના નવ ઉદયા. અપ્પમત્તતાય ચેતે વુત્તા.
યસ્મા આવાસં દેન્તેન નામ સબ્બમ્પિ પચ્ચયજાતં દિન્નમેવ હોતિ. દ્વે તયો ગામે પિણ્ડાય ચરિત્વા કિઞ્ચિ
સીતન્તિ અજ્ઝત્તં ધાતુક્ખોભવસેન વા બહિદ્ધા ઉતુવિપરિણામવસેન વા ઉપ્પજ્જનકસીતં. ઉણ્હન્તિ અગ્ગિસન્તાપં, તસ્સ વનડાહાદીસુ (વનદાહાદીસુ વા સારત્થ॰ ટી॰ ચૂળવગ્ગ ૩.૨૯૫) સમ્ભવો વેદિતબ્બો. પટિહન્તીતિ પટિબાહતિ, યથા તદુભયવસેન કાયચિત્તાનં બાધનં ન હોતિ, એવં કરોતિ. સીતુણ્હબ્ભાહતે વાળમિગાનીતિ સીહબ્યગ્ઘાદિચણ્ડમિગે. ગુત્તસેનાસનઞ્હિ આરઞ્ઞકમ્પિ પવિસિત્વા દ્વારં પિધાય નિસિન્નસ્સ તે પરિસ્સયા ન હોન્તીતિ. સરીસપેતિ યે કેચિ સરન્તે ગચ્છન્તે દીઘજાતિકે સપ્પાદિકે. મકસેતિ નિદસ્સનમત્તમેતં, ડંસાદીનમ્પિ એતેસ્વેવ સિસિરેતિ સિસિરકાલવસેન, સત્તાહવદ્દલિકાદિવસેન ચ ઉપ્પન્ને સિસિરસમ્ફસ્સે. વુટ્ઠિયોતિ યદા તદા ઉપ્પન્ના વસ્સવુટ્ઠિયો પટિહનતીતિ યોજના.
વાતાતપો ઘોરોતિ રુક્ખગચ્છાદીનં ઉમ્મૂલભઞ્જનાદિવસેન પવત્તિયા ઘોરો સરજઅરજાદિભેદો વાતો ચેવ ગિમ્હપરિળાહસમયેસુ ઉપ્પત્તિયા ઘોરો સૂરિયાતપો ચ. પટિહઞ્ઞતીતિ પટિબાહીયતિ. લેણત્થન્તિ નાનારમ્મણતો ચિત્તં નિવત્તેત્વા પટિસલ્લાનારામત્થં. સુખત્થન્તિ વુત્તપરિસ્સયાભાવેન ફાસુવિહારત્થં. ઝાયિતુન્તિ અટ્ઠતિંસાય આરમ્મણેસુ યત્થ કત્થચિ ચિત્તં ઉપનિબન્ધિત્વા ઉપનિજ્ઝાયિતું. વિપસ્સિતુન્તિ અનિચ્ચાદિતો સઙ્ખારે સમ્મસિતું.
વિહારેતિ કારયેતિ કારાપેય્ય. રમ્મેતિ મનોરમે નિવાસસુખે. વાસયેત્થ બહુસ્સુતેતિ કારેત્વા પન એત્થ વિહારેસુ બહુસ્સુતે સીલવન્તે કલ્યાણધમ્મે નિવાસેય્ય, તે નિવાસેન્તો પન તેસં બહુસ્સુતાનં યથા પચ્ચયેહિ કિલમથો ન હોતિ, એવં અન્નઞ્ચ પાનઞ્ચ વત્થસેનાસનાનિ ચ દદેય્ય ઉજુભૂતેસુ અજ્ઝાસયસમ્પન્નેસુ કમ્મકમ્મફલાનં, રતનત્તયગુણાનઞ્ચ સદ્દહનેન વિપ્પસન્નેન ચેતસા.
ઇદાનિ ગહટ્ઠપબ્બજિતાનં અઞ્ઞમઞ્ઞૂપકારિતં દસ્સેતું ‘‘તે તસ્સા’’તિ ગાથમાહ. તત્થ તેતિ બહુસ્સુતા. તસ્સાતિ ઉપાસકસ્સ. ધમ્મં દેસેન્તીતિ સકલવટ્ટદુક્ખપનૂદનં સદ્ધમ્મં દેસેન્તિ. યં સો ધમ્મં ઇધઞ્ઞાયાતિ સો ઉપાસકો યં સદ્ધમ્મં ઇમસ્મિં સાસને સમ્માપટિપજ્જનેન જાનિત્વા અગ્ગમગ્ગાધિગમેન અનાસવો હુત્વા પરિનિબ્બાતિ એકાદસગ્ગિવૂપસમેન સીતિ ભવતિ.
સીતપટિઘાતાદયો વિપસ્સનાવસાના તેરસ, અન્નાદિલાભો, ધમ્મસ્સવનં, ધમ્માવબોધો, પરિનિબ્બાનન્તિ એવં સત્તરસ.
૩૫૧. અત્તનો સન્તકાતિ અત્તનિયા. દુપ્પરિચ્ચજનં લોભં નિગ્ગણ્હિતું અસક્કોન્તસ્સ. સઙ્ઘસ્સ વા ગણસ્સ વા સન્તિકેતિ યોજના. તત્થાતિ નત્થિ પુનપ્પુનં કત્તબ્બતા વિઞ્ઞૂજાતિકસ્સાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘જીવિતપરિચ્ચાગમયં પુઞ્ઞ’’ન્તિ ‘‘સચે ત્વં ન યથાગહિતં સરણં ભિન્દિસ્સતિ, એવાહં તં મારેમી’’તિ યદિપિ કોચિ તિણ્હેન સત્થેન જીવિતા વોરોપેય્ય, તથાપિ ‘‘નેવાહં બુદ્ધં ન બુદ્ધોતિ, ધમ્મં ન ધમ્મોતિ, સઙ્ઘં ન સઙ્ઘોતિ વદામી’’તિ દળ્હતરં કત્વા ગહિતસરણસ્સ વસેન વુત્તં.
૩૫૨. સરણં ઉપગતેન કાયવાચાચિત્તેહિ સક્કચ્ચં વત્થુત્તયપૂજા કાતબ્બા, તત્થ ચ સંકિલેસો પરિહનિતબ્બો, સિક્ખાપદાનિ પન સમાદાનમત્તં, સમ્પત્તવત્થુતો વિરમણમત્તઞ્ચાતિ સરણગમનતો સીલસ્સ અપ્પટ્ઠતરતા, અપ્પસમારમ્ભતરતા ચ વેદિતબ્બા. સબ્બેસં સત્તાનં જીવિતદાનાદિના દણ્ડનિધાનતો, સકલલોકિયલોકુત્તરગુણાધિટ્ઠાનતો ચસ્સ મહપ્ફલમહાનિસંસતરતા દટ્ઠબ્બા.
વક્ખમાનનયેન વેરમણી, તતો વા પાપધમ્મતો ‘‘વેરમણી’’તિ વુત્તા. અસમાદિન્નસીલસ્સ સમ્પત્તતો યથાઉપટ્ઠિતવીતિક્કમિતબ્બવત્થુતો વિરતિ સમ્પત્તવિરતિ. સમાદાનવસેન ઉપ્પન્ના વિરતિ સમાદાનવિરતિ. સેતુ વુચ્ચતિ અરિયમગ્ગો, તપ્પરિયાપન્ના હુત્વા પાપધમ્માનં સમુચ્છેદવસેન ઘાતનવિરતિ સેતુઘાતવિરતિ. ઇદાનિ તિસ્સો વિરતિયો સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘તત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. પરિહરતીતિ અવીતિક્કમવસેન પરિવજ્જેતિ. ન હનામીતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો આદિઅત્થો, તેન ‘‘અદિન્નં નાદિયામી’’તિ એવં આદીનં સઙ્ગહો, વા-સદ્દેન વા, તેનાહ ‘‘સિક્ખાપદાનિ ગણ્હન્તસ્સા’’તિ.
મગ્ગસમ્પયુત્તાતિ સમ્માદિટ્ઠિયાદિમગ્ગસમ્પયુત્તા. ઇદાનિ તાસં વિરતીનં આરમ્મણતો વિભાગં દસ્સેતું ‘‘તત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. પુરિમા દ્વેતિ સમ્પત્તસમાદાનવિરતિયો. પચ્છિમાતિ સેતુઘાતવિરતિ. સબ્બાનિપિ ભિન્નાનિ હોન્તિ એકજ્ઝં સમાદિન્નત્તા. તદેવ ભિજ્જતિ વિસું વિસું સમાદિન્નત્તા ભેદો નામ નત્થિ પટિપક્ખસમુચ્છિન્દનેન અકુપ્પસભાવત્તા, તેનાહ ‘‘ભવન્તરેપી’’તિ. યોનિસિદ્ધન્તિ મનુસ્સતિરચ્છાનાનં ઉદ્ધં તિરિયમેવ દીઘતા વિય જાતિસિદ્ધન્તિ અત્થો. બોધિસત્તે કુચ્છિગતે બોધિસત્તમાતુસીલં વિય ધમ્મતાય સભાવેનેવ સિદ્ધં ધમ્મતાસિદ્ધં, મગ્ગધમ્મતાય વા અરિયમગ્ગાનુભાવેન સિદ્ધં ધમ્મતાસિદ્ધં. દિટ્ઠિઉજુકરણં નામ ભારિયં દુક્ખં, તસ્મા સરણગમનં સિક્ખાપદસમાદાનતો મહટ્ઠતરમેવ, ન અપ્પટ્ઠતરન્તિ અધિપ્પાયો. યથા તથા વા ગણ્હન્તસ્સાપીતિ આદરગારવં અકત્વા સમાદિયન્તસ્સાપિ. સાધુકં ગણ્હન્તસ્સાપીતિ સક્કચ્ચં સીલાનિ સમાદિયન્તસ્સાપિ, ન દિગુણં, તિગુણં વા ઉસ્સાહો કરણીયો.
અભયદાનતાય સીલસ્સ દાનભાવો, અનવસેસં વા સત્તનિકાયં દયતિ તેન રક્ખતીતિ દાનં, સીલં. ‘‘અગ્ગાની’’તિ ઞાતત્તા અગ્ગઞ્ઞાનિ. ચિરરત્તતાય ઞાતત્તા રત્તઞ્ઞાનિ. ‘‘અરિયાનં સાધૂનં વંસાની’’તિ ઞાતત્તા વંસઞ્ઞાનિ. ‘‘પોરાણાની’’તિઆદીસુ પુરિમાનં એતાનિ પોરાણાનિ. સબ્બસો કેનચિપિ પકારેન સાધૂહિ ન કિણ્ણાનિ ન ખિત્તાનિ ન છડ્ડિતાનીતિ અસઙ્કિણ્ણાનિ. અયઞ્ચ નયો નેસં યથા અતીતે, એવં એતરહિ, અનાગતે ચાતિ આહ ‘‘અસઙ્કિણ્ણપુબ્બાનિ ન સઙ્કિયન્તિ ન સઙ્કિયિસ્સન્તી’’તિ. તતો એવ અપ્પપિકુટ્ઠાનિ ન પટિક્ખિત્તાનિ. ન હિ કદાચિપિ વિઞ્ઞૂ સમણબ્રાહ્મણા હિંસાદિપાપધમ્મં અનુજાનન્તિ. અપરિમાણાનં સત્તાનં અભયં દેતીતિ સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિહિતદણ્ડત્તા સકલસ્સપિ સત્તનિકાયસ્સ ભયાભાવં દેતિ. ન હિ અરિયસાવકતો કસ્સચિ ભયં હોતિ. અવેરન્તિ વેરાભાવં. અબ્યાપજ્ઝન્તિ નિદ્દુક્ખતં.
નનુ ‘‘કિઞ્ચાપી’’તિઆદિ. જેટ્ઠકન્તિ ઉત્તમં. ‘‘સરણગમનેયેવ પતિટ્ઠાયા’’તિ
૩૫૩. ઈદિસમેવાતિ એવં સંકિલેસં પટિપક્ખમેવ હુત્વા. હેટ્ઠા વુત્તેહિ ગુણેહીતિ એત્થ હેટ્ઠા વુત્તગુણા નામ સરણગમનં, સીલસમ્પદા, ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારતાતિ એવં આદયો. પઠમજ્ઝાનં નિબ્બત્તેન્તો ન કિલમતીતિ તાનીતિ પઠમજ્ઝાનાદીનિ. ‘‘પઠમજ્ઝાન’’ન્તિ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસો અયન્તિ આહ ‘‘એકં કપ્પ’’ન્તિ, એકં મહાકપ્પન્તિ અત્થો. હીનં પન પઠમજ્ઝાનં, મજ્ઝિમઞ્ચ અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પસ્સ તતિયં ભાગં, ઉપડ્ઢકપ્પઞ્ચ આયું દેતિ. ‘‘દુતિયં અટ્ઠકપ્પે’’તિ આદીસુપિ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો, મહાકપ્પવસેનેવ ચ ગહેતબ્બં. યસ્મા વા પણીતાનિયેવેત્થ ઝાનાનિ અધિપ્પેતાનિ મહપ્ફલતરભાવદસ્સનપરત્તા દેસનાય, તસ્મા ‘‘પઠમજ્ઝાનં એકં કપ્પ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તદેવાતિ ચતુત્થજ્ઝાનમેવ. યદિ એવં કથં આરુપ્પતાતિ આહ ‘‘આકાસાનઞ્ચાયતનાદી’’તિઆદિ.
સમ્મદેવ નિચ્ચસઞ્ઞાદિપટિપક્ખવિધમનવસેન પવત્તમાના પુબ્બભાગિયે એવ બોધિપક્ખિયધમ્મે સમ્માનેન્તી વિપસ્સના વિપસ્સકસ્સ અનપ્પકં પીતિસોમનસ્સં સમાવહતીતિ આહ ‘‘વિપસ્સના…પે॰… અભાવા’’તિ. તેનાહ ભગવા –
‘‘યતો યતો સમ્મસતિ, ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં;
લભતી પીતિપામોજ્જં, અમતં તં વિજાનત’’ન્તિ. (ધ॰ પ॰ ૩૭૪);
યસ્મા અયં દેસના ઇમિના અનુક્કમેન ઇમાનિ ઞાણાનિ નિબ્બત્તેન્તસ્સ ‘‘વિપસ્સનાઞાણે પતિટ્ઠાય નિબ્બત્તેન્તો’’તિ હેટ્ઠિમં હેટ્ઠિમં ઉપરિમસ્સ ઉપરિમસ્સ પતિટ્ઠાભૂતં કત્વા વુત્તં. સમાનરૂપનિમ્માનં નામ મનોમયિદ્ધિયા અઞ્ઞેહિ અસાધારણકિચ્ચન્તિ આહ ‘‘અત્તનો…પે॰… મહપ્ફલા’’તિ. વિકુબ્બનદસ્સનસમત્થતાયાતિ હત્થિઅસ્સાદિવિવિધરૂપકરણં વિકુબ્બનં, તસ્સ દસ્સનસમત્થભાવેન. ઇચ્છિતિચ્છિતટ્ઠાનં નામ પુરિમજાતીસુ ઇચ્છિતિચ્છિતો ખન્ધપ્પદેસો. સમાપેન્તોતિ પરિયોસાપેન્તો.
કૂટદન્તઉપાસકત્તપટિવેદનાકથાવણ્ણના
૩૫૪-૮. સબ્બે તે પાણયોતિ ‘‘સત્ત ચ ઉસભસતાની’’તિઆદિના વુત્તે સબ્બે પાણિનો. આકુલભાવોતિ ભગવતો સન્તિકે ધમ્મસ્સ સુતત્તા પાણીસુ અનુદ્દયં ઉપટ્ઠપેત્વા ઠિતસ્સ ‘‘કથઞ્હિ નામ મયા તાવ બહૂ પાણિનો મારણત્થાય બન્ધાપિતા’’તિ ચિત્તે પરિબ્યાકુલભાવો ઉદપાદિ. સુત્વાતિ ‘‘બન્ધનતો મોચિતા’’તિ સુત્વા. કામચ્છન્દવિગમેન કલ્લચિત્તતા અરોગચિત્તતા, બ્યાપાદવિગમેન મેત્તાવસેન મુદુચિત્તતા અકથિનચિત્તતા, ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચપ્પહાનેન વિક્ખેપવિગમનતો વિનીવરણચિત્તતા તેહિ ન પિહિતચિત્તતા, થિનમિદ્ધવિગમેન ઉદગ્ગચિત્તતા સંપગ્ગણ્હનવસેન અલીનચિત્તતા, વિચિકિચ્છાવિગમેન સમ્માપટિપત્તિયા અધિમુત્તતાય પસન્નચિત્તતા ચ હોતીતિ આહ ‘‘કલ્લચિત્તન્તિઆદિ અનુપુબ્બિકથાનુભાવેન વિક્ખમ્ભિતનીવરણતં સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ. યં પનેત્થ અત્થતો અવિભત્તં, તં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.
કૂટદન્તસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના.