૪. સોણદણ્ડસુત્તવણ્ણના
૩૦૦. એવં ‘‘એવં મે સુતં…પે॰… અઙ્ગેસૂતિ સોણદણ્ડસુત્ત’’ન્તિ આહ. સુન્દરભાવેન સાતિસયાનિ અઙ્ગાનિ એતેસમત્થીતિ અઙ્ગા. તદ્ધિતપચ્ચયસ્સ અતિસયવિસિટ્ઠે અત્થિતાઅત્થે પવત્તિતો, પધાનતો રાજકુમારા, રુળ્હિવસેન પન જનપદોતિ વુત્તં ‘‘અઙ્ગા નામા’’તિઆદિ. ઇધાપિ અધિપ્પેતા, ન અમ્બટ્ઠસુત્તે એવ. ‘‘તદા કિરા’’તિઆદિ તસ્સા ચારિકાય કારણવચનં. આગમને આદીનવં દસ્સેત્વા પટિક્ખિપનવસેન આગન્તું ન દસ્સન્તિ, નાનુજાનિસ્સન્તીતિ અધિપ્પાયો.
નીલાસોકકણિકારકોવિળારકુન્દરાજરુક્ખાદિસમ્મિસ્સતાય તં ચમ્પકવનં નીલાદિપઞ્ચવણ્ણકુસુમપટિમણ્ડિતં, ન ચમ્પકરુક્ખાનઞ્ઞેવ નીલાદિપઞ્ચવણ્ણકુસુમતાયાતિ વદન્તિ, તથારૂપાય પન ધાતુયા ચમ્પકરુક્ખાવ નીલાદિપઞ્ચવણ્ણમ્પિ કુસુમં પુપ્ફન્તિ. ઇદાનિપિ હિ કત્થચિ દેસે દિસ્સન્તિ, એવઞ્ચ યથારુતમ્પિ અટ્ઠકથાવચનં ઉપપન્નં હોતિ. કુસુમગન્ધસુગન્ધેતિ વુત્તનયેન સમ્મિસ્સકાનં, સુદ્ધચમ્પકાનં વા કુસુમાનં ગન્ધેહિ સુગન્ધે. એવં પન વદન્તો ન માપનકાલેયેવ તસ્મિં નગરે ચમ્પકરુક્ખા ઉસ્સન્ના, અથ ખો અપરભાગેપીતિ દસ્સેતિ. માપનકાલે હિ ચમ્પકરુક્ખાનમુસ્સન્નતાય તં નગરં ‘‘ચમ્પા’’તિ નામં લભિ. ઇસ્સરત્તાતિ અધિપતિભાવતો. સેના એતસ્સ અત્થીતિ સેનિકો, સ્વેવ સેનિયો. બહુભાવવિસિટ્ઠા ચેત્થ અત્થિતા તદ્ધિતપચ્ચયેન જોતિતાતિ વુત્તં ‘‘મહતિયા સેનાય સમન્નાગતત્તા’’તિ. સારસુવણ્ણસદિસતાયાતિ ઉત્તમજાતિસુવણ્ણસદિસતાય. ચૂળદુક્ખક્ખન્ધસુત્તટ્ઠકથાયં પન એવં વુત્તં ‘‘સેનિયો’’તિ તસ્સ નામં, બિમ્બીતિ અત્તભાવસ્સ નામં વુચ્ચતિ, સો તસ્સ સારભૂતો દસ્સનીયો પાસાદિકો અત્તભાવસમિદ્ધિયા બિમ્બિસારોતિ વુચ્ચતી’’તિ (મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૮૦).
૩૦૧-૨. સંહતાતિ એકેકિસ્સાય દિસાયાતિ એકેકાય પદેસભૂતાય દિસાય. પાળિયં બ્રાહ્મણગહપતિકાનમધિપ્પેતત્તા ‘‘સઙ્ઘિનો’’તિ વત્તબ્બે ‘‘એતેસ’’ન્તિ ઇમિના. એવં આચરિયેન (દી॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૩૦૧, ૩૦૨) વુત્તં, સઙ્ઘીતિ પન દીઘવસેન બહુવચનમ્પિ દિસ્સતિ. અગણાતિ અસમૂહભૂતા અગણબન્ધા, ‘‘અગણના’’તિપિ પાઠો, અયમેવત્થો, સઙ્ખ્યાત્થસ્સ અયુત્તત્તા. ન હિ તેસં સઙ્ખ્યા અત્થીતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – પુબ્બે અન્તોનગરે અગણાપિ પચ્છા બહિનગરે ગણં ભૂતા પત્તાતિ ગણીભૂતાતિ. અભૂતતબ્ભાવે હિ કરાસભૂયોગે અ-કારસ્સ ઈ-કારાદેસો, ઈપચ્ચયો વા. રાજરાજઞ્ઞાદીનં દણ્ડધરો પુરિસોવ તતો તતો ખત્તિયાનં તાયનતો રક્ખણતો ખત્તા નિરુત્તિનયેન. સો હિ યત્થ તેહિ પેસિતો, તત્થ તેસં દોસં પરિહરન્તો યુત્તપત્તવસેન પુચ્છિતમત્થં કથેતિ. તેનાહ ‘‘પુચ્છિતપઞ્હે બ્યાકરણસમત્થો’’તિ. કુલાપદેસાદિના મહતી મત્તા પમાણમેતસ્સાતિ મહામત્તો.
સોણદણ્ડગુણકથાવણ્ણના
૩૦૩. એકસ્સ રઞ્ઞો આણાપવત્તિટ્ઠાનાનિ રજ્જાનિ નામ, વિસિટ્ઠાનિ રજ્જાનિ વિરજ્જાનિ, તાનેવ વેરજ્જાનિ, નાનાવિધાનિ વેરજ્જાનિ તથા, તેસુ જાતાતિઆદિના તિધા તદ્ધિતનિબ્બચનં. વિચિત્રા હિ તદ્ધિતવુત્તીતિ. યઞ્ઞાનુભવનત્થન્તિ યસ્સ કસ્સચિ યઞ્ઞસ્સ અનુભવનત્થં. તેતિ નાનાવેરજ્જકા બ્રાહ્મણા. તસ્સાતિ સોણદણ્ડબ્રાહ્મણસ્સ. ઉત્તમબ્રાહ્મણોતિ અભિજનસમ્પત્તિયા, વિત્તસમ્પત્તિયા, વિજ્જાસમ્પત્તિયા ચ ઉગ્ગતતરો, ઉળારો વા બ્રાહ્મણો. આવટ્ટનીમાયા વુત્તાવ. લાભમચ્છેરેન નિપ્પીળિતતાય અસન્નિપાતો ભવિસ્સતિ.
અઙ્ગેતિ ગમેતિ અત્તનો ફલં ઞાપેતિ, સયં વા અઙ્ગીયતિ ગમીયતિ ઞાયતીતિ અઙ્ગં, હેતુ. તેનાહ ‘‘કારણેના’’તિ. લોકધમ્મતાનુસ્સરણેન અપરાનિપિ કારણાનિ આહંસૂતિ દસ્સેન્તો ‘‘એવ’’ન્તિઆદિમાહ.
દ્વીહિ પક્ખેહીતિ માતુપક્ખેન, પિતુપક્ખેન ચાતિ દ્વીહિ ઞાતિપક્ખેહિ. ‘‘ઉભતો સુજાતો’’તિ હિ એત્થકેયેવ વુત્તે યેહિ કેહિચિ દ્વીહિ ભાગેહિ સુજાતત્તં વિજાનેય્ય, સુજાતસદ્દો ચ ‘‘સુજાતો ચારુદસ્સનો’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૩૯૯) આરોહસમ્પત્તિપરિયાયોપિ હોતીતિ જાતિવસેનેવ ‘‘માતિતો ચ પિતિતો ચા’’તિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘ભોતો માતા બ્રાહ્મણી’’તિઆદિ. એવન્તિ વુત્તપ્પકારેન, માતુપક્ખતો ચ ‘‘સંસુદ્ધા તે માતુગહણી’’તિ, સંસુદ્ધાવ અનઞ્ઞપુરિસસાધારણાતિ અત્થો. અનોરસપુત્તવસેનાપિ હિ લોકે માતાપિતુસમઞ્ઞા દિસ્સતિ, ઇધ પનસ્સ ઓરસપુત્તવસેનેવ ઇચ્છિતાતિ દસ્સેતું ‘‘સંસુદ્ધગહણિકો’’તિ વુત્તં. ગબ્ભં ગણ્હાતિ ધારેતીતિ ગહણી, તતિયાવટ્ટસઙ્ખાતો ગબ્ભાસયસઞ્ઞિતો માતુકુચ્છિપદેસો સમવેપાકિનિયાતિ સમવિપાચનિયા. એત્થાતિ મહાસુદસ્સનસુત્તે. યથાભુત્તમાહારં વિપાચનવસેન ગણ્હાતિ ન છડ્ડેતીતિ ગહણી, કમ્મજતેજોધાતુ, યા ‘‘ઉદરગ્ગી’’તિ લોકે પઞ્ઞાયતિ.
પિતુપિતાતિ પિતુનો પિતા. પિતામહોતિ આમહ-પચ્ચયેન તદ્ધિતસિદ્ધિ. ‘‘ચતુયુગ’’ન્તિઆદીસુ વિય તં તદત્થે યુજ્જિતબ્બતો કાલવિસેસો યુગં નામ. એતં યુગસદ્દેન આયુપ્પમાણવચનં અભિલાપમત્તં લોકવોહારવચનમત્તમેવ, અધિપ્પેતત્થતો પન પિતામહોયેવ પિતામહયુગસદ્દેન વુત્તો તસ્સેવ પધાનભાવેન અધિપ્પેતત્તાતિ અધિપ્પાયો. તતો ઉદ્ધન્તિ પિતામહતો ઉપરિ. તેનાહ ‘‘પુબ્બપુરિસા’’તિ, તદવસેસા પુબ્બકા છ પુરિસાતિ અત્થો. પુરિસગ્ગહણઞ્ચેત્થ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસેન કતન્તિ દટ્ઠબ્બં. એવઞ્હિ ‘‘માતિતો’’તિ પાળિવચનં સમત્થિતં હોતિ.
તત્રાયમટ્ઠકથામુત્તકનયો – માતા ચ પિતા ચ પિતરો, પિતૂનં પિતરો પિતામહા, તેસં યુગો દ્વન્દો પિતામહયુગો, તસ્મા, યાવ સત્તમા પિતામહયુગા પિતામહદ્વન્દાતિ અત્થો વેદિતબ્બો, એવઞ્ચ પિતામહગ્ગહણેનેવ માતામહોપિ ગહિતો. યુગસદ્દો ચેત્થ એકસેસો ‘‘યુગો ચ યુગો ચ યુગો’’તિ, અતો તત્થ તત્થ ઞાતિપરિવટ્ટે પિતામહદ્વન્દં ગહિતં હોતીતિ.
‘‘યાવ સત્તમા પિતામહયુગા’’તિ ઇદં કાકાપેક્ખનમિવ ઉભયત્થ સમ્બન્ધગતન્તિ આહ ‘‘એવ’’ન્તિઆદિ. યાવ સત્તમો પુરિસો, તાવ અક્ખિત્તો અક્ખિત્તોતિ અપ્પત્તખેપો. અનવક્ખિત્તોતિ સદ્ધથાલિપાકાદીસુ ન છડ્ડિતો. ન ઉપકુટ્ઠોતિ ન ઉપક્કોસિતો. ‘‘જાતિવાદેના’’તિ ઇદં હેતુમ્હિ કરણવચનન્તિ દસ્સેતું ‘‘કેન કારણેના’’તિઆદિ વુત્તં. ઇતિપીતિ ઇમિનાપિ કારણેન. એત્થ ચ ‘‘ઉભતો…પે॰… યુગા’’તિ એતેન બ્રાહ્મણસ્સ યોનિદોસાભાવો દસ્સિતો સંસુદ્ધગહણિકભાવકિત્તનતો, ‘‘અક્ખિત્તો’’તિ એતેન કિરિયાપરાધાભાવો. કિરિયાપરાધેન હિ સત્તા ખેપં પાપુણન્તિ. ‘‘અનુપકુટ્ઠો’’તિ એતેન અયુત્તસંસગ્ગાભાવો. અયુત્તસંસગ્ગઞ્હિ પટિચ્ચ સત્તા અક્કોસં લભન્તીતિ.
ઇસ્સરોતિ ‘‘અડ્ઢોતિ ઇસ્સરો’’તિ આહ. મહન્તં ધનમસ્સ ભૂમિગતં, વેહાસગતઞ્ચાતિ મહદ્ધનો. તસ્સાતિ તસ્સ તસ્સ ગુણસ્સ, અયમેવ ચ પાઠો અધુના દિસ્સતિ. અગુણંયેવ દસ્સેમાતિ અન્વયતો તસ્સ ગુણં વત્વા બ્યતિરેકતો ભગવતો અનુપસઙ્કમનકારણં અગુણમેવ દસ્સેમ.
અધિકરૂપોતિ વિસિટ્ઠરૂપો ઉત્તમસરીરો. દસ્સનં અરહતીતિ દસ્સનીયોતિ આહ ‘‘દસ્સનયોગ્ગો’’તિ. પસાદં આવહતીતિ પાસાદિકો. તેનાહ ‘‘પસાદજનનતો’’તિ. પોક્ખરસદ્દો ઇધ સુન્દરત્થે, સરીરત્થે ચ નિરુળ્હો. વણ્ણસ્સાતિ વણ્ણધાતુયા. પકાસનિયેન પરિસુદ્ધનિમિત્તેન વણ્ણસદ્દસ્સ વણ્ણધાતુયં પવત્તનતો તન્નિમિત્તમેવ વણ્ણતા, સા ચ વણ્ણનિસ્સિતાતિ અભેદવસેન વુત્તં ‘‘ઉત્તમેન પરિસુદ્ધેન વણ્ણેના’’તિ. સરીરં પન સન્નિવેસવિસિટ્ઠં કરચરણગીવાસીસાદિસમુદાયં, તઞ્ચ અવયવભૂતેન સણ્ઠાનનિમિત્તેન ગય્હતિ, તસ્મા તન્નિમિત્તમેવ પોક્ખરતાતિ વુત્તં ‘‘સરીરસણ્ઠાનસમ્પત્તિયા’’તિ, ઉત્તમાય સરીરસણ્ઠાનસમ્પત્તિયાતિપિ યોજેતબ્બં. અત્થવસા હિ લિઙ્ગવિભત્તિવિપરિણામો. સબ્બેસુ વણ્ણેસુ સુવણ્ણવણ્ણોવ ઉત્તમોતિ આહ ‘‘પરિસુદ્ધવણ્ણેસુપિ સેટ્ઠેન સુવણ્ણવણ્ણેન સમન્નાગતો’’તિ. તથા હિ બુદ્ધા, ચક્કવત્તિનો ચ સુવણ્ણવણ્ણાવ હોન્તિ. યસ્મા પન વચ્છસસદ્દો સરીરાભે પવત્તતિ, તસ્મા બ્રહ્મવચ્છસીતિ ઉત્તમસરીરાભો, સુવણ્ણાભો ઇચ્ચેવ અત્થો. ઇમમેવ હિ અત્થં સન્ધાય ‘‘મહાબ્રહ્મુનો સરીરસદિસેનેવ સરીરેન સમન્નાગતો’’તિ ઓકાસોતિ સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગટ્ઠાનં. આરોહપરિણાહસમ્પત્તિયા, અવયવપારિપૂરિયા ચ દસ્સનસ્સ ઓકાસો ન ખુદ્દકોતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘સબ્બાનેવા’’તિઆદિ.
સીલન્તિ યમનિયમલક્ખણં સીલં, તં પનસ્સ રત્તઞ્ઞુતાય વુદ્ધં વદ્ધિતન્તિ વિસેસતો ‘‘વુદ્ધસીલી’’તિ વુત્તં. વુદ્ધસીલેનાતિ સબ્બદા સમ્માયોગતો વુદ્ધેન ધુવસીલેન. એવઞ્ચ કત્વા પદત્તયમ્પેતં અધિપ્પેતત્થતો વિસિટ્ઠં હોતિ, સદ્દત્થમત્તં પન સન્ધાય ‘‘ઇદં વુદ્ધસીલીપદસ્સેવ વેવચન’’ન્તિ વુત્તં. પઞ્ચસીલતો પરં તત્થ સીલસ્સ અભાવતો, તેસમજાનનતો ચ ‘‘પઞ્ચસીલમત્તમેવા’’તિ આહ.
વાચાય પરિમણ્ડલપદબ્યઞ્જનતા એવ સુન્દરભાવોતિ વુત્તં ‘‘સુન્દરા પરિમણ્ડલપદબ્યઞ્જના’’તિ. ઠાનકરણસમ્પત્તિયા, સિક્ખાસમ્પત્તિયા ચ કસ્સચિપિ અનૂનતાય પરિમણ્ડલપદાનિ બ્યઞ્જનાનિ અક્ખરાનિ એતિસ્સાતિ પરિમણ્ડલપદબ્યઞ્જના. અક્ખરમેવ હિ તંતદત્થવાચકભાવેન પદં. અથ વા પદમેવ અત્થસ્સ બ્યઞ્જકત્તા બ્યઞ્જનં, સિથિલધનિતાદિઅક્ખરપારિપૂરિયા ચ પદબ્યઞ્જનસ્સ પરિમણ્ડલતા, પરિમણ્ડલં પદબ્યઞ્જનમેતિસ્સાતિ તથા. અપિચ પજ્જતિ અત્થો એતેનાતિ પદં, નામાદિ, યથાધિપ્પેતમત્થં બ્યઞ્જેતીતિ બ્યઞ્જનં, વાક્યં, તેસં પરિપુણ્ણતાય પરિમણ્ડલપદબ્યઞ્જના. અત્થવિઞ્ઞાપને સાધનતાય વાચાવ કરણં વાક્કરણન્તિ તુલ્યાધિકરણતં દસ્સેતું ‘‘ઉદાહરણઘોસો’’તિ વુત્તં, વચીભેદસદ્દોતિ અત્થો. તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ, તેન વા ભાસિતબ્બસ્સ અત્થસ્સ ગુણપરિપુણ્ણભાવેન પૂરે ગુણેહિ પરિપુણ્ણભાવે ભવાતિ પોરી. પુન પુરેતિ રાજધાનીમહાનગરે. ભવત્તાતિ સંવડ્ઢત્તા. સુખુમાલત્તનેનાતિ સુખુમાલભાવેન, ઇમિના તસ્સા વાચાય મુદુસણ્હત્તમાહ. અપલિબુદ્ધાયાતિ પિત્તસેમ્હાદીહિ અપરિયોનદ્ધાય, હેતુગબ્ભપદમેતં. તતો એવ હિ યથાવુત્તદોસાભાવોતિ. ડંસેત્વા વિય એકદેસકથનં સન્દિટ્ઠં, સણિકં ચિરાયિત્વા કથનં વિલમ્બિતં, ‘‘સન્નિદ્ધવિલમ્બિતાદી’’તિપિ પાઠો. સદ્દેન અજનકં વચિનં, મમ્મકસઙ્ખાતં વા એકક્ખરમેવ દ્વત્તિક્ખત્તુમુચ્ચારણં સન્નિદ્ધં. આદિસદ્દેન દુક્ખલિતાનુકડ્ઢિતાદીનિ સઙ્ગણ્હાતિ. એળાગળેનાતિ એળાપગ્ઘરણેન. ‘‘એળા ગળન્તી’’તિ વુત્તસ્સેવ દ્વિધા અત્થં દસ્સેતું ‘‘લાલા વા પગ્ઘરન્તી’’તિઆદિ ખેળફુસિતાનીતિ ખેળબિન્દૂનિ.
તત્રાયમટ્ઠકથામુત્તકનયો – એલન્તિ દોસો વુચ્ચતિ ‘‘યા સા વાચા નેલા કણ્ણસુખા’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૮, ૧૯૪) વિય. દુપ્પઞ્ઞા ચ સદોસમેવ કથં કથેન્તા એલં પગ્ઘરાપેન્તિ, તસ્મા તેસં વાચા એલગળા નામ હોતિ, તબ્બિપરીતાયાતિ અત્થો. ‘‘આદિમજ્ઝપરિયોસાનં પાકટં કત્વા’’તિ ઇમિના તસ્સા વાચાય અત્થપારિપૂરિં વદતિ. વિઞ્ઞાપનસદ્દેન એતસ્સ સમ્બન્ધો.
જરાજિણ્ણતાય જિણ્ણોતિ ખણ્ડિચ્ચપાલિચ્ચાદિભાવમાપાદિતો. વુદ્ધિમરિયાદપ્પત્તોતિ વુદ્ધિયા પરિચ્છેદં પરિયન્તં પત્તો. જાતિમહલ્લકતાયાતિ ઉપપત્તિયા મહલ્લકભાવેન. તેનાહ ‘‘ચિરકાલપ્પસુતો’’તિ. અદ્ધસદ્દો અદ્ધાનપરિયાયો દીઘકાલવાચકો. કિત્તકો પન સોતિ આહ ‘‘દ્વે તયો રાજપરિવટ્ટે’’તિ, દ્વિન્નં તિણ્ણં રાજૂનં રજ્જપસાસનપટિપાટિયોતિ અત્થો. ‘‘અદ્ધગતો’’તિ વત્વાપિ કતં વયોગહણં ઓસાનવયાપેક્ખન્તિ વુત્તં ‘‘પચ્છિમવયં સમ્પત્તો’’તિ. પચ્છિમો તતિયભાગોતિ વસ્સસતસ્સ તિધા કતેસુ ભાગેસુ તતિયો ઓસાનભાગો. પચ્ચેકં તેત્તિંસવસ્સતો ચ અધિકમાસપક્ખાદિપિ વિભજીયતિ, તસ્મા સત્તસટ્ઠિમે વસ્સે યથારહં લબ્ભમાનમાસપક્ખદિવસતો પટ્ઠાય પચ્છિમવયો વેદિતબ્બો. આચરિયસારિપુત્તત્થેરેનપિ
એવં કેવલજાતિવસેન પઠમવિકપ્પં વત્વા ગુણમિસ્સકવસેનપિ દુતિયવિકપ્પં વદન્તેન ‘‘અપિચા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ નાયં જિણ્ણતા વયોમત્તેન, અથ ખો કુલપરિવટ્ટેન પુરાણતાતિ આહ ‘‘જિણ્ણોતિ પોરાણો’’તિઆદિ. ચિરકાલપ્પવત્તકુલન્વયોતિ ચિરકાલં પવત્તકુલપરિવટ્ટો, તેનાસ્સ કુલવસેન ઉદિતોદિતભાવમાહ. ‘‘વયોઅનુપ્પત્તો’’તિ ઇમિના જાતિવુદ્ધિયા વક્ખમાનત્તા, ગુણવુદ્ધિયા ‘‘વુદ્ધોતિ સીલાચારાદિગુણવુદ્ધિયા યુત્તો’’તિ વુત્તં. વક્ખમાનં પતિ પારિસેસગ્ગહણઞ્હેતં. તથા જાતિમહલ્લકતાયપિ તેનેવ પદેન વક્ખમાનત્તા, વિભવમહત્તતાય ચ અનવસેસિતત્તા ‘‘મહલ્લકોતિ વિભવમહન્તતાય સમન્નાગતો’’તિ આહ. મગ્ગપટિપન્નોતિ બ્રાહ્મણાનં યુત્તપટિપત્તિવીથિં અવોક્કમ્મ ચરણવસેન ઉપગતોતિ અત્થં દસ્સેતિ ‘‘બ્રાહ્મણાન’’ન્તિઆદિના. જાતિવુદ્ધભાવમનુપ્પત્તો, તમ્પિ અન્તિમવયં પચ્છિમવયમેવ અનુપ્પત્તોતિ સાધિપ્પાયયોજના. ઇમિના હિ પચ્છિમવયવસેન જાતિવુદ્ધભાવં દસ્સેતીતિ.
બુદ્ધગુણકથાવણ્ણના
૩૦૪. તાદિસેહિ મહાનુભાવેહિ સદ્ધિં યુગગ્ગાહવસેન ઠપનમ્પિ ન માદિસાનં પણ્ડિતજાતીનમનુચ્છવિકં, કુતો પન ઉક્કંસવસેન ઠપનન્તિ ઇદં બ્રાહ્મણસ્સ ન યુત્તરૂપન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘ન ખો પન મેત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ યેપિ ગુણા અત્તનો ગુણેહિ સદિસા, તેપિ ગુણે ઉત્તરિતરેયેવ મઞ્ઞમાનો પકાસેતીતિ સમ્બન્ધો. સદિસાતિ ચ એકદેસેન સદિસા. ન હિ બુદ્ધાનં ગુણેહિ સબ્બથા સદિસા કેચિપિ ગુણા અઞ્ઞેસુ લબ્ભન્તિ. ‘‘કો ચાહ’’ન્તિઆદિ ઉત્તરિતરાકારદસ્સનં. અહઞ્ચ કીદિસો નામ હુત્વા સદિસો ભવિસ્સામિ, સમણસ્સ…પે॰… ગુણા ચ કીદિસા નામ હુત્વા સદિસા ભવિસ્સન્તીતિ સાધિપ્પાયયોજના. કેચિ નવં પાઠં કરોન્તિ, અયમેવ મૂલપાઠો યથા તં અમ્બટ્ઠસુત્તે ‘‘કો ચાહં ભો ગોતમ સાચરિયકો, કા ચ અનુત્તરા વિજ્જાચરણસમ્પદા’’તિ. ઇતરેતિ અત્તનો ગુણેહિ અસદિસે ગુણે, ‘‘પકાસેતી’’તિ ઇમિનાવ સમ્બન્ધો. એકન્તેનેવાતિ સદિસગુણાનં વિય પસઙ્ગાભાવેન.
એવં નિયામેન્તો સોણદણ્ડો ઇદં અત્થજાતં દીપેતિ. યથા હીતિ એત્થ હિ-સદ્દો કારણે. તેનાહ ગોપદકન્તિ ગાવિયા ખુરટ્ઠાને ઠિતઉદકં. ગુણેતિ સદિસગુણેપિ, પગેવ અસદિસગુણે.
સટ્ઠિકુલસતસહસ્સન્તિ સટ્ઠિસહસ્સાધિકં કુલસતસહસ્સં. ધમ્મપદટ્ઠકથાદીસુ (ધ॰ પ॰ અટ્ઠ॰ ૧૬) પન કત્થચિ ભગવતો અસીતિકુલસહસ્સતાવચનં એકેકપક્ખમેવ સન્ધાયાતિ વેદિતબ્બં.
સુધામટ્ઠપોક્ખરણિયોતિ સત્તરતનાનન્તિ સત્તહિ રતનેહિ. પૂરયોગે હિ કરણત્થે બહુલં છટ્ઠીવચનં. પાસાદનિયૂહાદયોતિ ઉપરિપાસાદે ઠિતતુલાસીસાદયો. ‘‘સત્તરતનાન’’ન્તિ અધિકારો, અભેદેપિ ભેદવોહારો એસ. કુલપરિયાયેનાતિ સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ અસમ્ભિન્નખત્તિયકુલાનુક્કમેન. તેસુપીતિ ચતૂસુ નિધીસુપિ. ગહિતં ગહિતં ઠાનં પૂરતિયેવ ધનેન પાકતિકમેવ હોતિ, ન ઊનં.
ભદ્દકેનાતિ સુન્દરેન. પચ્છિમવયે વુત્તનયેન પઠમવયો વેદિતબ્બો. માતાપિતૂનં અનિચ્છાય પબ્બજ્જાવ અનાદરો તેન યુત્તે અત્થે સામિવચનન્તિ વુત્તં હોતિ. એતેસન્તિ માતાપિતૂનં. કન્દિત્વાતિ ‘‘કહં પિયપુત્તકા’’તિઆદિના પરિદેવિત્વા.
અપરિમાણોયેવાતિ ‘‘એત્તકો એસો’’તિ કેનચિ પરિચ્છિન્દિતુમસક્કુણેય્યતાય અપરિચ્છિન્નોયેવ. દ્વે વેળૂ અધોકટિમત્તકમેવ હોન્તીતિ આહ ‘‘દ્વિન્નં વેળૂનં ઉપરિ કટિમત્તમેવા’’તિ. પારમિતાનુભાવેન બ્રાહ્મણસ્સ એવ પઞ્ઞાયતિ, ભગવા પન તદા પકતિપ્પમાણોવાતિ દસ્સેતું ‘‘પઞ્ઞાયમાનો’’તિ વુત્તમિવ દિસ્સતિ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. ‘‘ન હી’’તિઆદિના પારમિતાબલેનેવ એવં અપરિમાણતા, ન ઇદ્ધિબલેનાતિ દસ્સેતી’’તિ વદન્તિ. અતુલોતિ અસદિસો. ‘‘ધમ્મપદે ગાથમાહા’’તિ કત્થચિ પાઠો અયુત્તોવ. ન હિ ધમ્મપદે અયં ગાથા દિસ્સતિ. સુધાપિણ્ડિયત્થેરાપદાનાદીસુ (અપ॰ ૧.૧૦.સુધાપિણ્ડિયત્થેરાપદાન) પનાયં ગાથા આગતા, સા ચ ખો અઞ્ઞવત્થુસ્મિં એવ, ન ઇમસ્મિં વત્થુમ્હિ, તસ્મા પાળિવસેન સઙ્ગીતિમનારુળ્હા પકિણ્ણકદેસનાયેવાયં ગાથાતિ દટ્ઠબ્બં.
તત્થ તે તાદિસેતિ પરિયાયવચનમેતં ‘‘અપ્પં વસ્સસતં આયુ, ઇદાનેતરહિ વિજ્જતી’’તિઆદીસુ (બુ॰ વં॰ ૨૭.૨૧) વિય, ‘‘એતાદિસે’’તિપિ પઠન્તિ, તદસુન્દરં અપદાનાદીસુ પરિનિબ્બુતે કુતોચિપિ અભયે તે તાદિસે પૂજયતો એત્થ ઇદં પુઞ્ઞં કેનચિ મહાનુભાવેન અપિ સઙ્ખાતું ન સક્કાતિ અત્થો.
બાહન્તરન્તિ દ્વાદસ યોજનસતાનીતિ દ્વાદસાધિકાનિ યોજનસતાનિ. બહલન્તરેનાતિ સમન્તા સરીરપરિણાહપ્પમાણેન. પુથુલતોતિ વિત્થારતો. અઙ્ગુલિપબ્બાનીતિ એકેકાનિ અઙ્ગુલિપબ્બાનિ. ભમુકન્તરન્તિ દ્વિન્નં ભમુકાનમન્તરં. મુખં વિત્થારતો દ્વિયોજનસતં પરિમણ્ડલતો વિસું વુત્તત્તા. ‘‘એદિસો ભગવા’’તિ યા પરેહિ વુત્તા કથા, તસ્સા અનુરૂપન્તિ યથાકથં, ઇમિના અઞ્ઞેહિ વુત્તં ભગવતો વણ્ણકથં સુત્વા ઓલોકેતુકામતાય આગતોતિ દસ્સેતિ, યથાકથન્તિ વા કીદિસં. ‘‘યથાકથં પન તુમ્હે ભિક્ખવે સમગ્ગા સમ્મોદમાના અવિવદમાના ફાસુકં વસ્સં વસિત્થા’’તિઆદીસુ (પારા॰ ૧૯૪) વિય હિ પુચ્છાયં એસ નિપાતસમુદાયો, એકો વા નિપાતો.
ગન્ધકુટિપરિવેણેતિ ગન્ધકુટિયા પરિવેણે, ગન્ધકુટિતો બહિ પરિવેણબ્ભન્તરેતિ અત્થો. તત્થાતિ મઞ્ચકે. ‘‘સીહસેય્યં કપ્પેસી’’તિ યથા રાહુ અસુરિન્દો આયામતો, વિત્થારતો, ઉબ્બેધતો ચ ભગવતો રૂપકાયસ્સ પરિચ્છેદં ગહેતું ન સક્કોતિ, તથા રૂપં ઇદ્ધાભિસઙ્ખારં અભિસઙ્ખરોન્તો સીહસેય્યં કપ્પેસી’’તિ (દી॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૩૦૪) એવં આચરિયેન વુત્તં, ‘‘તદેતં ‘ન મયા અસુરિન્દ અધોમુખેન પારમિયો પૂરિતા, ઉદ્ધગ્ગમેવ કત્વા દાનં દિન્ન’’ન્તિ અટ્ઠકથાવચનેન અચ્ચન્તમેવ વિરુદ્ધં હોતિ. એતઞ્હિ ગન્ધકુટિદ્વારવિવરણાદીસુ વિય પારમિતાનુભાવસિદ્ધિદસ્સનં, અઞ્ઞથા તદેવ વચનં વત્તબ્બં ભવેય્યા’’તિ વદન્તિ, વીમંસિત્વા સમ્પટિચ્છિતબ્બં. અધોમુખેનાતિ ઓસક્કિતવીરિયતં સન્ધાય વુત્તં, ઉદ્ધગ્ગમેવાતિ અનોસક્કિતવીરિયતં, ઉબ્ભકોટિકં કત્વાતિ અત્થો. તદા રાહુ ઉપાસકભાવં પટિવેદેસીતિ આહ ‘‘તં દિવસ’’ન્તિઆદિ.
કિલેસેહિ આરકત્તા અરિયં નિરુત્તિનયેન, અતોયેવ ઉત્તમતા પરિસુદ્ધતાતિ વુત્તં ‘‘ઉત્તમં પરિસુદ્ધ’’ન્તિ. અનવજ્જટ્ઠેન કુસલં, ન સુખવિપાકટ્ઠેન તસ્સ અરહતમસમ્ભવતો. કુસલસીલેનાતિ અનવજ્જેનેવ વિદ્ધસ્તસવાસનકિલેસેન સીલેન. એવઞ્ચ કત્વા પદચતુક્કમ્પેતં અધિપ્પેતત્થતો વિસિટ્ઠં હોતિ, સદ્દત્થમત્તં પન સન્ધાય ‘‘ઇદમસ્સ વેવચન’’ન્તિ વુત્તં.
કત્થચિ ‘‘ભગવતો એકેકાય ધમ્મદેસનાયા’’તિઆદિમાહ. મહાસમયસુત્ત (દી॰ નિ॰ ૨.૩૩૧ આદયો) મઙ્ગલસુત્ત- (ખુ॰ પા॰ ૫.૧ આદયો; સુ॰ નિ॰ ૨૬૧ આદયો) દેસનાદીસુ હિ ચતુવીસતિયા ઠાનેસુ અસઙ્ખ્યેય્યા અપરિમેય્યા દેવમનુસ્સા મગ્ગફલામતં પિવિંસુ. કોટિસતસહસ્સાદિપરિમાણેનપિ બહૂ એવ, નિદસ્સનવસેન પનેવં વુત્તં. તસ્મા અનુત્તરસિક્ખાપકભાવેન ભગવા બહૂનં આચરિયો, તેસં આચરિયભૂતાનં સાવકાનમાચરિયભાવેન સાવકવેનેય્યાનં પાચરિયો. ભગવતા હિ દિન્નનયે ઠત્વા સાવકા વેનેય્યં વિનેન્તિ, તસ્મા ભગવાવ તેસં પધાનો આચરિયોતિ.
વદન્તસ્સાધિપ્પેતોવ અત્થો પમાણં, ન લક્ખણહારાદિવિસયોતિ આહ ‘‘બ્રાહ્મણો પના’’તિઆદિ. ‘‘ઇમસ્સ વા પૂતિકાયસ્સા’’તિ પાઠાવસાને પેય્યાલં કત્વા ‘‘કેલના પટિકેલના’’તિ વુત્તં. અયઞ્હિ ખુદ્દકવત્થુવિભઙ્ગપાળિ (વિભ॰ ૮૫૪) ‘‘બાહિરાનં વા પરિક્ખારાનં મણ્ડના’’તિઆદિ પેય્યાલવસેન ગય્હતિ. તત્થ ઇમસ્સ વા પૂતિકાયસ્સાતિ ઇમસ્સ વા મનુસ્સસરીરસ્સ. યથા હિ તદહુજાતોપિ સિઙ્ગાલો ‘‘જરસિઙ્ગાલો’’ ત્વેવ, ઊરુપ્પમાણાપિ ચ ગલોચિલતા ‘‘પૂતિલતા’’ ત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ, એવં સુવણ્ણવણ્ણોપિ મનુસ્સસરીરો ‘‘પૂતિકાયો’’ ત્વેવ, તસ્સ મણ્ડનાતિ અત્થો. કેલનાતિ કીળના. ‘‘કેલાયના’’તિપિ પઠન્તિ. પટિકેલનાતિ પટિકીળના. ચપલસ્સ ભાવો ચાપલ્યં, ચાપલ્લં વા, યેન સમન્નાગતો પુગ્ગલો વસ્સસતિકોપિ સમાનો તદહુજાતદારકો વિય હોતિ, તસ્સેદમધિવચનન્તિ વેદિતબ્બં.
અપાપે પુરે કરોતિ, ન વા પાપં પુરે કરોતીતિ અપાપપુરેક્ખારોતિ યુત્તાયુત્તસમાસેન દુવિધમત્થં દસ્સેતું ‘‘અપાપે નવલોકુત્તરધમ્મે’’તિઆદિ વુત્તં. અપાપેતિ ચ પાપપટિપક્ખે, પાપવિરહિતે વા. બ્રહ્મનિ સેટ્ઠે ભગવતિ ભવા તસ્સ ધમ્મદેસનાવસેન અરિયાય જાતિયા જાતત્તા, બ્રહ્મુનો વા ભગવતો અપચ્ચં ગરુકરણાદિના, યથાનુસિટ્ઠં પટિપત્તિયા ચ, બ્રહ્મં વા સેટ્ઠં અરિયમગ્ગં જાનાતીતિ બ્રહ્મઞ્ઞા, અરિયસાવકસઙ્ખાતા પજા. તેનાહ ‘‘સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાના’’તિઆદિ. બ્રાહ્મણપજાયાતિ બહિતપાપપજાય. ‘‘અપાપપુરેક્ખારો’’તિ એત્થ ‘‘પુરેક્ખારો’’તિ પદમધિકારોતિ દસ્સેતિ ‘‘એતિસ્સાય ચ પજાય પુરેક્ખારો’’તિ ઇમિના. ચ-સદ્દો સમુચ્ચયત્થો ‘‘ન કેવલં અપાપપુરેક્ખારો એવ, અથ ખો બ્રહ્મઞ્ઞાય ચ પજાય સમ્બન્ધભૂતાય પુરેક્ખારો’’તિ. ‘‘અયઞ્હી’’તિઆદિ અધિપ્પાયમત્તદસ્સનં. ‘‘અપાપપુરેક્ખારો’’તિ ઇદં ‘‘બ્રહ્મઞ્ઞાય પજાયા’’તિ ઇમિનાવ સમ્બન્ધિતબ્બં, ન ચ પચ્ચેકમત્થદીપકં, પકતિબ્રાહ્મણજાતિવસેનપિ ચેતસ્સ અત્થો વેદિતબ્બોતિ દસ્સેન્તો ‘‘અપિચા’’તિઆદિમાહ. અયુત્તસમાસો ચાયં. પાપન્તિ પાપકમ્મં, અહિતં દુક્ખન્તિ અત્થો. તસ્સ ‘‘કસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘અત્તના’’તિઆદિ તદત્થવિવરણં. બ્રાહ્મણપજાયાતિ બ્રાહ્મણજાતિપજાય.
રઞ્જન્તિ અટ્ટં ભજન્તિ રાજાનો એતેનાતિ રટ્ઠં, એકસ્સ રઞ્ઞો રજ્જભૂતકાસિકોસલાદિમહાજનપદા. જના પજ્જન્તિ સુખજીવિકં પાપુણન્તિ એત્થાતિ જનપદો, એકસ્સ રઞ્ઞો રજ્જે એકેકકોટ્ઠાસભૂતા ઉત્તરપથદક્ખિણપથાદિખુદ્દકજનપદા. તત્થાતિ તથા આગતેસુ. પુચ્છાયાતિ અત્તના અભિસઙ્ખતાય પુચ્છાય. વિસ્સજ્જનાસમ્પટિચ્છનેતિ વિસ્સજ્જનાય અત્તનો ઞાણેન સમ્પટિગ્ગહણે. કેસઞ્ચિ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિં, ઞાણપરિપાકં, ચિત્તાચારઞ્ચ ઞત્વા ભગવાવ પુચ્છાય ઉસ્સાહં જનેત્વા વિસ્સજ્જેતીતિ અધિપ્પાયો.
‘‘તત્થ કતમં સાખલ્ય’’ન્તિઆદિ નિક્ખેપકણ્ડપાળિ (ધ॰ સ॰ ૧૩૫૦). અદ્ધાનદરથન્તિ દીઘમગ્ગાગમનપરિસ્સમં. અસ્સાતિ ભગવતો, મુખપદુમન્તિ સમ્બન્ધો. બાલાતપસમ્ફસ્સનેનેવાતિ અભિનવુગ્ગતસૂરિયરંસિસમ્ફસ્સનેન ઇવ. તથા હિ સૂરિયો ‘‘પદ્મબન્ધૂ’’તિ લોકે પાકટો, ચન્દો પન ‘‘કુમુદબન્ધૂ’’તિ. પુણ્ણચન્દસ્સ સિરિયા સમાના સિરી એતસ્સાતિ પુણ્ણચન્દસસ્સિરિકં. કથં નિક્કુજ્જિતસદિસતાતિ આહ ‘‘સમ્પત્તાયા’’તિઆદિ. એત્થ પન ‘‘એહિ સ્વાગતવાદી’’તિ ઇમિના સુખસમ્ભાસપુબ્બકં પિયવાદિતં દસ્સેતિ, ‘‘સખિલો’’તિ ઇમિના સણ્હવાચતં, ‘‘સમ્મોદકો’’તિ ઇમિના પટિસન્ધારકુસલતં, ‘‘અબ્ભાકુટિકો’’તિ ઇમિના સબ્બત્થેવ વિપ્પસન્નમુખતં, ‘‘ઉત્તાનમુખો’’તિ ઇમિના સુખસલ્લાપતં, ‘‘પુબ્બભાસી’’તિ ઇમિના ધમ્માનુગ્ગહસ્સ ઓકાસકરણેન હિતજ્ઝાસયતં દસ્સેતીતિ વેદિતબ્બં.
યત્થ કિરાતિ એત્થ કિર-સદ્દો અરુચિસૂચને –
‘‘ખણવત્થુપરિત્તત્તા, આપાથં ન વજન્તિ યે;
તે ધમ્મારમ્મણા નામ, યે’સં રૂપાદયો કિરા’’તિ. –
આદીસુ (અભિધમ્માવતાર-અટ્ઠકથાયં આરમ્મણવિભાગે છટ્ઠઅનુચ્છેદે – ૭૭) વિય, તેન ભગવતા અધિવુત્થપદેસે ન દેવતાનુભાવેન મનુસ્સાનં અનુપદ્દવતા, અથ ખો બુદ્ધાનુભાવેનાતિ દસ્સેતિ. બુદ્ધાનુભાવેનેવ હિ તા આરક્ખં ગણ્હન્તિ. પંસુપિસાચકાદયોતિ પંસુનિસ્સિતપિસાચકાદયો આદિસદ્દેન ભૂતરક્ખસાદીનં ગહણં. ઇદાનિ બુદ્ધાનુભાવમેવ પાકટં કત્વા દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં.
અનુસાસિતબ્બો સઙ્ઘો નામ સબ્બોપિ વેનેય્યજનસમૂહો. સયં ઉપ્પાદિતો સઙ્ઘો નામ નિબ્બત્તિતઅરિયપુગ્ગલસમૂહો. ‘‘તાદિસો’’તિ ઇમિના ‘‘સયં વા ઉપ્પાદિતો’’તિ વુત્તવિકપ્પો એવ પચ્ચામટ્ઠો અનન્તરસ્સ વિધિ પટિસેધોવાતિ કત્વા, તસ્મા ‘‘પુરિમપદસ્સેવ વા’’તિ વિકપ્પન્તરગહણન્તિ આચરિયેન (દી॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૩૦૪) વુત્તં. તત્રાયમધિપ્પાયો – કામં ‘‘ગણી’’તિ ઇદં ‘‘સઙ્ઘી’’તિ પદસ્સેવ વેવચનં, અત્થમત્તં પન દસ્સેતું યથાવુત્તવિકપ્પદ્વયે દુતિયવિકપ્પમેવ પચ્ચામસિત્વા ‘‘તાદિસોવસ્સ ગણો અત્થી’’તિ વુત્તત્તા અવસિટ્ઠસ્સપિ પઠમવિકપ્પસ્સ સઙ્ગહણત્થં ‘‘પુરિમપદસ્સેવ વા વેવચનમેત’’ન્તિ વુત્તન્તિ. એવમ્પિ વદન્તિ – ધમ્મસેનાપતિત્થેરાદીનં પચ્ચેકગણીનં ગણં, સુત્તન્તિકાદિગણં વા સન્ધાય ‘‘તાદિસો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાપિ હિ સબ્બોવ ભિક્ખુગણો અનુસાસિતબ્બો નામ, નિબ્બત્તિતઅરિયગણો પન સયં ઉપ્પાદિતો નામ, તસ્મા ‘‘તાદિસો’’તિ ઇમિના વિકપ્પદ્વયસ્સાપિ પચ્ચામસનં ઉપપન્નં હોતિ. એવં પદદ્વયસ્સ વિસેસત્થતં દસ્સેત્વા સબ્બથા સમાનત્થતં દસ્સેતું ‘‘પુરિમપદસ્સેવા’’તિઆદિ વુત્તન્તિ. પૂરણમક્ખલિઆદીનં બહૂનં તિત્થકરાનં, નિદ્ધારણે ચેતં સામિવચનં. અચેલકાદિમત્તકેનપિ કારણેનાતિ નિચ્ચોળતાદિમત્તકેનપિ અપ્પિચ્છસન્તુટ્ઠતાદિસમારોપનલક્ખણેન કારણેન.
નવકાતિ અભિનવા. પાહુનકાતિ પહેણકં પટિગ્ગણ્હિતુમનુચ્છવિકા, એતેન દુવિધેસુ આગન્તુકેસુ પુરેતરમાગતવસેન ઇધ અતિથિનો, ન ભોજનવેલાયમાગતવસેન પરિયાપુણામીતિ પરિચ્છિન્દિતું જાનામિ, ધાત્વત્થમત્તં પન દસ્સેતું ‘‘જાનામી’’તિ વુત્તં.
કપ્પમ્પીતિ આયુકપ્પમ્પિ, ભણેય્ય ચેતિ સમ્બન્ધો. ચિરં ચિરકાલે કપ્પો ખીયેથ, દીઘમન્તરે દીઘકાલન્તરેપિ તથાગતસ્સ વણ્ણો ન ખીયેથાતિ યોજના. ‘‘ચિર’’ન્તિ ચેત્થ વત્તબ્બેપિ છન્દહાનિભયા રસ્સત્થં નિગ્ગહિતલોપો, અતિદીઘકાલં વા સન્ધાય ‘‘ચિરદીઘમન્તરે’’તિ વુત્તં, ઉભયત્થ સમ્બન્ધિતબ્બમેતં, કિરિયારહાદિયોગે વિય ચ અન્તરયોગે અધિકક્ખરપાદો અનુપવજ્જો, અયઞ્ચ ગાથા અભૂતપરિકપ્પનાવસેન અટ્ઠકથાસુ (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૩૦૪; ૩.૧૪૧; મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪૨૫; ઉદા॰ અટ્ઠ॰ ૫૩; બુ॰ વં॰ અટ્ઠ॰ ૪.૪; ચરિયા॰ અટ્ઠ॰ નિદાનકથા, પકિણ્ણકકથા; અપ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૭.૨૦) વુત્તા
૩૦૫. નન્તિ આચરિયં. અલં-સદ્દો ઇધ અરહત્થો ‘‘અલમેવ નિબ્બિન્દિતુ’’ન્તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૭૨; સં॰ નિ॰ ૨.૧૩૪, ૧૪૩) વિયાતિ આહ ‘‘યુત્તમેવા’’તિ. પુટેન નેત્વા અસિતબ્બતો પરિભુઞ્જિતબ્બતો પુટોસં વુચ્ચતિ પાથેય્યં. ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે કરણવચનં દસ્સેતિ ‘‘તં ગહેત્વા’’તિ ઇમિના. પાળિયં પુટંસેનપિ કુલપુત્તેનાતિ સમ્બન્ધં દસ્સેતું ‘‘તેન પુટંસેના’’તિ વુત્તં. ‘‘અંસેના’’તિઆદિ અધિપ્પાયમત્તદસ્સનં, વહન્તેન કુલપુત્તેન ઉપસઙ્કમિતું અલમેવાતિ અત્થો.
સોણદણ્ડપરિવિતક્કવણ્ણના
૩૦૬-૭. ન ઇધ તિરો-સદ્દો ‘‘તિરોકુડ્ડે વા તિરોપાકારે વા છડ્ડેય્ય વા છડ્ડાપેય્ય વા’’તિઆદીસુ (પાચિ॰ ૮૨૫) વિય બહિઅત્થોતિ આહ ‘‘અન્તોવનસણ્ડે ગતસ્સા’’તિ. તત્થ વિહારોપિ વનસણ્ડપરિયાપન્નોતિ દસ્સેતિ ‘‘વિહારબ્ભન્તરં પવિટ્ઠસ્સા’’તિ ઇમિના. એતે અઞ્જલિં પણામેત્વા નિસિન્ના મિચ્છાદિટ્ઠિવસેન ઉભતોપક્ખિકા, ‘‘ઇતરે પન સમ્માદિટ્ઠિવસેન એકતોપક્ખિકા’’તિ અત્થતો આપન્નો હોતિ. દલિદ્દત્તા, ઞાતિપારિજુઞ્ઞાદિના જિણ્ણત્તા ચ નામગોત્તવસેન અપાકટા હુત્વા પાકટા ભવિતુકામા એવમકંસૂતિ અધિપ્પાયો. કેરાટિકાતિ સઠા. તત્થાતિ દ્વીસુ જનેસુ. તતોતિ વિસ્સાસતો, દાનતો વા.
બ્રાહ્મણપઞ્ઞત્તિવણ્ણના
૩૦૯. અનોનતકાયવસેન થદ્ધગત્તો, ન માનવસેન. તેન પાળિયં વક્ખતિ ‘‘અબ્ભુન્નામેત્વા’’તિ. ચેતોવિતક્કં સન્ધાય ચિત્તસીસેન ‘‘ચિત્તં અઞ્ઞાસી’’તિ વુત્તં. વિઘાતન્તિ ચિત્તદુક્ખં.
૩૧૧. સકસમયેતિ બ્રાહ્મણલદ્ધિયં. મીયમાનોતિ મરિયમાનો. દિટ્ઠિસઞ્જાનનેનેવાતિ અત્તનો લદ્ધિસઞ્જાનનેનેવ. સુજન્તિ હોમદબ્બિં, નિબ્બચનં વુત્તમેવ. ગણ્હન્તેસૂતિ જુહનત્થં ગણ્હનકેસુ, ઇરુવિજ્જેસૂતિ અત્થો. ઇરુવેદવસેન હોમકરણતો હિ યઞ્ઞયજકા ‘‘ઇરુવિજ્જા’’તિ વુચ્ચન્તિ. પઠમો વાતિ તત્થ સન્નિપતિતેસુ સુજાકિરિયાયં સબ્બપધાનો વા. દુતિયો વાતિ તદનન્તરિકો વા. ‘‘સુજ’’ન્તિ ઇદં કરણત્થે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘સુજાયા’’તિ. અગ્ગિહુત્તમુખતાય યઞ્ઞસ્સ યઞ્ઞે દિય્યમાનં સુજામુખેન દિય્યતિ. વુત્તઞ્ચ ‘‘અગ્ગિહુત્તમુખા યઞ્ઞા, સાવિત્તી છન્દસો મુખ’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૪૦૦). તસ્મા ‘‘દિય્યમાન’’ન્તિ અયં પાઠસેસો વિઞ્ઞાયતીતિ આચરિયેન (દી॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૩૧૧) વુત્તં. અપિચ સુજાય દિય્યમાનં સુજન્તિ તદ્ધિતવસેન અત્થં દસ્સેતું એવમાહ. પોરાણાતિ અટ્ઠકથાચરિયા. પુરિમવાદે ચેત્થ દાનવસેન પઠમો વા દુતિયો વા, પચ્છિમવાદે આદાનવસેનાતિ અયમેતેસં વિસેસો. વિસેસતોતિ વિજ્જાચરણવિસેસતો, ન બ્રાહ્મણેહિ ઇચ્છિતવિજ્જાચરણમત્તતો. ઉત્તમબ્રાહ્મણસ્સાતિ અનુત્તરદક્ખિણેય્યતાય ઉક્કટ્ઠબ્રાહ્મણસ્સ. યથાધિપ્પેતસ્સ હિ વિજ્જાચરણવિસેસદીપકસ્સ ‘‘કતમં પન તં બ્રાહ્મણસીલં, કતમા સા પઞ્ઞા’’તિઆદિવચનસ્સ ઓકાસકરણત્થમેવ ‘‘ઇમેસં પન બ્રાહ્મણ પઞ્ચન્નં અઙ્ગાન’’ન્તિઆદિવચનં ભગવા અવોચ, તસ્મા પધાનવચનાનુરૂપમનુસન્ધિં દસ્સેતું ‘‘ભગવા પના’’તિઆદિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.
૩૧૩. અપવદતીતિ વણ્ણાદીનિ અપનેત્વા વદતિ, અત્થમત્તં પન દસ્સેતું ‘‘પટિક્ખિપતી’’તિ વુત્તં. ઇદન્તિ ‘‘મા ભવં સોણદણ્ડો એવં અવચા’’તિઆદિવચનં. બ્રાહ્મણસમયન્તિ બ્રાહ્મણસિદ્ધન્તં. મા ભિન્દીતિ મા વિનાસેસિ.
૩૧૬. સમોયેવ હુત્વા સમોતિ સમસમો, સબ્બથા સમોતિ અત્થો. પરિયાયદ્વયઞ્હિ અતિસયત્થદીપકં યથા ‘‘દુક્ખદુક્ખં, રૂપરૂપ’’ન્તિ. એકદેસમત્તતો પન અઙ્ગકેન માણવેન તેસં સમભાવતો ‘‘ઠપેત્વા એકદેસમત્ત’’ન્તિઆદિમાહ. કુલકોટિપરિદીપનન્તિ કુલસ્સ આદિપરિદીપનં. યસ્મા અત્તનો ભગિનિયા…પે॰… ન જાનિસ્સતિ, તસ્મા ન તસ્સ માતાપિતુમત્તં સન્ધાય વદતિ, કુલકોટિપરિદીપનં પન સન્ધાય વદતીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘અત્થભઞ્જનક’’ન્તિ ઇમિના કમ્મપથપત્તં વદતિ. ગુણેતિ યથાવુત્તે પઞ્ચસીલે. અથાપિ સિયાતિ યદિપિ તુમ્હાકં એવં પરિવિતક્કો સિયા, ભિન્નસીલસ્સાપિ પુન પકતિસીલે ઠિતસ્સ બ્રાહ્મણભાવં વણ્ણાદયો સાધેન્તીતિ એવં સિયાતિ અત્થો. ‘‘સાધેતી’’તિ પાઠે ‘‘વણ્ણો’’તિ કત્તા આચરિયેન (દી॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૩૧૬) અજ્ઝાહટો, નિદસ્સનઞ્ચેતં. મન્તજાતીસુપિ હિ એસેવ નયો. સીલમેવાતિ પુન પકતિભૂતં સીલમેવ બ્રાહ્મણભાવં સાધેસ્સતિ, કસ્માતિ ચે ‘‘તસ્મિં હિ…પે॰… વણ્ણાદયો’’તિ. તત્થ સમ્મોહમત્તં વણ્ણાદયોતિ વણ્ણમન્તજાતિયો બ્રાહ્મણભાવસ્સ અઙ્ગન્તિ સમ્મોહમત્તમેતં, અસમવેક્ખિત્વા કથિતમિદં.
સીલપઞ્ઞાકથાવણ્ણના
૩૧૭. કથિતો બ્રાહ્મણેન પઞ્હોતિ ‘‘સીલવા ચ હોતી’’તિઆદિના દ્વિન્નમેવ અઙ્ગાનં વસેન યથાપુચ્છિતો પઞ્હો યાથાવતો વિસ્સજ્જિતો. એત્થાતિ યથાવિસ્સજ્જિતે અત્થે, અઙ્ગદ્વયે વા. તસ્સાતિ સોણદણ્ડસ્સ. યદિ એકમઙ્ગં ઠપેય્ય, અથ પતિટ્ઠાતું ન સક્કુણેય્ય. યદિ પન ન ઠપેય્ય, અથ સક્કુણેય્ય, કિં પનેસ તથા સક્ખિસ્સતિ નુ ખો, નોતિ વીમંસનત્થમેવ એવમાહ, ન તુ એકસ્સ અઙ્ગસ્સ ઠપનીયત્તાતિ વુત્તં હોતિ. તથા ચાહ ‘‘એવમેતં બ્રાહ્મણા’’તિઆદિ. ધોવિતત્તાવ પરિસુજ્ઝનન્તિ આહ ‘‘સીલપરિસુદ્ધા’’તિ, સીલસમ્પત્તિયા સબ્બસો સુદ્ધા અનુપક્કિલિટ્ઠાતિ અત્થો. કુતો દુસ્સીલે પઞ્ઞા અસમાહિતત્તા તસ્સ. કુતો વા પઞ્ઞારહિતે જળે એળમૂગે સીલં સીલવિભાગસ્સ, સીલપરિસોધનૂપાયસ્સ ચ અજાનનતો. એળા મુખે ગળતિ યસ્સાતિ એળમૂગો ખ-કારસ્સ ગ-કારં કત્વા, એલમુખો, એલમૂકો વા. ઇતિ બહુધા પાઠોતિ ભયભેરવસુત્તટ્ઠકથાયં (મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૪૮) વુત્તો. પકટ્ઠં ઉક્કટ્ઠં ઞાણં પઞ્ઞાણન્તિ કત્વા પાકતિકં ઞાણં નિવત્તેતું ‘‘પઞ્ઞાણ’’ન્તિ વુત્તં. વિપસ્સનાદિઞાણઞ્હિ ઇધાધિપ્પેતં, તદેતં પકારેહિ જાનનતો પઞ્ઞાવાતિ આહ ‘‘પઞ્ઞાયેવા’’તિ.
ચતુપારિસુદ્ધિસીલેન ધોતાતિ સમાધિપદટ્ઠાનેન ચતુપારિસુદ્ધિસીલેન સકલસંકિલેસમલવિસુદ્ધિયા ધોવિતા વિસુદ્ધા. તેનાહ ‘‘કથં પના’’તિઆદિ. તત્થ ધોવતીતિ સુજ્ઝતિ. સટ્ઠિઅસીતિવસ્સાનીતિ સટ્ઠિવસ્સાનિ વા અસીતિવસ્સાનિ વા. મરણકાલેપિ, પગેવ અઞ્ઞસ્મિં કાલે. મહાસટ્ઠિવસ્સત્થેરો વિયાતિ સટ્ઠિવસ્સમહાથેરો વિય. વેદનાપરિગ્ગહમત્તમ્પીતિ એત્થ વેદનાપરિગ્ગહો નામ યથાઉપ્પન્નં વેદનં સભાવસરસતો ઉપધારેત્વા પુન પદટ્ઠાનતો ‘‘અયં વેદના ફસ્સં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ, સો ચ ફસ્સો અનિચ્ચો દુક્ખો વિપરિણામધમ્મો’’તિ લક્ખણત્તયં આરોપેત્વા પવત્તિતવિપસ્સના. એવં પસ્સન્તેન હિ સુખેન સક્કા સા વેદના અધિવાસેતું ‘‘વેદના એવ વેદયતી’’તિ. વેદનં વિક્ખમ્ભેત્વાતિ યથાઉપ્પન્નં દુક્ખવેદનં અનુવત્તિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા વીથિપટિપન્નાય વિપસ્સનાય તં વિનોદેત્વા. સંસુમારપતિતેનાતિ કુમ્ભીલેન વિય ભૂમિયં ઉરેન નિપજ્જમાનેન. ‘‘નાહ’’ન્તિઆદિં તથા સીલરક્ખણમેવ દુક્કરન્તિ કત્વા વદતિ. સીલે પતિટ્ઠિતસ્સ હિ અરહત્તં હત્થગતંયેવ. યથાહ ‘‘સીલે પતિટ્ઠાય…પે॰… વિજટયે જટ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૩, ૧૯૨; પેટકો॰ ૨૨; મિ॰ પ॰ ૨.૯) ચતૂસુ પુગ્ગલેસુ ઉગ્ઘાટિતઞ્ઞુનો એવાયં વિસયોતિ આહ ‘‘ઉગ્ઘાટિતઞ્ઞુતાયા’’તિ. પઞ્ઞાય સીલં ધોવિત્વાતિ સીલં આદિમજ્ઝપરિયોસાનેસુ અખણ્ડાદિભાવાપાદનેન સન્તતિમહામત્તવત્થુ ધમ્મપદે (ધ॰ પ॰ અટ્ઠ॰ ૨.સન્તિમહામત્તવત્થુ).
૩૧૮. ‘‘કસ્મા આહા’’તિ ઉપરિદેસનાય કારણં પુચ્છતિ. લજ્જા નામ ‘‘સીલસ્સ ચ જાતિયા ચ ગુણદોસપ્પકાસનેન સમણેન ગોતમેન પુચ્છિતપઞ્હં વિસ્સજ્જેસી’’તિ પરિસાય પઞ્ઞાતતા, સા તથા વિસ્સજ્જિતુમસમત્થતાય ભિજ્જિસ્સતીતિ અત્થો, પઠમં અલજ્જમાનોપિ ઇદાનિ લજ્જિસ્સામીતિ વુત્તં હોતિ. પરમન્તિ પમાણં. ‘‘એત્તકપરમા મય’’ન્તિ પદાનં તુલ્યાધિકરણતં દસ્સેતું ‘‘તે મય’’ન્તિ વુત્તં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘સીલપઞ્ઞાણ’’ન્તિ વચનમેવ અમ્હાકં પરમં, તદત્થભૂતાનિ પઞ્ચસીલાનિ, વેદત્તયવિભાવનં પઞ્ઞઞ્ચ લક્ખણાદિતો નિદ્ધારેત્વા જાનનં નત્થિ, કેવલં તત્થ વચીપરમાવ મયન્તિ. અયં પનેત્થ અટ્ઠકથામુત્તકનયો – એત્તકપરમાતિ એત્તકઉક્કંસકોટિકા, પઠમં પઞ્હાવિસ્સજ્જનાવ અમ્હાકં પરન્તિ અતિરેકં. ભાસિતસ્સાતિ વચનસ્સ સદ્દસ્સ.
અયં પન વિસેસોતિ સીલનિદ્દેસે નિય્યાતનમત્તં અપેક્ખિત્વા વુત્તં. તેનાહ ‘‘સીલમિચ્ચેવ નિય્યાતિત’’ન્તિ. સામઞ્ઞફલસુત્તે (દી॰ નિ॰ ૧.૧૫૦) હિ સીલં નિય્યાતેત્વાપિ પુન સામઞ્ઞફલમિચ્ચેવ નિય્યાતિતં. સબ્બેસમ્પિ મહગ્ગતચિત્તાનં ઞાણસમ્પયુત્તત્તા, ઝાનાનઞ્ચ તં સમ્પયોગતો ‘‘અત્થતો પઞ્ઞાસમ્પદા’’તિ વુત્તં. પઞ્ઞાનિદ્દેસે હિ ઝાનપઞ્ઞં અધિટ્ઠાનં કત્વા પઠમં વિપસ્સનાપઞ્ઞા નિય્યાતિતા. તેનાહ ‘‘વિપસ્સનાપઞ્ઞાયા’’તિઆદિ.
સોણદણ્ડઉપાસકત્તપટિવેદનાકથાવણ્ણના
૩૨૧. દહરો યુવાતિ એત્થ દહરવચનેન પઠમયોબ્બનભાવં દસ્સેતિ. પઠમયોબ્બનકાલગતો હિ ‘‘દહરો’’તિ વુચ્ચતિ. પુત્તસ્સ પુત્તો નત્તા નામ. નપ્પહોતીતિ ન સમ્પજ્જતિ, પુત્તનત્તપ્પમાણોપિ ન હોતીતિ અત્થો. ‘‘આસના મે તં વુટ્ઠાન’’ન્તિ એતસ્સ અત્થાપત્તિં દસ્સેતું ‘‘મમ અગારવેના’’તિઆદિ વુત્તં. એતન્તિ અઞ્જલિપગ્ગહણં. અયઞ્હિ યથા તથા અત્તનો મહાજનસ્સ સમ્ભાવનં ઉપ્પાદેત્વા કોહઞ્ઞેન પરે વિમ્હાપેત્વા લાભુપ્પાદનં નિજિગીસન્તો વિચરતિ, તસ્માસ્સ અતિવિય કુહકભાવં દસ્સેન્તો ‘‘ઇમિના કિરા’’તિઆદિં વદતિ અગારવં નામ નત્થીતિ અગારવવચનં નામ નત્થિ, નાયં ભગવતિ અગારવેન ‘‘અહઞ્ચેવ ખો પના’’તિઆદિમાહ, અથ ખો અત્તનો લાભપરિહાનિભયેનેવાતિ વુત્તં હોતિ.
૩૨૨. તઙ્ખણાનુરૂપાયાતિ યાદિસી તદા તસ્સ અજ્ઝાસયપ્પવત્તિ, તદનુરૂપાયાતિ મજ્ઝેપદલોપેન અત્થો. તદા તસ્સ વિવટ્ટસન્નિસ્સિતસ્સ તાદિસસ્સ ઞાણપરિપાકસ્સ અભાવતો કેવલં અબ્ભુદયસન્નિસ્સિતો એવ અત્થો દસ્સિતોતિ આહ ‘‘દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકં અત્થં સન્દસ્સેત્વા’’તિ, પચ્ચક્ખતો વિભાવેત્વાતિ અત્થો. કુસલે ધમ્મેતિ તેભૂમકે કુસલધમ્મે, અયમેત્થ નિપ્પરિયાયતો અત્થો. પરિયાયતો પન ‘‘ચતુભૂમકે’’તિપિ વત્તું વટ્ટતિ લોકુત્તરકુસલસ્સપિ આયતિં લબ્ભમાનત્તા. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘આયતિં નિબ્બાનત્થાય, વાસનાભાગિયાય તત્થાતિ કુસલે ધમ્મે યથાસમાદપિતે. નન્તિ સોણદણ્ડબ્રાહ્મણં. સમુત્તેજેત્વાતિ સમ્મદેવ ઉપરૂપરિ નિસાનેત્વા પુઞ્ઞકિરિયાય તિક્ખવિસદભાવમાપાદેત્વા. તં પન અત્થતો તત્થ ઉસ્સાહજનનમેવ હોતીતિ આહ ‘‘સઉસ્સાહં કત્વા’’તિ. તાય ચ સઉસ્સાહતાયાતિ એવં પુઞ્ઞકિરિયાય સઉસ્સાહતા નિયમતો દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅત્થસમ્પાદનીતિ યથાવુત્તાય સઉસ્સાહતાય ચ સમ્પહંસેત્વાતિ સમ્બન્ધો. અઞ્ઞેહિ ચ વિજ્જમાનગુણેહીતિ એવરૂપા તે ગુણસમઙ્ગિતા ચ એકન્તેન દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅત્થનિપ્ફાદનીતિ તસ્મિં વિજ્જમાનેહિ, અઞ્ઞેહિ ચ ગુણેહિ સમ્પહંસેત્વા સમ્મદેવ હટ્ઠતુટ્ઠભાવમાપાદેત્વાતિ અત્થો.
યદિ ભગવા ધમ્મરતનવસ્સં વસ્સિ, અથ કસ્મા સો વિસેસં નાધિગચ્છીતિ ચોદનં સોધેતું ‘‘બ્રાહ્મણો પના’’તિઆદિ વુત્તં. કુહકતાયાતિ વુત્તનયેન કોહઞ્ઞકત્તા, ઇમિના પયોગસમ્પત્તિઅભાવં દસ્સેતિ. યજ્જેવં કસ્મા ભગવા તસ્સ તથા ધમ્મરતનવસ્સં વસ્સીતિ પટિચોદનમ્પિ સોધેન્તો ‘‘કેવલમસ્સા’’તિઆદિમાહ. તત્થ કેવલન્તિ નિબ્બેધાસેક્ખભાગિયેન અસમ્મિસ્સં. નિબ્બાનત્થાયાતિ નિબ્બાનાધિગમત્થાય, પરિનિબ્બાનત્થાય વા. આયતિં વિસેસાધિગમનૂપાયભૂતા પુઞ્ઞકિરિયાસુ પરિચયસઙ્ખાતા વાસના એવ ભાગો, તસ્મિં ઉપાયભાવેન પવત્તાતિ વાસનાભાગિયા. ન હિ ભગવતો નિરત્થકા ચતુપ્પદિકગાથામત્તાપિ ધમ્મદેસના અત્થિ. તેનાહ ‘‘સબ્બા પુરિમપચ્છિમકથા’’તિ. આદિતો ચેત્થ પભુતિ યાવ બ્રાહ્મણસ્સ વિસ્સજ્જનાપરિયોસાનં, તાવ પુરિમકથા, ભગવતો પન સીલપઞ્ઞાવિસ્સજ્જના પચ્છિમકથા. બ્રાહ્મણેન વુત્તાપિ હિ બુદ્ધગુણાદિપટિસઞ્ઞુત્તા કથા આયતિં નિબ્બાનત્થાય વાસનાભાગિયા એવાતિ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.
ઇતિ સુમઙ્ગલવિલાસિનિયા દીઘનિકાયટ્ઠકથાય પરમસુખુમગમ્ભીરદુરનુબોધત્થપરિદીપનાય સુવિમલવિપુલપઞ્ઞાવેય્યત્તિયજનનાય
સોણદણ્ડસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.