૯. પોટ્ઠપાદસુત્તવણ્ણના
પોટ્ઠપાદપરિબ્બાજકવત્થુવણ્ણના
૪૦૬. એવં ‘‘એવં મે સુતં…પે॰… સાવત્થિયન્તિ પોટ્ઠપાદસુત્ત’’ન્તિ આહ. ‘‘સાવત્થિય’’ન્તિ ઇદં સમીપત્થે ભુમ્મન્તિ દસ્સેતું ‘‘સાવત્થિં ઉપનિસ્સાયા’’તિ વુત્તં, ચીવરાદિપચ્ચયપટિબદ્ધતાય ઉપનિસ્સયં કત્વાતિ અત્થો. જેતો નામ રાજકુમારો, તેન રોપિતત્તા સંવડ્ઢિતત્તા પરિપાલિતત્તા જેતસ્સ વનં ઉપવનન્તિ અત્થમાહ ‘‘જેતસ્સ કુમારસ્સ વને’’તિ. સુદત્તો નામ ગહપતિ અનાથાનં પિણ્ડસ્સ દાયકત્તા અનાથપિણ્ડિકો. તેન જેતસ્સ હત્થતો અટ્ઠારસહિરઞ્ઞકોટિસન્થરણેન તં કિણિત્વા અટ્ઠારસહિરઞ્ઞકોટીહેવ સેનાસનં કારાપેત્વા અટ્ઠારસહિરઞ્ઞકોટીહેવ વિહારમહં નિટ્ઠાપેત્વા એવં ચતુપઞ્ઞાસહિરઞ્ઞકોટિપરિચ્ચાગેન સો આરામો બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ નિય્યાતિતો. તેનાહ ‘‘અનાથપિણ્ડિકેન ગહપતિના આરામો કારિતો’’તિ. પુપ્ફફલપલ્લવાદિગુણસમ્પત્તિયા, પાણિનો નિવાસફાસુતાદિના વા વિસેસેન પબ્બજિતા તતો તતો આગમ્મ રમન્તિ અનુક્કણ્ઠિતા હુત્વા નિવસન્તિ એત્થાતિ આરામો. અથ વા યથાવુત્તગુણસમ્પત્તિયા તત્થ તત્થ ગતેપિ અત્તનો અબ્ભન્તરે આનેત્વા રમેતીતિ આરામો.
ફોટો યસ્સ પાદેસુ જાતોતિ પોટ્ઠપાદો. ફોટો પોટ્ઠોતિ હિ પરિયાયો. પરિબ્બાજકો દુવિધો છન્નપરિબ્બાજકો, અચ્છન્નપરિબ્બાજકો ચ. તત્થ અચ્છન્નપરિબ્બાજકોપિ અચેલકો આજીવકોતિ દુવિધો. તેસુ અચેલકો સબ્બેન સબ્બં નગ્ગો, આજીવકો પન ઉપરિ એકમેવ વત્થં ઉપકચ્છકન્તરે પવેસેત્વા પરિહરતિ, હેટ્ઠા નગ્ગો. અયં પન દુવિધોપેસ ન હોતીતિ વુત્તં ‘‘છન્નપરિબ્બાજકો’’તિ, વત્થચ્છાયાછાદનપબ્બજ્જૂપગતત્તા છન્નપરિબ્બાજકસઙ્ખ્યં ગતોતિ અત્થો બ્રાહ્મણમહાસાલોતિ મહાવિભવતાય મહાસારતં પત્તો બ્રાહ્મણો. ગણાચરિયોતિ સમયન્તિ સામઞ્ઞનિદ્દેસો, એકસેસનિદ્દેસો વા, તં તં સમયન્તિ અત્થો. પવદન્તીતિ પકારતો વદન્તિ, અત્તના અત્તના ઉગ્ગહિતનિયામેન યથા તથા સમયં વદન્તીતિ અત્થો. તારુક્ખોતિ તસ્સ નામં. પભુતિ સદ્દેન તોદેય્યજાણુસોણીસોણદણ્ડકૂટદન્તાદિકે સઙ્ગણ્હાતિ, આદિસદ્દેન પન છન્નપરિબ્બાજકાદિકે. તિન્દુકો નામ કાળક્ખન્ધરુક્ખો. ચીરન્તિ પન્તિ. તિન્દુકા ચીરં એત્થ સન્તીતિ તિન્દુકચીરો. તથા એકા સાલા એત્થાતિ એકસાલકો. ભૂતપુબ્બગતિયા તમત્થં વિત્થારતો દસ્સેન્તો ‘‘યસ્મા’’તિઆદિમાહ. ઇતિ કત્વાતિ ઇમિના કારણેન. ‘‘તસ્મિ’’ન્તિઆદિના યથાપાઠં વિભત્યન્તદસ્સનં.
અનેકાકારાનવસેસઞેય્યત્થવિભાગતો, અપરાપરુપ્પત્તિતો ચ ભગવતો ઞાણં લોકે પત્થટમિવ હોતીતિ વુત્તં ‘‘સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પત્થરિત્વા’’તિ, યતો તસ્સ ઞાણજાલતા વુચ્ચતિ. વેનેય્યાનં તદન્તોગધભાવો હેટ્ઠા વુત્તોવ. વેનેય્યસત્તપરિગ્ગણ્હનત્થં સમન્નાહારે કતે પઠમં નેસં વેનેય્યભાવેનેવ ઉપટ્ઠાનં હોતિ, અથ સરણગમનાદિવસેન કિચ્ચનિપ્ફત્તિ વીમંસીયતીતિ આહ ‘‘કિન્નુ ખો ભવિસ્સતીતિ ઉપપરિક્ખન્તો’’તિ. નિરોધન્તિ સઞ્ઞાનિરોધં. નિરોધા વુટ્ઠાનન્તિ તતો નિરોધતો વુટ્ઠાનં સઞ્ઞુપ્પત્તિં. સબ્બબુદ્ધાનં ઞાણેન સંસન્દિત્વાતિ યથા તે નિરોધં, નિરોધતો વુટ્ઠાનઞ્ચ બ્યાકરિંસુ, બ્યાકરિસ્સન્તિ ચ, તથા બ્યાકરણવસેન સંસન્દિત્વા. કતિપાહચ્ચયેનાતિ દ્વીહતીહચ્ચયેન. પાળિયમેવ હિ ઇમમત્થં વક્ખતિ. સરણં ગમિસ્સતીતિ ‘‘સરણ’’મિતિ ગમિસ્સતિ. ‘‘હત્થિસારિપુત્તોતિ હત્થિસારિનો પુત્તો’’તિ (દી॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૪૦૬) આચરિયેન વુત્તં. અધુના પન ‘‘ચિત્તો હત્થિસારિપુત્તો’’ ત્વેવ પાઠો દિસ્સતિ, ચિત્તો નામ હત્થાચરિયસ્સ પુત્તોતિ અત્થો.
સુરત્તદુપટ્ટન્તિ રજનેન સમ્મા રત્તં દિગુણં અન્તરવાસકં પરિવત્તનવસેન નિવાસેત્વા. ‘‘યુગન્ધરપબ્બતં પરિક્ખિપિત્વા’’તિ ઇદં પરિકપ્પવચનં ‘‘તાદિસો અત્થિ ચે, તં વિયા’’તિ. મેઘવણ્ણન્તિ રત્તમેઘવણ્ણં, સઞ્ઝાપભાનુરઞ્જિતમેઘસઙ્કાસન્તિ અત્થો. પઠમેન ચેત્થ સણ્ઠાનસમ્પત્તિં દસ્સેતિ, દુતિયેન વણ્ણસમ્પત્તિં. એકંસવરગતન્તિ વામંસવરપ્પવત્તં. તથા હિ સુત્તનિપાતટ્ઠકથાયં વઙ્ગીસસુત્તવણ્ણનાયં વુત્તં ‘‘એકંસન્તિ એતન્તિ ‘‘એકંસં ચીવરં કત્વા’’તિ વચનં. યતોતિ યથાવુત્તવચનસ્સ પારુપિત્વા ઠિતસ્સેવ અધિવચનત્તા પચ્ચગ્ઘન્તિ એકં કત્વા અનધિટ્ઠિતકાલે પાટેક્કં મહગ્ઘં, પચ્ચગ્ઘં વા અભિનવં, અબ્ભુણ્હે તઙ્ખણે નિબ્બત્તન્તિ અત્થો. પુરિમઞ્ચેત્થ અત્થવિકપ્પં કેચિ ન ઇચ્છતિ. તથા હિ આચરિયેનેવ ઉદાનટ્ઠકથાયં વુત્તં ‘‘પચ્ચગ્ઘેતિ અભિનવે, પચ્ચેકં મહગ્ઘતાય પચ્ચગ્ઘેતિ કેચિ, તં ન સુન્દરં. ન હિ બુદ્ધા ભગવન્તો મહગ્ઘં પટિગ્ગણ્હન્તિ, પરિભુઞ્જન્તિ ચા’’તિ, ઇધાપિ તેન પચ્છિમોયેવ અત્થવિકપ્પો ગહિતો. અભિનવતાય ‘‘પચ્ચગ્ઘ’’ન્તિ ચ ઇદં આદિતો તથા લદ્ધવોહારેન, અનઞ્ઞપરિભોગતાય ચ વુત્તં, તથા વા સત્થુ અધિટ્ઠાનેન તં પત્તં સબ્બકાલં ‘‘પચ્ચગ્ઘ’’ન્ત્વેવ વુચ્ચતિ. સેલમયપત્તન્તિ મુગ્ગવણ્ણસિલામયં ચતુમહારાજદત્તિયં પત્તં. અયમેવ હિ ભગવતા નિચ્ચપરિભુત્તો પત્તો સમચિત્તસુત્તવણ્ણનાદીસુપિ (અ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨.૩૭) તથા વુત્તત્તા.
૪૦૭. અત્તનો રુચિવસેન અજ્ઝાસયવસેન, ન પરેહિ ઉસ્સાહિતોતિ અધિપ્પાયો. ‘‘અતિપ્પગભાવમેવ દિસ્વા’’તિ ચ ઇદં ભૂતકથનં ન તાવ ભિક્ખાચરણવેલા સમ્પત્તાતિ દસ્સનત્થં. ભગવા હિ તદા કાલસ્સેવ વિહારતો નિક્ખન્તો ‘‘વાસનાભાગિયાય ધમ્મદેસનાય પોટ્ઠપાદં અનુગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ. પાળિયં અતિપ્પગો ખોતિ એત્થ ‘‘પગો’’તિ ઇદં કચ્ચાયનમતેન પ-ઇચ્ચુપસગ્ગતો ઓ-કારગ-કારાગમને સિદ્ધં. પ-સદ્દોયેવ પાતોઅત્થં વદતિ. અઞ્ઞેસં પન સદ્દવિદૂનં મતેન પાતોપદમિવ નેપાતિકં. તેનેવ તત્થ તત્થ અટ્ઠકથાસુ (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૩.૧) વુત્તં ‘‘અતિપ્પગો ખોતિ અતિવિય પાતો’’તિ. અપિચ પઠમં ગચ્છતિ દિવસભાવેન પવત્તતીતિ પગોતિ નિબ્બચનં ઇમિના દસ્સિતં. દુવિધો ખલુસદ્દો વિય હિ પગોતિ સદ્દો નામનિપાતોપસગ્ગવસેન તિવિધો. એવઞ્હિ ઇધ ‘‘અતિપ્પગભાવમેવ દિસ્વા’’તિ વચનં ઉપપન્નં હોતિ.
યંનૂનાતિ ‘‘બુદ્ધાનઞ્ચા’’તિઆદિ. સંસયો નામ નત્થિ બોધિમૂલે એવ તસ્સ સમુગ્ઘાટિતત્તા. પરિવિતક્કપુબ્બભાગોતિ અધિપ્પેતકિચ્ચસ્સ પુબ્બભાગે પવત્તપરિવિતક્કો. એસાતિ ‘‘કરિસ્સામ, ન કરિસ્સામા’’તિઆદિકો એસ ચિત્તાચારો સબ્બબુદ્ધાનં લબ્ભતિ સમ્ભવતિ વિચારણવસેનેવ પવત્તનતો, ન પન સંસયવસેન. તેનાહાતિ યેનેસ સબ્બબુદ્ધાનં લબ્ભતિ, તેન ભગવા એવમાહાતિ ઇમમેવ પાળિં ઇમસ્સ અત્થસ્સ સાધકં કરોતિ. અયં અટ્ઠકથાતો અપરો નયો – યંનૂનાતિ પરિકપ્પને નિપાતો. ‘‘ઉપસઙ્કમેય્ય’’ન્તિ કિરિયાપદેન વુચ્ચમાનોયેવ હિ અત્થો અનેન ‘‘યદિ પનાહન્તિ અત્થો’’તિ.
૪૦૮. અસ્સાતિ પરિબ્બાજકપરિસાય. ઉદ્ધંગમનવસેનાતિ ઉન્નતબહુલતાય ઉગ્ગન્ત્વા ઉગ્ગન્ત્વા પવત્તનવસેન. દિસાસુ પત્થટવસેનાતિ વિપુલભાવેન ભૂતપરમ્પરાય સબ્બદિસાસુ પત્થરણવસેન. એત્થ ચ પાળિયં યથા ઉન્નતપાયો સદ્દો ઉન્નાદો, એવં વિપુલભાવેન ઉપરૂપરિ પવત્તોપિ ઉન્નાદોયેવાતિ તદુભયં એકજ્ઝં કત્વા ‘‘ઉન્નાદિનિયા’’તિ વુત્તં, પુન તદુભયમેવ વિભાગં કત્વા ‘‘ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દાયા’’તિ. અતો પાળિનયાનુરૂપમેવ અત્થં વિવરતીતિ દટ્ઠબ્બં. ઇદાનિ પરિબ્બાજકપરિસાય ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દતાકારણં, તસ્સ ચ પવત્તિઆકારં દસ્સેન્તો ‘‘તેસઞ્હી’’તિઆદિમાહ. બાલાતપેતિ અભિનવુગ્ગતસૂરિયાતપે. કામસ્સાદો નામ કામગુણસ્સાદો. ભવસ્સાદો નામ કામરાગાદિસહગતો ભવેસુ અસ્સાદો.
સૂરિયુગ્ગમને ખજ્જોપનમિવ નિપ્પભતં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ખજ્જોપનકૂપમા જાતા’’તિ. લાભસક્કારોપિ નો પરિહીનોતિ અત્થો બાવેરુજાતકેન (જા॰ ૧.૪.૧૫૪) દીપેતબ્બો. પરિસદોસોતિ પરિસાય પવત્તદોસો.
૪૦૯. સણ્ઠપેસીતિ સઞ્ઞમનવસેન સમ્મદેવ ઠપેસિ. સણ્ઠપનઞ્ચેત્થ તિરચ્છાનકથાય અઞ્ઞમઞ્ઞસ્મિં અગારવસ્સ ચજાપનવસેન આચારસિક્ખાપનં ‘‘સિક્ખાપેસી’’તિઆદિ. નન્તિ પરિસં. અપ્પસદ્દન્તિ નિસ્સદ્દં ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દાભાવં. ‘‘એકો નિસીદતી’’તિઆદિ અત્થાપત્તિદસ્સનં. વુદ્ધિન્તિ લાભગુણવુદ્ધિં. પત્થયમાનોતિ પત્થયનહેતુ. માનન્તે હિ લક્ખણે, હેતુમ્હિ ચ ઇચ્છન્તિ સદ્દવિદૂ. ઇદાનિ તમત્થં વિત્થારેતું ‘‘પરિબ્બાજકા કિરા’’તિઆદિ આરદ્ધં. અપરદ્ધન્તિ અપરજ્ઝિતં. નપ્પમજ્જન્તીતિ પમાદં ન આપજ્જન્તિ, ન અગારવં કરોન્તીતિ વુત્તં હોતિ.
૪૧૦. નો આગતે આનન્દોતિ અમ્હાકં ભગવતિ આગતે આનન્દો પીતિ હોતિ. ‘‘ચિરસ્સં ખો ભન્તે ભગવા ઇમં પરિયાયમકાસી’’તિ વચનં પુબ્બેપિ તત્થ આગતપુબ્બત્તા વુત્તવચનમિવ હોતીતિ ચોદનં સમુટ્ઠાપેત્વા પરિહરન્તો ‘‘કસ્મા આહા’’તિઆદિમાહ. પિયસમુદાચારાતિ પિયાલાપા. તસ્માતિ તથા પિયસમુદાચારસ્સ પવત્તનતો. ન કેવલં અયમેવ, અથ ખો અઞ્ઞેપિ પબ્બજિતા યેભુય્યેન ભગવતો અપચિતિં કરોન્તેવાતિ તદઞ્ઞેસમ્પિ બાહુલ્લકમ્મેન તદત્થં સાધેતું ‘‘ભગવન્તઞ્હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કારણમાહ ‘‘ઉચ્ચાકુલીનતાયા’’તિ એતસ્મિં અન્તરે કા નામ કથાતિ યથાવુત્તપરિચ્છેદબ્ભન્તરે કીદિસા નામ કથા. વિપ્પકતાતિ આરદ્ધા હુત્વા અપરિયોસિતા. ‘‘કા કથા વિપ્પકતા’’તિ પન વદન્તો અત્થતો તસ્સા પરિયોસાપનં પટિજાનાતિ નામ. કા કથાતિ ચ અવિસેસચોદના, તસ્મા યસ્સા તસ્સા સબ્બસ્સાપિ કથાય પરિયોસાપનં પટિઞ્ઞાતં હોતિ, તઞ્ચ પટિજાનનં પદેસઞ્ઞુનો અવિસંયન્તિ આહ ‘‘યાવ…પે॰… સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેસી’’તિ. એસાતિ પરિબ્બાજકપરિસાય કથિતા રાજકથાદિકા. નિસ્સારાતિ નિરત્થકભાવેન સારરહિતા.
અભિસઞ્ઞાનિરોધકથાવણ્ણના
૪૧૧. ‘‘તિટ્ઠતેસા’’તિ એતસ્સ આપન્નમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘સચે’’તિઆદિમાહ. સુકારણન્તિ સુન્દરં અત્થાવહં હિતાવહં કારણં. યત્થાતિ અઞ્ઞતરિસ્સં નાનાતિત્થિયાણિયસદ્દેન. ણિકસદ્દેન વા ક-કારસ્સ ય-કારં કત્વા યથા ‘‘અન્તિયો’’તિ. ‘‘અયં કિં વદતિ અયં કિં વદતી’’તિ કુતૂહલં કોલાહલમેત્થ અત્થીતિ કોતૂહલા, સા એવ સાલા કોતૂહલસાલાતિ આહ ‘‘કોતૂહલુપ્પત્તિટ્ઠાનતો’’તિ. ઉપસગ્ગમત્તં ધાત્વત્થાનુવત્તનતો. સઞ્ઞાસીસેનાયં દેસના, તસ્મા સઞ્ઞાસહગતા સબ્બેપિ ધમ્મા ગય્હન્તિ, તત્થ પન ચિત્તં પધાનન્તિ વુત્તં ‘‘ચિત્તનિરોધે’’તિ. પહાનવસેન પન અચ્ચન્તનિરોધસ્સ તેહિ અનધિપ્પેતત્તા, અવિસયત્તા ચ ‘‘ખણિકનિરોધે’’તિ આહ. કામં સોપિ તેસં અવિસયોવ, અત્થતો પન નિરોધકથા વુચ્ચમાના તત્થેવ તિટ્ઠતિ, તસ્મા અત્થાપત્તિમત્તં પતિ તથા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તસ્સાતિ અભિસઞ્ઞાનિરોધકથાય. ‘‘કિત્તિઘોસો’’તિ ‘અહો બુદ્ધાનુભાવો, ભવન્તરપટિચ્છન્નમ્પિ કારણં એવં હત્થામલકં વિય પચ્ચક્ખતો દસ્સેતિ, સાવકે ચ એદિસે સંવરસમાદાને પતિટ્ઠાપેતી’તિ થુતિઘોસો યાવ ભવગ્ગા પત્થરતીતિ. આચરિયેન વુત્તં. ઇદાનિ પન ‘‘સકલજમ્બુદીપે ભગવતો કથાકિત્તિઘોસો પત્થરતી’’તિ પાઠો દિસ્સતિ. પટિભાગકિરિયન્તિ પળાસવસેન પટિભાગભૂતં પયોગં. ભવન્તરસમયન્તિ તત્ર તત્ર વુટ્ઠાનસમયં અભૂતપરિકપ્પિતં કિઞ્ચિ ઉસ્સારિયવત્થું અત્તનો સમયં કત્વા કથેન્તિ. કિઞ્ચિદેવ સિક્ખાપદન્તિ ‘‘એકમૂલકેન ભવિતબ્બં, એત્તકં વેલં એકસ્મિંયેવ ઠાને નિસીદિતબ્બ’’ન્તિ એવમાદિકં પઞ્ઞપેન્તિ. નિરોધકથન્તિ નિરોધસમાપત્તિકથં.
તેસૂતિ કોતૂહલસાલાયં સન્નિપતિતેસુ નાનાતિત્થિયસમણબ્રાહ્મણેસુ. એકચ્ચેતિ એકે. પુરિમોતિ ‘‘અહેતૂ અપ્પચ્ચયા પુરિસસ્સ સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જન્તિપિ નિરુજ્ઝન્તિપી’’તિઆદિના વુત્તવાદી. એત્થાતિ ચતૂસુ વાદીસુ. ય્વાયં ઇધ ઉપ્પજ્જતીતિ સમ્બન્ધો. સમાપત્તિન્તિ અસઞ્ઞીભવાવહં વાયોકસિણપરિકમ્મં, આકાસકસિણપરિકમ્મં વા રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનસમાપત્તિં, પઞ્ચમજ્ઝાનસમાપત્તિં વા. નિરોધેતિ હેટ્ઠા વુત્તનયેન સઞ્ઞાનિરોધે. હેતું અપસ્સન્તોતિ યેન હેતુના અસઞ્ઞીભવે સઞ્ઞાય નિરોધો સબ્બસો અનુપ્પાદો, યેન ચ તતો ચુતસ્સ ઇધ પઞ્ચવોકારભવે
દુતિયોતિ ‘‘સઞ્ઞા હિ ભો પુરિસસ્સ અત્તા’’તિઆદિના વુત્તવાદી. નન્તિ પઠમવાદિં. નિસેધેત્વાતિ ‘‘ન ખો પન મેતં ભો એવં ભવિસ્સતી’’તિ એવં પટિક્ખિપિત્વા. મિગસિઙ્ગતાપસસ્સાતિ એવંનામકતાપસસ્સ. તસ્સ કિર મત્થકે મિગસિઙ્ગાકારેન દ્વે ચૂળા ઉટ્ઠહિંસુ, ‘‘ઇસિસિઙ્ગો’’તિપિ તસ્સ નામં. અસઞ્ઞકભાવન્તિ મુઞ્છાપત્તિયા કિરિયામયસઞ્ઞાવસેન વિગતસઞ્ઞિભાવં. વક્ખતિ હિ ‘‘વિસઞ્ઞી હુત્વા’’તિ. ચત્તાલીસનિપાતે આગતનયેન મિગસિઙ્ગતાપસવત્થું સઙ્ખેપતો દસ્સેતું ‘‘મિગસિઙ્ગતાપસો કિરા’’તિઆદિ વુત્તં. વિક્ખમ્ભનવસેન કિલેસાનં સન્તાપનતો અત્તન્તપો. દુક્કરતપતાય ઘોરતપો તિબ્બતપો. નિબ્બિસેવનભાવાપાદનેન સબ્બસો મિલાપિતચક્ખાદિતિક્ખિન્દ્રિયતાય પરમધિતિન્દ્રિયો. સક્કવિમાનન્તિ પણ્ડુકમ્બલસિલાસનં સન્ધાયાહ. તઞ્હિ તથારૂપપચ્ચયા કદાચિ ઉણ્હં, કદાચિ થદ્ધં, કદાચિ ચલિતં હોતિ. ‘‘સક્ક…પે॰… પત્થેતી’’તિ અયોનિસો ચિન્તેત્વા પેસેસિ. ભગ્ગોતિ ભઞ્જિતકુસલજ્ઝાસયો, અધુના પન ‘‘લગ્ગો’’તિ પાઠં લિખન્તિ. તેન દિબ્બફસ્સેનાતિ હત્થગ્ગહણમત્તદિબ્બફસ્સેન. તન્તિ તથા સઞ્ઞાપટિલાભં. એવમાહાતિ એવં ‘‘સઞ્ઞા હિ ભો પુરિસસ્સ અત્તા’’તિઆદિના આકારેન સઞ્ઞાનિરોધમાહ. ઇમિનાવ નયેન ઇતો પરેસુપિ દ્વીસુ ઠાનેસુ પાળિમાહરિત્વા યોજના વેદિતબ્બા.
તતિયોતિ ‘‘સન્તિ હિ ભો સમણબ્રાહ્મણા’’તિઆદિના વુત્તવાદી. આથબ્બણપયોગન્તિ આથબ્બણવેદવિહિતં આથબ્બણિકાનં વિસઞ્ઞિભાવાપાદનપ્પયોગં. ઉપકડ્ઢનં આહરણં. અપકડ્ઢનં અપહરણં આથબ્બણં પયોજેત્વાતિ આથબ્બણવેદે આગતં અગ્ગિજુહનપુબ્બકં મન્તપદં પયોજેત્વા સીસચ્છિન્નતાદિદસ્સનેન સઞ્ઞાનિરોધમાહ. તસ્સાતિ યસ્સ સીસચ્છિન્નતાદિ દસ્સિતં, તસ્સ.
ચતુત્થોતિ ‘‘સન્તિ હિ ભો દેવતા મહિદ્ધિકા’’તિઆદિના વુત્તવાદી. યક્ખદાસીનન્તિ દેવદાસીનં, યા ‘‘યોગવતિયો’’તિપિ વુચ્ચન્તિ, યોગિનિયોતિપિ મદનિદ્દન્તિ સુરામદનિમિત્તકં સુપનં. દેવતૂપહારન્તિ નચ્ચનગાયનાદિના દેવતાનં પૂજં. સુરાપાતિન્તિ પાતિપુણ્ણં સુરં. દિવાતિ અતિદિવા, ઉસ્સૂરેતિ અત્થો. તન્તિ તથા સુપિત્વા વુટ્ઠહનં. સુત્તકાલે દેવતાનં સઞ્ઞાપકડ્ઢનવસેન નિરોધં સમાપન્ના, પબુદ્ધકાલે સઞ્ઞુપકડ્ઢનવસેન નિરોધા વુટ્ઠિતાતિ મઞ્ઞમાનોતિ અધિપ્પાયો.
એળમૂગકથા વિયાતિ ઇમેસં પણ્ડિતમાનીનં કથા અન્ધબાલકથાસદિસી. ચત્તારો નિરોધેતિ અઞ્ઞમઞ્ઞવિધુરે ચત્તારોપિ નિરોધે. એકેન ભવિતબ્બન્તિ એકસભાવેનેવ ભવિતબ્બં. ન બહુનાતિ ન ચ અઞ્ઞમઞ્ઞવિરુદ્ધેન બહુવિધેન નાનાસભાવેન ભવિતબ્બં. તેનાપિ એકેનાતિ એકસભાવભૂતેન તેનાપિ નિરોધેન. અઞ્ઞેનેવાતિ તેહિ વુત્તાકારતો અઞ્ઞાકારેનેવ ભવિતબ્બં. સોતિ એકસભાવભૂતો નિરોધો. અઞ્ઞત્ર સબ્બઞ્ઞુનાતિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધં ઠપેત્વા. ઇધાતિ કોતૂહલસાલાયં. અયં નિરોધો અયં નિરોધોતિ દ્વિક્ખત્તું બ્યાપનિચ્છાવચનં સત્થા અત્તનો દેસનાવિલાસેન અનેકાકારવોકારં નિરોધં વિભાવેસ્સતીતિ દસ્સનત્થં કતં. અહો નૂનાતિ એત્થ અહોતિ અચ્છરિયે નિપાતો, નૂનાતિ અનુસ્સરણે. તસ્મા અહો નૂન ભગવાતિ અનઞ્ઞસાધારણદેસનત્તા ભગવા નિરોધમ્પિ અહો અચ્છરિયં કત્વા આરાધેય્ય મઞ્ઞેતિ અધિપ્પાયો. અહો નૂન સુગતોતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. અચ્છરિયવિભાવનતો એવ ચેત્થ દ્વિક્ખત્તું આમેડિતવચનં. અચ્છરિયત્થોપિ હેસ અહોસદ્દો અનુસ્સરણમુખેનેવ પોટ્ઠપાદેન ગહિતો. તસ્મા વુત્તં ‘‘અનુસ્સરણત્થે નિપાતદ્વય’’ન્તિ. તેનાતિ અનુસ્સરણત્થમુખેન પવત્તનતો. ‘‘અહો…પે॰… સુગતો’’તિ વચનેન એતદહોસીતિ યોજના. ‘‘યંતંસદ્દા નિચ્ચસમ્બન્ધા’’તિ સાધિપ્પાયં યોજનં દસ્સેતું ‘‘યો એતેસ’’ન્તિઆદિમાહ. કાલદેસપુગ્ગલાદિવિભાગેન બહુભેદત્તા ઇમેસં નિરોધધમ્માનન્તિ બહુત્તે સામિવચનં, કુસલસદ્દયોગે ચેતં ભુમ્મત્થે દટ્ઠબ્બં. કુસલો નિપુણો છેકોતિ પરિયાયવચનમેતં. અહો નૂન કથેય્યાતિ અચ્છરિયં કત્વા કથેય્ય મઞ્ઞે. સો સુગતોતિ સમ્બન્ધો. ચિણ્ણવસિતાયાતિ નિરોધસમાપત્તિયં ચિણ્ણવસીભાવત્તા. સભાવં જાનાતીતિ નિરોધસભાવં યાથાવતો જાનાતિ.
અહેતુકસઞ્ઞુપ્પાદનિરોધકથાવણ્ણના
૪૧૨. ઘરમજ્ઝેયેવ પક્ખલિતાતિ યથા ઘરતો બહિ ગન્તુકામા પુરિસા મગ્ગં અનોતરિત્વા ઘરવિવરે સમતલે વિવટઙ્ગણે એવ પક્ખલનં પત્તા, એવંસમ્પદમિદન્તિ અત્થો. અસાધારણો હેતુ, સાધારણો પચ્ચયોતિ એવમાદિવિભાગો અઞ્ઞત્ર વુત્તો, ઇધ પન તેન વિભાગેન પયોજનં નત્થિ સઞ્ઞાય અકારણભાવપટિક્ખેપપરત્તા ચોદનાયાતિ વુત્તં ‘‘કારણસ્સેવ નામ’’ન્તિ. યં પન પાળિયં વુત્તં ‘‘સહેતૂ હિ પોટ્ઠપાદ સપ્પચ્ચયા પુરિસસ્સ સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જન્તિપિ નિરુજ્ઝન્તિપી’’તિ, તત્થ સહેતૂ સપ્પચ્ચયા ઉપ્પજ્જન્તિ, ઉપ્પન્ના પન નિરુજ્ઝન્તિયેવ, ન તિટ્ઠન્તીતિ દસ્સનત્થં ‘‘નિરુજ્ઝન્તિપી’’તિ વચનં, ન તુ નિરોધસ્સ સહેતુસપચ્ચયતાદસ્સનત્થં. ઉપ્પાદોયેવ હિ સહેતુકો, ન નિરોધો. યદિ હિ નિરોધોપિ સહેતુકો સિયા, તસ્સપિ પુન નિરોધેન ભવિતબ્બં અઙ્કુરાદીનં પુન અઙ્કુરાદિના વિય, ન ચ તસ્સ પુન નિરોધો અત્થિ, તસ્મા વુત્તનયેનેવ પાળિયા અત્થો વેદિતબ્બો. અયઞ્ચ નયો ખણનિરોધવસેન વુત્તો. યો પન યથાપરિચ્છિન્નકાલવસેન સબ્બસો અનુપ્પાદનિરોધો, સો ‘‘સહેતુકો’’તિ વેદિતબ્બો તથારૂપાય પટિપત્તિયા વિના અભાવતો. તેનાહ ભગવા ‘‘સિક્ખા એકા સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, સિક્ખા એકા સઞ્ઞા નિરુજ્ઝતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૪૧૨) તતો એવ ચ અટ્ઠકથાયમ્પિ (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૪૧૩) વુત્તં ‘‘સઞ્ઞાય સહેતુકં ઉપ્પાદનિરોધં દીપેતુ’’ન્તિ. એતઞ્હિ પાળિવચનં, અટ્ઠકથાવચનઞ્ચ અનુપ્પાદનિરોધં સન્ધાય વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. સિક્ખાતિ હેત્વત્થે પચ્ચત્તવચનં, ય-કારલોપો વા ‘‘સઙ્ખ્યાપિ તમ્હા વનપત્તા પક્કમિતબ્બ’’ન્તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૯૨) વિય. હેતુભાવો ચસ્સા ઉપરિ આવિ ભવિસ્સતિ. એકસદ્દો ચ અઞ્ઞપરિયાયો, ન સઙ્ખ્યાવાચી ‘‘ઇત્થેકે સતો સત્તસ્સા’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૮૫-૯૧, ૯૪-૯૮; મ॰ નિ॰ ૩.૨૧) વિયાતિ આહ ‘‘સિક્ખાય એકચ્ચા સઞ્ઞા જાયન્તી’’તિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો.
૪૧૩. વિત્થારેતુકમ્યતાતિ વિત્થારેતુકામતાય. પુચ્છાવસેનાતિ કથેતુકમ્યતાપુચ્છાવસેન, વિત્થારેતુકમ્યતાપુચ્છાવસેનાતિ વા સમાસો. ‘‘પોટ્ઠપાદસ્સેવાયં પુચ્છા’’તિ આસઙ્કાય ‘‘ભગવા અવોચા’’તિ પાળિયં વુત્તં. સઞ્ઞાય…પે॰… દીપેતું તા દસ્સેન્તોતિ યોજેતબ્બં તત્થાતિ તસ્સં ઉપરિ વક્ખમાનાય દેસનાય. તતિયાતિ અધિપઞ્ઞાસિક્ખા આગતાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘અયં…પે॰… દેસિતોતિ એત્થ સમ્માદિટ્ઠિસમ્માસઙ્કપ્પવસેન આગતા. કસ્માતિ ચે? પરિયાપન્નત્તા, સભાવતો, ઉપકારતો ચ યથારહં પઞ્ઞાક્ખન્ધે અવરોધત્તા સઙ્ગહિતત્તાતિ અધિપ્પાયો. તથા હિ ચૂળવેદલ્લસુત્તે વુત્તં ‘‘યા ચાવુસો વિસાખ સમ્માદિટ્ઠિ, યો ચ સમ્માસઙ્કપ્પો
પઞ્ચકામગુણિકરાગોતિ પઞ્ચ કામકોટ્ઠાસે આરબ્ભ ઉપ્પજ્જનકરાગો. અસમુપ્પન્નકામચારોતિ વત્તમાનુપ્પન્નતાવસેન નસમુપ્પન્નો યો કોચિ કામચારો, યા કાચિ લોભુપ્પત્તિ. અધુના પન ‘‘અસમુપ્પન્નકામરાગો’’તિ પાઠો, સો અયુત્તોવ અત્થતો વિરુદ્ધત્તા. કામરાગો ચેત્થ વિસયવસેન નિયમિતત્તા કામગુણારમ્મણોવ લોભો દટ્ઠબ્બો, કામચારો પન ઝાનનિકન્તિભવરાગાદિપ્પભેદો સબ્બોપિ લોભચારો. કામનટ્ઠેન, કામેસુ પવત્તનટ્ઠેન ચ કામચારો. સબ્બેપિ હિ તેભૂમકધમ્મા કામનીયટ્ઠેન કામા. યસ્મા ઉભયેસમ્પિ સહચરણઞાયેન કામસઞ્ઞાભાવો હોતિ, તસ્મા ‘‘કામસઞ્ઞા’’તિ પદુદ્ધારં કત્વા તદુભયમેવ નિદ્દિટ્ઠન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘તત્થા’’તિઆદિ અસમુપ્પન્નકામચારતો પઞ્ચકામગુણિકરાગસ્સ વિસેસદસ્સનં, અસમુપ્પન્નકામચારસ્સેવ વા ઇધાધિપ્પેતભાવદસ્સનં. કામં પઞ્ચકામગુણિકરાગોપિ અસમુપ્પન્નો એવ અનાગામિમગ્ગેન સમુગ્ઘાટીયતિ, તસ્મિં પન સમુગ્ઘાટિતેપિ ન સબ્બો રાગો સમુગ્ઘાટં ગચ્છતિ તસ્સ અગ્ગમગ્ગેન સમુગ્ઘાટિતત્તા. તસ્મા પઞ્ચકામગુણિકરાગગ્ગહણેન ઇતરસ્સ સબ્બસ્સ ગહણં ન હોતીતિ ઉભયત્થસાધારણેન પરિયાયેન ઉભયમેવ સઙ્ગહેત્વા પાળિયં કામસઞ્ઞાગ્ગહણં કતં, અતો તદુભયં સરૂપતો, વિસેસતો ચ દસ્સેત્વા સબ્બસઙ્ગાહિકભાવતો ‘‘અસમુપ્પન્નકામચારો પન ઇમસ્મિં ઠાને વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. તસ્માતિ અસમુપ્પન્નકામચારસ્સેવ ઇધ વટ્ટનતો અયમત્થો વેદિતબ્બોતિ તસ્સાતિ પઠમજ્ઝાનસમઙ્ગિનો પુગ્ગલસ્સ. સદિસત્તાતિ કામસઞ્ઞાદિભાવેન સમાનત્તા, એતેન પાળિયં ‘‘પુરિમા’’તિ ઇદં સદિસકપ્પનાવસેન વુત્તન્તિ દસ્સેતિ. અનાગતા હિ ઇધ ‘‘નિરુજ્ઝતી’’તિ વુત્તા અનુપ્પાદસ્સ અધિપ્પેતત્તા. તસ્મા અનાગતમેવ દસ્સેતું ‘‘અનુપ્પન્નાવ નુપ્પજ્જતી’’તિ વુત્તં.
વિવેકજપીતિસુખસઙ્ખાતાતિ વિવેકજપીતિસુખેહિ સહ અક્ખાતા, ન વિવેકજપીતિસુખાનીતિ અક્ખાતા. તંસમ્પયુત્તા હિ સઞ્ઞાયેવ ઇધાધિપ્પેતા, ન વિવેકજપીતિસુખાનિ. અથ વા વિવેકજપીતિસુખકોટ્ઠાસિકાતિ અત્થો. સઙ્ખાતસદ્દો હેત્થ કોટ્ઠાસત્થો ‘‘અદિન્નં થેય્યસઙ્ખાતં આદિયેય્યા’’તિઆદીસુ (પારા॰ ૮૯, ૯૧) વિય. કામચ્છન્દાદિઓળારિકઙ્ગપ્પહાનવસેન નાનત્થસઞ્ઞાપટિઘસઞ્ઞાહિ નિપુણતાય સુખુમા. ભૂતતાય સચ્ચા. તદેવત્થં દસ્સેતિ ‘‘ભૂતા’’તિ ઇમિના. સુખુમભાવેન, પરમત્થભાવેન ચ અવિપરીતસભાવાતિ અત્થો. એવં બ્યાસવસેન યથાપાઠમત્થં દસ્સેત્વા સમાસવસેનપિ યથાપાઠમેવ ‘‘અથ વા’’તિઆદિમાહ. સમાસબ્યાસવસેન હિ દ્વિધા પાઠો દિસ્સતિ. ‘‘કામચ્છન્દાદિઓળારિકઙ્ગપ્પહાનવસેના’’તિ ઇમિના સમ્પયુત્તધમ્માનં ભાવનાનુભાવસિદ્ધા, સઞ્ઞાય સણ્હસુખુમતા નીવરણવિક્ખમ્ભનવસેન વિઞ્ઞાયતીતિ દસ્સેતિ. ભૂતતાયાતિ સુખુમભાવેન, પરમત્થભાવેન ચ અવિપરીતતાય, વિજ્જમાનતાય વા. વિવેકજેહીતિ નીવરણવિવેકતો જાતેહિ. ઇદાનિ ઝાનસમઙ્ગીવસેન વુત્તસ્સ દુતિયપદસ્સ અત્થં દસ્સેતું ‘‘સા અસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. સબ્બત્થાતિ સબ્બવારેસુ.
સમાપજ્જનાધિટ્ઠાનં વિય વુટ્ઠાનમ્પિઝાને પરિયાપન્નં હોતિ યથા તં ધમ્માનં ભઙ્ગક્ખણો ધમ્મેસુ, આવજ્જનપચ્ચવેક્ખણાનિ પન ન ઝાનપરિયાપન્નાનિ, તસ્મા ઝાનપરિયાપન્નમેવ વસીકરણં ગહેત્વા ‘‘સમાપજ્જન્તો, અધિટ્ઠહન્તો, વુટ્ઠહન્તો ચ સિક્ખતી’’તિ વુત્તં. તન્તિ પઠમજ્ઝાનં. તેન…પે॰… ઝાનેનાતિ ઇદમ્પિ ‘‘સિક્ખા’’તિ એતસ્સ સંવણ્ણનાપદં. તેનાતિ ચ હેતુમ્હિ કરણવચનં, પઠમજ્ઝાનેન હેતુનાતિ અત્થો. હેતુભાવો ચેત્થ ઝાનસ્સ વિવેકજપીતિસુખસુખુમસચ્ચસઞ્ઞાય ઉપ્પત્તિયા સહજાતાદિપચ્ચયભાવો. કામસઞ્ઞાય પન નિરોધસ્સ ઉપનિસ્સયપચ્ચયભાવોવ. સો ચ ખો સુત્તન્તપરિયાયેન. તથા ચેવ હેટ્ઠા સંવણ્ણિતં એતેનુપાયેનાતિ ય્વાયં પઠમજ્ઝાનતપ્પટિપક્ખસઞ્ઞાવસેન ‘‘સિક્ખા એકા સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, સિક્ખા એકા સઞ્ઞા નિરુજ્ઝતી’’તિ એત્થ નયો વુત્તો, એતેન નયેન. સબ્બત્થાતિ સબ્બવારેસુ.
૪૧૪. ઇદાનિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનપરમાય એવ સઞ્ઞાય દસ્સને કારણં વિભાવેન્તો ‘‘યસ્મા પના’’તિઆદિમાહ. યસ્મા ઇદઞ્ચ…પે॰… ઉદ્ધટન્તિ સમ્બન્ધો. કેસં પનિદં અઙ્ગતો સમ્મસનન્તિ વુત્તં ‘‘અટ્ઠસમાપત્તિયા’’તિઆદિ. અઙ્ગતોતિ ઝાનઙ્ગતો. ઇદઞ્હિ અનુપદધમ્મવિપસ્સનાય લક્ખણવચનં. અનુપદધમ્મવિપસ્સનઞ્હિ કરોન્તો સમાપત્તિં પત્વા અઙ્ગતોવ સમ્મસનં કરોતિ, ન ચ સઞ્ઞા સમાપત્તિયા કિઞ્ચિ અઙ્ગં હોતિ. અથ ચ પનેતં વુત્તં ‘‘ઇદઞ્ચ સઞ્ઞા સઞ્ઞાતિ એવં અઙ્ગતો સમ્મસનં ઉદ્ધટ’’ન્તિ, તસ્મા લક્ખણવચનમેતં. અઙ્ગતોતિ વા અવયવતોતિ અત્થો, અનુપદધમ્મતોતિ વુત્તં હોતિ. કલાપતોતિ સમૂહતો. યસ્મા પનેત્થ સમાપત્તિવસેન તંતંસઞ્ઞાનં ઉપ્પાદનિરોધે વુચ્ચમાને અઙ્ગવસેન સો વુત્તો હોતિ, તસ્મા ‘‘ઇદઞ્ચા’’તિઆદિના અઙ્ગતોવ સમ્મસનં દસ્સેતીતિ વેદિતબ્બં. તસ્માતિ સઞ્ઞાવસેનેવ અઙ્ગતો સમ્મસનસ્સ ઉદ્ધટત્તા. તદેવાતિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનમેવ, ન નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં તત્થ પટુસઞ્ઞાભાવતો.
‘‘યો’’તિ ‘‘યો નામા’’તિ યથા ‘‘આદિમ્હી’’તિ વત્તબ્બે ‘‘આદિતો’’તિ વુચ્ચતિ અત્થે પરિગ્ગય્હમાને યથાયુત્તવિભત્તિયાવ તો-સદ્દસ્સ લબ્ભનતો. નામ-સદ્દો ચેત્થ ખો-સદ્દો વિય વાચાસિલિટ્ઠતામત્તં. સસ્સેદન્તિ સકં, અત્તના અધિગતઝાનં, તસ્મિં સઞ્ઞા સકસઞ્ઞા, સા એતસ્સત્થીતિ સકસઞ્ઞીતિ વુત્તં ‘‘અત્તનો પઠમજ્ઝાનસઞ્ઞાય સઞ્ઞવા’’તિ. ઈકારો ચેત્થ ઉપરિ વુચ્ચમાનનિરોધપાદકતાય સાતિસયાય ઝાનસઞ્ઞાય અત્થિભાવજોતકો દટ્ઠબ્બો. તેનેવાહ ‘‘અનુપુબ્બેન સઞ્ઞગ્ગં ફુસતી’’તિઆદિ. તસ્મા તત્થ તત્થ સકસઞ્ઞિતાગ્ગહણેન તસ્મિં તસ્મિં ઝાને સબ્બસો સુચિણ્ણવસીભાવો દીપિતોતિ વેદિતબ્બં.
લોકિયાનન્તિ નિદ્ધારણે સામિવચનં, સામિઅત્થે એવ વા. યદગ્ગેન હિ તં તેસુ સેટ્ઠં, તદગ્ગેન તેસમ્પિ સેટ્ઠન્તિ. વિભત્તાવધિઅત્થે વા સામિવચનં ‘‘કિચ્ચકારકસમાપત્તીન’’ન્તિ પન વિસેસનં અકિચ્ચકારકસમાપત્તિતો તસ્સ અસેટ્ઠભાવતોતિ દટ્ઠબ્બં. અકિચ્ચકારકતા ચસ્સા ‘‘યથેવ હિ તત્થ સઞ્ઞા, એવં ફસ્સાદયોપી’’તિ, ‘‘યદગ્ગેન હિ તત્થ ધમ્મા સઙ્ખારાવસેસભાવપ્પત્તિયા પકતિવિપસ્સકાનં સમ્મસિતું અસક્કુણેય્યરૂપેન ઠિતા, તદગ્ગેન હેટ્ઠિમસમાપત્તિધમ્મા વિય પટુકિચ્ચકરણસમત્થાપિ ન હોન્તી’’તિ ચ અટ્ઠકથાસુ (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૨૮૭) પટુસઞ્ઞાકિચ્ચાભાવવચનતો વિઞ્ઞાયતિ. સ્વાયમત્થો પરમત્થમઞ્જૂસાય નામ વિસુદ્ધિમગ્ગટીકાય આરુપ્પકથાયં (વિસુદ્ધિ॰ ટી॰ ૧.૨૮૬) આચરિયેન સવિસેસં વુત્તો, તસ્મા તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. કેચિ પન ‘‘યથા હેટ્ઠિમા હેટ્ઠિમા સમાપત્તિયો ઉપરિમાનં ઉપરિમાનં સમાપત્તીનં અધિટ્ઠાનકિચ્ચં સાધેન્તિ, ન એવં નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિ કસ્સચિપિ અધિટ્ઠાનં સાધેતિ, તસ્મા સા અકિચ્ચકારિકા ઇતરા કિચ્ચકારિકા’’તિ વદન્તિ, તદયુત્તં તસ્સાપિ વિપસ્સનાચિત્તપરિદમનાદીનં અધિટ્ઠાનકિચ્ચસાધનતો, તસ્મા પુરિમોયેવ અત્થો યુત્તો. કસ્મા ચેતં તેસમગ્ગન્તિ આહ ‘‘આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિય’’ન્તિઆદિ. ‘‘ઇતી’’તિ વત્વા ‘‘લોકિયાનં…પે॰… અગ્ગત્તા’’તિ તસ્સત્થો વુત્તો, ‘‘અગ્ગત્તા’’તિ એત્થ વા નિદસ્સનમેતં.
પકપ્પેતીતિ સંવિદહતિ. ઝાનં સમાપજ્જન્તો હિ ઝાનસુખં અત્તનિ સંવિદહતિ નામ. અભિસઙ્ખરોતીતિ આયૂહતિ સમ્પિણ્ડેતિ. સમ્પિણ્ડનત્થો હિ સમુદાયત્થો. યસ્મા પન નિકન્તિવસેન ચેતનાકિચ્ચસ્સ મત્થકપ્પત્તિ, તસ્મા ફલૂપચારેન કારણં દસ્સેન્તો ‘‘નિકન્તિં…પે॰… નામા’’તિ વુત્તં. ઇમા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાતિ ઇદાનિ લબ્ભમાના આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞા નિરુજ્ઝેય્યું. અઞ્ઞાતિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાહિ અઞ્ઞા. ઓળારિકાતિ તતો થૂલતરા. કા પન તાતિ આહ ‘‘ભવઙ્ગસઞ્ઞા’’તિ. આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનતો વુટ્ઠાય એવ હિ ઉપરિઝાનત્થાય ચેતનાભિસઙ્ખરણાનિ ભવેય્યું, એવઞ્ચ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞા નિરુજ્ઝેય્યું, વુટ્ઠાનઞ્ચ ભવઙ્ગવસેન હોતિ, તતો પરમ્પિ યાવ ઉપરિઝાનસમાપજ્જનં, તાવ અન્તરન્તરા ભવઙ્ગસઞ્ઞા ઉપ્પજ્જેય્યું, તા ચ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાહિ ઓળારિકાતિ અધિપ્પાયો.
ચેતેન્તોવાતિ ન ચેતેતીતિ તથા હેટ્ઠિમઝાનેસુ વિય વા પુબ્બાભોગાભાવતો ન પકપ્પેતિ નામ. પુબ્બાભોગવસેન હિ ઝાનં પકપ્પેન્તો ઇધ ‘‘ચેતેતી’’તિ વુત્તો. અભિસઙ્ખરોન્તોવાતિ તત્થ અપ્પહીનનિકન્તિકતાવસેન આયૂહન્તો એવ. નાભિસઙ્ખરોતીતિ તથા હેટ્ઠિમઝાનેસુ વિય વા પુબ્બાભોગાભાવતો નાયૂહતિ નામ. ‘‘અહમેતં ઝાનં નિબ્બત્તેમિ ઉપસમ્પાદેમિ સમાપજ્જામી’’તિ હિ એવં અભિસઙ્ખરણં તત્થ સાલયસ્સેવ હોતિ, ન અનાલયસ્સ, તસ્મા એકદ્વિચિત્તક્ખણિકમ્પિ ઝાનં પવત્તેન્તો તત્થ અપ્પહીનનિકન્તિકતાય ‘‘અભિસઙ્ખરોન્તો એવા’’તિ વુત્તો. યસ્મા પનસ્સ તથા હેટ્ઠિમઝાનેસુ વિય વા તત્થ પુબ્બાભોગો નત્થિ, તસ્મા ‘‘ન અભિસઙ્ખરોતી’’તિ વુત્તં. ‘‘ઇમસ્સ ભિક્ખુનો’’તિઆદિ વુત્તસ્સેવત્થસ્સ વિવરણં. તત્થ યસ્મા ઇમસ્સ…પે॰… અત્થિ, તસ્મા ‘‘ન ચેતેતિ, નાભિસઙ્ખરોતી’’તિ ચ વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો. આભોગસમન્નાહારોતિ આભોગસઙ્ખાતો, આભોગવસેન વા ચિત્તસ્સ આરમ્મણાભિમુખં, આરમ્મણસ્સ વા ચિત્તાભિમુખં અન્વાહારો. ‘‘સ્વાયમત્થો’’તિઆદિના તદેવત્થં ઉપમાય પટિપાદેતિ. પુત્તઘરાચિક્ખણેનાતિ પુત્તઘરસ્સ આરોચનનયેન.
ગન્ત્વા આદાય આગતન્તિ સમ્બન્ધો. પચ્છાભાગેતિ આસનસાલાય પચ્છિમદિસાયં ઠિતસ્સ પિતુઘરસ્સ પચ્છાભાગે. તતોતિ પુત્તઘરતો. લદ્ધઘરમેવાતિ યતોનેન ભિક્ખા લદ્ધા, તમેવ ઘરં પુત્તગેહમેવ. આસનસાલા વિય આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિ તતો પિતુઘરપુત્તઘરટ્ઠાનિયાનં નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનનિરોધસમાપત્તીનં ઉપગન્તબ્બતો. પિતુગેહં વિય નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિ અમનસિકાતબ્બતો, મજ્ઝે ઠિતત્તા ચ. પુત્તગેહં વિય નિરોધસમાપત્તિ મનસિકાતબ્બતો, પરિયન્તે ઠિતત્તા ચ. પિતુઘરં અમનસિકરિત્વાતિ પવિસિત્વા સમતિક્કન્તમ્પિ પિતુઘરં અમનસિકરિત્વા. પુત્તઘરસ્સેવ આચિક્ખણં વિય એકં દ્વે ચિત્તવારે સમાપજ્જિતબ્બમ્પિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં અમનસિકરિત્વા પરતો નિરોધસમાપત્તત્થાય એવ મનસિકારો દટ્ઠબ્બો. એવં અમનસિકારસામઞ્ઞેન, મનસિકારસામઞ્ઞેન ચ ઉપમોપમેય્યતા વુત્તા
તા ઝાનસઞ્ઞાતિ એકં દ્વે ચિત્તવારે પવત્તા નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનઝાનસઞ્ઞા. નિરોધસમાપત્તિયઞ્હિ યથારહં ચતુત્થારુપ્પકુસલકિરિયજવનં દ્વિક્ખત્તુમેવ જવતિ, ન તદુત્તરિ. નિરુજ્ઝન્તીતિ સરસવસેનેવ નિરુજ્ઝન્તિ, પુબ્બાભિસઙ્ખારબલેન પન ઉપરિ અનુપ્પાદો. યથા ચ ઝાનસઞ્ઞાનં, એવં ઇતરસઞ્ઞાનમ્પીતિ આહ ‘‘અઞ્ઞા ચા’’તિઆદિ. નુપ્પજ્જન્તિ યથાપરિચ્છિન્નકાલન્તિ અધિપ્પાયો. સો એવં પટિપન્નો ભિક્ખૂતિ યથાવુત્તે સઞ્ઞગ્ગે ઠિતભાવેન પટિપન્નો ભિક્ખુ, સો ચ ખો અનાગામી વા અરહા વા દ્વીહિ ફલેહિ સમન્નાગમો, તિણ્ણં સઙ્ખારાનં પટિપ્પસ્સદ્ધિ, સોળસવિધા ઞાણચરિયા, નવવિધા સમાધિચરિયાતિ ઇમેસં વસેન નિરોધપટિપાદનપટિપત્તિં પટિપન્નોતિ અત્થો. અનુપુબ્બનિરોધવસેન ચિત્તચેતસિકાનં અપ્પવત્તિયેવ સઞ્ઞાવેદનાસીસેન ‘‘સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધ’’ન્તિ વુત્તા. ફુસતીતિ એત્થ ફુસનં નામ વિન્દનં પટિલદ્ધીતિ દસ્સેતિ ‘‘વિન્દતિ પટિલભતી’’તિ ઇમિના. અત્થતો પન વુત્તનયેન યથાપરિચ્છિન્નકાલં ચિત્તચેતસિકાનં સબ્બસો અપ્પવત્તિયેવ.
નિરત્થકતાય ઉપસગ્ગમત્તં, તસ્મા સઞ્ઞા ઇચ્ચેવ અત્થો. નિરોધપદેન અનન્તરિકં કત્વા સમાપત્તિપદે વત્તબ્બે તેસં દ્વિન્નમન્તરે સમ્પજાનપદં ઠપિતન્તિ આહ ‘‘નિરોધપદેન અન્તરિકં કત્વા વુત્ત’’ન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘અનુ…પે॰… અત્થો’’તિ, તેન અયુત્તસમાસોયં યથારુતપાઠોતિ દસ્સેતિ. તત્રાપીતિ તસ્મિં યથાપદમનુપુબ્બિઠપનેપિ અયં વિસેસત્થોતિ યોજના. સમ્પજાનન્તસ્સાતિ તં તં સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય તત્થ તત્થ સઙ્ખારાનં સમ્મસનવસેન પજાનન્તસ્સ પુગ્ગલસ્સ. અન્તેતિ યથાવુત્તાય નિરોધપટિપાદનપટિપત્તિયા પરિયોસાને. દુતિયવિકપ્પે સમ્પજાનન્તસ્સાતિ સમ્પજાનકારિનો, ઇમિના નિરોધસમાપત્તિસમાપજ્જનકસ્સ ભિક્ખુનો આદિતો પટ્ઠાય સબ્બપાટિહારિકપઞ્ઞાય સદ્ધિં અત્થસાધિકા પઞ્ઞા કિચ્ચતો દસ્સિતા હોતિ. તેનાહ ‘‘પણ્ડિતસ્સ ભિક્ખુનો’’તિ. વચનસેસાપેક્ખા’ નપેક્ખતા દ્વિન્નં વિકપ્પાનં વિસેસો.
સંવણ્ણનોકાસાનુપ્પત્તિતો નિરોધસમાપત્તિકથા કથેતબ્બા. સબ્બાકારેનાતિ નિરોધસમાપત્તિયા સરૂપવિસેસો, સમાપજ્જનકો, સમાપજ્જનટ્ઠાનં, સમાપજ્જનકારણં, સમાપજ્જનાકારોતિ એવમાદિના સબ્બપ્પકારેન તત્થાતિ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૩૦૭) કથિતતોવાતિ
પાળિયં એવં ખો અહન્તિ એત્થ આકારત્થો એવં-સદ્દો ઉગ્ગહિતાકારદસ્સનન્તિ કત્વા. એવં પોટ્ઠપાદાતિ એત્થ પન સમ્પટિચ્છનત્થો તથેવ અનુજાનનન્તિ કત્વા. તેનાહ ‘‘સુઉગ્ગતિતં તયા’તિ અનુજાનન્તો’’તિ.
૪૧૫. સઞ્ઞા અગ્ગા એત્થાતિ સઞ્ઞગ્ગં, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં. અવસેસસમાપત્તીસુપિ સઞ્ઞગ્ગં અત્થીતિ એત્થ પન સઞ્ઞગ્ગભાવો ‘‘સઞ્ઞગ્ગ’’ન્તિ વુત્તો, સઞ્ઞાયેવ અગ્ગન્તિ તુલ્યાધિકરણસમાસો વા. ‘‘પુથૂ’’તિ અયં લિઙ્ગવિપલ્લાસો, નિકારલોપો વાતિ વુત્તં ‘‘બહૂની’’તિ. ‘‘યથા’’તિ ઇમિના કરણપ્પકારસઙ્ખાતો પકારવિસેસો ગહિતો, ન પકારસામઞ્ઞન્તિ દસ્સેતિ ‘‘પથવીકસિણાદીસૂ’’તિઆદિના. ‘‘ઇદં વુત્તં હોતી’’તિઆદિ તબ્બિવરણં. ઝાનાનં તાવ યુત્તો કરણભાવો સઞ્ઞાનિરોધફુસનસ્સ સાધકતમભાવતો, કસિણાનં પન કથન્તિ? તેસમ્પિ સો યુત્તો એવ. યદગ્ગેન હિ ઝાનાનં નિરોધફુસનસ્સ સાધકતમભાવો, તદગ્ગેન કસિણાનમ્પિ તદવિનાભાવતો. અનેકકરણાપિ ચ કિરિયા હોતિયેવ યથા ‘‘અઞ્ઞેન મગ્ગેન યાનેન દીપિકાય ગચ્છતી’’તિ.
એકવારન્તિ સકિં. પુરિમસઞ્ઞાનિરોધન્તિ કામસઞ્ઞાનિરોધં, ન પન નિરોધસમાપત્તિસઞ્ઞિતં સઞ્ઞાનિરોધં. એકં સઞ્ઞગ્ગન્તિ એકં સઞ્ઞાભૂતં અગ્ગં, એકો સઞ્ઞગ્ગભાવો વા હેટ્ઠિમાય સઞ્ઞાય ઉક્કટ્ઠભાવતો. સઞ્ઞા ચ સા અગ્ગઞ્ચાતિ હિ સઞ્ઞગ્ગં, ન સઞ્ઞાસુ અગ્ગન્તિ. યથા પન સઞ્ઞા અગ્ગો એત્થાતિ સઞ્ઞગ્ગં, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં, એવં સેસઝાનમ્પિ. યેન ચ નિમિત્તેન ઝાનં ‘‘સઞ્ઞગ્ગ’’ન્તિ વુત્તં, તદેવ સઞ્ઞાસઙ્ખાતં નિમિત્તં ભાવલોપેન, ભાવપ્પધાનેન વા ઇધાધિપ્પેતં. દ્વે વારેતિ દ્વિક્ખત્તું. સતસહસ્સં સઞ્ઞગ્ગાનીતિ મિગપદવળઞ્જનનિદ્દેસો. સેસકસિણેસૂતિ કસિણાનમેવ ગહણં નિરોધકથાય અધિકતત્તા, તતો એવ ચેત્થ ઝાનગ્ગહણેનપિ કસિણજ્ઝાનાનિ એવ ગહિતાનીતિ વેદિતબ્બં. યથા ‘‘પથવીકસિણેન કરણભૂતેના’’તિ તદારમ્મણિકં ઝાનં અનામસિત્વા વુત્તં, એવં ‘‘પઠમજ્ઝાનેન કરણભૂતેના’’તિ તદારમ્મણં અનામસિત્વા વદતિ. ‘‘ઇતી’’તિઆદિના તદેવત્થં સઙ્ગહેત્વા નિગમનં કરોતિ. સબ્બમ્પીતિ એકવારં સમાપન્નજ્ઝાનસઞ્ઞમ્પિ. સઙ્ગહેત્વાતિ સઞ્જાનનલક્ખણેન તંસભાવાનતિવત્તનતો સઙ્ગહં કત્વા, સમાપજ્જનવસેન, સઞ્જાનનલક્ખણેન ચ એકતાતિ વુત્તં હોતિ. અપરાપરન્તિ પુનપ્પુનં. બહૂનિ સઞ્ઞગ્ગાનિ હોન્તિ.
૪૧૬. પઠમનયે
‘‘અયં પનેત્થ સારો’’તિ વિભાવેતું તિપિટકમહાસિવત્થેરવાદો આભતો. તથા હિ ‘‘અરહત્તફલસઞ્ઞાય ઉપ્પાદા’’તિઆદિના (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૪૧૬) થેરવાદાનુકૂલમેવ ઉપરિ અત્થો સંવણ્ણિતોતિ. ઇમે ભિક્ખૂતિ પુરિમવાદિનો ભિક્ખૂ. તદા દીઘનિકાયતન્તિં પરિવત્તન્તે ઇમં ઠાનં પત્વા યથાવુત્તપટિપાટિયા તયો નયે કથેન્તે ભિક્ખૂ સન્ધાય એવં થેરો વદતિ. નિરોધં પુચ્છિત્વા તસ્મિં કથિતે તદનન્તરં સઞ્ઞાઞાણુપ્પત્તિં પુચ્છન્તો અત્થતો નિરોધા વુટ્ઠાનં પુચ્છતિ નામ. નિરોધતો ચ વુટ્ઠાનં અરહત્તફલુપ્પત્તિયા વા સિયા, અનાગામિફલુપ્પત્તિયા વા, તત્થ સઞ્ઞા પધાના, તદનન્તરઞ્ચ પચ્ચવેક્ખણઞાણન્તિ તદુભયં નિદ્ધારેન્તો થેરો ‘‘પોટ્ઠપાદો હેટ્ઠા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ભગવાતિ આલપનવચનં.
યથા મગ્ગવીથિયં મગ્ગફલઞાણેસુ ઉપ્પન્નેસુ નિયમતો મગ્ગફલપચ્ચવેક્ખણઞાણાનિ હોન્તિ, એવં ફલસમાપત્તિવીથિયં ફલપચ્ચવેક્ખણઞાણન્તિ વુત્તં ‘‘પચ્છા પચ્ચવેક્ખણઞાણ’’ન્તિ. ‘‘ઇદં અરહત્તફલ’’ન્તિ પચ્ચવેક્ખણઞાણસ્સ ઉપ્પત્તિઆકારદસ્સનં. અયમેવ પચ્ચયો ઇદપ્પચ્ચયો મ-કારસ્સ દ-કારં કત્વા. દ-કારેનપિ પકતિપદમિચ્છન્તિ કેચિ સદ્દવિદૂ. સો પન થેરવાદે ‘‘ફલસમાધિસઞ્ઞાપચ્ચયા’’તિ, અરહત્તફલસમાધિસહગતસઞ્ઞાપચ્ચયાતિ અત્થો. કિરાતિ અનુસ્સરણત્થે નિપાતો. યથાધિગતધમ્માનુસ્સરણપક્ખિયા હિ પચ્ચવેક્ખણા. સમાધિસીસેન ચેત્થ સબ્બં અરહત્તફલં ગહિતં સહચરણઞાયેન, તસ્મિં અસતિ પચ્ચવેક્ખણાય અસમ્ભવોતિ પાળિયં ‘‘ઇદપ્પચ્ચયા’’તિ વુત્તં. એવમિધ દીઘભાણકાનં મતેન ફલપચ્ચવેક્ખણાય એકન્તિકતા દસ્સિતા. ચૂળદુક્ખક્ખન્ધસુત્તટ્ઠકથાયં પન એવં વુત્તં ‘‘સા પન ન સબ્બેસં પરિપુણ્ણા હોતિ. એકો હિ પહીનકિલેસમેવ પચ્ચવેક્ખતિ, એકો અવસિટ્ઠકિલેસમેવ, એકો મગ્ગમેવ, એકો ફલમેવ, એકો નિબ્બાનમેવ. ઇમાસુ પન પઞ્ચસુ પચ્ચવેક્ખણાસુ એકં વા દ્વે વા નો લદ્ધું ન વટ્ટન્તી’’તિ (મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૭૫), તદેતં મજ્ઝિમભાણકાનં મતેન વુત્તં. આભિધમ્મિકા પન વદન્તિ –
‘‘મગ્ગં
હીને કિલેસે સેસે ચ, પચ્ચવેક્ખતિ વા ન વા’’તિ. (અભિધમ્મત્થસઙ્ગહટ્ઠકથાયં કમ્મટ્ઠાનસઙ્ગહવિભાગે વિસુદ્ધિભેદે);
સઞ્ઞાઅત્તકથાવણ્ણના
૪૧૭. ‘‘ગામસૂકરો’’તિ ઇમિના વનસૂકરમપનેતિ. એવઞ્હિ ઉપમાવચનં સૂપપન્નં હોતીતિ. દેસનાય સણ્હભાવેન સારમ્ભમક્ખઇસ્સાદિમલવિસોધનતો સુતમયઞાણં ન્હાપિતં વિય, સુખુમભાવેન અનુવિલિત્તં વિય, તિલક્ખણબ્ભાહતતાય કુણ્ડલાદ્યાલઙ્કારવિભૂસિતં વિય ચ હોતિ. તદનુપવિસતો ઞાણસ્સ, તથાભાવા તંસમઙ્ગિનો ચ પુગ્ગલસ્સ તથાભાવાપત્તિ, નિરોધકથાય નિવેદનઞ્ચસ્સ સિરિસયને પવેસનસદિસન્તિ આહ ‘‘સણ્હસુખુમ…પે॰… આરાપિતોપી’’તિ. તત્થાતિ તિસ્સં નિરોધકથાયં. મન્દબુદ્ધિતાય સુખં ન વિન્દન્તો અલભન્તો, અજાનન્તો વા. મલવિદૂસિતતાય ગૂથટ્ઠાનસદિસં. અત્તનો લદ્ધિન્તિ અત્તદિટ્ઠિં. અનુમતિં ગહેત્વાતિ અનુઞ્ઞં ગહેત્વા ‘‘એદિસો મે અત્તા’’તિ અનુજાનાપેત્વા, અત્તનો લદ્ધિયં પતિટ્ઠાપેત્વાતિ વુત્તં હોતિ.
પાળિયં કં પનાતિ ઓળારિકો, મનોમયો, અરૂપીતિ તિણ્ણં અત્તવાદાનં વસેન તિવિધેસુ અત્તાનેસુ કતરં અત્તાનં પચ્ચેસીતિ અત્થો. ‘‘દેસનાય સુકુસલો’’તિ ઇમિના ‘‘અવસ્સં મે ભગવા લદ્ધિં વિદ્ધંસેસ્સતી’’તિ તસ્સ મનસિકારં દસ્સેતિ. પરિહરન્તોતિ વિદ્ધંસનતો અપનેન્તો, અરૂપી અત્તાતિ અત્તનો લદ્ધિં નિગૂહન્તોતિ અધિપ્પાયો. પાળિયં ‘‘ઓળારિકં ખો’’તિઆદિમ્હિ પરિબ્બાજકવચને અયમધિપ્પાયો – યસ્મા ચતુસન્તતિરૂપપ્પબન્ધં એકત્તવસેન ગહેત્વા રૂપીભાવતો ‘‘ઓળારિકો અત્તા’’તિ પચ્ચેતિ અત્તવાદી, અન્નપાનોપટ્ઠાનતઞ્ચસ્સ પરિકપ્પેત્વા ‘‘સસ્સતો’’તિ મઞ્ઞતિ, રૂપીભાવતો એવ ચ સઞ્ઞાય અઞ્ઞત્તં ઞાયાગતમેવ, યં વેદવાદિનો ‘‘અન્નમયો, પાનમયો’’તિ ચ દ્વિધા વોહરન્તિ, તસ્મા પરિબ્બાજકો તં અત્તવાદિમતં અત્તાનં સન્ધાય ‘‘ઓળારિકં ખો’’તિઆદિમાહાતિ.
‘‘ઓળારિકો ચ હિ તે પોટ્ઠપાદ અત્તા અભવિસ્સા’’તિઆદિમ્હિ ભગવતો વચને ચાયમધિપ્પાયો – યદિ અત્તા રૂપી ભવેય્ય, એવં સતિ રૂપં અત્તા સિયા, ન ચ સઞ્ઞી સઞ્ઞાય અરૂપભાવતો, રૂપધમ્માનઞ્ચ અસઞ્જાનનસભાવત્તા. રૂપી ચ સમાનો યદિ તવ મતેન નિચ્ચો, સઞ્ઞા ચ અપરાપરં પવત્તનતો તત્થ તત્થ ભિજ્જતીતિ ભેદસબ્ભાવતો અનિચ્ચા તત્થાતિ ‘‘રૂપી અત્તા’’તિ વાદે. પચ્ચાગચ્છતોતિ સેસકિરિયાપેક્ખાય કમ્મત્થેયેવ ઉપયોગવચનં, પચ્ચાગચ્છતોતિ ચ પચ્ચાગચ્છન્તસ્સ, જાનન્તસ્સ, પટિચ્ચ વાદેન પવત્તસ્સાતિ વા અત્થો. ‘‘અઞ્ઞા ચ સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, અઞ્ઞા ચ સઞ્ઞા નિરુજ્ઝન્તી’’તિ કસ્મા વુત્તં, નનુ ઉપ્પાદપુબ્બકો નિરોધો, ન ચ ઉપ્પન્નં અનિરુજ્ઝનકં નામ અત્થીતિ ચોદનં સોધેતું ‘‘ચતુન્નં ખન્ધાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. સતિપિ નેસં એકાલમ્બણવત્થુકભાવે ઉપ્પાદનિરોધાધિકારત્તા એકુપ્પાદનિરોધભાવોવ વુત્તો. અપરાપરન્તિ પોઙ્ખાનુપોઙ્ખ.
૪૧૮-૪૨૦. પાળિયં મનોમયન્તિ ઝાનમનસો વસેન મનોમયં. યો હિ બાહિરપચ્ચયનિરપેક્ખો, સો મનસાવ નિબ્બત્તોતિ મનોમયો. રૂપલોકે નિબ્બત્તસરીરં સન્ધાય વદતિ. યં વેદવાદિનો ‘‘આનન્દમયો તત્રાપીતિ ‘‘મનોમયો અત્તા’’તિ વાદેપિ. દોસે દિન્નેતિ ‘‘અઞ્ઞાવ સઞ્ઞા ભવિસ્સતી’’તિઆદિના દોસે દિન્ને અત્તનો લદ્ધિંયેવ વદન્તો ‘‘અરૂપિં ખો’’તિઆદિમાહાતિ સમ્બન્ધો. ઇધાપિ પુરિમવાદે વુત્તનયેન ‘‘યદિ અત્તા મનોમયો સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગી અહીનિન્દ્રિયો ભવેય્ય, એવં સતિ રૂપં અત્તા સિયા, ન ચ સઞ્ઞી સઞ્ઞાય અરૂપભાવતો’’તિઆદિ સબ્બં દોસદસ્સનં વેદિતબ્બં. તમત્થઞ્હિ દસ્સેન્તો ભગવા ‘‘મનોમયો ચ હિ તે પોટ્ઠપાદા’’તિઆદિમવોચ. કસ્મા પનાયં પરિબ્બાજકો પઠમં ઓળારિકં અત્તાનં પટિજાનિત્વા તં લદ્ધિં વિસ્સજ્જેત્વા પુન મનોમયં અત્તાનં પટિજાનાતિ? તમ્પિ વિસ્સજ્જિત્વા પુન અરૂપિં અત્તાનં પટિજાનાતીતિ? કામઞ્ચેત્થ કારણં ‘‘તતો સો અરૂપી અત્તાતિ એવંલદ્ધિકો સમાનોપિ…પે॰… આદિમાહા’’તિ હેટ્ઠા વુત્તમેવ, તથાપિ ઇમે તિત્થિયા નામ અનવટ્ઠિતચિત્તા થુસરાસિમ્હિ નિખાતખાણુકો વિય ચઞ્ચલાતિ કારણન્તરમ્પિ દસ્સેતું ‘‘યથા નામા’’તિઆદિ વુત્તં. સઞ્ઞા નપ્પતિટ્ઠાતીતિ આરમ્મણે સઞ્જાનનવસેન સઞ્ઞા ન પતિટ્ઠાતિ, આરમ્મણે સઞ્ઞં ન કરોતીતિ વુત્તં હોતિ. સઞ્ઞાપતિટ્ઠાનકાલેતિ એત્થાપિ અયં નયો.
તત્રાપીતિ ‘‘અરૂપી અત્તા’’તિ વાદેપિ. સઞ્ઞાયાતિ પકતિસઞ્ઞાય, એવં ભદન્તધમ્મપાલત્થેરેન (દી॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૪૧૮-૪૨૦) વુત્તં. અઞ્ઞસ્મિં તિત્થાયતને ઉપ્પાદનિરોધન્તિ હિ સમ્બન્ધો. તેન વેદિકાનં મતેન નાનક્ખણે ઉપ્પન્નાય નાનારમ્મણાય સઞ્ઞાય ઉપ્પાદનિરોધમિચ્છતીતિ દસ્સેતિ. કેચિ પન ‘‘આચરિયસઞ્ઞાયા’’તિ પઠન્તિ, તદયુત્તં ઉપ્પાદનિરોધં ઇચ્છતિ. તથાપિ ‘‘સઞ્ઞા સઞ્ઞા’’તિ પવત્તસમઞ્ઞં ‘‘અત્તા’’તિ ગહેત્વા તસ્સ અવિચ્છેદં પરિકપ્પેન્તો સસ્સતં મઞ્ઞતિ. તેનાહ ‘‘અત્તાનં પન સસ્સતં મઞ્ઞતી’’તિ. તસ્માતિ અપરાપરં પવત્તસઞ્ઞાય નામમત્તેન સસ્સતં મઞ્ઞનતો. સઞ્ઞાય ઉપ્પાદનિરોધમત્તે અટ્ઠત્વા તદુત્તરિ સસ્સતગ્ગાહસ્સ ગહણતો દોસં દસ્સેતીતિ અધિપ્પાયો. તથેવાતિ યથા ‘‘રૂપી અત્તા, મનોમયો અત્તા’’તિ ચ વાદદ્વયે અત્તનો અસઞ્ઞતા, એવઞ્ચસ્સ ‘‘અચેતનતા’’તિઆદિદોસપ્પસઙ્ગો દુન્નિવારો મિચ્છાદસ્સનેનાતિ અત્તદિટ્ઠિસઙ્ખાતેન મિચ્છાભિનિવેસેન. અભિભૂતત્તાતિ અનાદિકાલભાવિતભાવેન અજ્ઝોત્થટત્તા, નિવારિતઞાણચારત્તાતિ વુત્તં હોતિ. યેન સન્તતિઘનેન, સમૂહઘનેન ચ વઞ્ચિતો બાલો પબન્ધવસેન પવત્તમાનં ધમ્મસમૂહં મિચ્છાગાહવસેન ‘‘અત્તા’’તિ ચ ‘‘નિચ્ચો’’તિ ચ અભિનિવિસ્સ વોહરતિ, તં એકત્તસઞ્ઞિતં સન્તતિઘનં, સમૂહઘનઞ્ચ વિનિભુજ્જ યાથાવતો જાનનં ઘનવિનિબ્ભોગો, સો ચ સબ્બેન સબ્બં તિત્થિયાનં નત્થિ. તસ્મા અયમ્પિ પરિબ્બાજકો તાદિસસ્સ ઞાણપરિપાકસ્સ અભાવતો વુચ્ચમાનમ્પિ નાનત્તં નાઞ્ઞાસીતિ આહ ‘‘તં નાનત્તં અજાનન્તો’’તિ. સઞ્ઞા નામાયં નાનારમ્મણા નાનાક્ખણે ઉપ્પજ્જતિ, વેતિ ચાતિ વેદિકાનં મતં. સઞ્ઞાય ઉપ્પાદનિરોધં પસ્સન્તોપિ સઞ્ઞામયં સઞ્ઞાભૂતં અત્તાનં પરિકપ્પેત્વા યથાવુત્તઘનવિનિબ્ભોગાભાવતો નિચ્ચમેવ કત્વા દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. તથાભૂતસ્સ ચ તસ્સ સણ્હસુખુમપરમગમ્ભીરધમ્મતા ન ઞાયતેવાતિ ઇદં કારણં પસ્સન્તેન ભગવતા ‘‘દુજ્જાનં ખો’’તિઆદિ વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘અથસ્સ ભગવા’’તિઆદિમાહ.
દિટ્ઠિઆદીસુ ‘‘એવમેત’’ન્તિ દસ્સનં અભિનિવિસનં દિટ્ઠિ. તસ્સા એવ પુબ્બભાગભૂતં ‘‘એવમેત’’ન્તિ નિજ્ઝાનવસેન ખમનં ખન્તિ. તથા રોચનં રુચિ. ‘‘અઞ્ઞથાયેવા’’તિઆદિ તેસં દિટ્ઠિઆદીનં વિભજ્જ દસ્સનં. તત્થ અઞ્ઞથાયેવાતિ યથા અરિયવિનયે અન્તદ્વયં અનુપગમ્મ મજ્ઝિમપટિપદાવસેન દસ્સનં હોતિ, તતો અઞ્ઞથાયેવ. અઞ્ઞદેવાતિ યં પરમત્થતો વિજ્જતિ ખન્ધાયતનાદિ, તસ્સ ચાપિ અનિચ્ચતાદિ, તતો અઞ્ઞદેવ પરમત્થતો અવિજ્જમાનં અત્તસસ્સતાદિકં તયા ખમતે ચેવ રુચ્ચતે ચાતિ અત્થો. આભુસો યુઞ્જનં આયોગો. તેન વુત્તં ‘‘યુત્તપયુત્તતા’’તિ. પટિપત્તિયાતિ પરમત્તચિન્તનાદિપરિબ્બાજકપટિપત્તિયા. આચરિયસ્સ ભાવો આચરિયકં, યથા તથા ઓવાદાનુસાસનં, તદસ્સત્થીતિ આચરિયકો યથા ‘‘સદ્ધો’’તિ આહ ‘‘અઞ્ઞત્થા’’તિઆદિ. અઞ્ઞસ્મિં તિત્થાયતને તવ આચરિયભાવો અત્થીતિ યોજના. ‘‘તેના’’તિઆદિ સહ યોજનાય યથાવાક્યં દસ્સનં. ‘‘અયં પરમત્થો, અયં સમ્મુતી’’તિ ઇમસ્સ દુજ્જાનં એતં નાનત્તં. ‘‘યજ્જેતં દુજ્જાનં તાવ તિટ્ઠતુ, અઞ્ઞં પનત્થં ભગવન્તં પુચ્છામી’’તિ ચિન્તેત્વા તથા પટિપન્નતં દસ્સેતું ‘‘અથ પરિબ્બાજકો’’તિઆદિ અઞ્ઞો વા સઞ્ઞાતોતિ સઞ્ઞાસભાવતો અઞ્ઞસભાવો વા અત્તા હોતૂતિ અત્થો. અધુના પન ‘‘અઞ્ઞા વા સઞ્ઞા’’તિ પાઠો દિસ્સતિ. અસ્સાતિ અત્તનો.
લોકીયતિ દિસ્સતિ, પતિટ્ઠહતિ વા એત્થ પુઞ્ઞપાપં, તબ્બિપાકો ચાતિ લોકો, અત્તા. સો હિસ્સ કારકો, વેદકો ચાતિ ઇચ્છિતો. દિટ્ઠિગતન્તિ ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિઆદિ (દી॰ નિ॰ ૧.૩૧; ઉદા॰ ૫૫) નયપવત્તં દિટ્ઠિગતં. ન હેસ દિટ્ઠાભિનિવેસો દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅત્થનિસ્સિતો તદસંવત્તનતો. યો હિ તં સંવત્તનકો, સો ‘‘તં નિસ્સિતો’’તિ વત્તબ્બતં લભેય્ય યથા તં પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારો. એતેનેવ નયેન ન ધમ્મનિસ્સિતતાપિ સંવણ્ણેતબ્બા. બ્રહ્મચરિયસ્સ આદિ આદિબ્રહ્મચરિયં, તદેવ આદિબ્રહ્મચરિયકં યથા ‘‘વિનયો એવ વેનયિકો’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૮). તેનાહ ‘‘સિક્ખત્તયસઙ્ખાતસ્સા’’તિઆદિ. સબ્બમ્પિ વાક્યં અન્તોગધાવધારણં તસ્સ અવધારણફલત્તાતિ વુત્તં ‘‘આદિમત્ત’’ન્તિ. તદિધ અધિસીલસિક્ખાવ. સા હિ સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતે સાસનબ્રહ્મચરિયે આદિભૂતા, ન અઞ્ઞત્થ વિય આજીવટ્ઠમકાદિ આદિબ્રહ્મચરિયકન્તિ દસ્સેતિ ‘‘અધિસીલસિક્ખામત્ત’’ન્તિ ઇમિના. નિબ્બિન્દનત્થાયાતિ ઉક્કણ્ઠિતભાવાય. ‘‘અભિજાનનાયાતિ ઞાતપરિઞ્ઞાવસેન અભિજાનનત્થાય. સમ્બુજ્ઝનત્થાયાતિ તીરણપહાનપરિઞ્ઞાવસેન સમ્બોધનત્થાયા’’તિ વદન્તિ. અપિચ અભિજાનનાયાતિ અભિઞ્ઞાપઞ્ઞાવસેન જાનનાય. તં પન વટ્ટસ્સ પચ્ચક્ખકરણમેવ હોતીતિ આહ ‘‘પચ્ચક્ખકિરિયાયા’’તિ. સમ્બુજ્ઝનત્થાયાતિ પરિઞ્ઞાભિસમયવસેન પટિવેધત્થાય. દિટ્ઠાભિનિવેસસ્સ સંસારવટ્ટે નિબ્બિદાવિરાગનિરોધુપસમાસંવત્તનં વટ્ટન્તોગધત્તા, તસ્સ વટ્ટસમ્બન્ધનતો ચ. તથા અભિઞ્ઞાસમ્બોધનિબ્બાનાસંવત્તનઞ્ચ દટ્ઠબ્બં.
કામં તણ્હાપિ દુક્ખસભાવા એવ, તસ્સા પન સમુદયભાવેન વિસું ગહિતત્તા ‘‘તણ્હં ઠપેત્વા’’તિ વુત્તં. પભાવનતોતિ ઉપ્પાદનતો. દુક્ખં પભાવેન્તીપિ તણ્હા અવિજ્જાદિપચ્ચયન્તરસહિતા એવ પભાવેતિ, ન કેવલાતિ આહ ‘‘સપ્પચ્ચયા’’તિ. અપ્પવત્તીતિ અપ્પવત્તિનિમિત્તં. ન પવત્તન્તિ એત્થ દુક્ખસમુદયા, એતસ્મિં વા અધિગતેતિ હિ અપ્પવત્તિ. દુક્ખનિરોધં નિબ્બાનં ગચ્છતિ, તદત્થઞ્ચ સા પટિપજ્જિતબ્બાતિ દુક્ખનિરોધગામિનિપટિપદા. મગ્ગપાતુભાવોતિ ફલસચ્છિકિરિયાતિ ફલસ્સાધિગમવસેન પચ્ચક્ખકરણં. તં આકારન્તિ તં તુણ્હીભાવસઙ્ખાતં ગમનલિઙ્ગ આરોચેન્તો વિય, ન પન અભિમુખં આરોચેતિ.
૪૨૧. સમન્તતો સન્નિતોદકં. મનોગણાદીનં વિસેસનસ્સ નપુંસકલિઙ્ગેન નિદ્દિટ્ઠત્તા ‘‘વાચાય સન્નિતોદકેના’’તિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘વચનપતોદકેના’’તિ. અથ વા ‘‘વાચાયા’’તિ ઇદં ‘‘સન્નિતોદકેના’’તિ એત્થ કરણવચનં દટ્ઠબ્બં. ‘‘વચનપતોદકેના’’તિ હિ વચનેન પતોદકેનાતિ અત્થો, ‘‘વાચાયા’’તિ વા સમ્બન્ધે સામિવચનં. વાચાય સન્નિતોદનકિરિયાય સજ્ઝબ્ભરિતમકંસૂતિ યોજેતબ્બં. ‘‘સજ્ઝબ્ભરિત’’ન્તિ એતસ્સ ‘‘સં અધિ અભિ અરિભ’’ન્તિ પદચ્છેદો, સમન્તતો ભુસં અરિતન્તિ અત્થો, સતમત્તેહિ તુત્તકેહિ વિય વિવિધેહિ પરિબ્બાજકવાચાતોદનેહિ તુદિં સૂતિ વુત્તં હોતિ. તથા હિ વુત્તં ‘‘ઉપરિ વિજ્ઝિંસૂ’’તિ. સભાવતો વિજ્જમાનન્તિ પરમત્થસભાવતો ઉપલબ્ભમાનં, ન પકતિઆદિ વિય અનુપલબ્ભમાનં. તચ્છન્તિ સચ્ચં. તથન્તિ અવિપરીતં. અત્થતો વેવચનમેવ તં પદત્તયં. નવલોકુત્તરધમ્મેસૂતિ વિસયે ભુમ્મં, તે ધમ્મે વિસયં કત્વા. ઠિતસભાવન્તિ અવટ્ઠિતસભાવં, તદુપ્પાદકન્તિ અત્થો. લોકુત્તરધમ્મનિયામનિયતન્તિ લોકુત્તરધમ્મસમ્પાપનનિયામેન નિયતં. ઇદાનિ પન ‘‘લોકુત્તરધમ્મનિયામત’’ન્તિ પાઠો, સો ન પોરાણો આચરિયેન અનુદ્ધટત્તા. કસ્મા પનેસા પટિપદા ધમ્મટ્ઠિતતા ધમ્મનિયામતાતિ આહ ‘‘બુદ્ધાનઞ્હી’’તિઆદિ. સાતિ પટિપદા. એદિસાતિ ‘‘ધમ્મટ્ઠિતત’’ન્તિઆદિના વુત્તપ્પકારા.
ચિત્તહત્થિસારિપુત્તપોટ્ઠપાદવત્થુવણ્ણના
૪૨૨. હત્થિં સારેતિ દમેતીતિ હત્થિસારી, હત્થાચરિયો. સુખુમેસુ અત્થન્તરેસૂતિ ખન્ધાયતનાદીસુ સુખુમઞાણગોચરેસુ ધમ્મેસુ. અભિધમ્મિકો કિરેસ. કુસલોતિ પુબ્બેપિ બુદ્ધસાસને કતપરિચયતાય છેકો. તાદિસે ચિત્તેતિ ગિહિભાવચિત્તે. ઇતરો પન તં સુત્વાવ ન વિબ્ભમિ, પબ્બજ્જાયમેવ અભિરમીતિ અધિપ્પાયો. ગિહિભાવે આનિસંસકથાય કથિતત્તાતિ એત્થ સીલવન્તસ્સ ભિક્ખુનો તથા કથનેન વિબ્ભમને નિયોજિતત્તા ઇદાનિ સયમ્પિ સીલવા એવ હુત્વા છ વારે કથેન્તાનન્તિ અનાદરે સામિવચનં. મહાસાવકસ્સ કથિતેતિ મહાસાવકભૂતેન મહાકોટ્ઠિકત્થેરેન અપસાદનવસેન કથિતે, કથનનિમિત્તં પતિટ્ઠં લદ્ધું અસક્કોન્તોતિ અત્થો. ‘‘વિબ્ભમિત્વા ગિહી જાતો’’તિ ઇદં સત્તમવારમિવ વુત્તં. ધમ્મપદટ્ઠકથાયં (ધ॰ પ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૩ ચિત્તહત્થત્થેરવત્થુ) પન કુદાલપણ્ડિતજાતકે (જા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧.૭ કુદ્દાલજાતકવણ્ણના) ચ છક્ખત્તુમેવ વિબ્ભમનવારો વુત્તો. ગિહિસહાયકોતિ ગિહિકાલે સહાયકો. અપસક્કન્તોપિ નામાતિ અપિ નામ અપસક્કન્તો, ગારય્હવચનમેતં. પબ્બજિતું વટ્ટતીતિ પબ્બજ્જા વટ્ટતિ.
૪૨૩. પઞ્ઞાચક્ખુનો નત્થિતાયાતિ સુવુત્તદુરુત્તસમવિસમદસ્સનસમત્થસ્સ પઞ્ઞાચક્ખુનો અભાવેન. યાદિસેન ચક્ખુના સો ‘‘ચક્ખુમા’’તિ વુત્તો, તં દસ્સેતું ‘‘સુભાસિતા’’તિઆદિ વુત્તં. અયં અટ્ઠકથાતો અપરો નયો – એકંસિકાતિ એકન્તિકા, નિબ્બાનવહભાવેન નિચ્છિતાતિ વુત્તં હોતિ. પઞ્ઞત્તાતિ વવત્થપિતા. ન એકંસિકાતિ ન એકન્તિકા નિબ્બાનાવહભાવેન નિચ્છિતા વટ્ટન્તોગધભાવતોતિ અધિપ્પાયો. અયમત્થો હિ ‘‘કસ્મા ચેતે પોટ્ઠપાદ મયા એકંસિકા ધમ્મા દેસિતા પઞ્ઞત્તા, એતે પોટ્ઠપાદ અત્થસંહિતા…પે॰… નિબ્બાનાય સંવત્તન્તી’’તિઆદિસુત્તપદેહિ સંસન્દતિ સમેતીતિ.
એકંસિકધમ્મવણ્ણના
૪૨૫. ‘‘કસ્મા આરભી’’તિ કારણં પુચ્છિત્વા ‘‘અનિય્યાનિકભાવદસ્સનત્થ’’ન્તિ પયોજનં વિસ્સજ્જિતં. ફલે હિ સિદ્ધે હેતુપિ સિદ્ધો હોતીતિ, અયં આચરિયમતિ (દી॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૪૨૫) અપરે પન ‘‘એદિસેસુ અત્થસદ્દો કારણે વત્તતિ, હેત્વત્થે ચ પચ્ચત્તવચનં, તસ્મા અનિય્યાનિકભાવદસ્સનન્તિ એત્થ અનિય્યાનિકભાવદસ્સનકારણા’’તિ અત્થમિચ્છન્તિ. પઞ્ઞાપિતનિટ્ઠાયાતિ પવેદિતવિમુત્તિમગ્ગસ્સ. વટ્ટદુક્ખપરિયોસાનં ગચ્છતિ એતાયાતિ નિટ્ઠાતિ હિ વિમુત્તિ વુત્તા ‘‘ગોટ્ઠા પટ્ઠિતગાવો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૫૬) મહાસીહનાદસુત્તપદે વિય ઠા-સદ્દસ્સ ગતિઅત્થે પવત્તનતો. નિટ્ઠામગ્ગો ચ ઇધ ઉત્તરપદલોપેન ‘‘નિટ્ઠા’’તિ અધિપ્પેતો. તસ્સેવ હિ નિય્યાનિકતા, અનિય્યાનિકતા નિય્યાનિકા ય-કારસ્સ ક-કારં કત્વા. અનીયસદ્દો હિ બહુલં કત્તુત્થાભિધાયકો, ન નિય્યાનિકા અનિય્યાનિકા, તસ્સા ભાવો તથા. નિય્યાનં વા નિગ્ગમનં નિસ્સરણં, વટ્ટદુક્ખસ્સ વૂપસમોતિ અત્થો, નિય્યાનમેવ નિય્યાનિકં, ન નિય્યાનિકં અનિય્યાનિકં, સો એવ ભાવો સભાવો અનિય્યાનિકભાવો, તસ્સ દસ્સનત્થન્તિ યોજેતબ્બં.
‘‘સબ્બે હી’’તિઆદિ તદત્થવિવરણં. અમતં નિબ્બાનં નિટ્ઠમિતિ પઞ્ઞપેતિ યથાતિ સમ્બન્ધો. લોકથૂપિકાદિવસેન નિટ્ઠં પઞ્ઞપેન્તીતિ ‘‘નિબ્બાનં નિબ્બાન’’ન્તિ વચનસામઞ્ઞમત્તં ગહેત્વા તથા પઞ્ઞપેન્તિ. લોકથૂપિકા નામ બ્રહ્મભૂમિ વુચ્ચતિ લોકસ્સ થૂપિકસદિસતાપરિકપ્પનેન. કેચિ પન ‘‘નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનભૂમિં લોકથૂપિકા’’તિ વદન્તિ, તદયુત્તં અટ્ઠકથાસુ તથા અવચનતો. આદિસદ્દેન ચેત્થ ‘‘અઞ્ઞો પુરિસો, અઞ્ઞા પકતી’’તિ પકતિપુરિસન્તરાવબોધો મોક્ખો, બુદ્ધિઆદિગુણવિનિમુત્તસ્સ અત્તનો અસકત્તનિ અવટ્ઠાનં મોક્ખો, કાયવિપત્તિકતિ જાતિબન્ધાનં અપવજ્જનવસેન અપ્પવત્તો મોક્ખો, પરેન પુરિસેન ‘‘સા ચ ન નિય્યાનિકા’’તિઆદિ. યથાપઞ્ઞત્તાતિ યેન યેન પકારેન પઞ્ઞત્તા, પઞ્ઞત્તપ્પકારા હુત્વાતિ અત્થો. ન નિય્યાતીતિ ‘‘યેનાકારેન નિટ્ઠા પાપુણીયતી’’તિ તેહિ પવેદિતા, તેનાકારેન તસ્સા અપત્તબ્બતાય ન નિય્યાતિ. પણ્ડિતેહિ પટિક્ખિત્તાતિ ‘‘નાયં નિટ્ઠા પટિપદા વટ્ટસ્સ અનતિક્કમનતો’’તિ બુદ્ધાદીહિ પણ્ડિતેહિ પટિક્ખિત્તા. નિવત્તતીતિ પટિક્ખેપકારણવચનં, યસ્મા તેહિ પઞ્ઞત્તા નિટ્ઠા પટિપદા તન્તિ અનિય્યાનિકભાવં.
જાનં, પસ્સન્તિ ચ પુથુવચનવિપરિયાયોતિ આહ ‘‘જાનન્તા પસ્સન્તા’’તિ. ગચ્છન્તાદિસદ્દાનઞ્હિ ‘‘યા પન ભિક્ખુની જાનં સભિક્ખુકં આરામં અનાપુચ્છા પવિસેય્યા’’તિઆદીસુ (પાચિ॰ ૧૦૨૪) લિઙ્ગવસેન વિપરિયાયો, જાનન્તીતિ અત્થો. ‘‘યાચં અદદમપ્પિયો’’તિઆદીસુ (પારા॰ ૩૪૬; જા॰ ૧.૭.૫૫) વિભત્તિવસેન, યાચન્તસ્સાતિ અત્થો. ઇધ પન પુથુવચનવસેનાતિ વેદિતબ્બં. પધાનં જાનનં નામ પચ્ચક્ખતો જાનનં તસ્સ જેટ્ઠભાવતો, દસ્સનમપ્પધાનં તસ્સ સંસયાનુબન્ધત્તાતિ અયં કમો વુત્તો ‘‘જાનં પસ્સ’’ન્તિ. તેનેત્થ જાનનેન દસ્સનં વિસેસેતિ. એવઞ્હિ દિટ્ઠપુબ્બાનિ ખો તસ્મિં લોકે મનુસ્સાનં સરીરસણ્ઠાનાદીનીતિ એકતો અધિપ્પાયદસ્સનં સૂપપન્નં હોતિ. અયઞ્હેત્થાધિપ્પાયો ‘‘કિં તુમ્હાકં એકન્તસુખે લોકે પચ્ચક્ખતો ઞાણદસ્સનં અત્થી’’તિ. જાનન્તિ વા તસ્સ લોકસ્સ અનુમાનવિસયતં વુચ્ચતિ, પસ્સન્તિ પચ્ચક્ખતો વિસયતં. ઇદં વુત્તં હોતિ ‘‘અપિ તુમ્હાકં લોકો પચ્ચક્ખતો ઞાતો, ઉદાહુ અનુમાનતો’’તિ.
યસ્મા પન લોકે પચ્ચક્ખભૂતો અત્થો ઇન્દ્રિયગોચરભાવેન પાકટો, તસ્મા પાકટેન અત્થેન અધિપ્પાયં દસ્સેતું ‘‘દિટ્ઠપુબ્બાની’’તિઆદિ વુત્તં. દિટ્ઠપદેન વા દસ્સનં, તદનુગતઞ્ચ જાનનં ગહેત્વા તદુભયેનેવ અત્થેન અધિપ્પાયં વિભાવેતું એવં વુત્તન્તિપિ દટ્ઠબ્બં. દિટ્ઠપુબ્બાનીતિ હિ ‘‘સરીરસણ્ઠાનાદીની’’તિ સમરિયાદવચનં સમત્થિતં હોતિ. ‘‘અપ્પાટિહીરકત’’ન્તિ અયં અનુનાસિકલોપનિદ્દેસોતિ આહ ‘‘અપ્પાટિહીરકં ત’’ન્તિ. તં વચનં અપ્પાટિહીરકં સમ્પજ્જતીતિ સમ્બન્ધો. અપ્પાટિહીરપદે અનુનાસિકલોપો, ‘‘કત’’ન્તિ ચ એકં પદન્તિ કેચિ, તદયુત્તં સમાસસમ્ભવતો, અનુનાસિકલોપસ્સ ચ અવત્તબ્બત્તા. એવમેત્થ વણ્ણયન્તિ – પટિપક્ખહરણતો પટિહારિયં, તદેવ પાટિહારિયં. અત્તના ઉત્તરવિરહિતવચનં. પાટિહારિયમેવેત્થ ‘‘પાટિહીરક’’ન્તિ વુત્તં પરેહિ વુચ્ચમાનઉત્તરેહિ સઉત્તરત્તા, ન પાટિહીરકન્તિ અપ્પાટિહીરકં. વિરહત્થો અ-સદ્દો. તેનાહ ‘‘પટિહરણવિરહિત’’ન્તિ. સઉત્તરઞ્હિ વચનં તેન ઉત્તરવચનેન પટિહરીયતિ વિપરિવત્તીયતિ, તસ્મા ઉત્તરવચનં પટિહરણં નામ, તતો વિરહિતન્તિ અત્થો. તસ્મા એવ નિય્યાનસ્સ પટિહરણમગ્ગસ્સ અભાવતો ‘‘અનિય્યાનિક’’ન્તિ વત્તબ્બતં લભતિ. તેન વુત્તં ‘‘અનિય્યાનિક’’ન્તિ.
૪૨૬. વિલાસો ઇત્થિલીળા, યો ‘‘સિઙ્ગારભાવજા કિરિયા’’તિપિ વુચ્ચતિ. આકપ્પો કેસબન્ધવત્થગ્ગહણાદિઆકારવિસેસો, વેસસંવિધાનં વા. આદિસદ્દેન હાવાદીનં સઙ્ગહો. હાવાતિ હિ ચાતુરિયં વુચ્ચતિ.
તયોઅત્તપટિલાભવણ્ણના
૪૨૮. આહિતો અહંમાનો એત્થાતિ અત્તા, અત્તભાવોતિ આહ ‘‘અત્તભાવપટિલાભો’’તિ. કથં દસ્સેતીતિ વુત્તં ‘‘ઓળારિકત્તભાવપટિલાભેના’’તિઆદિ. કામભવં દસ્સેતિ ઇતરભવદ્વયત્તભાવતો ઓળારિકત્તા. રૂપભવં દસ્સેતિ ઝાનમનેન નિબ્બત્તં હુત્વા રૂપીભાવેન ઉપલબ્ભનતો. અરૂપભવં દસ્સેતિ અરૂપીભાવેન ઉપલબ્ભનતો. સંકિલેસિકા ધમ્મા નામ દ્વાદસ અકુસલચિત્તુપ્પાદા તદભાવે કસ્સચિ સંકિલેસસ્સ અસમ્ભવતો. વોદાનિયા ધમ્મા નામ સમથવિપસ્સના તાસં વસેન સબ્બસો ચિત્તવોદાનસ્સ સિજ્ઝનતો.
૪૨૯. પટિપક્ખધમ્માનં અસમુચ્છેદે સતિ ન કદાચિપિ અનવજ્જધમ્માનં વા પારિપૂરી, વેપુલ્લં વા સમ્ભવતિ, સમુચ્છેદે પન સતિ સમ્ભવતીતિ મગ્ગફલપઞ્ઞાનમેવ ગહણં દટ્ઠબ્બં, તા હિ સકિં પરિપુણ્ણાપિ અપરિહીનધમ્મત્તા પરિપુણ્ણા એવ ભવન્તિ. તરુણપીતીતિ ઉપ્પન્નમત્તા અલદ્ધાસેવના દુબ્બલપીતિ. બલવતુટ્ઠીતિ પુનપ્પુનં ઉપ્પત્તિયા લદ્ધાસેવના ઉપરિવિસેસાધિગમસ્સ પચ્ચયભૂતા થિરતરા પીતિ. ઇદાનિ સઙ્ખેપતો પિણ્ડત્થં દસ્સેન્તો ‘‘કિં વુત્ત’’ન્તિઆદિમાહ તત્થાતિ તસ્મિં વિહારે. તસ્સાતિ ઓવાદકરસ્સ ભિક્ખુનો. એવં વિહરતોતિ વુત્તપ્પકારેન વિહરણહેતુ, વિહરન્તસ્સ વા. તન્નિમિત્તં પામોજ્જં, પમોદપ્પભવા પીતિ, તપ્પચ્ચયભૂતં પસ્સદ્ધિદ્વયં, તથા સૂપટ્ઠિતા સતિ, ઉક્કંસગતતાય ઉત્તમઞાણં. સુખો ચ વિહારો ભવિસ્સતીતિ યોજના. કાયચિત્તપસ્સદ્ધી હિ ‘‘પસ્સદ્ધી’’તિ વુત્તા, અયમેવ વા પાઠો. ‘‘નામકાયપસ્સદ્ધી’’તિપિ પઠન્તિ, તદયુત્તમેવ પસ્સદ્ધિદ્વયસ્સ અવિનાભાવતો. કસ્મા પનેસ સુખો વિહારોતિ આહ ‘‘સબ્બવિહારેસૂ’’તિઆદિ, સબ્બેસુપિ ઇરિયાપથવિહારાદીસુ સન્તપણીતતાય ઇમસ્સેવ સુખત્તા ‘‘સુખો વિહારો’’તિ વત્તબ્બતં અરહતીતિ વુત્તં હોતિ. કથં સુખોતિ વુત્તં ‘‘ઉપસન્તો પરમમધુરો’’તિ.
પઠમજ્ઝાને પટિલદ્ધમત્તે હીનભાવતો પીતિ દુબ્બલા પામોજ્જપક્ખિકા, સુભાવિતે પન તસ્મિં પગુણે સા પણીતા બલવભાવતો પરિપુણ્ણકિચ્ચા પીતીતિ વુત્તં ‘‘પઠમજ્ઝાને પામોજ્જાદયો છપિ ધમ્મા લબ્ભન્તી’’તિ. પામોજ્જં નિવત્તતીતિ દુબ્બલપીતિસઙ્ખાતં પામોજ્જં છસુ ધમ્મેસુ નિવત્તતિ હાયતિ. વિતક્કવિચારક્ખોભવિરહિતેન હિ ચતુક્કનયવિભત્તે દુતિયજ્ઝાને સબ્બદા પીતિ બલવતી એવ હોતિ, ન પઠમજ્ઝાને વિય કદાચિ દુબ્બલાતિ એવં વુત્તં. પીતિ નિવત્તતિ તપ્પહાનેનેવ તતિયજ્ઝાનસ્સ લબ્ભનતો. ‘‘સુખો વિહારો’’તિ ઇમિના સમાધિ ગહિતોતિ આહ ‘‘તથા ચતુત્થે’’તિ. યે પન ‘‘સુખો વિહારો’તિ એતેન સુખં ગહિત’’ન્તિ વદન્તિ, તેસં મતેન સન્તવુત્તિતાય ઉપેક્ખાપિ ચતુત્થજ્ઝાને ‘‘સુખ’’મિચ્ચેવ ભાસિતાતિ (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૨; વિસુદ્ધિ॰ ૨.૬૪૪; મહાનિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૭; પટિ॰ મ॰ અટ્ઠ॰ ૧૦૫) કત્વા તથા વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ઇમસ્મિંયેવ દીઘનિકાયે (દી॰ નિ॰ ૧.૪૩૨; ૩.૧૬૬, ૩૫૮) આગતં અનેકધા દેસનાનયમુદ્ધરિત્વા ઇધ દેસિતનયં નિયમેતું ‘‘ઇમેસૂ’’તિઆદિ વુત્તં. સુદ્ધ…પે॰… કથિતન્તિ ઉપરિમગ્ગં અકથેત્વા કેવલં વિપસ્સનાપાદકમેવ ઝાનં કથિતં. ચતૂહિ…પે॰… કથિતાતિ વિપસ્સનાપાદકભાવેન ઝાનાનિ કથેત્વા તતો પરં વિપસ્સનાપુબ્બકા ચત્તારોપિ મગ્ગા કથિતા. ચતુત્થજ્ઝાનિકફલસમાપત્તિ કથિતાતિ પઠમજ્ઝાનિકાદિકા ફલસમાપત્તિયો અકથેત્વા ચતુત્થજ્ઝાનિકા એવ ફલસમાપત્તિ કથિતા. પીતિવેવચનમેવ કત્વાતિ દ્વિન્નં પીતીનં ‘‘દુતિયજ્ઝાનિકફલસમાપત્તિ નામ કથિતા’’તિ વુત્તં. કામં પઠમજ્ઝાનેપિ પીતિસુખાનિ લબ્ભન્તિ, તાનિ પન વિતક્કવિચારપરિક્ખોભેન ન તત્થ સન્તપણીતાનિ, ઇધ ચ સન્તપણીતાનેવ અધિપ્પેતાનિ, તસ્મા દુતિયજ્ઝાનિકા એવ ફલસમાપત્તિ ગહિતા, ન પઠમજ્ઝાનિકાતિ દટ્ઠબ્બં.
૪૩૨-૪૩૭. વિભાવનત્થોતિ પકાસનત્થો સરૂપતો નિરૂપનત્થો ‘‘ન સમણો ગોતમો બ્રાહ્મણે જિણ્ણે …પે॰… અભિવાદેતિ વા પચ્ચુટ્ઠેતિ વા આસનેન વા નિમન્તેતી’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૮.૧૧; પારા॰ ૨) વિય. તેનાહ ‘‘અયં સો’’તિઆદિ. ‘‘અયં અત્તપટિલાભો સો એવા’’તિ એવં સરૂપતો વિભાવેત્વા પકાસેત્વા. અયન્તિ હિ ભગવતા પુબ્બે વુત્તં અત્તપટિલાભં આસન્નપચ્ચક્ખભાવેન પચ્ચામસતિ, સોતિ પન પરેહિ પુચ્છિયમાનં પરમ્મુખભાવેન. ન નં એવં વદામાતિ એત્થ નન્તિ ઓળારિકમત્તપટિલાભં. સપ્પાટિહીરકતન્તિ એત્થ પુબ્બે વુત્તનયેન અત્થો વેદિતબ્બો. પરેહિ ચોદિતવચનપટિહારકં સઉત્તરવચનં સપ્પાટિહીરકન્તિ હિ અયમેવ વિસેસો. તુચ્છોતિ મુસા અભૂતો. સોતિ મનોમયો, અરૂપો વા અત્તપટિલાભો. સ્વેવાતિ સો એવ ઓળારિકો અત્તપટિલાભો. તસ્મિં સમયે સચ્ચો હોતીતિ તસ્મિં પચ્ચુપ્પન્નસમયે વિજ્જમાનો હોતિ. અત્તપટિલાભોત્વેવ નિય્યાતેસીતિ અત્તપટિલાભસદ્દેન તથા એવ પરિયોસાપેસિ, ન પન નં ‘‘અત્તપટિલાભો’’તિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતીતિ પઞ્ઞત્તિં સરૂપતો નીહરિત્વા દસ્સેસીતિ અધિપ્પાયો. રૂપાદયો ચેત્થ ધમ્માતિ રૂપવેદનાદયો એવ એત્થ લોકે સભાવધમ્મા. નામમત્તમેતન્તિ રૂપાદિકે પઞ્ચક્ખન્ધે ઉપાદાય નામપઞ્ઞત્તિમત્તમેતં ‘‘અત્તપટિલાભો’’તિ. એવરૂપા વોહારાતિ ‘‘ઓળારિકો અત્તપટિલાભો’’તિઆદિવોહારા. નામપઞ્ઞત્તિવસેનાતિ નામભૂતપઞ્ઞત્તિમત્તવસેન. ‘‘અત્તપટિલાભો’તિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતી’’તિ નિય્યાતનત્થં.
૪૩૮. એવઞ્ચ પન વત્વાતિ રૂપાદિકે ઉપાદાય પઞ્ઞત્તિમત્તમેતં અત્તપટિલાભોતિ ઇમમત્થં ‘‘યસ્મિં ચિત્ત સમયે’’તિઆદિના વત્વા. પટિપુચ્છિત્વાતિ વિનયનત્થન્તિ યથાપુચ્છિતસ્સ અત્થસ્સ ઞાપનવસેન વિનયનત્થાય. યે તે અતીતા ધમ્માતિ અતીતસમયે અતીતત્તપટિલાભસ્સ ઉપાદાનભૂતા રૂપાદયો ધમ્મા. તે એતરહિ નત્થિ નિરુદ્ધત્તા. તતો એવ ‘‘અહેસુ’’ન્તિ સઙ્ખ્યં ગતા. તસ્માતિ ઉપાદાનસ્સ અતીતસ્મિંયેવ સમયે લબ્ભનતો. સોપીતિ તદુપાદાનો મે અત્તપટિલાભોપિ. તસ્મિંયેવ સમયેતિ અતીતે એવ સમયે. સચ્ચો અહોસીતિ ભૂતો વિજ્જમાનો વિય અહોસિ. અનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનન્તિ અનાગતાનઞ્ચેવપચ્ચુપ્પન્નાનઞ્ચ રૂપાદિધમ્માનં ઉપાદાનભૂતાનં. તદા અભાવાતિ તસ્મિં અતીતસમયે અભાવા અવિજ્જમાનત્તા. તદુપાદાનભૂતો અનાગતો, પચ્ચુપ્પન્નો ચ અત્તપટિલાભો તસ્મિં અતીત સમયે મોઘો તુચ્છો મુસા નત્થીતિ અત્થો. અત્થતોતિ પઞ્ઞત્તિઅત્થતો. નામમત્તમેવાતિ સમઞ્ઞામત્તમેવ. પરમત્થતો અનુપલબ્ભમાનત્તા અત્તપટિલાભં પટિજાનાતિ.
‘‘એસેવ નયો’’તિ ઇમિના યે તે અનાગતા ધમ્મા, તે એતરહિ નત્થિ, ‘‘ભવિસ્સન્તી’’તિ પન સઙ્ખ્યં ગતા, તસ્મા સોપિ મે અત્તપટિલાભો તસ્મિંયેવ સમયે સચ્ચો ભવિસ્સતિ. અતીતપચ્ચુપ્પન્નાનં પન ધમ્માનં તદા અભાવા તસ્મિં સમયે ‘‘મોઘો અતીતો, મોઘો પચ્ચુપ્પન્નો’’તિ એવં અત્થતો નામમત્તમેવ અત્તપટિલાભં પટિજાનાતિ. યે ઇમે પચ્ચુપ્પન્ના ધમ્મા, તે એતરહિ ‘‘અત્થી’’તિ સઙ્ખ્યં ગતા, તસ્મા ય્વાયં મે અત્તપટિલાભો, સો ઇદાનિ સચ્ચો હોતિ. અતીતાનાગતાનં પન ધમ્માનં અધુના અભાવા એતરહિ ‘‘મોઘો અતીતો, મોઘો અનાગતો’’તિ એવં અત્થતો નામમત્તમેવ અત્તપટિલાભં પટિજાનાતીતિ ઇમમત્થં અતિદિસતિ.
૪૩૯-૪૪૩. સંસન્દિતુન્તિ સમાનેતું. ગવાતિ ગાવિતો. તત્થાતિ ખીરાદીસુ પઞ્ચગોરસેસુ. યસ્મિં સમયે ખીરં હોતીતિ યસ્મિં કાલે ભૂતુપાદાયસઞ્ઞિતં ઉપાદાનવિસેસં ઉપાદાય ખીરપઞ્ઞત્તિ હોતિ. ન તસ્મિં…પે॰… ગચ્છતિ ખીરપઞ્ઞત્તિઉપાદાનસ્સ ભૂતુપાદાયરૂપસ્સ દધિઆદિપઞ્ઞત્તિયા અનુપાદાનતો. પટિનિયતવત્થુકા હિ એતા લોકસમઞ્ઞા. તેનાહ ‘‘યે ધમ્મે ઉપાદાયા’’તિઆદિ. સઙ્ખાયતિ કથીયતિ એતાયાતિ સઙ્ખા. અત્તં નીહરિત્વા ઉચ્ચન્તિ વદન્તિ એતાયાતિ નિરુત્તિ. તં તદત્થં નમન્તિ સત્તા એતેનાતિ નામં, તથા વોહરન્તિ એતેનાતિ વોહારો, પઞ્ઞત્તિયેવ. ‘‘યસ્મિં સમયે’’તિઆદિના ખીરે વુત્તનયં દધિઆદીસુપિ ‘‘એસ નયો સબ્બત્થા’’તિ અતિદિસતિ.
સમનુજાનનમત્તકાનીતિ ‘‘ઇદં ખીરં, ઇદં દધી’’તિઆદિના તાદિસેસુ ભૂતુપાદાયરૂપવિસેસેસુ લોકે પરમ્પરાગતં પઞ્ઞત્તિં અપ્પટિક્ખિપિત્વા સમનુજાનનં વિય પચ્ચયવિસેસવિસિટ્ઠં રૂપાદિખન્ધસમૂહં ઉપાદાય ‘‘ઓળારિકો અત્તપટિલાભો’’તિ ચ ‘‘મનોમયો અત્તપટિલાભો’’તિ ચ ‘‘અરૂપો અત્તપટિલાભો’’તિ ચ તથા તથા સમનુજાનનમત્તકાનિ, ન ચ તબ્બિનિમુત્તો ઉપાદાનતો અઞ્ઞો કોચિ પરમત્થતો અત્થીતિ વુત્તં હોતિ. નિરુત્તિમત્તકાનીતિ સદ્દનિરુત્તિયા ગહણૂપાયમત્તકાનિ. ‘‘સત્તો ફસ્સો’’તિઆદિના હિ સદ્દગ્ગહણુત્તરકાલં તદનુવિદ્ધપણ્ણત્તિગ્ગહણમુખેનેવ તદત્થાવબોધો. તથા ચાહુ –
‘‘પઠમં
નામં તતિયચિત્તેન, અત્થં ચતુત્થચેતસા’’તિ. (મણિસારમઞ્જુસાટીકાયં પચ્ચયસઙ્ગહવિભાગેપિ);
વચનપથમત્તકાનીતિ તસ્સેવ વેવચનં. નિરુત્તિયેવ હિ અઞ્ઞેસમ્પિ દિટ્ઠાનુગતિમાપજ્જન્તાનં કારણટ્ઠેન વચનપથો. વોહારમત્તકાનીતિ તથા તથા વોહારમત્તકાનિ. નામપણ્ણત્તિમત્તકાનીતિ તસ્સેવ પરિયાયો, તંતંનામપઞ્ઞાપનમત્તકાનીતિ અત્થો. સબ્બમેતન્તિ ‘‘અત્તપટિલાભો’’તિ વા ‘‘સત્તો’’તિ વા ‘‘પોસો’’તિ વા સબ્બમેતં વોહારમત્તકં. કસ્માતિ ચે, પરમત્થતો અનુપલબ્ભનતોતિ દસ્સેતું ‘‘યસ્મા’’તિઆદિ વુત્તં. સુઞ્ઞોતિ પરમત્થતો વિવિત્તો.
યજ્જેવં કસ્મા ચેસા બુદ્ધેહિપિ વુચ્ચતીતિ ચોદનં સોધેન્તો ‘‘બુદ્ધાનં પના’’તિઆદિમાહ. સમ્મુતિયા વોહારસ્સ કથનં સમ્મુતિકથા. પરમત્થસ્સ સભાવધમ્મસ્સ કથનં પરમત્થકથા. પરમત્થસન્નિસ્સિતકથાભાવતો અનિચ્ચાદિકથાપિ ‘‘પરમત્થકથા’’તિ વુત્તા. પરમત્થધમ્મોયેવ હિ ‘‘અનિચ્ચો, દુક્ખો’’તિ ચ વુચ્ચતિ, ન સમ્મુતિધમ્મો.
‘‘અનિચ્ચા સબ્બે સઙ્ખારા, દુક્ખાનત્તા ચ સઙ્ખતા;
નિબ્બાનઞ્ચેવ પઞ્ઞત્તિ, અનત્તા ઇતિ નિચ્છયા’’ તિ. (પરિ॰ ૨૫૭) –
વચનતો પનેસ ‘‘અનત્તા’’તિ વુચ્ચતિ, ખન્ધાદિપઞ્ઞત્તિ પન તજ્જાપઞ્ઞત્તિ વિય પરમત્થસન્નિસ્સયા, આસન્નતરા ચ, પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિઆદયો વિય ન દૂરે ‘‘પરમત્થકથા’’તિ વુત્તા, ખન્ધાદિસીસેન વા તદુપાદાનસભાવધમ્મા એવ ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં. નનુ ચ સભાવધમ્માપિ સમ્મુતિમુખેનેવ દેસનમારોહન્તિ, ન પરમત્થમુખેન, તસ્મા સબ્બાપિ દેસના સમ્મુતિકથાવ સિયાતિ? નયિદમેવં કથેતબ્બધમ્મવિભાગેન કથાવિભાગસ્સ અધિપ્પેતત્તા, ન ચ સદ્દો કેનચિ પવત્તિનિમિત્તેન વિના અત્થં પકાસેતીતિ.
કસ્મા ચેવં દુબ્બિધા બુદ્ધાનં કથા પવત્તતીતિ અનુયોગં કારણવિભાવનેન પરિહરિતું ‘‘તત્થ યો’’તિઆદિ વુત્તં. અત્થં વિજાનિતું ચતુસચ્ચં પટિવિજ્ઝિતું વટ્ટતો નિય્યાતું અરહત્તસઙ્ખાતં જયગ્ગાહં ગહેતું સક્કોતિ. યસ્મા પરમત્થકથાય એવ સચ્ચસમ્પટિવેધો, અરિયસચ્ચકથા ચ સિખાપ્પત્તા દેસના, તસ્મા વિનેય્યપુગ્ગલવસેન આદિતો સમ્મુતિકથં કથેન્તોપિ ‘‘તસ્સા’’તિઆદિ. ‘‘આદિતોવ સમ્મુતિકથં કથેતી’’તિ હિ વદન્તો પરતો પરમત્થકથમ્પિ કથેતીતિ દીપેતિ, ઇતરત્થ પન ‘‘આદિતોવ કથેતી’’તિ અવદન્તો સબ્બત્થપીતિ. ‘‘તથા’’તિઆદિના કથાદ્વયકથને પરિયાયન્તરં વિભાવેતિ. બોધેત્વાતિ વેનેય્યજ્ઝાસયાનુરૂપં તથા તથા દેસેતબ્બમત્થં જાનાપેત્વા, ઇમિના પન ઇમમત્થં દસ્સેતિ – કત્થચિ સમ્મુતિકથાપુબ્બિકા પરમત્થકથા હોતિ પુગ્ગલજ્ઝાસયવસેન, કત્થચિ પરમત્થકથાપુબ્બિકા સમ્મુતિકથા, ઇતિ વિનેય્યદમ્મકુસલસ્સ સત્થુ વેનેય્યજ્ઝાસયવસેન તથા તથા દેસના પવત્તતીતિ. સબ્બત્થ પન ભગવા ધમ્મતં અવિજહન્તો એવ સમ્મુતિમનુવત્તતિ, સમ્મુતિં અપરિચ્ચજન્તોયેવ ધમ્મતં વિભાવેતિ, નં તત્થ અભિનિવેસાતિધાવનાનિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘જનપદનિરુત્તિં નાભિનિવિસેય્ય, સમઞ્ઞં નાતિધાવેય્યા’’તિ (દી॰ નિ॰ ટી॰ ૧.૪૩૯-૪૪૩).
પઠમં સમ્મુતિકથાકથનં પન વેનેય્યવસેન યેભુય્યેન બુદ્ધાનમાચિણ્ણન્તિ તં કારણેન સદ્ધિં દસ્સેન્તો ‘‘પકતિયા પના’’તિઆદિમાહ. લૂખાકારાતિ વેનેય્યાનમનભિસમ્બુજ્ઝનવસેન લૂખસદિસા. નનુ ચ સમ્મુતિ નામ પરમત્થતો અવિજ્જમાનત્તા અભૂતા, તં કથં બુદ્ધા કથેન્તીતિ વુત્તં ‘‘સમ્મુતિકથં કથેન્તાપી’’તિઆદિ. સચ્ચમેવાતિ તથમેવ સભાવમેવાતિ સમ્મુતિભાવેન તંસભાવમેવ. તેનાહ ‘‘અમુસાવા’’તિ. પરમત્થસ્સ પન સચ્ચાદિભાવે વત્તબ્બમેવ નત્થિ.
કો પનિમેસં સમ્મુતિપરમત્થધમ્માનં વિસેસોતિ? યસ્મિં ભિન્ને, બુદ્ધિયા વા અવયવવિનિબ્ભોગે કતે ન તંસઞ્ઞા, સો ઘટપટાદિપ્પભેદો સમ્મુતિ, તબ્બિપરિયાયતો પરમત્થો. ન હિ કક્ખળફુસનાદિસભાવે અયં નયો લબ્ભતિ. એવં સન્તેપિ વુત્તનયેન સમ્મુતિ ચ સચ્ચસભાવા એવાતિ આહ ‘‘દુવે સચ્ચાનિ અક્ખાસી’’તિઆદિ. તત્થ દુવે સચ્ચાનિ અક્ખાસીતિ નાનાદેસભાસાકુસલો તિણ્ણં વેદાનમત્થસંવણ્ણનકો આચરિયો વિય નાનાવિધસમ્મુતિપરમત્થકુસલો ભગવા વેનેય્યજ્ઝાસયાનુરૂપં દુવેયેવ સચ્ચાનિ અક્ખાસીતિ અત્થો. તં સરૂપતો, પરિમાણતો ચ દસ્સેતિ ‘‘સમ્મુતિં પરમત્થઞ્ચ, તતિયં નૂપલબ્ભતી’’તિ ઇમિના. વદતં વરોતિ સબ્બેસં વદન્તાનં વરો. લોકસઙ્કેતમત્તસિદ્ધા સમ્મુતિ. પરમો ઉત્તમો અવિપરીતો યથાભૂતસભાવો પરમત્થો.
ઇદાનિ નેસં સચ્ચસભાવં સહ કારણેન દસ્સેતું ‘‘સઙ્કેતવચન’’ન્તિ ગાથા વુત્તા. યસ્મા લોકસમ્મુતિકારણં, તસ્મા સઙ્કેતવચનં સચ્ચં, યસ્મા ચ ધમ્માનં ભૂતલક્ખણં, તસ્મા પરમત્થવચનં લોકસમ્મુતિકારણન્તિ હિ સઙ્કેતવચનસ્સ સચ્ચભાવે કારણદસ્સનં, લોકસિદ્ધા સમ્મુતિ સઙ્કેતવચનસ્સ અવિસંવાદનતાય કારણન્તિ અત્થો, વિસંવાદનાભાવતો સઙ્કેતવચનં સચ્ચન્તિ વુત્તં હોતિ. ધમ્માનં ભૂતલક્ખણન્તિ ચ પરમત્થવચનસ્સ સચ્ચભાવે કારણદસ્સનં. સભાવધમ્માનં યો ભૂતો અવિપરીતો સભાવો, તસ્સ લક્ખણં અઙ્ગનં ઞાપનન્તિ અત્થો, યાથાવતો અવિસંવાદનવસેન પવત્તનતો પરમત્થવચનં સચ્ચન્તિ અધિપ્પાયો. અનઙ્ગણસુત્તટીકાયં પન આચરિયેનેવ નિસ્સક્કવચનેન પદમુલ્લિઙ્ગેત્વા ‘‘લોકસમ્મુતિકારણાતિ લોકસમઞ્ઞં નિસ્સાય પવત્તનતો. ધમ્માનન્તિ સભાવધમ્માનં. ભૂતકારણાતિ યથાભૂતસભાવં નિસ્સાય પવત્તનતો’’તિ વુત્તં.
અઞ્ઞત્થ પન –
‘‘તસ્મા વોહરકુસલસ્સ, લોકનાથસ્સ સત્થુનો;
સમ્મુતિં વોહરન્તસ્સ, મુસાવાદો ન જાયતી’’તિ. (મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૫૭; અ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૭૦; ઇતિવુ॰ અટ્ઠ॰ ૨૪) –
અયમ્પિ તસ્માતિ સચ્ચસ્સ દુવિધત્તા, સઙ્કેતવચનસ્સ વા સચ્ચભાવતો. સમ્મુતિં વોહરન્તસ્સાતિ ‘‘પુગ્ગલો સત્તો’’તિઆદિના લોકસમઞ્ઞં કથેન્તસ્સ મુસાવાદો નામ ન જાયતીતિ અત્થો. અપિચ ‘‘અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા પુગ્ગલ કથં કથેતિ હિરોત્તપ્પદીપનત્થં, કમ્મસ્સકતાદીપનત્થં, પચ્ચત્તપુરિસકારદીપનત્થં, આનન્તરિયદીપનત્થં, બ્રહ્મવિહારદીપનત્થં, પુબ્બેનિવાસદીપનત્થં, દક્ખિણાવિસુદ્ધિદીપનત્થં, લોકસમ્મુતિયા અપ્પહાનત્થઞ્ચા’’તિઆદિના (મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૫૭; અ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૭૦; ઇતિવુ॰ અટ્ઠ॰ ૨૪; કથા॰ અનુટી॰ ૧) તત્થ તત્થ વુત્તકારણમ્પિ આહરિત્વા ઇધ વત્તબ્બં.
યદિ તથાગતો પરમત્થસચ્ચં સમ્મદેવ અભિસમ્બુજ્ઝિત્વા ઠિતોપિ લોકસમઞ્ઞાભૂતં સમ્મુતિસચ્ચં ગહેત્વાવ વદતિ, એવઞ્ચેત્થ કો લોકિયમહાજનેહિ વિસેસોતિ વુત્તં ‘‘યાહી’’તિઆદિ, અયં પાળિયં સમ્બન્ધો. ઇદં વુત્તં હોતિ – લોકિયમહાજનો અપ્પહીનપરામાસત્તા ‘‘એતં મમા’’તિઆદિના પરામસન્તો વોહરતિ. તથાગતો પન સબ્બસો પહીનપરામાસત્તા અપરામસન્તોવ યસ્મા લોકસમઞ્ઞાહિ વિના લોકિયો અત્થો લોકેન દુબ્બિઞ્ઞેય્યો, તસ્મા તાહિ તં વોહરતિ. તથા વોહરન્તો ચ અત્તનો દેસનાવિલાસેન વેનેય્યસત્તે દેસનં વિનિવટ્ટેત્વાતિ હેટ્ઠા વુત્તાય દિટ્ઠાભિનિવેસપટિસઞ્ઞુત્તાય વટ્ટકથાય વિનિવત્તેત્વા વિવેચેત્વા. અરહત્તનિકૂટેન નિટ્ઠાપેસીતિ ‘‘અપરામસ’’ન્તિ ઇમિના પદેન તણ્હામાનપરામાસપ્પહાનકિત્તનેન તપ્પહાયકઅરહત્તસઙ્ખાતનિકૂટેન દેસનં પરિયોસાપેસિ. યં પનેત્થ અત્થતો ન વિભત્તં, તં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.
ઇતિ સુમઙ્ગલવિલાસિનિયા દીઘનિકાયટ્ઠકથાય પરમસુખુમગમ્ભીરદુરનુબોધત્થપરિદીપનાય સુવિમલવિપુલપઞ્ઞાવેય્યત્તિયજનનાય સાધુવિલાસિનિયા નામ લીનત્થપકાસનિયા પોટ્ઠપાદસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપકાસના.
પોટ્ઠપાદસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.