૪. મહાયમકવગ્ગો
૧. ચૂળગોસિઙ્ગસુત્તં
૩૨૫. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા નાતિકે નાદિકે (સી॰ સ્યા॰ પી॰), ઞાતિકે (ક॰) વિહરતિ ગિઞ્જકાવસથે. તેન ખો પન સમયેન આયસ્મા ચ અનુરુદ્ધો આયસ્મા ચ નન્દિયો આયસ્મા ચ કિમિલો કિમ્બિલો (સી॰ પી॰ ક॰) ગોસિઙ્ગસાલવનદાયે વિહરન્તિ. અથ ખો ભગવા સાયન્હસમયં પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો યેન ગોસિઙ્ગસાલવનદાયો તેનુપસઙ્કમિ. અદ્દસા ખો દાયપાલો ભગવન્તં દૂરતોવ આગચ્છન્તં. દિસ્વાન ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘મા, સમણ, એતં દાયં પાવિસિ. સન્તેત્થ તયો કુલપુત્તા અત્તકામરૂપા વિહરન્તિ. મા તેસં અફાસુમકાસી’’તિ.
અસ્સોસિ ખો આયસ્મા અનુરુદ્ધો દાયપાલસ્સ ભગવતા સદ્ધિં મન્તયમાનસ્સ. સુત્વાન દાયપાલં એતદવોચ – ‘‘મા, આવુસો દાયપાલ, ભગવન્તં વારેસિ. સત્થા નો ભગવા અનુપ્પત્તો’’તિ. અથ ખો આયસ્મા અનુરુદ્ધો યેનાયસ્મા ચ નન્દિયો આયસ્મા ચ કિમિલો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તઞ્ચ નન્દિયં આયસ્મન્તઞ્ચ કિમિલં એતદવોચ – ‘‘અભિક્કમથાયસ્મન્તો, અભિક્કમથાયસ્મન્તો, સત્થા નો ભગવા અનુપ્પત્તો’’તિ. અથ ખો આયસ્મા ચ અનુરુદ્ધો આયસ્મા ચ નન્દિયો આયસ્મા ચ કિમિલો ભગવન્તં પચ્ચુગ્ગન્ત્વા – એકો ભગવતો પત્તચીવરં પટિગ્ગહેસિ, એકો આસનં પઞ્ઞપેસિ, એકો પાદોદકં ઉપટ્ઠાપેસિ. નિસીદિ ભગવા પઞ્ઞત્તે આસને. નિસજ્જ ખો ભગવા પાદે પક્ખાલેસિ. તેપિ ખો આયસ્મન્તો ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. એકમન્તં નિસિન્નં ખો આયસ્મન્તં અનુરુદ્ધં ભગવા એતદવોચ –
૩૨૬. ‘‘કચ્ચિ વો, અનુરુદ્ધા, ખમનીયં, કચ્ચિ યાપનીયં, કચ્ચિ પિણ્ડકેન ન કિલમથા’’તિ ? ‘‘ખમનીયં, ભગવા, યાપનીયં, ભગવા; ન ચ મયં, ભન્તે, પિણ્ડકેન કિલમામા’’તિ. ‘‘કચ્ચિ પન વો, અનુરુદ્ધા, સમગ્ગા સમ્મોદમાના અવિવદમાના ખીરોદકીભૂતા અઞ્ઞમઞ્ઞં પિયચક્ખૂહિ સમ્પસ્સન્તા વિહરથા’’તિ? ‘‘તગ્ઘ મયં , ભન્તે, સમગ્ગા સમ્મોદમાના અવિવદમાના ખીરોદકીભૂતા અઞ્ઞમઞ્ઞં પિયચક્ખૂહિ સમ્પસ્સન્તા વિહરામા’’તિ. ‘‘યથા કથં પન તુમ્હે, અનુરુદ્ધા, સમગ્ગા સમ્મોદમાના અવિવદમાના ખીરોદકીભૂતા અઞ્ઞમઞ્ઞં પિયચક્ખૂહિ સમ્પસ્સન્તા વિહરથા’’તિ? ‘‘ઇધ મય્હં, ભન્તે, એવં હોતિ – ‘લાભા વત મે, સુલદ્ધં વત મે, યોહં એવરૂપેહિ સબ્રહ્મચારીહિ સદ્ધિં વિહરામી’તિ. તસ્સ મય્હં, ભન્તે, ઇમેસુ આયસ્મન્તેસુ મેત્તં કાયકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠિતં આવિ ચેવ રહો ચ; મેત્તં વચીકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠિતં આવિ ચેવ રહો ચ; મેત્તં મનોકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠિતં આવિ ચેવ રહો ચ. તસ્સ મય્હં, ભન્તે, એવં હોતિ – ‘યંનૂનાહં સકં ચિત્તં નિક્ખિપિત્વા ઇમેસંયેવ આયસ્મન્તાનં ચિત્તસ્સ વસેન વત્તેય્ય’ન્તિ. સો ખો અહં, ભન્તે, સકં ચિત્તં નિક્ખિપિત્વા ઇમેસંયેવ આયસ્મન્તાનં ચિત્તસ્સ વસેન વત્તામિ. નાના હિ ખો નો, ભન્તે, કાયા એકઞ્ચ પન મઞ્ઞે ચિત્ત’’ન્તિ.
આયસ્માપિ ખો નન્દિયો…પે॰… આયસ્માપિ ખો કિમિલો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘મય્હમ્પિ, ભન્તે, એવં હોતિ – ‘લાભા વત મે, સુલદ્ધં વત મે, યોહં એવરૂપેહિ સબ્રહ્મચારીહિ સદ્ધિં વિહરામી’તિ. તસ્સ મય્હં, ભન્તે, ઇમેસુ આયસ્મન્તેસુ મેત્તં કાયકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠિતં આવિ ચેવ રહો ચ, મેત્તં વચીકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠિતં આવિ ચેવ રહો ચ, મેત્તં મનોકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠિતં આવિ ચેવ રહો ચ. તસ્સ મય્હં, ભન્તે, એવં હોતિ – ‘યંનૂનાહં સકં ચિત્તં નિક્ખિપિત્વા ઇમેસંયેવ આયસ્મન્તાનં ચિત્તસ્સ વસેન વત્તેય્ય’ન્તિ. સો ખો અહં, ભન્તે, સકં ચિત્તં નિક્ખિપિત્વા ઇમેસંયેવ આયસ્મન્તાનં ચિત્તસ્સ વસેન વત્તામિ. નાના હિ ખો નો, ભન્તે, કાયા એકઞ્ચ પન મઞ્ઞે ચિત્તન્તિ.
‘‘એવં ખો મયં, ભન્તે, સમગ્ગા સમ્મોદમાના અવિવદમાના ખીરોદકીભૂતા અઞ્ઞમઞ્ઞં પિયચક્ખૂહિ સમ્પસ્સન્તા વિહરામા’’તિ.
૩૨૭. ‘‘સાધુ સાધુ, અનુરુદ્ધા! કચ્ચિ પન વો, અનુરુદ્ધા, અપ્પમત્તા આતાપિનો પહિતત્તા વિહરથા’’તિ? ‘‘તગ્ઘ મયં, ભન્તે, અપ્પમત્તા આતાપિનો પહિતત્તા વિહરામા’’તિ. ‘‘યથા કથં પન તુમ્હે, અનુરુદ્ધા, અપ્પમત્તા આતાપિનો પહિતત્તા વિહરથા’’તિ? ‘‘ઇધ, ભન્તે, અમ્હાકં યો પઠમં ગામતો પિણ્ડાય પટિક્કમતિ સો આસનાનિ પઞ્ઞપેતિ, પાનીયં પરિભોજનીયં ઉપટ્ઠાપેતિ, અવક્કારપાતિં ઉપટ્ઠાપેતિ. યો પચ્છા ગામતો પિણ્ડાય પટિક્કમતિ, સચે હોતિ ભુત્તાવસેસો સચે આકઙ્ખતિ ભુઞ્જતિ, નો ચે આકઙ્ખતિ અપ્પહરિતે વા છડ્ડેતિ, અપ્પાણકે વા ઉદકે ઓપિલાપેતિ. સો આસનાનિ પટિસામેતિ, પાનીયં પરિભોજનીયં પટિસામેતિ, અવક્કારપાતિં પટિસામેતિ, ભત્તગ્ગં સમ્મજ્જતિ. યો પસ્સતિ પાનીયઘટં વા પરિભોજનીયઘટં વા વચ્ચઘટં વા રિત્તં તુચ્છં સો ઉપટ્ઠાપેતિ. સચસ્સ હોતિ અવિસય્હં, હત્થવિકારેન દુતિયં આમન્તેત્વા હત્થવિલઙ્ઘકેન ઉપટ્ઠાપેમ, ન ત્વેવ મયં, ભન્તે, તપ્પચ્ચયા વાચં ભિન્દામ. પઞ્ચાહિકં ખો પન મયં, ભન્તે, સબ્બરત્તિકં ધમ્મિયા કથાય સન્નિસીદામ. એવં ખો મયં, ભન્તે, અપ્પમત્તા આતાપિનો પહિતત્તા વિહરામા’’તિ.
૩૨૮. ‘‘સાધુ સાધુ, અનુરુદ્ધા! અત્થિ પન વો, અનુરુદ્ધા, એવં અપ્પમત્તાનં આતાપીનં પહિતત્તાનં વિહરન્તાનં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુવિહારો’’તિ? ‘‘કિઞ્હિ નો સિયા, ભન્તે! ઇધ મયં, ભન્તે, યાવદેવ આકઙ્ખામ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામ. અયં ખો નો, ભન્તે, અમ્હાકં અપ્પમત્તાનં આતાપીનં પહિતત્તાનં વિહરન્તાનં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુવિહારો’’તિ.
‘‘સાધુ સાધુ, અનુરુદ્ધા! એતસ્સ પન વો, અનુરુદ્ધા, વિહારસ્સ સમતિક્કમાય એતસ્સ વિહારસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધિયા અત્થઞ્ઞો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુવિહારો’’તિ? ‘‘કિઞ્હિ નો સિયા, ભન્તે! ઇધ મયં, ભન્તે, યાવદેવ આકઙ્ખામ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા અજ્ઝત્તં સમ્પસાદનં ચેતસો એકોદિભાવં અવિતક્કં અવિચારં સમાધિજં પીતિસુખં દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામ. એતસ્સ, ભન્તે, વિહારસ્સ સમતિક્કમાય એતસ્સ વિહારસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધિયા અયમઞ્ઞો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુવિહારો’’તિ.
‘‘સાધુ સાધુ, અનુરુદ્ધા! એતસ્સ પન વો, અનુરુદ્ધા, વિહારસ્સ સમતિક્કમાય એતસ્સ વિહારસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધિયા અત્થઞ્ઞો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુવિહારો’’તિ? ‘‘કિઞ્હિ નો સિયા, ભન્તે! ઇધ મયં, ભન્તે, યાવદેવ આકઙ્ખામ પીતિયા ચ વિરાગા ઉપેક્ખકા ચ વિહરામ, સતા ચ સમ્પજાના, સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેમ, યં તં અરિયા આચિક્ખન્તિ – ‘ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારી’તિ તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામ. એતસ્સ, ભન્તે, વિહારસ્સ સમતિક્કમાય એતસ્સ વિહારસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધિયા અયમઞ્ઞો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુવિહારો’’તિ.
‘‘સાધુ સાધુ, અનુરુદ્ધા! એતસ્સ પન વો, અનુરુદ્ધા, વિહારસ્સ સમતિક્કમાય એતસ્સ વિહારસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધિયા અત્થઞ્ઞો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુવિહારો’’તિ ? ‘‘કિઞ્હિ નો સિયા, ભન્તે! ઇધ મયં, ભન્તે, યાવદેવ આકઙ્ખામ સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાના, પુબ્બેવ સોમનસ્સદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમા, અદુક્ખમસુખં ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિં ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામ. એતસ્સ, ભન્તે, વિહારસ્સ સમતિક્કમાય એતસ્સ વિહારસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધિયા અયમઞ્ઞો ઉત્તરિ મનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુવિહારો’’તિ.
‘‘સાધુ સાધુ, અનુરુદ્ધા! એતસ્સ પન વો, અનુરુદ્ધા, વિહારસ્સ સમતિક્કમાય એતસ્સ વિહારસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધિયા અત્થઞ્ઞો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુવિહારો’’તિ? ‘‘કિઞ્હિ નો સિયા, ભન્તે! ઇધ મયં, ભન્તે, યાવદેવ આકઙ્ખામ સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા ‘અનન્તો આકાસો’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામ. એતસ્સ, ભન્તે, વિહારસ્સ સમતિક્કમાય એતસ્સ વિહારસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધિયા અયમઞ્ઞો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુવિહારો’’તિ.
‘‘સાધુ સાધુ, અનુરુદ્ધા! એતસ્સ પન વો, અનુરુદ્ધા, વિહારસ્સ સમતિક્કમાય એતસ્સ વિહારસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધિયા અત્થઞ્ઞો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુવિહારો’’તિ? ‘‘કિઞ્હિ નો સિયા, ભન્તે! ઇધ મયં, ભન્તે, યાવદેવ આકઙ્ખામ સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘અનન્તં વિઞ્ઞાણ’ન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામ…પે॰… સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘નત્થિ કિઞ્ચી’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામ…પે॰… સબ્બસો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામ. એતસ્સ, ભન્તે, વિહારસ્સ સમતિક્કમાય એતસ્સ વિહારસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધિયા અયમઞ્ઞો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુવિહારો’’તિ.
૩૨૯. ‘‘સાધુ સાધુ, અનુરુદ્ધા! એતસ્સ પન વો, અનુરુદ્ધા, વિહારસ્સ સમતિક્કમાય એતસ્સ વિહારસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધિયા અત્થઞ્ઞો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુવિહારો’’તિ? ‘‘કિઞ્હિ નો સિયા, ભન્તે! ઇધ મયં, ભન્તે, યાવદેવ આકઙ્ખામ સબ્બસો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામ, પઞ્ઞાય ચ નો દિસ્વા આસવા પરિક્ખીણા. એતસ્સ, ભન્તે, વિહારસ્સ સમતિક્કમાય એતસ્સ વિહારસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધિયા અયમઞ્ઞો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુવિહારો. ઇમમ્હા ચ મયં, ભન્તે, ફાસુવિહારા અઞ્ઞં ફાસુવિહારં ઉત્તરિતરં વા પણીતતરં વા ન સમનુપસ્સામા’’તિ. ‘‘સાધુ સાધુ, અનુરુદ્ધા! ઇમમ્હા ફાસુવિહારા ઉત્તરિતરો વા પણીતતરો વા ફાસુવિહારો નત્થી’’તિ.
૩૩૦. અથ ખો ભગવા આયસ્મન્તઞ્ચ અનુરુદ્ધં આયસ્મન્તઞ્ચ નન્દિયં આયસ્મન્તઞ્ચ કિમિલં ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સેત્વા સમાદપેત્વા સમુત્તેજેત્વા સમ્પહંસેત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. અથ ખો આયસ્મા ચ અનુરુદ્ધો આયસ્મા ચ નન્દિયો આયસ્મા ચ કિમિલો ભગવન્તં અનુસંયાયિત્વા અનુસંસાવેત્વા (સી॰), અનુસાવેત્વા (ટીકા) તતો પટિનિવત્તિત્વા આયસ્મા ચ નન્દિયો આયસ્મા ચ કિમિલો આયસ્મન્તં અનુરુદ્ધં એતદવોચું – ‘‘કિં નુ ખો મયં આયસ્મતો અનુરુદ્ધસ્સ એવમારોચિમ્હ – ‘ઇમાસઞ્ચ ઇમાસઞ્ચ વિહારસમાપત્તીનં મયં લાભિનો’તિ, યં નો આયસ્મા અનુરુદ્ધો ભગવતો સમ્મુખા યાવ આસવાનં ખયા પકાસેતી’’તિ? ‘‘ન ખો મે આયસ્મન્તો એવમારોચેસું – ‘ઇમાસઞ્ચ ઇમાસઞ્ચ વિહારસમાપત્તીનં મયં લાભિનો’તિ, અપિ ચ મે આયસ્મન્તાનં ચેતસા ચેતો પરિચ્ચ વિદિતો – ‘ઇમાસઞ્ચ ઇમાસઞ્ચ વિહારસમાપત્તીનં ઇમે આયસ્મન્તો લાભિનો’તિ. દેવતાપિ મે એતમત્થં આરોચેસું – ‘ઇમાસઞ્ચ ઇમાસઞ્ચ વિહારસમાપત્તીનં ઇમે આયસ્મન્તો લાભિનો’તિ. તમેનં ભગવતા પઞ્હાભિપુટ્ઠેન બ્યાકત’’ન્તિ.
૩૩૧. અથ ખો દીઘો પરજનો યક્ખો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. એકમન્તં ઠિતો ખો દીઘો પરજનો યક્ખો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘લાભા વત, ભન્તે, વજ્જીનં, સુલદ્ધલાભા વજ્જિપજાય, યત્થ તથાગતો વિહરતિ અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો, ઇમે ચ તયો કુલપુત્તા – આયસ્મા ચ અનુરુદ્ધો, આયસ્મા ચ નન્દિયો, આયસ્મા ચ કિમિલો’’તિ. દીઘસ્સ પરજનસ્સ યક્ખસ્સ સદ્દં સુત્વા ભુમ્મા દેવા સદ્દમનુસ્સાવેસું – ‘લાભા વત, ભો, વજ્જીનં, સુલદ્ધલાભા વજ્જિપજાય, યત્થ તથાગતો વિહરતિ અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો, ઇમે ચ તયો કુલપુત્તા – આયસ્મા ચ અનુરુદ્ધો, આયસ્મા ચ નન્દિયો, આયસ્મા ચ કિમિલો’તિ. ભુમ્માનં દેવાનં સદ્દં સુત્વા ચાતુમહારાજિકા દેવા…પે॰… તાવતિંસા દેવા…પે॰… યામા દેવા…પે॰… તુસિતા દેવા…પે॰… નિમ્માનરતી દેવા…પે॰… પરનિમ્મિતવસવત્તી દેવા…પે॰… બ્રહ્મકાયિકા દેવા સદ્દમનુસ્સાવેસું – ‘‘લાભા વત, ભો, વજ્જીનં, સુલદ્ધલાભા વજ્જિપજાય, યત્થ તથાગતો વિહરતિ અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો, ઇમે ચ તયો કુલપુત્તા – આયસ્મા ચ અનુરુદ્ધો, આયસ્મા ચ નન્દિયો, આયસ્મા ચ કિમિલો’’તિ. ઇતિહ તે આયસ્મન્તો તેન ખણેન (તેન લયેન) ( ) સી॰ સ્યા॰ પી॰ પોત્થકેસુ નત્થિ તેન મુહુત્તેન યાવબ્રહ્મલોકા વિદિતા સંવિદિતા (ક॰) અહેસું.
‘‘એવમેતં, દીઘ, એવમેતં, દીઘ! યસ્માપિ, દીઘ, કુલા એતે તયો કુલપુત્તા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતા, તઞ્ચેપિ કુલં એતે તયો કુલપુત્તે પસન્નચિત્તં અનુસ્સરેય્ય, તસ્સપાસ્સ કુલસ્સ દીઘરત્તં હિતાય સુખાય. યસ્માપિ, દીઘ, કુલપરિવટ્ટા એતે તયો કુલપુત્તા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતા, સો ચેપિ કુલપરિવટ્ટો એતે તયો કુલપુત્તે પસન્નચિત્તો અનુસ્સરેય્ય, તસ્સપાસ્સ કુલપરિવટ્ટસ્સ દીઘરત્તં હિતાય સુખાય. યસ્માપિ, દીઘ, ગામા એતે તયો કુલપુત્તા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતા, સો ચેપિ ગામો એતે તયો કુલપુત્તે પસન્નચિત્તો અનુસ્સરેય્ય, તસ્સપાસ્સ ગામસ્સ દીઘરત્તં હિતાય સુખાય. યસ્માપિ, દીઘ, નિગમા એતે તયો કુલપુત્તા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતા, સો ચેપિ નિગમો એતે તયો કુલપુત્તે પસન્નચિત્તો અનુસ્સરેય્ય, તસ્સપાસ્સ નિગમસ્સ દીઘરત્તં હિતાય સુખાય. યસ્માપિ, દીઘ, નગરા એતે તયો કુલપુત્તા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતા, તઞ્ચેપિ નગરં એતે તયો કુલપુત્તે પસન્નચિત્તં અનુસ્સરેય્ય, તસ્સપાસ્સ નગરસ્સ દીઘરત્તં હિતાય સુખાય. યસ્માપિ, દીઘ, જનપદા એતે તયો કુલપુત્તા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતા, સો ચેપિ જનપદો એતે તયો કુલપુત્તે પસન્નચિત્તો અનુસ્સરેય્ય, તસ્સપાસ્સ જનપદસ્સ દીઘરત્તં હિતાય સુખાય. સબ્બે ચેપિ, દીઘ, ખત્તિયા એતે તયો કુલપુત્તે પસન્નચિત્તા અનુસ્સરેય્યું, સબ્બેસાનંપાસ્સ ખત્તિયાનં દીઘરત્તં હિતાય સુખાય. સબ્બે ચેપિ, દીઘ, બ્રાહ્મણા…પે॰… સબ્બે ચેપિ, દીઘ, વેસ્સા…પે॰… સબ્બે ચેપિ, દીઘ, સુદ્દા એતે તયો કુલપુત્તે પસન્નચિત્તા અનુસ્સરેય્યું, સબ્બેસાનંપાસ્સ સુદ્દાનં દીઘરત્તં હિતાય સુખાય. સદેવકો ચેપિ, દીઘ, લોકો સમારકો સબ્રહ્મકો સસ્સમણબ્રાહ્મણી પજા સદેવમનુસ્સા એતે તયો કુલપુત્તે પસન્નચિત્તા અનુસ્સરેય્ય, સદેવકસ્સપાસ્સ લોકસ્સ સમારકસ્સ સબ્રહ્મકસ્સ સસ્સમણબ્રાહ્મણિયા પજાય સદેવમનુસ્સાય દીઘરત્તં હિતાય સુખાય. પસ્સ, દીઘ, યાવ એતે તયો કુલપુત્તા બહુજનહિતાય પટિપન્ના બહુજનસુખાય લોકાનુકમ્પાય, અત્થાય હિતાય સુખાય દેવમનુસ્સાન’’ન્તિ.
ઇદમવોચ ભગવા. અત્તમનો દીઘો પરજનો યક્ખો ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દીતિ.
ચૂળગોસિઙ્ગસુત્તં નિટ્ઠિતં પઠમં.
૨. મહાગોસિઙ્ગસુત્તં
૩૩૨. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા ગોસિઙ્ગસાલવનદાયે વિહરતિ સમ્બહુલેહિ અભિઞ્ઞાતેહિ અભિઞ્ઞાતેહિ થેરેહિ સાવકેહિ સદ્ધિં – આયસ્મતા ચ સારિપુત્તેન આયસ્મતા ચ મહામોગ્ગલ્લાનેન આયસ્મતા ચ મહાકસ્સપેન આયસ્મતા ચ અનુરુદ્ધેન આયસ્મતા ચ રેવતેન આયસ્મતા ચ આનન્દેન, અઞ્ઞેહિ ચ અભિઞ્ઞાતેહિ અભિઞ્ઞાતેહિ થેરેહિ સાવકેહિ સદ્ધિં. અથ ખો આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો સાયન્હસમયં પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો યેનાયસ્મા મહાકસ્સપો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં મહાકસ્સપં એતદવોચ – ‘‘આયામાવુસો, કસ્સપ, યેનાયસ્મા સારિપુત્તો તેનુપસઙ્કમિસ્સામ ધમ્મસ્સવનાયા’’તિ. ‘‘એવમાવુસો’’તિ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો આયસ્મતો મહામોગ્ગલ્લાનસ્સ પચ્ચસ્સોસિ. અથ ખો આયસ્મા ચ મહામોગ્ગલ્લાનો આયસ્મા ચ મહાકસ્સપો આયસ્મા ચ અનુરુદ્ધો યેનાયસ્મા સારિપુત્તો તેનુપસઙ્કમિંસુ ધમ્મસ્સવનાય. અદ્દસા ખો આયસ્મા આનન્દો આયસ્મન્તઞ્ચ મહામોગ્ગલ્લાનં આયસ્મન્તઞ્ચ મહાકસ્સપં આયસ્મન્તઞ્ચ અનુરુદ્ધં યેનાયસ્મા સારિપુત્તો તેનુપસઙ્કમન્તે ધમ્મસ્સવનાય. દિસ્વાન યેનાયસ્મા રેવતો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં રેવતં એતદવોચ – ‘‘ઉપસઙ્કમન્તા ખો અમૂ, આવુસો આયસ્મન્તાવુસો (ક॰) રેવત, સપ્પુરિસા યેનાયસ્મા સારિપુત્તો તેન ધમ્મસ્સવનાય. આયામાવુસો રેવત, યેનાયસ્મા સારિપુત્તો તેનુપસઙ્કમિસ્સામ ધમ્મસ્સવનાયા’’તિ. ‘‘એવમાવુસો’’તિ ખો આયસ્મા રેવતો આયસ્મતો આનન્દસ્સ પચ્ચસ્સોસિ. અથ ખો આયસ્મા ચ રેવતો આયસ્મા ચ આનન્દો યેનાયસ્મા સારિપુત્તો તેનુપસઙ્કમિંસુ ધમ્મસ્સવનાય.
૩૩૩. અદ્દસા ખો આયસ્મા સારિપુત્તો આયસ્મન્તઞ્ચ રેવતં આયસ્મન્તઞ્ચ આનન્દં દૂરતોવ આગચ્છન્તે. દિસ્વાન આયસ્મન્તં આનન્દં એતદવોચ – ‘‘એતુ ખો આયસ્મા આનન્દો! સ્વાગતં આયસ્મતો આનન્દસ્સ ભગવતો ઉપટ્ઠાકસ્સ ભગવતો સન્તિકાવચરસ્સ! રમણીયં, આવુસો આનન્દ, ગોસિઙ્ગસાલવનં, દોસિના રત્તિ, સબ્બફાલિફુલ્લા સબ્બપાલિફુલ્લા (સી॰) સાલા, દિબ્બા, મઞ્ઞે, ગન્ધા સમ્પવન્તિ; કથંરૂપેન, આવુસો આનન્દ, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’તિ? ‘‘ઇધાવુસો સારિપુત્ત , ભિક્ખુ બહુસ્સુતો હોતિ સુતધરો સુતસન્નિચયો. યે તે ધમ્મા આદિકલ્યાણા મજ્ઝેકલ્યાણા પરિયોસાનકલ્યાણા સાત્થા સબ્યઞ્જના; કેવલપરિપુણ્ણં પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં અભિવદન્તિ, તથારૂપાસ્સ ધમ્મા બહુસ્સુતા હોન્તિ, ધાતા ધતા (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰), વચસા પરિચિતા, મનસાનુપેક્ખિતા, દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધા. સો ચતસ્સન્નં પરિસાનં ધમ્મં દેસેતિ પરિમણ્ડલેહિ પદબ્યઞ્જનેહિ અનુપ્પબન્ધેહિ અપ્પબદ્ધેહિ (સી॰ પી॰) અનુસયસમુગ્ઘાતાય. એવરૂપેન ખો, આવુસો સારિપુત્ત, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’તિ.
૩૩૪. એવં વુત્તે, આયસ્મા સારિપુત્તો આયસ્મન્તં રેવતં એતદવોચ – ‘‘બ્યાકતં ખો, આવુસો રેવત, આયસ્મતા આનન્દેન યથાસકં પટિભાનં. તત્થ દાનિ મયં આયસ્મન્તં રેવતં પુચ્છામ – ‘રમણીયં, આવુસો રેવત, ગોસિઙ્ગસાલવનં, દોસિના રત્તિ, સબ્બફાલિફુલ્લા સાલા, દિબ્બા, મઞ્ઞે, ગન્ધા સમ્પવન્તિ; કથંરૂપેન, આવુસો રેવત, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’’તિ? ‘‘ઇધાવુસો સારિપુત્ત, ભિક્ખુ પટિસલ્લાનારામો હોતિ પટિસલ્લાનરતો, અજ્ઝત્તં ચેતોસમથમનુયુત્તો અનિરાકતજ્ઝાનો, વિપસ્સનાય સમન્નાગતો, બ્રૂહેતા સુઞ્ઞાગારાનં. એવરૂપેન ખો, આવુસો સારિપુત્ત, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’તિ.
૩૩૫. એવં વુત્તે, આયસ્મા સારિપુત્તો આયસ્મન્તં અનુરુદ્ધં એતદવોચ – ‘‘બ્યાકતં ખો, આવુસો અનુરુદ્ધ, આયસ્મતા રેવતેન યથાસકં પટિભાનં. તત્થ દાનિ મયં આયસ્મન્તં અનુરુદ્ધં પુચ્છામ – ‘રમણીયં, આવુસો અનુરુદ્ધ, ગોસિઙ્ગસાલવનં, દોસિના રત્તિ, સબ્બફાલિફુલ્લા સાલા, દિબ્બા, મઞ્ઞે, ગન્ધા સમ્પવન્તિ; કથંરૂપેન, આવુસો અનુરુદ્ધ, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’’તિ? ‘‘ઇધાવુસો સારિપુત્ત, ભિક્ખુ દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન સહસ્સં લોકાનં વોલોકેતિ. સેય્યથાપિ, આવુસો સારિપુત્ત, ચક્ખુમા પુરિસો ઉપરિપાસાદવરગતો સહસ્સં નેમિમણ્ડલાનં વોલોકેય્ય; એવમેવ ખો, આવુસો સારિપુત્ત, ભિક્ખુ દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન સહસ્સં લોકાનં વોલોકેતિ. એવરૂપેન ખો, આવુસો સારિપુત્ત, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’તિ.
૩૩૬. એવં વુત્તે, આયસ્મા સારિપુત્તો આયસ્મન્તં મહાકસ્સપં એતદવોચ – ‘‘બ્યાકતં ખો, આવુસો કસ્સપ, આયસ્મતા અનુરુદ્ધેન યથાસકં પટિભાનં. તત્થ દાનિ મયં આયસ્મન્તં મહાકસ્સપં પુચ્છામ – ‘રમણીયં, આવુસો કસ્સપ, ગોસિઙ્ગસાલવનં, દોસિના રત્તિ, સબ્બફાલિફુલ્લા સાલા, દિબ્બા, મઞ્ઞે, ગન્ધા સમ્પવન્તિ; કથંરૂપેન, આવુસો કસ્સપ, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’’તિ? ‘‘ઇધાવુસો સારિપુત્ત, ભિક્ખુ અત્તના ચ આરઞ્ઞિકો હોતિ આરઞ્ઞિકત્તસ્સ ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ પિણ્ડપાતિકો હોતિ પિણ્ડપાતિકત્તસ્સ ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ પંસુકૂલિકો હોતિ પંસુકૂલિકત્તસ્સ ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ તેચીવરિકો હોતિ તેચીવરિકત્તસ્સ ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ અપ્પિચ્છો હોતિ અપ્પિચ્છતાય ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ સન્તુટ્ઠો હોતિ સન્તુટ્ઠિયા ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ પવિવિત્તો હોતિ પવિવેકસ્સ ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ અસંસટ્ઠો હોતિ અસંસગ્ગસ્સ ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ આરદ્ધવીરિયો હોતિ વીરિયારમ્ભસ્સ ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ સીલસમ્પન્નો હોતિ સીલસમ્પદાય ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ સમાધિસમ્પન્નો હોતિ સમાધિસમ્પદાય ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ પઞ્ઞાસમ્પન્નો હોતિ પઞ્ઞાસમ્પદાય ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ વિમુત્તિસમ્પન્નો હોતિ વિમુત્તિસમ્પદાય ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ વિમુત્તિઞાણદસ્સનસમ્પન્નો હોતિ વિમુત્તિઞાણદસ્સનસમ્પદાય ચ વણ્ણવાદી. એવરૂપેન ખો, આવુસો સારિપુત્ત , ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’તિ.
૩૩૭. એવં વુત્તે, આયસ્મા સારિપુત્તો આયસ્મન્તં મહામોગ્ગલ્લાનં એતદવોચ – ‘‘બ્યાકતં ખો, આવુસો મોગ્ગલ્લાન, આયસ્મતા મહાકસ્સપેન યથાસકં પટિભાનં. તત્થ દાનિ મયં આયસ્મન્તં મહામોગ્ગલ્લાનં પુચ્છામ – ‘રમણીયં, આવુસો મોગ્ગલ્લાન, ગોસિઙ્ગસાલવનં, દોસિના રત્તિ, સબ્બફાલિફુલ્લા સાલા, દિબ્બા, મઞ્ઞે, ગન્ધા સમ્પવન્તિ; કથંરૂપેન, આવુસો મોગ્ગલ્લાન, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’’તિ? ‘‘ઇધાવુસો સારિપુત્ત, દ્વે ભિક્ખૂ અભિધમ્મકથં કથેન્તિ, તે અઞ્ઞમઞ્ઞં પઞ્હં પુચ્છન્તિ, અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ પઞ્હં પુટ્ઠા વિસ્સજ્જેન્તિ, નો ચ સંસાદેન્તિ સંસારેન્તિ (ક॰), ધમ્મી ચ નેસં કથા પવત્તિની હોતિ. એવરૂપેન ખો, આવુસો સારિપુત્ત, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’તિ.
૩૩૮. અથ ખો આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો આયસ્મન્તં સારિપુત્તં એતદવોચ – ‘‘બ્યાકતં ખો, આવુસો સારિપુત્ત, અમ્હેહિ સબ્બેહેવ યથાસકં પટિભાનં. તત્થ દાનિ મયં આયસ્મન્તં સારિપુત્તં પુચ્છામ – ‘રમણીયં, આવુસો સારિપુત્ત, ગોસિઙ્ગસાલવનં, દોસિના રત્તિ, સબ્બફાલિફુલ્લા સાલા, દિબ્બા, મઞ્ઞે, ગન્ધા સમ્પવન્તિ; કથંરૂપેન, આવુસો સારિપુત્ત, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’’તિ? ‘‘ઇધાવુસો મોગ્ગલ્લાન, ભિક્ખુ ચિત્તં વસં વત્તેતિ, નો ચ ભિક્ખુ ચિત્તસ્સ વસેન વત્તતિ. સો યાય વિહારસમાપત્તિયા આકઙ્ખતિ પુબ્બણ્હસમયં વિહરિતું, તાય વિહારસમાપત્તિયા પુબ્બણ્હસમયં વિહરતિ; યાય વિહારસમાપત્તિયા આકઙ્ખતિ મજ્ઝન્હિકસમયં મજ્ઝન્તિકસમયં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰ ક॰) વિહરિતું, તાય વિહારસમાપત્તિયા મજ્ઝન્હિકસમયં વિહરતિ; યાય વિહારસમાપત્તિયા આકઙ્ખતિ સાયન્હસમયં વિહરિતું, તાય વિહારસમાપત્તિયા સાયન્હસમયં વિહરતિ. સેય્યથાપિ, આવુસો મોગ્ગલ્લાન, રઞ્ઞો વા રાજમહામત્તસ્સ વા નાનારત્તાનં દુસ્સાનં દુસ્સકરણ્ડકો પૂરો અસ્સ. સો યઞ્ઞદેવ દુસ્સયુગં આકઙ્ખેય્ય પુબ્બણ્હસમયં પારુપિતું, તં તદેવ દુસ્સયુગં પુબ્બણ્હસમયં પારુપેય્ય; યઞ્ઞદેવ દુસ્સયુગં આકઙ્ખેય્ય મજ્ઝન્હિકસમયં પારુપિતું, તં તદેવ દુસ્સયુગં મજ્ઝન્હિકસમયં પારુપેય્ય; યઞ્ઞદેવ દુસ્સયુગં આકઙ્ખેય્ય સાયન્હસમયં પારુપિતું, તં તદેવ દુસ્સયુગં સાયન્હસમયં પારુપેય્ય. એવમેવ ખો, આવુસો મોગ્ગલ્લાન, ભિક્ખુ ચિત્તં વસં વત્તેતિ, નો ચ ભિક્ખુ ચિત્તસ્સ વસેન વત્તતિ. સો યાય વિહારસમાપત્તિયા આકઙ્ખતિ પુબ્બણ્હસમયં વિહરિતું, તાય વિહારસમાપત્તિયા પુબ્બણ્હસમયં વિહરતિ; યાય વિહારસમાપત્તિયા આકઙ્ખતિ મજ્ઝન્હિકસમયં વિહરિતું, તાય વિહારસમાપત્તિયા મજ્ઝન્હિકસમયં વિહરતિ; યાય વિહારસમાપત્તિયા આકઙ્ખતિ સાયન્હસમયં વિહરિતું, તાય વિહારસમાપત્તિયા સાયન્હસમયં વિહરતિ. એવરૂપેન ખો, આવુસો મોગ્ગલ્લાન, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’તિ.
૩૩૯. અથ ખો આયસ્મા સારિપુત્તો તે આયસ્મન્તે એતદવોચ – ‘‘બ્યાકતં ખો, આવુસો, અમ્હેહિ સબ્બેહેવ યથાસકં પટિભાનં. આયામાવુસો, યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિસ્સામ; ઉપસઙ્કમિત્વા એતમત્થં ભગવતો આરોચેસ્સામ. યથા નો ભગવા બ્યાકરિસ્સતિ તથા નં ધારેસ્સામા’’તિ. ‘‘એવમાવુસો’’તિ ખો તે આયસ્મન્તો આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ પચ્ચસ્સોસું. અથ ખો તે આયસ્મન્તો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસુ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો આયસ્મા સારિપુત્તો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘અદ્દસં ખો અહં, ભન્તે, આયસ્મન્તઞ્ચ રેવતં આયસ્મન્તઞ્ચ આનન્દં દૂરતોવ આગચ્છન્તે. દિસ્વાન આયસ્મન્તં આનન્દં એતદવોચં – ‘એતુ ખો આયસ્મા આનન્દો! સ્વાગતં આયસ્મતો આનન્દસ્સ ભગવતો ઉપટ્ઠાકસ્સ ભગવતો સન્તિકાવચરસ્સ! રમણીયં, આવુસો આનન્દ, ગોસિઙ્ગસાલવનં, દોસિના રત્તિ, સબ્બફાલિફુલ્લા સાલા, દિબ્બા, મઞ્ઞે, ગન્ધા સમ્પવન્તિ; કથંરૂપેન, આવુસો આનન્દ, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’તિ? એવં વુત્તે, ભન્તે, આયસ્મા આનન્દો મં એતદવોચ – ‘ઇધાવુસો, સારિપુત્ત, ભિક્ખુ બહુસ્સુતો હોતિ સુતધરો…પે॰… અનુસયસમુગ્ઘાતાય. એવરૂપેન ખો, આવુસો સારિપુત્ત, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’’તિ. ‘‘સાધુ સાધુ, સારિપુત્ત! યથા તં આનન્દોવ સમ્મા બ્યાકરમાનો બ્યાકરેય્ય. આનન્દો હિ, સારિપુત્ત, બહુસ્સુતો સુતધરો સુતસન્નિચયો. યે તે ધમ્મા આદિકલ્યાણા મજ્ઝેકલ્યાણા પરિયોસાનકલ્યાણા સાત્થા સબ્યઞ્જના; કેવલપરિપુણ્ણં પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં અભિવદન્તિ, તથારૂપાસ્સ ધમ્મા બહુસ્સુતા હોન્તિ, ધાતા, વચસા પરિચિતા, મનસાનુપેક્ખિતા, દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધા. સો ચતસ્સન્નં પરિસાનં ધમ્મં દેસેતિ પરિમણ્ડલેહિ પદબ્યઞ્જનેહિ અનુપ્પબન્ધેહિ અનુસયસમુગ્ઘાતાયા’’તિ.
૩૪૦. ‘‘એવં વુત્તે, અહં, ભન્તે, આયસ્મન્તં રેવતં એતદવોચં – ‘બ્યાકતં ખો, આવુસો રેવત આયસ્મતા આનન્દેન યથાસકં પટિભાનં. તત્થ દાનિ મયં આયસ્મન્તં રેવતં પુચ્છામ – રમણીયં, આવુસો રેવત, ગોસિઙ્ગસાલવનં, દોસિના રત્તિ, સબ્બફાલિફુલ્લા સાલા, દિબ્બા મઞ્ઞે ગન્ધા સમ્પવન્તિ. કથંરૂપેન, આવુસો રેવત, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’તિ? એવં વુત્તે, ભન્તે, આયસ્મા રેવતો મં એતદવોચ – ‘ઇધાવુસો સારિપુત્ત ભિક્ખુ પટિસલ્લાનારામો હોતિ પટિસલ્લાનરતો , અજ્ઝત્તં ચેતોસમથમનુયુત્તો, અનિરાકતજ્ઝાનો, વિપસ્સનાય સમન્નાગતો, બ્રૂહેતા સુઞ્ઞાગારાનં. એવરૂપેન ખો, આવુસો સારિપુત્ત, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’’તિ. ‘‘સાધુ સાધુ, સારિપુત્ત! યથા તં રેવતોવ સમ્મા બ્યાકરમાનો બ્યાકરેય્ય. રેવતો હિ, સારિપુત્ત, પટિસલ્લાનારામો પટિસલ્લાનરતો, અજ્ઝત્તં ચેતોસમથમનુયુત્તો અનિરાકતજ્ઝાનો, વિપસ્સનાય સમન્નાગતો બ્રૂહેતા સુઞ્ઞાગારાન’’ન્તિ.
૩૪૧. ‘‘એવં વુત્તે, અહં, ભન્તે, આયસ્મન્તં અનુરુદ્ધં એતદવોચં – ‘બ્યાકતં ખો આવુસો અનુરુદ્ધ આયસ્મતા રેવતેન…પે॰… કથંરૂપેન, આવુસો અનુરુદ્ધ, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’તિ. એવં વુત્તે, ભન્તે, આયસ્મા અનુરુદ્ધો મં એતદવોચ – ‘ઇધાવુસો સારિપુત્ત, ભિક્ખુ દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન સહસ્સં લોકાનં વોલોકેતિ. સેય્યથાપિ, આવુસો સારિપુત્ત, ચક્ખુમા પુરિસો…પે॰… એવરૂપેન ખો આવુસો સારિપુત્ત ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’’તિ. ‘‘સાધુ સાધુ, સારિપુત્ત, યથા તં અનુરુદ્ધોવ સમ્મા બ્યાકરમાનો બ્યાકરેય્ય. અનુરુદ્ધો હિ, સારિપુત્ત, દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન સહસ્સં લોકાનં વોલોકેતી’’તિ.
૩૪૨. ‘‘એવં વુત્તે, અહં, ભન્તે, આયસ્મન્તં મહાકસ્સપં એતદવોચં – ‘બ્યાકતં ખો, આવુસો કસ્સપ આયસ્મતા અનુરુદ્ધેન યથાસકં પટિભાનં. તત્થ દાનિ મયં આયસ્મન્તં મહાકસ્સપં પુચ્છામ…પે॰… કથં રૂપેન ખો, આવુસો કસ્સપ, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’તિ? એવં વુત્તે ભન્તે, આયસ્મા મહાકસ્સપો મં એતદવોચ – ‘ઇધાવુસો સારિપુત્ત, ભિક્ખુ અત્તના ચ આરઞ્ઞિકો હોતિ આરઞ્ઞિકત્તસ્સ ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ પિણ્ડપાતિકો હોતિ…પે॰… અત્તના ચ પંસુકૂલિકો હોતિ…પે॰… અત્તના ચ તેચીવરિકો હોતિ…પે॰… અત્તના ચ અપ્પિચ્છો હોતિ…પે॰… અત્તના ચ સન્તુટ્ઠો હોતિ…પે॰… અત્તના ચ પવિવિત્તો હોતિ…પે॰… અત્તના ચ અસંસટ્ઠો હોતિ…પે॰… અત્તના ચ આરદ્ધવીરિયો હોતિ…પે॰… અત્તના ચ સીલસમ્પન્નો હોતિ…પે॰… અત્તના ચ સમાધિસમ્પન્નો હોતિ…પે॰… અત્તના ચ પઞ્ઞાસમ્પન્નો હોતિ… અત્તના ચ વિમુત્તિસમ્પન્નો હોતિ… અત્તના ચ વિમુત્તિઞાણદસ્સનસમ્પન્નો હોતિ વિમુત્તિઞાણદસ્સનસમ્પદાય ચ વણ્ણવાદી. એવરૂપેન ખો, આવુસો સારિપુત્ત, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’’તિ . ‘‘સાધુ સાધુ, સારિપુત્ત! યથા તં કસ્સપોવ સમ્મા બ્યાકરમાનો બ્યાકરેય્ય. કસ્સપો હિ, સારિપુત્ત, અત્તના ચ આરઞ્ઞિકો આરઞ્ઞિકત્તસ્સ ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ પિણ્ડપાતિકો પિણ્ડપાતિકત્તસ્સ ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ પંસુકૂલિકો પંસુકૂલિકત્તસ્સ ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ તેચીવરિકો તેચીવરિકત્તસ્સ ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ અપ્પિચ્છો અપ્પિચ્છતાય ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ સન્તુટ્ઠો સન્તુટ્ઠિયા ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ પવિવિત્તો પવિવેકસ્સ ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ અસંસટ્ઠો અસંસગ્ગસ્સ ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ આરદ્ધવીરિયો વીરિયારમ્ભસ્સ ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ સીલસમ્પન્નો સીલસમ્પદાય ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ સમાધિસમ્પન્નો સમાધિસમ્પદાય ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ પઞ્ઞાસમ્પન્નો પઞ્ઞાસમ્પદાય ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ વિમુત્તિસમ્પન્નો વિમુત્તિસમ્પદાય ચ વણ્ણવાદી, અત્તના ચ વિમુત્તિઞાણદસ્સનસમ્પન્નો વિમુત્તિઞાણદસ્સનસમ્પદાય ચ વણ્ણવાદી’’તિ.
૩૪૩. ‘‘એવં વુત્તે, અહં ભન્તે આયસ્મન્તં મહામોગ્ગલ્લાનં એતદવોચં – ‘બ્યાકતં ખો, આવુસો મોગ્ગલ્લાન, આયસ્મતા મહાકસ્સપેન યથાસકં પટિભાનં. તત્થ દાનિ મયં આયસ્મન્તં મહામોગ્ગલ્લાનં પુચ્છામ…પે॰… કથંરૂપેન, આવુસો મોગ્ગલ્લાન, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’તિ? એવં વુત્તે, ભન્તે, આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો મં એતદવોચ – ‘ઇધાવુસો સારિપુત્ત, દ્વે ભિક્ખૂ અભિધમ્મકથં કથેન્તિ. તે અઞ્ઞમઞ્ઞં પઞ્હં પુચ્છન્તિ, અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ પઞ્હં પુટ્ઠા વિસ્સજ્જેન્તિ, નો ચ સંસાદેન્તિ, ધમ્મી ચ નેસં કથા પવત્તિની હોતિ. એવરૂપેન ખો, આવુસો સારિપુત્ત, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’’તિ. ‘‘સાધુ સાધુ, સારિપુત્ત, યથા તં મોગ્ગલ્લાનોવ સમ્મા બ્યાકરમાનો બ્યાકરેય્ય. મોગ્ગલ્લાનો હિ, સારિપુત્ત, ધમ્મકથિકો’’તિ.
૩૪૪. એવં વુત્તે, આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘અથ ખ્વાહં, ભન્તે, આયસ્મન્તં સારિપુત્તં એતદવોચં – ‘બ્યાકતં ખો, આવુસો સારિપુત્ત, અમ્હેહિ સબ્બેહેવ યથાસકં પટિભાનં. તત્થ દાનિ મયં આયસ્મન્તં સારિપુત્તં પુચ્છામ – રમણીયં, આવુસો સારિપુત્ત, ગોસિઙ્ગસાલવનં, દોસિના રત્તિ, સબ્બફાલિફુલ્લા સાલા, દિબ્બા, મઞ્ઞે, ગન્ધા સમ્પવન્તિ. કથંરૂપેન, આવુસો સારિપુત્ત, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’તિ? એવં વુત્તે, ભન્તે, આયસ્મા સારિપુત્તો મં એતદવોચ – ‘ઇધાવુસો, મોગ્ગલ્લાન, ભિક્ખુ ચિત્તં વસં વત્તેતિ નો ચ ભિક્ખુ ચિત્તસ્સ વસેન વત્તતિ. સો યાય વિહારસમાપત્તિયા આકઙ્ખતિ પુબ્બણ્હસમયં વિહરિતું, તાય વિહારસમાપત્તિયા પુબ્બણ્હસમયં વિહરતિ; યાય વિહારસમાપત્તિયા આકઙ્ખતિ મજ્ઝન્હિકસમયં વિહરિતું, તાય વિહારસમાપત્તિયા મજ્ઝન્હિકસમયં વિહરતિ; યાય વિહારસમાપત્તિયા આકઙ્ખતિ સાયન્હસમયં વિહરિતું, તાય વિહારસમાપત્તિયા સાયન્હસમયં વિહરતિ. સેય્યથાપિ, આવુસો મોગ્ગલ્લાન, રઞ્ઞો વા રાજમહામત્તસ્સ વા નાનારત્તાનં દુસ્સાનં દુસ્સકરણ્ડકો પૂરો અસ્સ. સો યઞ્ઞદેવ દુસ્સયુગં આકઙ્ખેય્ય પુબ્બણ્હસમયં પારુપિતું , તં તદેવ દુસ્સયુગં પુબ્બણ્હસમયં પારુપેય્ય; યઞ્ઞદેવ દુસ્સયુગં આકઙ્ખેય્ય મજ્ઝન્હિકસમયં પારુપિતું, તં તદેવ દુસ્સયુગં મજ્ઝન્હિકસમયં પારુપેય્ય; યઞ્ઞદેવ દુસ્સયુગં આકઙ્ખેય્ય સાયન્હસમયં પારુપિતું, તં તદેવ દુસ્સયુગં સાયન્હસમયં પારુપેય્ય. એવમેવ ખો, આવુસો મોગ્ગલ્લાન, ભિક્ખુ ચિત્તં વસં વત્તેતિ, નો ચ ભિક્ખુ ચિત્તસ્સ વસેન વત્તતિ. સો યાય વિહારસમાપત્તિયા આકઙ્ખતિ પુબ્બણ્હસમયં વિહરિતું, તાય વિહારસમાપત્તિયા પુબ્બણ્હસમયં વિહરતિ; યાય વિહારસમાપત્તિયા આકઙ્ખતિ મજ્ઝન્હિકસમયં વિહરિતું, તાય વિહારસમાપત્તિયા મજ્ઝન્હિકસમયં વિહરતિ; યાય વિહારસમાપત્તિયા આકઙ્ખતિ સાયન્હસમયં વિહરિતું, તાય વિહારસમાપત્તિયા સાયન્હસમયં વિહરતિ. એવરૂપેન ખો, આવુસો મોગ્ગલ્લાન, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’’તિ. ‘‘સાધુ સાધુ, મોગ્ગલ્લાન! યથા તં સારિપુત્તોવ સમ્મા બ્યાકરમાનો બ્યાકરેય્ય. સારિપુત્તો હિ, મોગ્ગલ્લાન, ચિત્તં વસં વત્તેતિ નો ચ સારિપુત્તો ચિત્તસ્સ વસેન વત્તતિ. સો યાય વિહારસમાપત્તિયા આકઙ્ખતિ પુબ્બણ્હસમયં વિહરિતું, તાય વિહારસમાપત્તિયા પુબ્બણ્હસમયં વિહરતિ; યાય વિહારસમાપત્તિયા આકઙ્ખતિ મજ્ઝન્હિકસમયં વિહરિતું, તાય વિહારસમાપત્તિયા મજ્ઝન્હિકસમયં વિહરતિ; યાય વિહારસમાપત્તિયા આકઙ્ખતિ સાયન્હસમયં વિહરિતું, તાય વિહારસમાપત્તિયા સાયન્હસમયં વિહરતી’’તિ.
૩૪૫. એવં વુત્તે, આયસ્મા સારિપુત્તો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘કસ્સ નુ ખો, ભન્તે, સુભાસિત’’ન્તિ? ‘‘સબ્બેસં વો, સારિપુત્ત, સુભાસિતં પરિયાયેન. અપિ ચ મમપિ સુણાથ યથારૂપેન ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્ય. ઇધ, સારિપુત્ત, ભિક્ખુ પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો નિસીદતિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા ઉજું કાયં પણિધાય પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા – ‘ન તાવાહં ઇમં પલ્લઙ્કં ભિન્દિસ્સામિ યાવ મે નાનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુચ્ચિસ્સતી’તિ. એવરૂપેન ખો, સારિપુત્ત, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’તિ.
ઇદમવોચ ભગવા. અત્તમના તે આયસ્મન્તો તે ભિક્ખૂ (ક॰) ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દુન્તિ.
મહાગોસિઙ્ગસુત્તં નિટ્ઠિતં દુતિયં.
૩. મહાગોપાલકસુત્તં
૩૪૬. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. તત્ર ખો ભગવા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘ભિક્ખવો’’તિ. ‘‘ભદન્તે’’તિ તે ભિક્ખૂ ભગવતો પચ્ચસ્સોસું. ભગવા એતદવોચ –
‘‘એકાદસહિ, ભિક્ખવે, અઙ્ગેહિ સમન્નાગતો ગોપાલકો અભબ્બો ગોગણં પરિહરિતું ફાતિં કાતું ફાતિકત્તું (સી॰ પી॰), ફાતિકાતું (સ્યા॰ કં॰). કતમેહિ એકાદસહિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ગોપાલકો ન રૂપઞ્ઞૂ હોતિ, ન લક્ખણકુસલો હોતિ, ન આસાટિકં હારેતા સાટેતા (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) હોતિ, ન વણં પટિચ્છાદેતા હોતિ, ન ધૂમં કત્તા હોતિ, ન તિત્થં જાનાતિ, ન પીતં જાનાતિ, ન વીથિં જાનાતિ, ન ગોચરકુસલો હોતિ અનવસેસદોહી ચ હોતિ. યે તે ઉસભા ગોપિતરો ગોપરિણાયકા તે ન અતિરેકપૂજાય પૂજેતા હોતિ. ઇમેહિ ખો, ભિક્ખવે, એકાદસહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતો ગોપાલકો અભબ્બો ગોગણં પરિહરિતું ફાતિં કાતું. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, એકાદસહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતો ભિક્ખુ અભબ્બો ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે વુદ્ધિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં આપજ્જિતું. કતમેહિ એકાદસહિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન રૂપઞ્ઞૂ હોતિ, ન લક્ખણકુસલો હોતિ, ન આસાટિકં હારેતા હોતિ, ન વણં પટિચ્છાદેતા હોતિ, ન ધૂમં કત્તા હોતિ, ન તિત્થં જાનાતિ, ન પીતં જાનાતિ, ન વીથિં જાનાતિ, ન ગોચરકુસલો હોતિ, અનવસેસદોહી ચ હોતિ. યે તે ભિક્ખૂ થેરા રત્તઞ્ઞૂ ચિરપબ્બજિતા સઙ્ઘપિતરો સઙ્ઘપરિણાયકા તે ન અતિરેકપૂજાય પૂજેતા હોતિ.
૩૪૭. ‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન રૂપઞ્ઞૂ હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ યં કિઞ્ચિ રૂપં સબ્બં રૂપં ‘ચત્તારિ મહાભૂતાનિ, ચતુન્નઞ્ચ મહાભૂતાનં ઉપાદાયરૂપ’ન્તિ યથાભૂતં નપ્પજાનાતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન રૂપઞ્ઞૂ હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન લક્ખણકુસલો હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ‘કમ્મલક્ખણો બાલો, કમ્મલક્ખણો પણ્ડિતો’તિ યથાભૂતં નપ્પજાનાતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન લક્ખણકુસલો હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન આસાટિકં હારેતા હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ઉપ્પન્નં કામવિતક્કં અધિવાસેતિ, નપ્પજહતિ ન વિનોદેતિ ન બ્યન્તી કરોતિ ન અનભાવં ગમેતિ. ઉપ્પન્નં બ્યાપાદવિતક્કં…પે॰… ઉપ્પન્નં વિહિંસાવિતક્કં…પે॰… ઉપ્પન્નુપ્પન્ને પાપકે અકુસલે ધમ્મે અધિવાસેતિ, નપ્પજહતિ ન વિનોદેતિ ન બ્યન્તી કરોતિ ન અનભાવં ગમેતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન આસાટિકં હારેતા હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન વણં પટિચ્છાદેતા હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા નિમિત્તગ્ગાહી હોતિ અનુબ્યઞ્જનગ્ગાહી. યત્વાધિકરણમેનં ચક્ખુન્દ્રિયં અસંવુતં વિહરન્તં અભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવેય્યું, તસ્સ સંવરાય ન પટિપજ્જતિ, ન રક્ખતિ ચક્ખુન્દ્રિયં, ચક્ખુન્દ્રિયે ન સંવરં આપજ્જતિ. સોતેન સદ્દં સુત્વા…પે॰… ઘાનેન ગન્ધં ઘાયિત્વા…પે॰… જિવ્હાય રસં સાયિત્વા…પે॰… કાયેન ફોટ્ઠબ્બં ફુસિત્વા…પે॰… મનસા ધમ્મં વિઞ્ઞાય નિમિત્તગ્ગાહી હોતિ અનુબ્યઞ્જનગ્ગાહી. યત્વાધિકરણમેનં મનિન્દ્રિયં અસંવુતં વિહરન્તં અભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવેય્યું, તસ્સ સંવરાય ન પટિપજ્જતિ, ન રક્ખતિ મનિન્દ્રિયં, મનિન્દ્રિયે ન સંવરં આપજ્જતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન વણં પટિચ્છાદેતા હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન ધૂમં કત્તા હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં ન વિત્થારેન પરેસં દેસેતા હોતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન ધૂમં કત્તા હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન તિત્થં જાનાતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ યે તે ભિક્ખૂ બહુસ્સુતા આગતાગમા ધમ્મધરા વિનયધરા માતિકાધરા, તે કાલેન કાલં ઉપસઙ્કમિત્વા ન પરિપુચ્છતિ, ન પરિપઞ્હતિ – ‘ઇદં, ભન્તે, કથં? ઇમસ્સ કો અત્થો’તિ? તસ્સ તે આયસ્મન્તો અવિવટઞ્ચેવ ન વિવરન્તિ, અનુત્તાનીકતઞ્ચ ન ઉત્તાની કરોન્તિ, અનેકવિહિતેસુ ચ કઙ્ખાઠાનીયેસુ ધમ્મેસુ કઙ્ખં ન પટિવિનોદેન્તિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન તિત્થં જાનાતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન પીતં જાનાતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ તથાગતપ્પવેદિતે ધમ્મવિનયે દેસિયમાને ન લભતિ અત્થવેદં, ન લભતિ ધમ્મવેદં, ન લભતિ ધમ્મૂપસંહિતં પામોજ્જં. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન પીતં જાનાતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન વીથિં જાનાતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં યથાભૂતં નપ્પજાનાતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન વીથિં જાનાતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન ગોચરકુસલો હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ચત્તારો સતિપટ્ઠાને યથાભૂતં નપ્પજાનાતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે , ભિક્ખુ ન ગોચરકુસલો હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અનવસેસદોહી હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખું સદ્ધા ગહપતિકા અભિહટ્ઠું પવારેન્તિ ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપ્પચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારેહિ, તત્ર ભિક્ખુ મત્તં ન જાનાતિ પટિગ્ગહણાય. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અનવસેસદોહી હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ યે તે ભિક્ખૂ થેરા રત્તઞ્ઞૂ ચિરપબ્બજિતા સઙ્ઘપિતરો સઙ્ઘપરિણાયકા તે ન અતિરેકપૂજાય પૂજેતા હોતિ ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ યે તે ભિક્ખૂ થેરા રત્તઞ્ઞૂ ચિરપબ્બજિતા સઙ્ઘપિતરો સઙ્ઘપરિણાયકા, તેસુ ન મેત્તં કાયકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠાપેતિ આવિ ચેવ રહો ચ; ન મેત્તં વચીકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠાપેતિ આવિ ચેવ રહો ચ; ન મેત્તં મનોકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠાપેતિ આવિ ચેવ રહો ચ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ યે તે ભિક્ખૂ થેરા રત્તઞ્ઞૂ ચિરપબ્બજિતા સઙ્ઘપિતરો સઙ્ઘપરિણાયકા તે ન અતિરેકપૂજાય પૂજેતા હોતિ.
‘‘ઇમેહિ ખો ભિક્ખવે એકાદસહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતો ભિક્ખુ અભબ્બો ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે વુદ્ધિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં આપજ્જિતું.
૩૪૮. ‘‘એકાદસહિ , ભિક્ખવે, અઙ્ગેહિ સમન્નાગતો ગોપાલકો ભબ્બો ગોગણં પરિહરિતું ફાતિં કાતું. કતમેહિ એકાદસહિ? ઇધ, ભિક્ખવે , ગોપાલકો રૂપઞ્ઞૂ હોતિ, લક્ખણકુસલો હોતિ, આસાટિકં હારેતા હોતિ, વણં પટિચ્છાદેતા હોતિ, ધૂમં કત્તા હોતિ, તિત્થં જાનાતિ, પીતં જાનાતિ, વીથિં જાનાતિ, ગોચરકુસલો હોતિ, સાવસેસદોહી ચ હોતિ. યે તે ઉસભા ગોપિતરો ગોપરિણાયકા તે અતિરેકપૂજાય પૂજેતા હોતિ. ઇમેહિ ખો, ભિક્ખવે, એકાદસહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતો ગોપાલકો ભબ્બો ગોગણં પરિહરિતું ફાતિં કાતું. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, એકાદસહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતો ભિક્ખુ ભબ્બો ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે વુદ્ધિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં આપજ્જિતું. કતમેહિ એકાદસહિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ રૂપઞ્ઞૂ હોતિ, લક્ખણકુસલો હોતિ, આસાટિકં હારેતા હોતિ, વણં પટિચ્છાદેતા હોતિ, ધૂમં કત્તા હોતિ, તિત્થં જાનાતિ, પીતં જાનાતિ, વીથિં જાનાતિ, ગોચરકુસલો હોતિ, સાવસેસદોહી ચ હોતિ. યે તે ભિક્ખૂ થેરા રત્તઞ્ઞૂ ચિરપબ્બજિતા સઙ્ઘપિતરો સઙ્ઘપરિણાયકા તે અતિરેકપૂજાય પૂજેતા હોતિ.
૩૪૯. ‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ રૂપઞ્ઞૂ હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ યં કિઞ્ચિ રૂપં સબ્બં રૂપં ‘ચત્તારિ મહાભૂતાનિ , ચતુન્નઞ્ચ મહાભૂતાનં ઉપાદાયરૂપ’ન્તિ યથાભૂતં પજાનાતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ રૂપઞ્ઞૂ હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ લક્ખણકુસલો હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ કમ્મલક્ખણો બાલો, કમ્મલક્ખણો પણ્ડિતોતિ યથાભૂતં પજાનાતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ લક્ખણકુસલો હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ , ભિક્ખવે, ભિક્ખુ આસાટિકં હારેતા હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ઉપ્પન્નં કામવિતક્કં નાધિવાસેતિ, પજહતિ વિનોદેતિ બ્યન્તી કરોતિ અનભાવં ગમેતિ. ઉપ્પન્નં બ્યાપાદવિતક્કં…પે॰… ઉપ્પન્નં વિહિંસાવિતક્કં…પે॰… ઉપ્પન્નુપ્પન્ને પાપકે અકુસલે ધમ્મે નાધિવાસેતિ, પજહતિ વિનોદેતિ બ્યન્તી કરોતિ અનભાવં ગમેતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ આસાટિકં હારેતા હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વણં પટિચ્છાદેતા હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા ન નિમિત્તગ્ગાહી હોતિ નાનુબ્યઞ્જનગ્ગાહી. યત્વાધિકરણમેનં ચક્ખુન્દ્રિયં અસંવુતં વિહરન્તં અભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવેય્યું તસ્સ સંવરાય પટિપજ્જતિ, રક્ખતિ ચક્ખુન્દ્રિયં, ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરં આપજ્જતિ. સોતેન સદ્દં સુત્વા…પે॰… ઘાનેન ગન્ધં ઘાયિત્વા…પે॰… જિવ્હાય રસં સાયિત્વા…પે॰… કાયેન ફોટ્ઠબ્બં ફુસિત્વા…પે॰… મનસા ધમ્મં વિઞ્ઞાય ન નિમિત્તગ્ગાહી હોતિ નાનુબ્યઞ્જનગ્ગાહી. યત્વાધિકરણમેનં મનિન્દ્રિયં અસંવુતં વિહરન્તં અભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવેય્યું તસ્સ સંવરાય પટિપજ્જતિ, રક્ખતિ મનિન્દ્રિયં, મનિન્દ્રિયે સંવરં આપજ્જતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વણં પટિચ્છાદેતા હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ધૂમં કત્તા હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં વિત્થારેન પરેસં દેસેતા હોતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ધૂમં કત્તા હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ તિત્થં જાનાતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ યે તે ભિક્ખૂ બહુસ્સુતા આગતાગમા ધમ્મધરા વિનયધરા માતિકાધરા તે કાલેન કાલં ઉપસઙ્કમિત્વા પરિપુચ્છતિ, પરિપઞ્હતિ – ‘ઇદં, ભન્તે, કથં? ઇમસ્સ કો અત્થો’તિ? તસ્સ તે આયસ્મન્તો અવિવટઞ્ચેવ વિવરન્તિ, અનુત્તાનીકતઞ્ચ ઉત્તાની કરોન્તિ, અનેકવિહિતેસુ ચ કઙ્ખાઠાનીયેસુ ધમ્મેસુ કઙ્ખં પટિવિનોદેન્તિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ તિત્થં જાનાતિ.
‘‘કથઞ્ચ ભિક્ખવે, ભિક્ખુ પીતં જાનાતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ તથાગતપ્પવેદિતે ધમ્મવિનયે દેસિયમાને લભતિ અત્થવેદં, લભતિ ધમ્મવેદં, લભતિ ધમ્મૂપસંહિતં પામોજ્જં. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ પીતં જાનાતિ.
‘‘કથઞ્ચ , ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વીથિં જાનાતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં યથાભૂતં પજાનાતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વીથિં જાનાતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ગોચરકુસલો હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ચત્તારો સતિપટ્ઠાને યથાભૂતં પજાનાતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ગોચરકુસલો હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સાવસેસદોહી હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખું સદ્ધા ગહપતિકા અભિહટ્ઠું પવારેન્તિ ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપ્પચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારેહિ. તત્ર ભિક્ખુ મત્તં જાનાતિ પટિગ્ગહણાય. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સાવસેસદોહી હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ યે તે ભિક્ખૂ થેરા રત્તઞ્ઞૂ ચિરપબ્બજિતા સઙ્ઘપિતરો સઙ્ઘપરિણાયકા, તે અતિરેકપૂજાય પૂજેતા હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ યે તે ભિક્ખૂ થેરા રત્તઞ્ઞૂ ચિરપબ્બજિતા સઙ્ઘપિતરો સઙ્ઘપરિણાયકા તેસુ મેત્તં કાયકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠાપેતિ આવિ ચેવ રહો ચ; મેત્તં વચીકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠાપેતિ આવિ ચેવ રહો ચ; મેત્તં મનોકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠાપેતિ આવિ ચેવ રહો ચ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ યે તે ભિક્ખૂ થેરા રત્તઞ્ઞૂ ચિરપબ્બજિતા સઙ્ઘપિતરો સઙ્ઘપરિણાયકા તે અતિરેકપૂજાય પૂજેતા હોતિ.
‘‘ઇમેહિ ખો, ભિક્ખવે, એકાદસહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતો ભિક્ખુ ભબ્બો ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે વુદ્ધિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં આપજ્જિતુ’’ન્તિ.
ઇદમવોચ ભગવા. અત્તમના તે ભિક્ખૂ ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દુન્તિ.
મહાગોપાલકસુત્તં નિટ્ઠિતં તતિયં.
૪. ચૂળગોપાલકસુત્તં
૩૫૦. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા વજ્જીસુ વિહરતિ ઉક્કચેલાયં ગઙ્ગાય નદિયા તીરે. તત્ર ખો ભગવા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘ભિક્ખવો’’તિ. ‘‘ભદન્તે’’તિ તે ભિક્ખૂ ભગવતો પચ્ચસ્સોસું. ભગવા એતદવોચ –
‘‘ભૂતપુબ્બં , ભિક્ખવે, માગધકો ગોપાલકો દુપ્પઞ્ઞજાતિકો, વસ્સાનં પચ્છિમે માસે સરદસમયે, અસમવેક્ખિત્વા ગઙ્ગાય નદિયા ઓરિમં તીરં, અસમવેક્ખિત્વા પારિમં તીરં, અતિત્થેનેવ ગાવો પતારેસિ ઉત્તરં તીરં સુવિદેહાનં. અથ ખો, ભિક્ખવે, ગાવો મજ્ઝેગઙ્ગાય નદિયા સોતે આમણ્ડલિયં કરિત્વા તત્થેવ અનયબ્યસનં આપજ્જિંસુ. તં કિસ્સ હેતુ? તથા હિ સો, ભિક્ખવે, માગધકો ગોપાલકો દુપ્પઞ્ઞજાતિકો, વસ્સાનં પચ્છિમે માસે સરદસમયે, અસમવેક્ખિત્વા ગઙ્ગાય નદિયા ઓરિમં તીરં, અસમવેક્ખિત્વા પારિમં તીરં, અતિત્થેનેવ ગાવો પતારેસિ ઉત્તરં તીરં સુવિદેહાનં. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, યે હિ કેચિ યે કેચિ (સ્યા॰ કં॰) સમણા વા બ્રાહ્મણા વા અકુસલા ઇમસ્સ લોકસ્સ અકુસલા પરસ્સ લોકસ્સ, અકુસલા મારધેય્યસ્સ અકુસલા અમારધેય્યસ્સ, અકુસલા મચ્ચુધેય્યસ્સ અકુસલા અમચ્ચુધેય્યસ્સ, તેસં યે સોતબ્બં સદ્દહાતબ્બં મઞ્ઞિસ્સન્તિ, તેસં તં ભવિસ્સતિ દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય.
૩૫૧. ‘‘ભૂતપુબ્બં, ભિક્ખવે, માગધકો ગોપાલકો સપ્પઞ્ઞજાતિકો, વસ્સાનં પચ્છિમે માસે સરદસમયે, સમવેક્ખિત્વા ગઙ્ગાય નદિયા ઓરિમં તીરં, સમવેક્ખિત્વા પારિમં તીરં, તિત્થેનેવ ગાવો પતારેસિ ઉત્તરં તીરં સુવિદેહાનં. સો પઠમં પતારેસિ યે તે ઉસભા ગોપિતરો ગોપરિણાયકા. તે તિરિયં ગઙ્ગાય સોતં છેત્વા સોત્થિના પારં અગમંસુ. અથાપરે પતારેસિ બલવગાવો દમ્મગાવો. તેપિ તિરિયં ગઙ્ગાય સોતં છેત્વા સોત્થિના પારં અગમંસુ. અથાપરે પતારેસિ વચ્છતરે વચ્છતરિયો. તેપિ તિરિયં ગઙ્ગાય સોતં છેત્વા સોત્થિના પારં અગમંસુ. અથાપરે પતારેસિ વચ્છકે કિસાબલકે કિસબલકે (સી॰ સ્યા॰ પી॰). તેપિ તિરિયં ગઙ્ગાય સોતં છેત્વા સોત્થિના પારં અગમંસુ. ભૂતપુબ્બં, ભિક્ખવે, વચ્છકો તરુણકો તાવદેવ જાતકો માતુગોરવકેન વુય્હમાનો, સોપિ તિરિયં ગઙ્ગાય સોતં છેત્વા સોત્થિના પારં અગમાસિ. તં કિસ્સ હેતુ? તથા હિ સો, ભિક્ખવે, માગધકો ગોપાલકો સપ્પઞ્ઞજાતિકો , વસ્સાનં પચ્છિમે માસે સરદસમયે, સમવેક્ખિત્વા ગઙ્ગાય નદિયા ઓરિમં તીરં, સમવેક્ખિત્વા પારિમં તીરં, તિત્થેનેવ ગાવો પતારેસિ ઉત્તરં તીરં સુવિદેહાનં. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, યે હિ કેચિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા કુસલા ઇમસ્સ લોકસ્સ કુસલા પરસ્સ લોકસ્સ, કુસલા મારધેય્યસ્સ કુસલા અમારધેય્યસ્સ, કુસલા મચ્ચુધેય્યસ્સ કુસલા અમચ્ચુધેય્યસ્સ, તેસં યે સોતબ્બં સદ્દહાતબ્બં મઞ્ઞિસ્સન્તિ, તેસં તં ભવિસ્સતિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાય.
૩૫૨. ‘‘સેય્યથાપિ , ભિક્ખવે, યે તે ઉસભા ગોપિતરો ગોપરિણાયકા તે તિરિયં ગઙ્ગાય સોતં છેત્વા સોત્થિના પારં અગમંસુ, એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, યે તે ભિક્ખૂ અરહન્તો ખીણાસવા વુસિતવન્તો કતકરણીયા ઓહિતભારા અનુપ્પત્તસદત્થા પરિક્ખીણભવસંયોજના સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તા, તે તિરિયં મારસ્સ સોતં છેત્વા સોત્થિના પારં ગતા.
‘‘સેય્યથાપિ તે, ભિક્ખવે, બલવગાવો દમ્મગાવો તિરિયં ગઙ્ગાય સોતં છેત્વા સોત્થિના પારં અગમંસુ, એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, યે તે ભિક્ખૂ પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં પરિક્ખયા ઓપપાતિકા તત્થ પરિનિબ્બાયિનો અનાવત્તિધમ્મા તસ્મા લોકા, તેપિ તિરિયં મારસ્સ સોતં છેત્વા સોત્થિના પારં ગમિસ્સન્તિ.
‘‘સેય્યથાપિ તે, ભિક્ખવે, વચ્છતરા વચ્છતરિયો તિરિયં ગઙ્ગાય સોતં છેત્વા સોત્થિના પારં અગમંસુ, એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, યે તે ભિક્ખૂ તિણ્ણં સંયોજનાનં પરિક્ખયા રાગદોસમોહાનં તનુત્તા સકદાગામિનો સકિંદેવ ઇમં લોકં આગન્ત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સન્તિ, તેપિ તિરિયં મારસ્સ સોતં છેત્વા સોત્થિના પારં ગમિસ્સન્તિ.
‘‘સેય્યથાપિ તે, ભિક્ખવે, વચ્છકા કિસાબલકા તિરિયં ગઙ્ગાય સોતં છેત્વા સોત્થિના પારં અગમંસુ, એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, યે તે ભિક્ખૂ તિણ્ણં સંયોજનાનં પરિક્ખયા સોતાપન્ના અવિનિપાતધમ્મા નિયતા સમ્બોધિપરાયના, તેપિ તિરિયં મારસ્સ સોતં છેત્વા સોત્થિના પારં ગમિસ્સન્તિ.
‘‘સેય્યથાપિ સો, ભિક્ખવે, વચ્છકો તરુણકો તાવદેવ જાતકો માતુગોરવકેન વુય્હમાનો તિરિયં ગઙ્ગાય સોતં છેત્વા સોત્થિના પારં અગમાસિ, એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, યે તે ભિક્ખૂ ધમ્માનુસારિનો સદ્ધાનુસારિનો, તેપિ તિરિયં મારસ્સ સોતં છેત્વા સોત્થિના પારં ગમિસ્સન્તિ.
‘‘અહં ખો પન, ભિક્ખવે, કુસલો ઇમસ્સ લોકસ્સ કુસલો પરસ્સ લોકસ્સ, કુસલો મારધેય્યસ્સ કુસલો અમારધેય્યસ્સ, કુસલો મચ્ચુધેય્યસ્સ કુસલો અમચ્ચુધેય્યસ્સ. તસ્સ મય્હં, ભિક્ખવે, યે સોતબ્બં સદ્દહાતબ્બં મઞ્ઞિસ્સન્તિ, તેસં તં ભવિસ્સતિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’’તિ.
ઇદમવોચ ભગવા. ઇદં વત્વા સુગતો અથાપરં એતદવોચ સત્થા –
‘‘અયં લોકો પરો લોકો, જાનતા સુપ્પકાસિતો;
યઞ્ચ મારેન સમ્પત્તં, અપ્પત્તં યઞ્ચ મચ્ચુના.
‘‘સબ્બં લોકં અભિઞ્ઞાય, સમ્બુદ્ધેન પજાનતા;
વિવટં અમતદ્વારં, ખેમં નિબ્બાનપત્તિયા.
‘‘છિન્નં પાપિમતો સોતં, વિદ્ધસ્તં વિનળીકતં;
પામોજ્જબહુલા હોથ, ખેમં પત્તત્થ પત્થેથ (સ્યા॰ કં॰ ક॰ અટ્ઠકથાયં સંવણ્ણેતબ્બપાઠો) ભિક્ખવો’’તિ.
ચૂળગોપાલકસુત્તં નિટ્ઠિતં ચતુત્થં.
૫. ચૂળસચ્ચકસુત્તં
૩૫૩. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા વેસાલિયં વિહરતિ મહાવને કૂટાગારસાલાયં. તેન ખો પન સમયેન સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો વેસાલિયં પટિવસતિ ભસ્સપ્પવાદકો પણ્ડિતવાદો સાધુસમ્મતો બહુજનસ્સ. સો વેસાલિયં પરિસતિ એવં વાચં ભાસતિ – ‘‘નાહં તં પસ્સામિ સમણં વા બ્રાહ્મણં વા, સઙ્ઘિં ગણિં ગણાચરિયં, અપિ અરહન્તં સમ્માસમ્બુદ્ધં પટિજાનમાનં, યો મયા વાદેન વાદં સમારદ્ધો ન સઙ્કમ્પેય્ય ન સમ્પકમ્પેય્ય ન સમ્પવેધેય્ય, યસ્સ ન કચ્છેહિ સેદા મુચ્ચેય્યું. થૂણં ચેપાહં અચેતનં વાદેન વાદં સમારભેય્યં, સાપિ મયા વાદેન વાદં સમારદ્ધા સઙ્કમ્પેય્ય સમ્પકમ્પેય્ય સમ્પવેધેય્ય. કો પન વાદો મનુસ્સભૂતસ્સા’’તિ?
અથ ખો આયસ્મા અસ્સજિ પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય વેસાલિં પિણ્ડાય પાવિસિ. અદ્દસા ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો વેસાલિયં જઙ્ઘાવિહારં અનુચઙ્કમમાનો અનુવિચરમાનો આયસ્મન્તં અસ્સજિં દૂરતોવ આગચ્છન્તં. દિસ્વાન યેનાયસ્મા અસ્સજિ તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મતા અસ્સજિના સદ્ધિં સમ્મોદિ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. એકમન્તં ઠિતો ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો આયસ્મન્તં અસ્સજિં એતદવોચ – ‘‘કથં પન, ભો અસ્સજિ, સમણો ગોતમો સાવકે વિનેતિ, કથંભાગા ચ પન સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવકેસુ અનુસાસની બહુલા પવત્તતી’’તિ? ‘‘એવં ખો, અગ્ગિવેસ્સન, ભગવા સાવકે વિનેતિ, એવંભાગા ચ પન ભગવતો સાવકેસુ અનુસાસની બહુલા પવત્તતિ – ‘રૂપં, ભિક્ખવે, અનિચ્ચં, વેદના અનિચ્ચા, સઞ્ઞા અનિચ્ચા, સઙ્ખારા અનિચ્ચા, વિઞ્ઞાણં અનિચ્ચં. રૂપં, ભિક્ખવે, અનત્તા, વેદના અનત્તા, સઞ્ઞા અનત્તા, સઙ્ખારા અનત્તા, વિઞ્ઞાણં અનત્તા. સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા, સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’તિ. એવં ખો, અગ્ગિવેસ્સન, ભગવા સાવકે વિનેતિ, એવંભાગા ચ પન ભગવતો સાવકેસુ અનુસાસની બહુલા પવત્તતી’’તિ. ‘‘દુસ્સુતં વત, ભો અસ્સજિ, અસ્સુમ્હ યે મયં એવંવાદિં સમણં ગોતમં અસ્સુમ્હ. અપ્પેવ નામ મયં કદાચિ કરહચિ તેન ભોતા ગોતમેન સદ્ધિં સમાગચ્છેય્યામ , અપ્પેવ નામ સિયા કોચિદેવ કથાસલ્લાપો, અપ્પેવ નામ તસ્મા પાપકા દિટ્ઠિગતા વિવેચેય્યામા’’તિ.
૩૫૪. તેન ખો પન સમયેન પઞ્ચમત્તાનિ લિચ્છવિસતાનિ સન્થાગારે સન્ધાગારે (ક॰) સન્નિપતિતાનિ હોન્તિ કેનચિદેવ કરણીયેન. અથ ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો યેન તે લિચ્છવી તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા તે લિચ્છવી એતદવોચ – ‘‘અભિક્કમન્તુ ભોન્તો લિચ્છવી, અભિક્કમન્તુ ભોન્તો લિચ્છવી, અજ્જ મે સમણેન ગોતમેન સદ્ધિં કથાસલ્લાપો ભવિસ્સતિ. સચે મે સમણો ગોતમો તથા પતિટ્ઠિસ્સતિ યથા ચ મે યથાસ્સ મે (સી॰ પી॰) ઞાતઞ્ઞતરેન સાવકેન અસ્સજિના નામ ભિક્ખુના પતિટ્ઠિતં, સેય્યથાપિ નામ બલવા પુરિસો દીઘલોમિકં એળકં લોમેસુ ગહેત્વા આકડ્ઢેય્ય પરિકડ્ઢેય્ય સમ્પરિકડ્ઢેય્ય , એવમેવાહં સમણં ગોતમં વાદેન વાદં આકડ્ઢિસ્સામિ પરિકડ્ઢિસ્સામિ સમ્પરિકડ્ઢિસ્સામિ. સેય્યથાપિ નામ બલવા સોણ્ડિકાકમ્મકારો મહન્તં સોણ્ડિકાકિળઞ્જં ગમ્ભીરે ઉદકરહદે પક્ખિપિત્વા કણ્ણે ગહેત્વા આકડ્ઢેય્ય પરિકડ્ઢેય્ય સમ્પરિકડ્ઢેય્ય, એવમેવાહં સમણં ગોતમં વાદેન વાદં આકડ્ઢિસ્સામિ પરિકડ્ઢિસ્સામિ સમ્પરિકડ્ઢિસ્સામિ. સેય્યથાપિ નામ બલવા સોણ્ડિકાધુત્તો વાલં થાલં (ક॰) કણ્ણે ગહેત્વા ઓધુનેય્ય નિદ્ધુનેય્ય નિપ્ફોટેય્ય નિચ્છાદેય્ય (સી॰ પી॰ ક॰), નિચ્છોટેય્ય (ક॰), નિપ્પોઠેય્ય (સ્યા॰ કં॰) એવમેવાહં સમણં ગોતમં વાદેન વાદં ઓધુનિસ્સામિ નિદ્ધુનિસ્સામિ નિપ્ફોટેસ્સામિ. સેય્યથાપિ નામ કુઞ્જરો સટ્ઠિહાયનો ગમ્ભીરં પોક્ખરણિં ઓગાહેત્વા સાણધોવિકં નામ કીળિતજાતં કીળતિ, એવમેવાહં સમણં ગોતમં સાણધોવિકં મઞ્ઞે કીળિતજાતં કીળિસ્સામિ. અભિક્કમન્તુ ભોન્તો લિચ્છવી, અભિક્કમન્તુ ભોન્તો લિચ્છવી, અજ્જ મે સમણેન ગોતમેન સદ્ધિં કથાસલ્લાપો ભવિસ્સતી’’તિ. તત્રેકચ્ચે લિચ્છવી એવમાહંસુ – ‘‘કિં સમણો ગોતમો સચ્ચકસ્સ નિગણ્ઠપુત્તસ્સ વાદં આરોપેસ્સતિ, અથ ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો સમણસ્સ ગોતમસ્સ વાદં આરોપેસ્સતી’’તિ? એકચ્ચે લિચ્છવી એવમાહંસુ – ‘‘કિં સો ભવમાનો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો યો ભગવતો વાદં આરોપેસ્સતિ, અથ ખો ભગવા સચ્ચકસ્સ નિગણ્ઠપુત્તસ્સ વાદં આરોપેસ્સતી’’તિ? અથ ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો પઞ્ચમત્તેહિ લિચ્છવિસતેહિ પરિવુતો યેન મહાવનં કૂટાગારસાલા તેનુપસઙ્કમિ.
૩૫૫. તેન ખો પન સમયેન સમ્બહુલા ભિક્ખૂ અબ્ભોકાસે ચઙ્કમન્તિ. અથ ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો યેન તે ભિક્ખૂ તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા તે ભિક્ખૂ એતદવોચ – ‘‘કહં નુ ખો, ભો, એતરહિ સો ભવં ગોતમો વિહરતિ? દસ્સનકામા હિ મયં તં ભવન્તં ગોતમ’’ન્તિ . ‘‘એસ, અગ્ગિવેસ્સન, ભગવા મહાવનં અજ્ઝોગાહેત્વા અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે દિવાવિહારં નિસિન્નો’’તિ. અથ ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો મહતિયા લિચ્છવિપરિસાય સદ્ધિં મહાવનં અજ્ઝોગાહેત્વા યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદિ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. તેપિ ખો લિચ્છવી અપ્પેકચ્ચે ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ, અપ્પેકચ્ચે ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદિંસુ, સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. અપ્પેકચ્ચે યેન ભગવા તેનઞ્જલિં પણામેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ, અપ્પેકચ્ચે ભગવતો સન્તિકે નામગોત્તં સાવેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ, અપ્પેકચ્ચે તુણ્હીભૂતા એકમન્તં નિસીદિંસુ.
૩૫૬. એકમન્તં નિસિન્નો ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘પુચ્છેય્યાહં ભવન્તં ગોતમં કિઞ્ચિદેવ દેસં, સચે મે ભવં ગોતમો ઓકાસં કરોતિ પઞ્હસ્સ વેય્યાકરણાયા’’તિ. ‘‘પુચ્છ, અગ્ગિવેસ્સન , યદાકઙ્ખસી’’તિ . ‘‘કથં પન ભવં ગોતમો સાવકે વિનેતિ, કથંભાગા ચ પન ભોતો ગોતમસ્સ સાવકેસુ અનુસાસની બહુલા પવત્તતી’’તિ? ‘‘એવં ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, સાવકે વિનેમિ, એવંભાગા ચ પન મે સાવકેસુ અનુસાસની બહુલા પવત્તતિ – ‘રૂપં, ભિક્ખવે, અનિચ્ચં, વેદના અનિચ્ચા, સઞ્ઞા અનિચ્ચા, સઙ્ખારા અનિચ્ચા, વિઞ્ઞાણં અનિચ્ચં. રૂપં, ભિક્ખવે, અનત્તા, વેદના અનત્તા, સઞ્ઞા અનત્તા, સઙ્ખારા અનત્તા, વિઞ્ઞાણં અનત્તા. સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા, સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’તિ. એવં ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, સાવકે વિનેમિ, એવંભાગા ચ પન મે સાવકેસુ અનુસાસની બહુલા પવત્તતી’’તિ.
‘‘ઉપમા મં, ભો ગોતમ, પટિભાતી’’તિ. ‘‘પટિભાતુ તં, અગ્ગિવેસ્સના’’તિ ભગવા અવોચ.
‘‘સેય્યથાપિ, ભો ગોતમ, યે કેચિમે બીજગામભૂતગામા વુદ્ધિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં આપજ્જન્તિ, સબ્બે તે પથવિં નિસ્સાય પથવિયં પતિટ્ઠાય. એવમેતે બીજગામભૂતગામા વુદ્ધિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં આપજ્જન્તિ. સેય્યથાપિ વા પન, ભો ગોતમ, યે કેચિમે બલકરણીયા કમ્મન્તા કરીયન્તિ, સબ્બે તે પથવિં નિસ્સાય પથવિયં પતિટ્ઠાય. એવમેતે બલકરણીયા કમ્મન્તા કરીયન્તિ. એવમેવ ખો, ભો ગોતમ, રૂપત્તાયં પુરિસપુગ્ગલો રૂપે પતિટ્ઠાય પુઞ્ઞં વા અપુઞ્ઞં વા પસવતિ, વેદનત્તાયં પુરિસપુગ્ગલો વેદનાયં પતિટ્ઠાય પુઞ્ઞં વા અપુઞ્ઞં વા પસવતિ, સઞ્ઞત્તાયં પુરિસપુગ્ગલો સઞ્ઞાયં પતિટ્ઠાય પુઞ્ઞં વા અપુઞ્ઞં વા પસવતિ, સઙ્ખારત્તાયં પુરિસપુગ્ગલો સઙ્ખારેસુ પતિટ્ઠાય પુઞ્ઞં વા અપુઞ્ઞં વા પસવતિ, વિઞ્ઞાણત્તાયં પુરિસપુગ્ગલો વિઞ્ઞાણે પતિટ્ઠાય પુઞ્ઞં વા અપુઞ્ઞં વા પસવતી’’તિ.
‘‘નનુ ત્વં, અગ્ગિવેસ્સન, એવં વદેસિ – ‘રૂપં મે અત્તા, વેદના મે અત્તા, સઞ્ઞા મે અત્તા, સઙ્ખારા મે અત્તા, વિઞ્ઞાણં મે અત્તા’’’તિ? ‘‘અહઞ્હિ, ભો ગોતમ , એવં વદામિ – ‘રૂપં મે અત્તા, વેદના મે અત્તા, સઞ્ઞા મે અત્તા, સઙ્ખારા મે અત્તા, વિઞ્ઞાણં મે અત્તા’તિ, અયઞ્ચ મહતી જનતા’’તિ.
‘‘કિઞ્હિ તે, અગ્ગિવેસ્સન, મહતી જનતા કરિસ્સતિ? ઇઙ્ઘ ત્વં, અગ્ગિવેસ્સન, સકઞ્ઞેવ વાદં નિબ્બેઠેહી’’તિ. ‘‘અહઞ્હિ, ભો ગોતમ, એવં વદામિ – ‘રૂપં મે અત્તા, વેદના મે અત્તા, સઞ્ઞા મે અત્તા, સઙ્ખારા મે અત્તા, વિઞ્ઞાણં મે અત્તા’’’તિ.
૩૫૭. ‘‘તેન હિ, અગ્ગિવેસ્સન, તઞ્ઞેવેત્થ પટિપુચ્છિસ્સામિ, યથા તે ખમેય્ય તથા નં તથા તં (ક॰) બ્યાકરેય્યાસિ. તં કિં મઞ્ઞસિ , અગ્ગિવેસ્સન, વત્તેય્ય રઞ્ઞો ખત્તિયસ્સ મુદ્ધાવસિત્તસ્સ સકસ્મિં વિજિતે વસો – ઘાતેતાયં વા ઘાતેતું, જાપેતાયં વા જાપેતું, પબ્બાજેતાયં વા પબ્બાજેતું, સેય્યથાપિ રઞ્ઞો પસેનદિસ્સ કોસલસ્સ, સેય્યથાપિ વા પન રઞ્ઞો માગધસ્સ અજાતસત્તુસ્સ વેદેહિપુત્તસ્સા’’તિ? ‘‘વત્તેય્ય, ભો ગોતમ, રઞ્ઞો ખત્તિયસ્સ મુદ્ધાવસિત્તસ્સ સકસ્મિં વિજિતે વસો – ઘાતેતાયં વા ઘાતેતું, જાપેતાયં વા જાપેતું, પબ્બાજેતાયં વા પબ્બાજેતું, સેય્યથાપિ રઞ્ઞો પસેનદિસ્સ કોસલસ્સ, સેય્યથાપિ વા પન રઞ્ઞો માગધસ્સ અજાતસત્તુસ્સ વેદેહિપુત્તસ્સ. ઇમેસમ્પિ હિ, ભો ગોતમ, સઙ્ઘાનં ગણાનં – સેય્યથિદં, વજ્જીનં મલ્લાનં – વત્તતિ સકસ્મિં વિજિતે વસો – ઘાતેતાયં વા ઘાતેતું, જાપેતાયં વા જાપેતું, પબ્બાજેતાયં વા પબ્બાજેતું. કિં પન રઞ્ઞો ખત્તિયસ્સ મુદ્ધાવસિત્તસ્સ, સેય્યથાપિ રઞ્ઞો પસેનદિસ્સ કોસલસ્સ , સેય્યથાપિ વા પન રઞ્ઞો માગધસ્સ અજાતસત્તુસ્સ વેદેહિપુત્તસ્સ? વત્તેય્ય, ભો ગોતમ, વત્તિતુઞ્ચ મરહતી’’તિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, અગ્ગિવેસ્સન, યં ત્વં એવં વદેસિ – ‘રૂપં મે અત્તા’તિ, વત્તતિ તે તસ્મિં રૂપે વસો – એવં મે રૂપં હોતુ, એવં મે રૂપં મા અહોસી’’તિ? એવં વુત્તે, સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો તુણ્હી અહોસિ. દુતિયમ્પિ ખો ભગવા સચ્ચકં નિગણ્ઠપુત્તં એતદવોચ – ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, અગ્ગિવેસ્સન, યં ત્વં એવં વદેસિ – ‘રૂપં મે અત્તા’તિ, વત્તતિ તે તસ્મિં રૂપે વસો – એવં મે રૂપં હોતુ, એવં મે રૂપં મા અહોસી’’તિ? દુતિયમ્પિ ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો તુણ્હી અહોસિ. અથ ખો ભગવા સચ્ચકં નિગણ્ઠપુત્તં એતદવોચ – ‘‘બ્યાકરોહિ દાનિ, અગ્ગિવેસ્સન, ન દાનિ તે તુણ્હીભાવસ્સ કાલો. યો કોચિ, અગ્ગિવેસ્સન તથાગતેન યાવતતિયં સહધમ્મિકં પઞ્હં પુટ્ઠો ન બ્યાકરોતિ, એત્થેવસ્સ સત્તધા મુદ્ધા ફલતી’’તિ.
તેન ખો પન સમયેન વજિરપાણિ યક્ખો આયસં વજિરં આદાય આદિત્તં સમ્પજ્જલિતં સજોતિભૂતં સચ્ચકસ્સ નિગણ્ઠપુત્તસ્સ ઉપરિવેહાસં ઠિતો હોતિ – ‘સચાયં સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો ભગવતા યાવતતિયં સહધમ્મિકં પઞ્હં પુટ્ઠો ન બ્યાકરિસ્સતિ એત્થેવસ્સ સત્તધા મુદ્ધં ફાલેસ્સામી’તિ. તં ખો પન વજિરપાણિં યક્ખં ભગવા ચેવ પસ્સતિ સચ્ચકો ચ નિગણ્ઠપુત્તો. અથ ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો ભીતો સંવિગ્ગો લોમહટ્ઠજાતો ભગવન્તંયેવ તાણં ગવેસી ભગવન્તંયેવ લેણં ગવેસી ભગવન્તંયેવ સરણં ગવેસી ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘પુચ્છતુ મં ભવં ગોતમો, બ્યાકરિસ્સામી’’તિ.
૩૫૮. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, અગ્ગિવેસ્સન, યં ત્વં એવં વદેસિ – ‘રૂપં મે અત્તા’તિ, વત્તતિ તે તસ્મિં રૂપે વસો – એવં મે રૂપં હોતુ, એવં મે રૂપં મા અહોસી’’તિ? ‘‘નો હિદં, ભો ગોતમ’’.
‘‘મનસિ કરોહિ, અગ્ગિવેસ્સન; મનસિ કરિત્વા ખો, અગ્ગિવેસ્સન, બ્યાકરોહિ. ન ખો તે સન્ધિયતિ પુરિમેન વા પચ્છિમં પચ્છિમેન વા પુરિમં. તં કિં મઞ્ઞસિ, અગ્ગિવેસ્સન, યં ત્વં એવં વદેસિ – ‘વેદના મે અત્તા’તિ, વત્તતિ તે તિસ્સં વેદનાયં તાયં વેદનાયં (સી॰ સ્યા॰) વસો – એવં મે વેદના હોતુ, એવં મે વેદના મા અહોસી’’તિ? ‘‘નો હિદં, ભો ગોતમ’’.
‘‘મનસિ કરોહિ, અગ્ગિવેસ્સન; મનસિ કરિત્વા ખો, અગ્ગિવેસ્સન, બ્યાકરોહિ. ન ખો તે સન્ધિયતિ પુરિમેન વા પચ્છિમં, પચ્છિમેન વા પુરિમં. તં કિં મઞ્ઞસિ, અગ્ગિવેસ્સન , યં ત્વં એવં વદેસિ – ‘સઞ્ઞા મે અત્તા’તિ, વત્તતિ તે તિસ્સં સઞ્ઞાયં વસો – એવં મે સઞ્ઞા હોતુ, એવં મે સઞ્ઞા મા અહોસી’’તિ? ‘‘નો હિદં, ભો ગોતમ’’.
‘‘મનસિ કરોહિ, અગ્ગિવેસ્સન ; મનસિ કરિત્વા ખો, અગ્ગિવેસ્સન, બ્યાકરોહિ. ન ખો તે સન્ધિયતિ પુરિમેન વા પચ્છિમં, પચ્છિમેન વા પુરિમં. તં કિં મઞ્ઞસિ, અગ્ગિવેસ્સન, યં ત્વં એવં વદેસિ – ‘સઙ્ખારા મે અત્તા’તિ, વત્તતિ તે તેસુ સઙ્ખારેસુ વસો – એવં મે સઙ્ખારા હોન્તુ, એવં મે સઙ્ખારા મા અહેસુ’’ન્તિ? ‘‘નો હિદં, ભો ગોતમ’’.
‘‘મનસિ કરોહિ, અગ્ગિવેસ્સન; મનસિ કરિત્વા ખો, અગ્ગિવેસ્સન, બ્યાકરોહિ. ન ખો તે સન્ધિયતિ પુરિમેન વા પચ્છિમં, પચ્છિમેન વા પુરિમં. તં કિં મઞ્ઞસિ, અગ્ગિવેસ્સન, યં ત્વં એવં વદેસિ – ‘વિઞ્ઞાણં મે અત્તા’તિ, વત્તતિ તે તસ્મિં વિઞ્ઞાણે વસો – એવં મે વિઞ્ઞાણં હોતુ, એવં મે વિઞ્ઞાણં મા અહોસી’’તિ? ‘‘નો હિદં, ભો ગોતમ’’.
‘‘મનસિ કરોહિ, અગ્ગિવેસ્સન; મનસિ કરિત્વા ખો, અગ્ગિવેસ્સન, બ્યાકરોહિ. ન ખો તે સન્ધિયતિ પુરિમેન વા પચ્છિમં, પચ્છિમેન વા પુરિમં. તં કિં મઞ્ઞસિ, અગ્ગિવેસ્સન, રૂપં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વા’’તિ? ‘‘અનિચ્ચં, ભો ગોતમ’’. ‘‘યં પનાનિચ્ચં દુક્ખં વા તં સુખં વા’’તિ? ‘‘દુક્ખં, ભો ગોતમ’’. ‘‘યં પનાનિચ્ચં દુક્ખં વિપરિણામધમ્મં, કલ્લં નુ તં સમનુપસ્સિતું – ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’’’તિ? ‘‘નો હિદં, ભો ગોતમ’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, અગ્ગિવેસ્સન, વેદના…પે॰… સઞ્ઞા…પે॰… સઙ્ખારા…પે॰… તં કિં મઞ્ઞસિ, અગ્ગિવેસ્સન, વિઞ્ઞાણં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વા’’તિ? ‘‘અનિચ્ચં, ભો ગોતમ’’. ‘‘યં પનાનિચ્ચં દુક્ખં વા તં સુખં વા’’તિ? ‘‘દુક્ખં, ભો ગોતમ’’. ‘‘યં પનાનિચ્ચં દુક્ખં વિપરિણામધમ્મં, કલ્લં નુ તં સમનુપસ્સિતું – ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’’’તિ? ‘‘નો હિદં, ભો ગોતમ’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, અગ્ગિવેસ્સન, યો નુ ખો દુક્ખં અલ્લીનો દુક્ખં ઉપગતો દુક્ખં અજ્ઝોસિતો , દુક્ખં ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’તિ સમનુપસ્સતિ, અપિ નુ ખો સો સામં વા દુક્ખં પરિજાનેય્ય, દુક્ખં વા પરિક્ખેપેત્વા વિહરેય્યા’’તિ? ‘‘કિઞ્હિ સિયા, ભો ગોતમ? નો હિદં, ભો ગોતમા’’તિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, અગ્ગિવેસ્સન, નનુ ત્વં એવં સન્તે દુક્ખં અલ્લીનો દુક્ખં ઉપગતો દુક્ખં અજ્ઝોસિતો, દુક્ખં – ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’તિ સમનુપસ્સસી’’તિ? ‘‘કિઞ્હિ નો સિયા, ભો ગોતમ? એવમેતં ભો ગોતમા’’તિ.
૩૫૯. ‘‘સેય્યથાપિ , અગ્ગિવેસ્સન, પુરિસો સારત્થિકો સારગવેસી સારપરિયેસનં ચરમાનો તિણ્હં કુઠારિં કુધારિં (સ્યા॰ કં॰ ક॰) આદાય વનં પવિસેય્ય. સો તત્થ પસ્સેય્ય મહન્તં કદલિક્ખન્ધં ઉજું નવં અકુક્કુકજાતં અકુક્કુટજાતં (સ્યા॰ કં॰). તમેનં મૂલે છિન્દેય્ય, મૂલે છેત્વા અગ્ગે છિન્દેય્ય, અગ્ગે છેત્વા પત્તવટ્ટિં વિનિબ્ભુજેય્ય વિનિબ્ભુજ્જેય્ય (ક॰). સો તત્થ પત્તવટ્ટિં વિનિબ્ભુજન્તો ફેગ્ગુમ્પિ નાધિગચ્છેય્ય, કુતો સારં? એવમેવ ખો ત્વં, અગ્ગિવેસ્સન, મયા સકસ્મિં વાદે સમનુયુઞ્જિયમાનો સમનુગાહિયમાનો સમનુભાસિયમાનો રિત્તો તુચ્છો અપરદ્ધો. ભાસિતા ખો પન તે એસા, અગ્ગિવેસ્સન, વેસાલિયં પરિસતિ વાચા – ‘નાહં તં પસ્સામિ સમણં વા બ્રાહ્મણં વા, સઙ્ઘિં ગણિં ગણાચરિયં, અપિ અરહન્તં સમ્માસમ્બુદ્ધં પટિજાનમાનં, યો મયા વાદેન વાદં સમારદ્ધો ન સઙ્કમ્પેય્ય ન સમ્પકમ્પેય્ય ન સમ્પવેધેય્ય, યસ્સ ન કચ્છેહિ સેદા મુચ્ચેય્યું. થૂણં ચેપાહં અચેતનં વાદેન વાદં સમારભેય્યં સાપિ મયા વાદેન વાદં સમારદ્ધા સઙ્કમ્પેય્ય સમ્પકમ્પેય્ય સમ્પવેધેય્ય. કો પન વાદો મનુસ્સભૂતસ્સા’તિ? તુય્હં ખો પન, અગ્ગિવેસ્સન, અપ્પેકચ્ચાનિ સેદફુસિતાનિ નલાટા મુત્તાનિ, ઉત્તરાસઙ્ગં વિનિભિન્દિત્વા ભૂમિયં પતિટ્ઠિતાનિ. મય્હં ખો પન, અગ્ગિવેસ્સન, નત્થિ એતરહિ કાયસ્મિં સેદો’’તિ. ઇતિ ભગવા તસ્મિં તસ્સં (?) પરિસતિ સુવણ્ણવણ્ણં કાયં વિવરિ. એવં વુત્તે, સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો તુણ્હીભૂતો મઙ્કુભૂતો પત્તક્ખન્ધો અધોમુખો પજ્ઝાયન્તો અપ્પટિભાનો નિસીદિ.
૩૬૦. અથ ખો દુમ્મુખો લિચ્છવિપુત્તો સચ્ચકં નિગણ્ઠપુત્તં તુણ્હીભૂતં મઙ્કુભૂતં પત્તક્ખન્ધં અધોમુખં પજ્ઝાયન્તં અપ્પટિભાનં વિદિત્વા ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘ઉપમા મં, ભગવા, પટિભાતી’’તિ. ‘‘પટિભાતુ તં, દુમ્મુખા’’તિ ભગવા અવોચ. ‘‘સેય્યથાપિ, ભન્તે, ગામસ્સ વા નિગમસ્સ વા અવિદૂરે પોક્ખરણી. તત્રાસ્સ કક્કટકો. અથ ખો, ભન્તે, સમ્બહુલા કુમારકા વા કુમારિકા વા તમ્હા ગામા વા નિગમા વા નિક્ખમિત્વા યેન સા પોક્ખરણી તેનુપસઙ્કમેય્યું; ઉપસઙ્કમિત્વા તં પોક્ખરણિં ઓગાહેત્વા તં કક્કટકં ઉદકા ઉદ્ધરિત્વા થલે પતિટ્ઠાપેય્યું. યઞ્ઞદેવ હિ સો, ભન્તે, કક્કટકો અળં અભિનિન્નામેય્ય તં તદેવ તે કુમારકા વા કુમારિકા વા કટ્ઠેન વા કથલેન વા સઞ્છિન્દેય્યું સમ્ભઞ્જેય્યું સમ્પલિભઞ્જેય્યું. એવઞ્હિ સો, ભન્તે, કક્કટકો સબ્બેહિ અળેહિ સઞ્છિન્નેહિ સમ્ભગ્ગેહિ સમ્પલિભગ્ગેહિ અભબ્બો તં પોક્ખરણિં પુન ઓતરિતું, સેય્યથાપિ પુબ્બે. એવમેવ ખો, ભન્તે, યાનિ સચ્ચકસ્સ નિગણ્ઠપુત્તસ્સ વિસૂકાયિતાનિ વિસેવિતાનિ વિપ્ફન્દિતાનિ તાનિપિ સબ્બાનિ વિપ્ફન્દિતાનિ કાનિચિ કાનિચિ તાનિ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) ભગવતા સઞ્છિન્નાનિ સમ્ભગ્ગાનિ સમ્પલિભગ્ગાનિ; અભબ્બો ચ દાનિ, ભન્તે, સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો પુન ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિતું યદિદં વાદાધિપ્પાયો’’તિ. એવં વુત્તે, સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો દુમ્મુખં લિચ્છવિપુત્તં એતદવોચ – ‘‘આગમેહિ ત્વં, દુમ્મુખ, આગમેહિ ત્વં, દુમ્મુખ ( ) (મુખરોસિ ત્વં દુમ્મુખ) (સ્યા॰ કં॰) ન મયં તયા સદ્ધિં મન્તેમ, ઇધ મયં ભોતા ગોતમેન સદ્ધિં મન્તેમ.
૩૬૧. ‘‘તિટ્ઠતેસા, ભો ગોતમ, અમ્હાકઞ્ચેવ અઞ્ઞેસઞ્ચ પુથુસમણબ્રાહ્મણાનં વાચા. વિલાપં વિલપિતં મઞ્ઞે. કિત્તાવતા ચ નુ ખો ભોતો ગોતમસ્સ સાવકો સાસનકરો હોતિ ઓવાદપતિકરો તિણ્ણવિચિકિચ્છો વિગતકથંકથો વેસારજ્જપ્પત્તો અપરપ્પચ્ચયો સત્થુસાસને વિહરતી’’તિ? ‘‘ઇધ, અગ્ગિવેસ્સન, મમ સાવકો યં કિઞ્ચિ રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા ઓળારિકં વા સુખુમં વા હીનં વા પણીતં વા યં દૂરે સન્તિકે વા, સબ્બં રૂપં ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ એવમેતં યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતિ; યા કાચિ વેદના…પે॰… યા કાચિ સઞ્ઞા…પે॰… યે કેચિ સઙ્ખારા…પે॰… યં કિઞ્ચિ વિઞ્ઞાણં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા ઓળારિકં વા સુખુમં વા હીનં વા પણીતં વા, યં દૂરે સન્તિકે વા, સબ્બં વિઞ્ઞાણં ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ એવમેતં યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતિ. એત્તાવતા ખો, અગ્ગિવેસ્સન, મમ સાવકો સાસનકરો હોતિ ઓવાદપતિકરો તિણ્ણવિચિકિચ્છો વિગતકથંકથો વેસારજ્જપ્પત્તો અપરપ્પચ્ચયો સત્થુસાસને વિહરતી’’તિ.
‘‘કિત્તાવતા પન, ભો ગોતમ, ભિક્ખુ અરહં હોતિ ખીણાસવો વુસિતવા કતકરણીયો ઓહિતભારો અનુપ્પત્તસદત્થો પરિક્ખીણભવસંયોજનો સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તો’’તિ? ‘‘ઇધ, અગ્ગિવેસ્સન, ભિક્ખુ યં કિઞ્ચિ રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા ઓળારિકં વા સુખુમં વા હીનં વા પણીતં વા યં દૂરે સન્તિકે વા સબ્બં રૂપં ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ એવમેતં યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય દિસ્વા અનુપાદા વિમુત્તો હોતિ; યા કાચિ વેદના…પે॰… યા કાચિ સઞ્ઞા…પે॰… યે કેચિ સઙ્ખારા…પે॰… યં કિઞ્ચિ વિઞ્ઞાણં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા ઓળારિકં વા સુખુમં વા હીનં વા પણીતં વા યં દૂરે સન્તિકે વા સબ્બં વિઞ્ઞાણં ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ એવમેતં યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય દિસ્વા અનુપાદા વિમુત્તો હોતિ. એત્તાવતા ખો, અગ્ગિવેસ્સન, ભિક્ખુ અરહં હોતિ ખીણાસવો વુસિતવા કતકરણીયો ઓહિતભારો અનુપ્પત્તસદત્થો પરિક્ખીણભવસંયોજનો સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તો. એવં વિમુત્તચિત્તો ખો, અગ્ગિવેસ્સન, ભિક્ખુ તીહિ અનુત્તરિયેહિ સમન્નાગતો હોતિ – દસ્સનાનુત્તરિયેન, પટિપદાનુત્તરિયેન, વિમુત્તાનુત્તરિયેન. એવં વિમુત્તચિત્તો ખો, અગ્ગિવેસ્સન, ભિક્ખુ તથાગતઞ્ઞેવ સક્કરોતિ ગરું કરોતિ માનેતિ પૂજેતિ – બુદ્ધો સો ભગવા બોધાય ધમ્મં દેસેતિ, દન્તો સો ભગવા દમથાય ધમ્મં દેસેતિ, સન્તો સો ભગવા સમથાય ધમ્મં દેસેતિ, તિણ્ણો સો ભગવા તરણાય ધમ્મં દેસેતિ, પરિનિબ્બુતો સો ભગવા પરિનિબ્બાનાય ધમ્મં દેસેતી’’તિ.
૩૬૨. એવં વુત્તે, સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘મયમેવ, ભો ગોતમ, ધંસી, મયં પગબ્બા, યે મયં ભવન્તં ગોતમં વાદેન વાદં આસાદેતબ્બં અમઞ્ઞિમ્હ. સિયા હિ, ભો ગોતમ, હત્થિં પભિન્નં આસજ્જ પુરિસસ્સ સોત્થિભાવો, ન ત્વેવ ભવન્તં ગોતમં આસજ્જ સિયા પુરિસસ્સ સોત્થિભાવો. સિયા હિ, ભો ગોતમ, પજ્જલિતં જલન્તં (સી॰ પી॰) અગ્ગિક્ખન્ધં આસજ્જ પુરિસસ્સ સોત્થિભાવો , ન ત્વેવ ભવન્તં ગોતમં આસજ્જ સિયા પુરિસસ્સ સોત્થિભાવો. સિયા હિ, ભો ગોતમ, આસીવિસં ઘોરવિસં આસજ્જ પુરિસસ્સ સોત્થિભાવો, ન ત્વેવ ભવન્તં ગોતમં આસજ્જ સિયા પુરિસસ્સ સોત્થિભાવો. મયમેવ, ભો ગોતમ, ધંસી, મયં પગબ્બા, યે મયં ભવન્તં ગોતમં વાદેન વાદં આસાદેતબ્બં અમઞ્ઞિમ્હ. અધિવાસેતુ અધિવાસેતુ ચ (પી॰ ક॰) મે ભવં ગોતમો સ્વાતનાય ભત્તં સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેના’’તિ. અધિવાસેસિ ભગવા તુણ્હીભાવેન.
૩૬૩. અથ ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો ભગવતો અધિવાસનં વિદિત્વા તે લિચ્છવી આમન્તેસિ – ‘‘સુણન્તુ મે ભોન્તો લિચ્છવી, સમણો મે ગોતમો નિમન્તિતો સ્વાતનાય સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેન. તેન મે અભિહરેય્યાથ યમસ્સ પતિરૂપં મઞ્ઞેય્યાથા’’તિ. અથ ખો તે લિચ્છવી તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન સચ્ચકસ્સ નિગણ્ઠપુત્તસ્સ પઞ્ચમત્તાનિ થાલિપાકસતાનિ ભત્તાભિહારં અભિહરિંસુ. અથ ખો નિગણ્ઠપુત્તો સકે આરામે પણીતં ખાદનીયં ભોજનીયં પટિયાદાપેત્વા ભગવતો કાલં આરોચાપેસિ – ‘‘કાલો, ભો ગોતમ, નિટ્ઠિતં ભત્ત’’ન્તિ. અથ ખો ભગવા પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય યેન સચ્ચકસ્સ નિગણ્ઠપુત્તસ્સ આરામો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેન. અથ ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં પણીતેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન સહત્થા સન્તપ્પેસિ સમ્પવારેસિ. અથ ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો ભગવન્તં ભુત્તાવિં ઓનીતપત્તપાણિં અઞ્ઞતરં નીચં આસનં ગહેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘યમિદં, ભો ગોતમ, દાને પુઞ્ઞઞ્ચ પુઞ્ઞમહી ચ તં દાયકાનં સુખાય હોતૂ’’તિ. ‘‘યં ખો, અગ્ગિવેસ્સન, તાદિસં દક્ખિણેય્યં આગમ્મ અવીતરાગં અવીતદોસં અવીતમોહં, તં દાયકાનં ભવિસ્સતિ. યં ખો, અગ્ગિવેસ્સન, માદિસં દક્ખિણેય્યં આગમ્મ વીતરાગં વીતદોસં વીતમોહં, તં તુય્હં ભવિસ્સતી’’તિ.
ચૂળસચ્ચકસુત્તં નિટ્ઠિતં પઞ્ચમં.
૬. મહાસચ્ચકસુત્તં
૩૬૪. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા વેસાલિયં વિહરતિ મહાવને કૂટાગારસાલાયં. તેન ખો પન સમયેન ભગવા પુબ્બણ્હસમયં સુનિવત્થો હોતિ પત્તચીવરમાદાય વેસાલિં પિણ્ડાય પવિસિતુકામો પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય… પવિસિતુકામો હોતિ (સી॰). અથ ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો જઙ્ઘાવિહારં અનુચઙ્કમમાનો અનુવિચરમાનો યેન મહાવનં કૂટાગારસાલા તેનુપસઙ્કમિ. અદ્દસા ખો આયસ્મા આનન્દો સચ્ચકં નિગણ્ઠપુત્તં દૂરતોવ આગચ્છન્તં. દિસ્વાન ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘અયં, ભન્તે, સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો આગચ્છતિ ભસ્સપ્પવાદકો પણ્ડિતવાદો સાધુસમ્મતો બહુજનસ્સ. એસો ખો, ભન્તે, અવણ્ણકામો બુદ્ધસ્સ, અવણ્ણકામો ધમ્મસ્સ, અવણ્ણકામો સઙ્ઘસ્સ. સાધુ, ભન્તે, ભગવા મુહુત્તં નિસીદતુ અનુકમ્પં ઉપાદાયા’’તિ. નિસીદિ ભગવા પઞ્ઞત્તે આસને. અથ ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદિ, સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો ભગવન્તં એતદવોચ –
૩૬૫. ‘‘સન્તિ, ભો ગોતમ, એકે સમણબ્રાહ્મણા કાયભાવનાનુયોગમનુયુત્તા વિહરન્તિ, નો ચિત્તભાવનં. ફુસન્તિ હિ તે, ભો ગોતમ, સારીરિકં દુક્ખં વેદનં. ભૂતપુબ્બં, ભો ગોતમ, સારીરિકાય દુક્ખાય વેદનાય ફુટ્ઠસ્સ સતો ઊરુક્ખમ્ભોપિ નામ ભવિસ્સતિ, હદયમ્પિ નામ ફલિસ્સતિ, ઉણ્હમ્પિ લોહિતં મુખતો ઉગ્ગમિસ્સતિ, ઉમ્માદમ્પિ પાપુણિસ્સતિ પાપુણિસ્સન્તિ (સ્યા॰ કં॰) ચિત્તક્ખેપં. તસ્સ ખો એતં, ભો ગોતમ, કાયન્વયં ચિત્તં હોતિ, કાયસ્સ વસેન વત્તતિ. તં કિસ્સ હેતુ? અભાવિતત્તા ચિત્તસ્સ. સન્તિ પન, ભો ગોતમ, એકે સમણબ્રાહ્મણા ચિત્તભાવનાનુયોગમનુયુત્તા વિહરન્તિ, નો કાયભાવનં. ફુસન્તિ હિ તે, ભો ગોતમ, ચેતસિકં દુક્ખં વેદનં. ભૂતપુબ્બં, ભો ગોતમ, ચેતસિકાય દુક્ખાય વેદનાય ફુટ્ઠસ્સ સતો ઊરુક્ખમ્ભોપિ નામ ભવિસ્સતિ, હદયમ્પિ નામ ફલિસ્સતિ, ઉણ્હમ્પિ લોહિતં મુખતો ઉગ્ગમિસ્સતિ, ઉમ્માદમ્પિ પાપુણિસ્સતિ ચિત્તક્ખેપં. તસ્સ ખો એસો, ભો ગોતમ, ચિત્તન્વયો કાયો હોતિ, ચિત્તસ્સ વસેન વત્તતિ. તં કિસ્સ હેતુ? અભાવિતત્તા કાયસ્સ . તસ્સ મય્હં, ભો ગોતમ, એવં હોતિ – ‘અદ્ધા ભોતો ગોતમસ્સ સાવકા ચિત્તભાવનાનુયોગમનુયુત્તા વિહરન્તિ, નો કાયભાવન’’’ન્તિ.
૩૬૬. ‘‘કિન્તિ પન તે, અગ્ગિવેસ્સન, કાયભાવના સુતા’’તિ? ‘‘સેય્યથિદં – નન્દો વચ્છો, કિસો સંકિચ્ચો, મક્ખલિ ગોસાલો – એતેહિ, ભો ગોતમ, અચેલકા મુત્તાચારા હત્થાપલેખના નએહિભદ્દન્તિકા નતિટ્ઠભદ્દન્તિકા નએહિભદન્તિકા, નતિટ્ઠભદન્તિકા (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰ ક॰) ન અભિહટં ન ઉદ્દિસ્સકતં ન નિમન્તનં સાદિયન્તિ, તે ન કુમ્ભિમુખા પટિગ્ગણ્હન્તિ ન કળોપિમુખા પટિગ્ગણ્હન્તિ ન એળકમન્તરં ન દણ્ડમન્તરં ન મુસલમન્તરં ન દ્વિન્નં ભુઞ્જમાનાનં ન ગબ્ભિનિયા ન પાયમાનાય ન પુરિસન્તરગતાય ન સઙ્કિત્તીસુ ન યત્થ સા ઉપટ્ઠિતો હોતિ ન યત્થ મક્ખિકા સણ્ડસણ્ડચારિની , ન મચ્છં ન મંસં ન સુરં ન મેરયં ન થુસોદકં પિવન્તિ. તે એકાગારિકા વા હોન્તિ એકાલોપિકા, દ્વાગારિકા વા હોન્તિ દ્વાલોપિકા…પે॰… સત્તાગારિકા વા હોન્તિ સત્તાલોપિકા. એકિસ્સાપિ દત્તિયા યાપેન્તિ, દ્વીહિપિ દત્તીહિ યાપેન્તિ…પે॰… સત્તહિપિ દત્તીહિ યાપેન્તિ. એકાહિકમ્પિ આહારં આહારેન્તિ, દ્વીહિકમ્પિ આહારં આહારેન્તિ…પે॰… સત્તાહિકમ્પિ આહારં આહારેન્તિ. ઇતિ એવરૂપં અદ્ધમાસિકમ્પિ પરિયાયભત્તભોજનાનુયોગમનુયુત્તા વિહરન્તી’’તિ.
‘‘કિં પન તે, અગ્ગિવેસ્સન, તાવતકેનેવ યાપેન્તી’’તિ? ‘‘નો હિદં, ભો ગોતમ. અપ્પેકદા, ભો ગોતમ, ઉળારાનિ ઉળારાનિ ખાદનીયાનિ ખાદન્તિ, ઉળારાનિ ઉળારાનિ ભોજનાનિ ભુઞ્જન્તિ, ઉળારાનિ ઉળારાનિ સાયનીયાનિ સાયન્તિ, ઉળારાનિ ઉળારાનિ પાનાનિ પિવન્તિ. તે ઇમં કાયં બલં ગાહેન્તિ નામ, બ્રૂહેન્તિ નામ, મેદેન્તિ નામા’’તિ.
‘‘યં ખો તે, અગ્ગિવેસ્સન, પુરિમં પહાય પચ્છા ઉપચિનન્તિ, એવં ઇમસ્સ કાયસ્સ આચયાપચયો હોતિ. કિન્તિ પન તે, અગ્ગિવેસ્સન, ચિત્તભાવના સુતા’’તિ? ચિત્તભાવનાય ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો ભગવતા પુટ્ઠો સમાનો ન સમ્પાયાસિ.
૩૬૭. અથ ખો ભગવા સચ્ચકં નિગણ્ઠપુત્તં એતદવોચ – ‘‘યાપિ ખો તે એસા, અગ્ગિવેસ્સન, પુરિમા કાયભાવના ભાસિતા સાપિ અરિયસ્સ વિનયે નો ધમ્મિકા કાયભાવના. કાયભાવનમ્પિ કાયભાવનં હિ (સી॰ પી॰ ક॰) ખો ત્વં, અગ્ગિવેસ્સન, ન અઞ્ઞાસિ, કુતો પન ત્વં ચિત્તભાવનં જાનિસ્સસિ ? અપિ ચ, અગ્ગિવેસ્સન, યથા અભાવિતકાયો ચ હોતિ અભાવિતચિત્તો ચ, ભાવિતકાયો ચ હોતિ ભાવિતચિત્તો ચ. તં સુણાહિ, સાધુકં મનસિ કરોહિ, ભાસિસ્સામી’’તિ. ‘‘એવં, ભો’’તિ ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો ભગવતો પચ્ચસ્સોસિ. ભગવા એતદવોચ –
૩૬૮. ‘‘કથઞ્ચ , અગ્ગિવેસ્સન, અભાવિતકાયો ચ હોતિ અભાવિતચિત્તો ચ? ઇધ, અગ્ગિવેસ્સન, અસ્સુતવતો પુથુજ્જનસ્સ ઉપ્પજ્જતિ સુખા વેદના. સો સુખાય વેદનાય ફુટ્ઠો સમાનો સુખસારાગી ચ હોતિ સુખસારાગિતઞ્ચ આપજ્જતિ. તસ્સ સા સુખા વેદના નિરુજ્ઝતિ. સુખાય વેદનાય નિરોધા ઉપ્પજ્જતિ દુક્ખા વેદના. સો દુક્ખાય વેદનાય ફુટ્ઠો સમાનો સોચતિ કિલમતિ પરિદેવતિ ઉરત્તાળિં કન્દતિ સમ્મોહં આપજ્જતિ. તસ્સ ખો એસા, અગ્ગિવેસ્સન, ઉપ્પન્નાપિ સુખા વેદના ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠતિ અભાવિતત્તા કાયસ્સ, ઉપ્પન્નાપિ દુક્ખા વેદના ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠતિ અભાવિતત્તા ચિત્તસ્સ. યસ્સ કસ્સચિ, અગ્ગિવેસ્સન, એવં ઉભતોપક્ખં ઉપ્પન્નાપિ સુખા વેદના ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠતિ અભાવિતત્તા કાયસ્સ, ઉપ્પન્નાપિ દુક્ખા વેદના ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠતિ અભાવિતત્તા ચિત્તસ્સ, એવં ખો, અગ્ગિવેસ્સન, અભાવિતકાયો ચ હોતિ અભાવિતચિત્તો ચ.
૩૬૯. ‘‘કથઞ્ચ, અગ્ગિવેસ્સન, ભાવિતકાયો ચ હોતિ ભાવિતચિત્તો ચ? ઇધ, અગ્ગિવેસ્સન, સુતવતો અરિયસાવકસ્સ ઉપ્પજ્જતિ સુખા વેદના. સો સુખાય વેદનાય ફુટ્ઠો સમાનો ન સુખસારાગી ચ હોતિ, ન સુખસારાગિતઞ્ચ આપજ્જતિ. તસ્સ સા સુખા વેદના નિરુજ્ઝતિ. સુખાય વેદનાય નિરોધા ઉપ્પજ્જતિ દુક્ખા વેદના. સો દુક્ખાય વેદનાય ફુટ્ઠો સમાનો ન સોચતિ ન કિલમતિ ન પરિદેવતિ ન ઉરત્તાળિં કન્દતિ ન સમ્મોહં આપજ્જતિ. તસ્સ ખો એસા, અગ્ગિવેસ્સન, ઉપ્પન્નાપિ સુખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ ભાવિતત્તા કાયસ્સ, ઉપ્પન્નાપિ દુક્ખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ ભાવિતત્તા ચિત્તસ્સ. યસ્સ કસ્સચિ, અગ્ગિવેસ્સન, એવં ઉભતોપક્ખં ઉપ્પન્નાપિ સુખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ ભાવિતત્તા કાયસ્સ, ઉપ્પન્નાપિ દુક્ખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ ભાવિતત્તા ચિત્તસ્સ. એવં ખો, અગ્ગિવેસ્સન, ભાવિતકાયો ચ હોતિ ભાવિતચિત્તો ચા’’તિ.
૩૭૦. ‘‘એવં પસન્નો અહં ભોતો ગોતમસ્સ! ભવઞ્હિ ગોતમો ભાવિતકાયો ચ હોતિ ભાવિતચિત્તો ચા’’તિ . ‘‘અદ્ધા ખો તે અયં, અગ્ગિવેસ્સન, આસજ્જ ઉપનીય વાચા ભાસિતા, અપિ ચ તે અહં બ્યાકરિસ્સામિ . યતો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, કેસમસ્સું ઓહારેત્વા કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતો, તં વત મે ઉપ્પન્ના વા સુખા વેદના ચિત્તં પરિયાદાય ઠસ્સતિ, ઉપ્પન્ના વા દુક્ખા વેદના ચિત્તં પરિયાદાય ઠસ્સતીતિ નેતં ઠાનં નેતં ખોઠાનં (સી॰ પી॰) વિજ્જતી’’તિ.
‘‘ન હિ નૂન ન હનૂન (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) ભોતો ગોતમસ્સ ઉપ્પજ્જતિ તથારૂપા સુખા વેદના યથારૂપા ઉપ્પન્ના સુખા વેદના ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠેય્ય; ન હિ નૂન ભોતો ગોતમસ્સ ઉપ્પજ્જતિ તથારૂપા દુક્ખા વેદના યથારૂપા ઉપ્પન્ના દુક્ખા વેદના ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠેય્યા’’તિ.
૩૭૧. ‘‘કિઞ્હિ નો સિયા, અગ્ગિવેસ્સન? ઇધ મે, અગ્ગિવેસ્સન, પુબ્બેવ સમ્બોધા અનભિસમ્બુદ્ધસ્સ બોધિસત્તસ્સેવ સતો એતદહોસિ – ‘સમ્બાધો ઘરાવાસો રજાપથો, અબ્ભોકાસો પબ્બજ્જા. નયિદં સુકરં અગારં અજ્ઝાવસતા એકન્તપરિપુણ્ણં એકન્તપરિસુદ્ધં સઙ્ખલિખિતં બ્રહ્મચરિયં ચરિતું. યંનૂનાહં કેસમસ્સું ઓહારેત્વા કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજેય્ય’ન્તિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, અપરેન સમયેન દહરોવ સમાનો, સુસુકાળકેસો ભદ્રેન યોબ્બનેન સમન્નાગતો પઠમેન વયસા, અકામકાનં માતાપિતૂનં અસ્સુમુખાનં રુદન્તાનં, કેસમસ્સું ઓહારેત્વા કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિં. સો એવં પબ્બજિતો સમાનો કિંકુસલગવેસી અનુત્તરં સન્તિવરપદં પરિયેસમાનો યેન આળારો કાલામો તેનુપસઙ્કમિં; ઉપસઙ્કમિત્વા આળારં કાલામં એતદવોચં – ‘ઇચ્છામહં, આવુસો કાલામ, ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે બ્રહ્મચરિયં ચરિતુ’ન્તિ. એવં વુત્તે, અગ્ગિવેસ્સન, આળારો કાલામો મં એતદવોચ – ‘વિહરતાયસ્મા, તાદિસો અયં ધમ્મો યત્થ વિઞ્ઞૂ પુરિસો નચિરસ્સેવ સકં આચરિયકં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્યા’તિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, નચિરસ્સેવ ખિપ્પમેવ તં ધમ્મં પરિયાપુણિં. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, તાવતકેનેવ ઓટ્ઠપહતમત્તેન લપિતલાપનમત્તેન ઞાણવાદઞ્ચ વદામિ થેરવાદઞ્ચ, ‘જાનામિ પસ્સામી’તિ ચ પટિજાનામિ, અહઞ્ચેવ અઞ્ઞે ચ. તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘ન ખો આળારો કાલામો ઇમં ધમ્મં કેવલં સદ્ધામત્તકેન સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરામીતિ પવેદેતિ, અદ્ધા આળારો કાલામો ઇમં ધમ્મં જાનં પસ્સં વિહરતી’’’તિ.
‘‘અથ ખ્વાહં, અગ્ગિવેસ્સન, યેન આળારો કાલામો તેનુપસઙ્કમિં; ઉપસઙ્કમિત્વા આળારં કાલામં એતદવોચં – ‘કિત્તાવતા નો, આવુસો કાલામ, ઇમં ધમ્મં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરામીતિ પવેદેસી’તિ? એવં વુત્તે, અગ્ગિવેસ્સન, આળારો કાલામો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં પવેદેસિ. તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘ન ખો આળારસ્સેવ કાલામસ્સ અત્થિ સદ્ધા, મય્હંપત્થિ સદ્ધા; ન ખો આળારસ્સેવ કાલામસ્સ અત્થિ વીરિયં, મય્હંપત્થિ વીરિયં; ન ખો આળારસ્સેવ કાલામસ્સ અત્થિ સતિ, મય્હંપત્થિ સતિ; ન ખો આળારસ્સેવ કાલામસ્સ અત્થિ સમાધિ, મય્હંપત્થિ સમાધિ; ન ખો આળારસ્સેવ કાલામસ્સ અત્થિ પઞ્ઞા, મય્હંપત્થિ પઞ્ઞા; યંનૂનાહં યં ધમ્મં આળારો કાલામો સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરામીતિ પવેદેતિ તસ્સ ધમ્મસ્સ સચ્છિકિરિયાય પદહેય્ય’ન્તિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, નચિરસ્સેવ ખિપ્પમેવ તં ધમ્મં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહાસિં.
‘‘અથ ખ્વાહં, અગ્ગિવેસ્સન, યેન આળારો કાલામો તેનુપસઙ્કમિં; ઉપસઙ્કમિત્વા આળારં કાલામં એતદવોચં – ‘એત્તાવતા નો, આવુસો કાલામ , ઇમં ધમ્મં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ પવેદેસી’તિ? ‘એત્તાવતા ખો અહં, આવુસો, ઇમં ધમ્મં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ પવેદેમી’તિ. ‘અહમ્પિ ખો, આવુસો, એત્તાવતા ઇમં ધમ્મં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરામી’તિ. ‘લાભા નો, આવુસો, સુલદ્ધં નો, આવુસો, યે મયં આયસ્મન્તં તાદિસં સબ્રહ્મચારિં પસ્સામ. ઇતિ યાહં ધમ્મં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ પવેદેમિ તં ત્વં ધમ્મં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરસિ; યં ત્વં ધમ્મં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરસિ તમહં ધમ્મં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ પવેદેમિ. ઇતિ યાહં ધમ્મં જાનામિ તં ત્વં ધમ્મં જાનાસિ; યં ત્વં ધમ્મં જાનાસિ તમહં ધમ્મં જાનામિ. ઇતિ યાદિસો અહં તાદિસો તુવં, યાદિસો તુવં તાદિસો અહં. એહિ દાનિ, આવુસો, ઉભોવ સન્તા ઇમં ગણં પરિહરામા’તિ. ઇતિ ખો, અગ્ગિવેસ્સન, આળારો કાલામો આચરિયો મે સમાનો (અત્તનો) ( ) નત્થિ (સી॰ પી॰) અન્તેવાસિં મં સમાનં અત્તના સમસમં ઠપેસિ, ઉળારાય ચ મં પૂજાય પૂજેસિ. તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘નાયં ધમ્મો નિબ્બિદાય ન વિરાગાય ન નિરોધાય ન ઉપસમાય ન અભિઞ્ઞાય ન સમ્બોધાય ન નિબ્બાનાય સંવત્તતિ, યાવદેવ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનૂપપત્તિયા’તિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, તં ધમ્મં અનલઙ્કરિત્વા તસ્મા ધમ્મા નિબ્બિજ્જ અપક્કમિં.
૩૭૨. ‘‘સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, કિંકુસલગવેસી અનુત્તરં સન્તિવરપદં પરિયેસમાનો યેન ઉદકો રામપુત્તો તેનુપસઙ્કમિં; ઉપસઙ્કમિત્વા ઉદકં રામપુત્તં એતદવોચં – ‘ઇચ્છામહં, આવુસો પસ્સ મ॰ નિ॰ ૧.૨૭૮ પાસરાસિસુત્તે ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે બ્રહ્મચરિયં ચરિતુ’ન્તિ. એવં વુત્તે, અગ્ગિવેસ્સન, ઉદકો રામપુત્તો મં એતદવોચ – ‘વિહરતાયસ્મા, તાદિસો અયં ધમ્મો યત્થ વિઞ્ઞૂ પુરિસો નચિરસ્સેવ સકં આચરિયકં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્યા’તિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, નચિરસ્સેવ ખિપ્પમેવ તં ધમ્મં પરિયાપુણિં. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, તાવતકેનેવ ઓટ્ઠપહતમત્તેન લપિતલાપનમત્તેન ઞાણવાદઞ્ચ વદામિ થેરવાદઞ્ચ, ‘જાનામિ પસ્સામી’તિ ચ પટિજાનામિ, અહઞ્ચેવ અઞ્ઞે ચ. તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘ન ખો રામો ઇમં ધમ્મં કેવલં સદ્ધામત્તકેન સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરામીતિ પવેદેસિ. અદ્ધા રામો ઇમં ધમ્મં જાનં પસ્સં વિહાસી’તિ. અથ ખ્વાહં, અગ્ગિવેસ્સન, યેન ઉદકો રામપુત્તો તેનુપસઙ્કમિં; ઉપસઙ્કમિત્વા ઉદકં રામપુત્તં એતદવોચં – ‘કિત્તાવતા નો, આવુસો રામો, ઇમં ધમ્મં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરામીતિ પવેદેસી’તિ? એવં વુત્તે, અગ્ગિવેસ્સન, ઉદકો રામપુત્તો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં પવેદેસિ. તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘ન ખો રામસ્સેવ અહોસિ સદ્ધા, મય્હંપત્થિ સદ્ધા; ન ખો રામસ્સેવ અહોસિ વીરિયં, મય્હંપત્થિ વીરિયં; ન ખો રામસ્સેવ અહોસિ સતિ, મય્હંપત્થિ સતિ; ન ખો રામસ્સેવ અહોસિ સમાધિ, મય્હંપત્થિ સમાધિ; ન ખો રામસ્સેવ અહોસિ પઞ્ઞા, મય્હંપત્થિ પઞ્ઞા; યંનૂનાહં યં ધમ્મં રામો સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરામીતિ પવેદેસિ તસ્સ ધમ્મસ્સ સચ્છિકિરિયાય પદહેય્ય’ન્તિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, નચિરસ્સેવ ખિપ્પમેવ તં ધમ્મં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહાસિં.
‘‘અથ ખ્વાહં, અગ્ગિવેસ્સન, યેન ઉદકો રામપુત્તો તેનુપસઙ્કમિં; ઉપસઙ્કમિત્વા ઉદકં રામપુત્તં એતદવોચં – ‘એત્તાવતા નો, આવુસો, રામો ઇમં ધમ્મં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ પવેદેસી’તિ? ‘એત્તાવતા ખો, આવુસો, રામો ઇમં ધમ્મં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ પવેદેસી’તિ. ‘અહમ્પિ ખો, આવુસો, એત્તાવતા ઇમં ધમ્મં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરામી’તિ. ‘લાભા નો, આવુસો, સુલદ્ધં નો, આવુસો, યે મયં આયસ્મન્તં તાદિસં સબ્રહ્મચારિં પસ્સામ. ઇતિ યં ધમ્મં રામો સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ પવેદેસિ, તં ત્વં ધમ્મં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરસિ; યં ત્વં ધમ્મં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરસિ, તં ધમ્મં રામો સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ પવેદેસિ. ઇતિ યં ધમ્મં રામો અભિઞ્ઞાસિ તં ત્વં ધમ્મં જાનાસિ; યં ત્વં ધમ્મં જાનાસિ તં ધમ્મં રામો અભિઞ્ઞાસિ. ઇતિ યાદિસો રામો અહોસિ તાદિસો તુવં; યાદિસો તુવં તાદિસો રામો અહોસિ. એહિ દાનિ, આવુસો, તુવં ઇમં ગણં પરિહરા’તિ. ઇતિ ખો, અગ્ગિવેસ્સન, ઉદકો રામપુત્તો સબ્રહ્મચારી મે સમાનો આચરિયટ્ઠાને ચ મં ઠપેસિ, ઉળારાય ચ મં પૂજાય પૂજેસિ. તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘નાયં ધમ્મો નિબ્બિદાય ન વિરાગાય ન નિરોધાય ન ઉપસમાય ન અભિઞ્ઞાય ન સમ્બોધાય ન નિબ્બાનાય સંવત્તતિ, યાવદેવ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનૂપપત્તિયા’તિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, તં ધમ્મં અનલઙ્કરિત્વા તસ્મા ધમ્મા નિબ્બિજ્જ અપક્કમિં.
૩૭૩. ‘‘સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, કિંકુસલગવેસી અનુત્તરં સન્તિવરપદં પરિયેસમાનો મગધેસુ અનુપુબ્બેન ચારિકં ચરમાનો યેન ઉરુવેલા સેનાનિગમો તદવસરિં. તત્થદ્દસં રમણીયં ભૂમિભાગં, પાસાદિકઞ્ચ વનસણ્ડં, નદિઞ્ચ સન્દન્તિં સેતકં સુપતિત્થં રમણીયં, સમન્તા ચ ગોચરગામં. તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘રમણીયો વત, ભો, ભૂમિભાગો, પાસાદિકો ચ વનસણ્ડો, નદી ચ સન્દતિ સેતકા સુપતિત્થા રમણીયા, સમન્તા ચ ગોચરગામો. અલં વતિદં કુલપુત્તસ્સ પધાનત્થિકસ્સ પધાનાયા’તિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, તત્થેવ નિસીદિં ‘અલમિદં પધાનાયા’તિ.
૩૭૪. ‘‘અપિસ્સુમં, અગ્ગિવેસ્સન, તિસ્સો ઉપમા પટિભંસુ અનચ્છરિયા પુબ્બે અસ્સુતપુબ્બા. સેય્યથાપિ, અગ્ગિવેસ્સન, અલ્લં કટ્ઠં સસ્નેહં ઉદકે નિક્ખિત્તં. અથ પુરિસો આગચ્છેય્ય ઉત્તરારણિં આદાય – ‘અગ્ગિં અભિનિબ્બત્તેસ્સામિ, તેજો પાતુકરિસ્સામી’તિ. તં કિં મઞ્ઞસિ, અગ્ગિવેસ્સન, અપિ નુ સો પુરિસો અમું અલ્લં કટ્ઠં સસ્નેહં, ઉદકે નિક્ખિત્તં , ઉત્તરારણિં આદાય અભિમન્થેન્તો અગ્ગિં અભિનિબ્બત્તેય્ય, તેજો પાતુકરેય્યા’’તિ? ‘‘નો હિદં, ભો ગોતમ’’. ‘‘તં કિસ્સ હેતુ’’? ‘‘અદુઞ્હિ, ભો ગોતમ, અલ્લં કટ્ઠં સસ્નેહં, તઞ્ચ પન ઉદકે નિક્ખિત્તં. યાવદેવ ચ પન સો પુરિસો કિલમથસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અસ્સા’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, અગ્ગિવેસ્સન, યે હિ કેચિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા કાયેન ચેવ ચિત્તેન ચ કામેહિ અવૂપકટ્ઠા વિહરન્તિ, યો ચ નેસં કામેસુ કામચ્છન્દો કામસ્નેહો કામમુચ્છા કામપિપાસા કામપરિળાહો, સો ચ અજ્ઝત્તં ન સુપ્પહીનો હોતિ, ન સુપ્પટિપ્પસ્સદ્ધો, ઓપક્કમિકા ચેપિ તે ભોન્તો સમણબ્રાહ્મણા દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદયન્તિ, અભબ્બાવ તે ઞાણાય દસ્સનાય અનુત્તરાય સમ્બોધાય. નો ચેપિ તે ભોન્તો સમણબ્રાહ્મણા ઓપક્કમિકા દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદયન્તિ, અભબ્બાવ તે ઞાણાય દસ્સનાય અનુત્તરાય સમ્બોધાય. અયં ખો મં, અગ્ગિવેસ્સન, પઠમા ઉપમા પટિભાસિ અનચ્છરિયા પુબ્બે અસ્સુતપુબ્બા.
૩૭૫. ‘‘અપરાપિ ખો મં, અગ્ગિવેસ્સન, દુતિયા ઉપમા પટિભાસિ અનચ્છરિયા પુબ્બે અસ્સુતપુબ્બા. સેય્યથાપિ, અગ્ગિવેસ્સન, અલ્લં કટ્ઠં સસ્નેહં, આરકા ઉદકા થલે નિક્ખિત્તં. અથ પુરિસો આગચ્છેય્ય ઉત્તરારણિં આદાય – ‘અગ્ગિં અભિનિબ્બત્તેસ્સામિ, તેજો પાતુકરિસ્સામી’તિ. તં કિં મઞ્ઞસિ, અગ્ગિવેસ્સન, અપિ નુ સો પુરિસો અમું અલ્લં કટ્ઠં સસ્નેહં, આરકા ઉદકા થલે નિક્ખિત્તં, ઉત્તરારણિં આદાય અભિમન્થેન્તો અગ્ગિં અભિનિબ્બત્તેય્ય તેજો પાતુકરેય્યા’’તિ? ‘‘નો હિદં, ભો ગોતમ’’. ‘‘તં કિસ્સ હેતુ’’? ‘‘અદુઞ્હિ, ભો ગોતમ, અલ્લં કટ્ઠં સસ્નેહં, કિઞ્ચાપિ આરકા ઉદકા થલે નિક્ખિત્તં. યાવદેવ ચ પન સો પુરિસો કિલમથસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અસ્સાતિ. એવમેવ ખો, અગ્ગિવેસ્સન, યે હિ કેચિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા કાયેન ચેવ ચિત્તેન ચ કામેહિ વૂપકટ્ઠા વિહરન્તિ, યો ચ નેસં કામેસુ કામચ્છન્દો કામસ્નેહો કામમુચ્છા કામપિપાસા કામપરિળાહો સો ચ અજ્ઝત્તં ન સુપ્પહીનો હોતિ, ન સુપ્પટિપ્પસ્સદ્ધો, ઓપક્કમિકા ચેપિ તે ભોન્તો સમણબ્રાહ્મણા દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદયન્તિ, અભબ્બાવ તે ઞાણાય દસ્સનાય અનુત્તરાય સમ્બોધાય. નો ચેપિ તે ભોન્તો સમણબ્રાહ્મણા ઓપક્કમિકા દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદયન્તિ, અભબ્બાવ તે ઞાણાય દસ્સનાય અનુત્તરાય સમ્બોધાય. અયં ખો મં, અગ્ગિવેસ્સન, દુતિયા ઉપમા પટિભાસિ અનચ્છરિયા પુબ્બે અસ્સુતપુબ્બા’’.
૩૭૬. ‘‘અપરાપિ ખો મં, અગ્ગિવેસ્સન, તતિયા ઉપમા પટિભાસિ અનચ્છરિયા પુબ્બે અસ્સુતપુબ્બા. સેય્યથાપિ, અગ્ગિવેસ્સન, સુક્ખં કટ્ઠં કોળાપં, આરકા ઉદકા થલે નિક્ખિત્તં. અથ પુરિસો આગચ્છેય્ય ઉત્તરારણિં આદાય – ‘અગ્ગિં અભિનિબ્બત્તેસ્સામિ, તેજો પાતુકરિસ્સામી’તિ. તં કિં મઞ્ઞસિ, અગ્ગિવેસ્સન, અપિ નુ સો પુરિસો અમું સુક્ખં કટ્ઠં કોળાપં, આરકા ઉદકા થલે નિક્ખિત્તં, ઉત્તરારણિં આદાય અભિમન્થેન્તો અગ્ગિં અભિનિબ્બત્તેય્ય, તેજો પાતુકરેય્યા’’તિ? ‘‘એવં, ભો ગોતમ’’. ‘‘તં કિસ્સ હેતુ’’? ‘‘અદુઞ્હિ, ભો ગોતમ, સુક્ખં કટ્ઠં કોળાપં, તઞ્ચ પન આરકા ઉદકા થલે નિક્ખિત્ત’’ન્તિ . ‘‘એવમેવ ખો, અગ્ગિવેસ્સન, યે હિ કેચિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા કાયેન ચેવ ચિત્તેન ચ કામેહિ વૂપકટ્ઠા વિહરન્તિ, યો ચ નેસં કામેસુ કામચ્છન્દો કામસ્નેહો કામમુચ્છા કામપિપાસા કામપરિળાહો, સો ચ અજ્ઝત્તં સુપ્પહીનો હોતિ સુપ્પટિપ્પસ્સદ્ધો, ઓપક્કમિકા ચેપિ તે ભોન્તો સમણબ્રાહ્મણા દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદયન્તિ, ભબ્બાવ તે ઞાણાય દસ્સનાય અનુત્તરાય સમ્બોધાય. નો ચેપિ તે ભોન્તો સમણબ્રાહ્મણા ઓપક્કમિકા દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદયન્તિ, ભબ્બાવ તે ઞાણાય દસ્સનાય અનુત્તરાય સમ્બોધાય. અયં ખો મં, અગ્ગિવેસ્સન, તતિયા ઉપમા પટિભાસિ અનચ્છરિયા પુબ્બે અસ્સુતપુબ્બા. ઇમા ખો મં, અગ્ગિવેસ્સન, તિસ્સો ઉપમા પટિભંસુ અનચ્છરિયા પુબ્બે અસ્સુતપુબ્બા.’’
૩૭૭. ‘‘તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘યંનૂનાહં દન્તેભિ દન્તમાધાય પસ્સ મ॰ નિ॰ ૧.૨૨૧ વિતક્કસણ્ઠાનસુત્તે, જિવ્હાય તાલું આહચ્ચ, ચેતસા ચિત્તં અભિનિગ્ગણ્હેય્યં અભિનિપ્પીળેય્યં અભિસન્તાપેય્ય’ન્તિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, દન્તેભિ દન્તમાધાય, જિવ્હાય તાલું આહચ્ચ, ચેતસા ચિત્તં અભિનિગ્ગણ્હામિ અભિનિપ્પીળેમિ અભિસન્તાપેમિ. તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, દન્તેભિ દન્તમાધાય જિવ્હાય તાલું આહચ્ચ ચેતસા ચિત્તં અભિનિગ્ગણ્હતો અભિનિપ્પીળયતો અભિસન્તાપયતો કચ્છેહિ સેદા મુચ્ચન્તિ. સેય્યથાપિ, અગ્ગિવેસ્સન, બલવા પુરિસો દુબ્બલતરં પુરિસં સીસે વા ગહેત્વા ખન્ધે વા ગહેત્વા અભિનિગ્ગણ્હેય્ય અભિનિપ્પીળેય્ય અભિસન્તાપેય્ય, એવમેવ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, દન્તેભિ દન્તમાધાય, જિવ્હાય તાલું આહચ્ચ, ચેતસા ચિત્તં અભિનિગ્ગણ્હતો અભિનિપ્પીળયતો અભિસન્તાપયતો કચ્છેહિ સેદા મુચ્ચન્તિ. આરદ્ધં ખો પન મે, અગ્ગિવેસ્સન, વીરિયં હોતિ અસલ્લીનં, ઉપટ્ઠિતા સતિ અસમ્મુટ્ઠા, સારદ્ધો ચ પન મે કાયો હોતિ અપ્પટિપ્પસ્સદ્ધો તેનેવ દુક્ખપ્પધાનેન પધાનાભિતુન્નસ્સ સતો. એવરૂપાપિ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, ઉપ્પન્ના દુક્ખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ.
૩૭૮. ‘‘તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘યંનૂનાહં અપ્પાણકંયેવ ઝાનં ઝાયેય્ય’ન્તિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, મુખતો ચ નાસતો ચ અસ્સાસપસ્સાસે ઉપરુન્ધિં. તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, મુખતો ચ નાસતો ચ અસ્સાસપસ્સાસેસુ ઉપરુદ્ધેસુ કણ્ણસોતેહિ વાતાનં નિક્ખમન્તાનં અધિમત્તો સદ્દો હોતિ. સેય્યથાપિ નામ કમ્મારગગ્ગરિયા ધમમાનાય અધિમત્તો સદ્દો હોતિ, એવમેવ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, મુખતો ચ નાસતો ચ અસ્સાસપસ્સાસેસુ ઉપરુદ્ધેસુ કણ્ણસોતેહિ વાતાનં નિક્ખમન્તાનં અધિમત્તો સદ્દો હોતિ. આરદ્ધં ખો પન મે, અગ્ગિવેસ્સન, વીરિયં હોતિ અસલ્લીનં ઉપટ્ઠિતા સતિ અસમ્મુટ્ઠા. સારદ્ધો ચ પન મે કાયો હોતિ અપ્પટિપ્પસ્સદ્ધો તેનેવ દુક્ખપ્પધાનેન પધાનાભિતુન્નસ્સ સતો. એવરૂપાપિ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, ઉપ્પન્ના દુક્ખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ.
‘‘તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘યંનૂનાહં અપ્પાણકંયેવ ઝાનં ઝાયેય્ય’ન્તિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, મુખતો ચ નાસતો ચ કણ્ણતો ચ અસ્સાસપસ્સાસે ઉપરુન્ધિં. તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, મુખતો ચ નાસતો ચ કણ્ણતો ચ અસ્સાસપસ્સાસેસુ ઉપરુદ્ધેસુ અધિમત્તા વાતા મુદ્ધનિ ઊહનન્તિ ઊહન્તિ (સી॰), ઓહનન્તિ (સ્યા॰ કં॰), ઉહનન્તિ (ક॰). સેય્યથાપિ, અગ્ગિવેસ્સન, બલવા પુરિસો તિણ્હેન સિખરેન મુદ્ધનિ અભિમત્થેય્ય મુદ્ધાનં અભિમન્થેય્ય (સી॰ પી॰), મુદ્ધાનં અભિમત્થેય્ય (સ્યા॰ કં॰), એવમેવ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, મુખતો ચ નાસતો ચ કણ્ણતો ચ અસ્સાસપસ્સાસેસુ ઉપરુદ્ધેસુ અધિમત્તા વાતા મુદ્ધનિ ઊહનન્તિ. આરદ્ધં ખો પન મે, અગ્ગિવેસ્સન, વીરિયં હોતિ અસલ્લીનં ઉપટ્ઠિતા સતિ અસમ્મુટ્ઠા. સારદ્ધો ચ પન મે કાયો હોતિ અપ્પટિપ્પસ્સદ્ધો તેનેવ દુક્ખપ્પધાનેન પધાનાભિતુન્નસ્સ સતો. એવરૂપાપિ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, ઉપ્પન્ના દુક્ખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ.
‘‘તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘યંનૂનાહં અપ્પાણકંયેવ ઝાનં ઝાયેય્ય’ન્તિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, મુખતો ચ નાસતો ચ કણ્ણતો ચ અસ્સાસપસ્સાસે ઉપરુન્ધિં. તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, મુખતો ચ નાસતો ચ કણ્ણતો ચ અસ્સાસપસ્સાસેસુ ઉપરુદ્ધેસુ અધિમત્તા સીસે સીસવેદના હોન્તિ. સેય્યથાપિ, અગ્ગિવેસ્સન, બલવા પુરિસો દળ્હેન વરત્તક્ખણ્ડેન વરત્તકબન્ધનેન (સી॰) સીસે સીસવેઠં દદેય્ય, એવમેવ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, મુખતો ચ નાસતો ચ કણ્ણતો ચ અસ્સાસપસ્સાસેસુ ઉપરુદ્ધેસુ અધિમત્તા સીસે સીસવેદના હોન્તિ. આરદ્ધં ખો પન મે, અગ્ગિવેસ્સન, વીરિયં હોતિ અસલ્લીનં ઉપટ્ઠિતા સતિ અસમ્મુટ્ઠા. સારદ્ધો ચ પન મે કાયો હોતિ અપ્પટિપ્પસ્સદ્ધો તેનેવ દુક્ખપ્પધાનેન પધાનાભિતુન્નસ્સ સતો. એવરૂપાપિ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, ઉપ્પન્ના દુક્ખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ.
‘‘તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘યંનૂનાહં અપ્પાણકંયેવ ઝાનં ઝાયેય્ય’ન્તિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, મુખતો ચ નાસતો ચ કણ્ણતો ચ અસ્સાસપસ્સાસે ઉપરુન્ધિં. તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, મુખતો ચ નાસતો ચ કણ્ણતો ચ અસ્સાસપસ્સાસેસુ ઉપરુદ્ધેસુ અધિમત્તા વાતા કુચ્છિં પરિકન્તન્તિ. સેય્યથાપિ, અગ્ગિવેસ્સન, દક્ખો ગોઘાતકો વા ગોઘાતકન્તેવાસી વા તિણ્હેન ગોવિકન્તનેન કુચ્છિં પરિકન્તેય્ય, એવમેવ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, મુખતો ચ નાસતો ચ કણ્ણતો ચ અસ્સાસપસ્સાસેસુ ઉપરુદ્ધેસુ અધિમત્તા વાતા કુચ્છિં પરિકન્તન્તિ. આરદ્ધં ખો પન મે, અગ્ગિવેસ્સન, વીરિયં હોતિ અસલ્લીનં ઉપટ્ઠિતા સતિ અસમ્મુટ્ઠા. સારદ્ધો ચ પન મે કાયો હોતિ અપ્પટિપ્પસ્સદ્ધો તેનેવ દુક્ખપ્પધાનેન પધાનાભિતુન્નસ્સ સતો. એવરૂપાપિ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, ઉપ્પન્ના દુક્ખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ.
‘‘તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘યંનૂનાહં અપ્પાણકંયેવ ઝાનં ઝાયેય્ય’ન્તિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, મુખતો ચ નાસતો ચ કણ્ણતો ચ અસ્સાસપસ્સાસે ઉપરુન્ધિં. તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, મુખતો ચ નાસતો ચ કણ્ણતો ચ અસ્સાસપસ્સાસેસુ ઉપરુદ્ધેસુ અધિમત્તો કાયસ્મિં ડાહો હોતિ. સેય્યથાપિ, અગ્ગિવેસ્સન, દ્વે બલવન્તો પુરિસા દુબ્બલતરં પુરિસં નાનાબાહાસુ ગહેત્વા અઙ્ગારકાસુયા સન્તાપેય્યું સમ્પરિતાપેય્યું, એવમેવ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, મુખતો ચ નાસતો ચ કણ્ણતો ચ અસ્સાસપસ્સાસેસુ ઉપરુદ્ધેસુ અધિમત્તો કાયસ્મિં ડાહો હોતિ. આરદ્ધં ખો પન મે, અગ્ગિવેસ્સન, વીરિયં હોતિ અસલ્લીનં ઉપટ્ઠિતા સતિ અસમ્મુટ્ઠા. સારદ્ધો ચ પન મે કાયો હોતિ અપ્પટિપ્પસ્સદ્ધો તેનેવ દુક્ખપ્પધાનેન પધાનાભિતુન્નસ્સ સતો. એવરૂપાપિ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, ઉપ્પન્ના દુક્ખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ. અપિસ્સુ મં, અગ્ગિવેસ્સન, દેવતા દિસ્વા એવમાહંસુ – ‘કાલઙ્કતો સમણો ગોતમો’તિ. એકચ્ચા દેવતા એવમાહંસુ – ‘ન કાલઙ્કતો સમણો ગોતમો, અપિ ચ કાલઙ્કરોતી’તિ. એકચ્ચા દેવતા એવમાહંસુ – ‘ન કાલઙ્કતો સમણો ગોતમો, નપિ કાલઙ્કરોતિ, અરહં સમણો ગોતમો, વિહારોત્વેવ સો વિહારોત્વેવેસો (સી॰) અરહતો એવરૂપો હોતી’તિ વિહારોત્વેવેસો અરહતો’’તિ (?).
૩૭૯. ‘‘તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘યંનૂનાહં સબ્બસો આહારુપચ્છેદાય પટિપજ્જેય્ય’ન્તિ. અથ ખો મં, અગ્ગિવેસ્સન, દેવતા ઉપસઙ્કમિત્વા એતદવોચું – ‘મા ખો ત્વં, મારિસ, સબ્બસો આહારુપચ્છેદાય પટિપજ્જિ. સચે ખો ત્વં, મારિસ, સબ્બસો આહારુપચ્છેદાય પટિપજ્જિસ્સસિ, તસ્સ તે મયં દિબ્બં ઓજં લોમકૂપેહિ અજ્ઝોહારેસ્સામ અજ્ઝોહરિસ્સામ (સ્યા॰ કં॰ પી॰ ક॰), તાય ત્વં યાપેસ્સસી’તિ. તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘અહઞ્ચેવ ખો પન સબ્બસો અજજ્જિતં અજદ્ધુકં (સી॰ પી॰), જદ્ધુકં (સ્યા॰ કં॰) પટિજાનેય્યં, ઇમા ચ મે દેવતા દિબ્બં ઓજં લોમકૂપેહિ અજ્ઝોહારેય્યું અજ્ઝોહરેય્યું (સ્યા॰ કં॰ પી॰ ક॰), તાય ચાહં યાપેય્યં, તં મમસ્સ મુસા’તિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, તા દેવતા પચ્ચાચિક્ખામિ, ‘હલ’ન્તિ વદામિ.
૩૮૦. ‘‘તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘યંનૂનાહં થોકં થોકં આહારં આહારેય્યં, પસતં પસતં, યદિ વા મુગ્ગયૂસં, યદિ વા કુલત્થયૂસં, યદિ વા કળાયયૂસં, યદિ વા હરેણુકયૂસ’ન્તિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, થોકં થોકં આહારં આહારેસિં, પસતં પસતં, યદિ વા મુગ્ગયૂસં, યદિ વા કુલત્થયૂસં, યદિ વા કળાયયૂસં, યદિ વા હરેણુકયૂસં. તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, થોકં થોકં આહારં આહારયતો, પસતં પસતં, યદિ વા મુગ્ગયૂસં, યદિ વા કુલત્થયૂસં, યદિ વા કળાયયૂસં, યદિ વા હરેણુકયૂસં, અધિમત્તકસિમાનં પત્તો કાયો હોતિ. સેય્યથાપિ નામ આસીતિકપબ્બાનિ વા કાળપબ્બાનિ વા, એવમેવસ્સુ મે અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનિ ભવન્તિ તાયેવપ્પાહારતાય. સેય્યથાપિ નામ ઓટ્ઠપદં, એવમેવસ્સુ મે આનિસદં હોતિ તાયેવપ્પાહારતાય. સેય્યથાપિ નામ વટ્ટનાવળી, એવમેવસ્સુ મે પિટ્ઠિકણ્ટકો ઉણ્ણતાવનતો હોતિ તાયેવપ્પાહારતાય. સેય્યથાપિ નામ જરસાલાય ગોપાણસિયો ઓલુગ્ગવિલુગ્ગા ભવન્તિ, એવમેવસ્સુ મે ફાસુળિયો ઓલુગ્ગવિલુગ્ગા ભવન્તિ તાયેવપ્પાહારતાય. સેય્યથાપિ નામ ગમ્ભીરે ઉદપાને ઉદકતારકા ગમ્ભીરગતા ઓક્ખાયિકા દિસ્સન્તિ, એવમેવસ્સુ મે અક્ખિકૂપેસુ અક્ખિતારકા ગમ્ભીરગતા ઓક્ખાયિકા દિસ્સન્તિ તાયેવપ્પાહારતાય. સેય્યથાપિ નામ તિત્તકાલાબુ આમકચ્છિન્નો વાતાતપેન સંફુટિતો હોતિ સમ્મિલાતો, એવમેવસ્સુ મે સીસચ્છવિ સંફુટિતા હોતિ સમ્મિલાતા તાયેવપ્પાહારતાય.
‘‘સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, ઉદરચ્છવિં પરિમસિસ્સામીતિ પિટ્ઠિકણ્ટકંયેવ પરિગ્ગણ્હામિ, પિટ્ઠિકણ્ટકં પરિમસિસ્સામીતિ ઉદરચ્છવિંયેવ પરિગ્ગણ્હામિ, યાવસ્સુ મે, અગ્ગિવેસ્સન, ઉદરચ્છવિ પિટ્ઠિકણ્ટકં અલ્લીના હોતિ તાયેવપ્પાહારતાય. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, વચ્ચં વા મુત્તં વા કરિસ્સામીતિ તત્થેવ અવકુજ્જો પપતામિ તાયેવપ્પાહારતાય. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, ઇમમેવ કાયં અસ્સાસેન્તો પાણિના ગત્તાનિ અનુમજ્જામિ. તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, પાણિના ગત્તાનિ અનુમજ્જતો પૂતિમૂલાનિ લોમાનિ કાયસ્મા પપતન્તિ તાયેવપ્પાહારતાય. અપિસ્સુ મં, અગ્ગિવેસ્સન, મનુસ્સા દિસ્વા એવમાહંસુ – ‘કાળો સમણો ગોતમો’તિ. એકચ્ચે મનુસ્સા એવમાહંસુ – ‘ન કાળો સમણો ગોતમો, સામો સમણો ગોતમો’તિ. એકચ્ચે મનુસ્સા એવમાહંસુ – ‘ન કાળો સમણો ગોતમો , નપિ સામો, મઙ્ગુરચ્છવિ સમણો ગોતમો’તિ. યાવસ્સુ મે, અગ્ગિવેસ્સન, તાવ પરિસુદ્ધો છવિવણ્ણો પરિયોદાતો ઉપહતો હોતિ તાયેવપ્પાહારતાય.
૩૮૧. ‘‘તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘યે ખો કેચિ અતીતમદ્ધાનં સમણા વા બ્રાહ્મણા વા ઓપક્કમિકા દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદયિંસુ, એતાવપરમં, નયિતો ભિય્યો. યેપિ હિ કેચિ અનાગતમદ્ધાનં સમણા વા બ્રાહ્મણા વા ઓપક્કમિકા દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદયિસ્સન્તિ, એતાવપરમં, નયિતો ભિય્યો. યેપિ હિ કેચિ એતરહિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા ઓપક્કમિકા દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદયન્તિ, એતાવપરમં, નયિતો ભિય્યો. ન ખો પનાહં ઇમાય કટુકાય દુક્કરકારિકાય અધિગચ્છામિ ઉત્તરિ મનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસં. સિયા નુ ખો અઞ્ઞો મગ્ગો બોધાયા’તિ? તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘અભિજાનામિ ખો પનાહં પિતુ સક્કસ્સ કમ્મન્તે સીતાય જમ્બુચ્છાયાય નિસિન્નો વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિતા. સિયા નુ ખો એસો મગ્ગો બોધાયા’તિ? તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, સતાનુસારિ વિઞ્ઞાણં અહોસિ – ‘એસેવ મગ્ગો બોધાયા’તિ. તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘કિં નુ ખો અહં તસ્સ સુખસ્સ ભાયામિ, યં તં સુખં અઞ્ઞત્રેવ કામેહિ અઞ્ઞત્ર અકુસલેહિ ધમ્મેહી’તિ? તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘ન ખો અહં તસ્સ સુખસ્સ ભાયામિ, યં તં સુખં અઞ્ઞત્રેવ કામેહિ અઞ્ઞત્ર અકુસલેહિ ધમ્મેહી’તિ.
૩૮૨. ‘‘તસ્સ મય્હં, અગ્ગિવેસ્સન, એતદહોસિ – ‘ન ખો તં સુકરં સુખં અધિગન્તું એવં અધિમત્તકસિમાનં પત્તકાયેન, યંનૂનાહં ઓળારિકં આહારં આહારેય્યં ઓદનકુમ્માસ’ન્તિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, ઓળારિકં આહારં આહારેસિં ઓદનકુમ્માસં. તેન ખો પન મં, અગ્ગિવેસ્સન, સમયેન પઞ્ચ પઞ્ચવગ્ગિયા (અઞ્ઞસુત્તેસુ) ભિક્ખૂ પચ્ચુપટ્ઠિતા હોન્તિ – ‘યં ખો સમણો ગોતમો ધમ્મં અધિગમિસ્સતિ, તં નો આરોચેસ્સતી’તિ. યતો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, ઓળારિકં આહારં આહારેસિં ઓદનકુમ્માસં, અથ મે તે પઞ્ચ ભિક્ખૂ નિબ્બિજ્જ પક્કમિંસુ – ‘બાહુલ્લિકો બાહુલિકો (સી॰ પી॰) સંઘભેદસિક્ખાપદટીકાય સમેતિ સમણો ગોતમો, પધાનવિબ્ભન્તો, આવત્તો બાહુલ્લાયા’તિ.
૩૮૩. ‘‘સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, ઓળારિકં આહારં આહારેત્વા, બલં ગહેત્વા, વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહાસિં. એવરૂપાપિ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, ઉપ્પન્ના સુખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ. વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા અજ્ઝત્તં સમ્પસાદનં ચેતસો એકોદિભાવં અવિતક્કં અવિચારં સમાધિજં પીતિસુખં દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહાસિં. એવરૂપાપિ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, ઉપ્પન્ના સુખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ. પીતિયા ચ વિરાગા ઉપેક્ખકો ચ વિહાસિં, સતો ચ સમ્પજાનો. સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેસિં યં તં અરિયા આચિક્ખન્તિ – ‘ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારી’તિ તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહાસિં. એવરૂપાપિ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, ઉપ્પન્ના સુખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ. સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાના, પુબ્બેવ સોમનસ્સદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમા, અદુક્ખમસુખં ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિં ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહાસિં. એવરૂપાપિ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, ઉપ્પન્ના સુખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ.
૩૮૪. ‘‘સો એવં સમાહિતે ચિત્તે પરિસુદ્ધે પરિયોદાતે અનઙ્ગણે વિગતૂપક્કિલેસે મુદુભૂતે કમ્મનિયે ઠિતે આનેઞ્જપ્પત્તે પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણાય ચિત્તં અભિનિન્નામેસિં. સો અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરામિ , સેય્યથિદં – એકમ્પિ જાતિં…પે॰… ઇતિ સાકારં સઉદ્દેસં અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરામિ. અયં ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, રત્તિયા પઠમે યામે પઠમા વિજ્જા અધિગતા; અવિજ્જા વિહતા, વિજ્જા ઉપ્પન્ના; તમો વિહતો, આલોકો ઉપ્પન્નો; યથા તં અપ્પમત્તસ્સ આતાપિનો પહિતત્તસ્સ વિહરતો. એવરૂપાપિ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, ઉપ્પન્ના સુખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ.
૩૮૫. ‘‘સો એવં સમાહિતે ચિત્તે પરિસુદ્ધે પરિયોદાતે અનઙ્ગણે વિગતૂપક્કિલેસે મુદુભૂતે કમ્મનિયે ઠિતે આનેઞ્જપ્પત્તે સત્તાનં ચુતૂપપાતઞાણાય ચિત્તં અભિનિન્નામેસિં. સો દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન સત્તે પસ્સામિ ચવમાને ઉપપજ્જમાને હીને પણીતે સુવણ્ણે દુબ્બણ્ણે સુગતે દુગ્ગતે યથાકમ્મૂપગે સત્તે પજાનામિ…પે॰… અયં ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, રત્તિયા મજ્ઝિમે યામે દુતિયા વિજ્જા અધિગતા; અવિજ્જા વિહતા, વિજ્જા ઉપ્પન્ના; તમો વિહતો, આલોકો ઉપ્પન્નો; યથા તં અપ્પમત્તસ્સ આતાપિનો પહિતત્તસ્સ વિહરતો . એવરૂપાપિ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન , ઉપ્પન્ના સુખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ.
૩૮૬. ‘‘સો એવં સમાહિતે ચિત્તે પરિસુદ્ધે પરિયોદાતે અનઙ્ગણે વિગતૂપક્કિલેસે મુદુભૂતે કમ્મનિયે ઠિતે આનેઞ્જપ્પત્તે આસવાનં ખયઞાણાય ચિત્તં અભિનિન્નામેસિં. સો ‘ઇદં દુક્ખ’ન્તિ યથાભૂતં અબ્ભઞ્ઞાસિં, ‘અયં દુક્ખસમુદયો’તિ યથાભૂતં અબ્ભઞ્ઞાસિં, ‘અયં દુક્ખનિરોધો’તિ યથાભૂતં અબ્ભઞ્ઞાસિં, ‘અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’તિ યથાભૂતં અબ્ભઞ્ઞાસિં. ‘ઇમે આસવા’તિ યથાભૂતં અબ્ભઞ્ઞાસિં, ‘અયં આસવસમુદયો’તિ યથાભૂતં અબ્ભઞ્ઞાસિં, ‘અયં આસવનિરોધો’તિ યથાભૂતં અબ્ભઞ્ઞાસિં, ‘અયં આસવનિરોધગામિની પટિપદા’તિ યથાભૂતં અબ્ભઞ્ઞાસિં. તસ્સ મે એવં જાનતો એવં પસ્સતો કામાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચિત્થ, ભવાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચિત્થ, અવિજ્જાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચિત્થ. વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણં અહોસિ. ‘ખીણા જાતિ, વુસિતં બ્રહ્મચરિયં, કતં કરણીયં, નાપરં ઇત્થત્તાયા’તિ અબ્ભઞ્ઞાસિં. અયં ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, રત્તિયા પચ્છિમે યામે તતિયા વિજ્જા અધિગતા; અવિજ્જા વિહતા, વિજ્જા ઉપ્પન્ના; તમો વિહતો, આલોકો ઉપ્પન્નો; યથા તં અપ્પમત્તસ્સ આતાપિનો પહિતત્તસ્સ વિહરતો. એવરૂપાપિ ખો મે, અગ્ગિવેસ્સન, ઉપ્પન્ના સુખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ.
૩૮૭. ‘‘અભિજાનામિ ખો પનાહં, અગ્ગિવેસ્સન, અનેકસતાય પરિસાય ધમ્મં દેસેતા. અપિસ્સુ મં એકમેકો એવં મઞ્ઞતિ – ‘મમેવારબ્ભ સમણો ગોતમો ધમ્મં દેસેતી’તિ. ‘ન ખો પનેતં, અગ્ગિવેસ્સન, એવં દટ્ઠબ્બં; યાવદેવ વિઞ્ઞાપનત્થાય તથાગતો પરેસં ધમ્મં દેસેતિ. સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, તસ્સાયેવ કથાય પરિયોસાને, તસ્મિંયેવ પુરિમસ્મિં સમાધિનિમિત્તે અજ્ઝત્તમેવ ચિત્તં સણ્ઠપેમિ સન્નિસાદેમિ એકોદિં કરોમિ સમાદહામિ, યેન સુદં નિચ્ચકપ્પં વિહરામી’’’તિ.
‘‘ઓકપ્પનિયમેતં ભોતો ગોતમસ્સ યથા તં અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ. અભિજાનાતિ ખો પન ભવં ગોતમો દિવા સુપિતા’’તિ? ‘‘અભિજાનામહં, અગ્ગિવેસ્સન, ગિમ્હાનં પચ્છિમે માસે પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો ચતુગ્ગુણં સઙ્ઘાટિં પઞ્ઞપેત્વા દક્ખિણેન પસ્સેન સતો સમ્પજાનો નિદ્દં ઓક્કમિતા’’તિ. ‘‘એતં ખો, ભો ગોતમ, એકે સમણબ્રાહ્મણા સમ્મોહવિહારસ્મિં વદન્તી’’તિ ? ‘‘ન ખો, અગ્ગિવેસ્સન, એત્તાવતા સમ્મૂળ્હો વા હોતિ અસમ્મૂળ્હો વા. અપિ ચ, અગ્ગિવેસ્સન, યથા સમ્મૂળ્હો ચ હોતિ અસમ્મૂળ્હો ચ, તં સુણાહિ, સાધુકં મનસિ કરોહિ, ભાસિસ્સામી’’તિ. ‘‘એવં, ભો’’તિ ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો ભગવતો પચ્ચસ્સોસિ. ભગવા એતદવોચ –
૩૮૮. ‘‘યસ્સ કસ્સચિ, અગ્ગિવેસ્સન, યે આસવા સંકિલેસિકા પોનોબ્ભવિકા સદરા દુક્ખવિપાકા આયતિં જાતિજરામરણિયા અપ્પહીના, તમહં ‘સમ્મૂળ્હો’તિ વદામિ. આસવાનઞ્હિ, અગ્ગિવેસ્સન, અપ્પહાના સમ્મૂળ્હો હોતિ. યસ્સ કસ્સચિ, અગ્ગિવેસ્સન, યે આસવા સંકિલેસિકા પોનોબ્ભવિકા સદરા દુક્ખવિપાકા આયતિં જાતિજરામરણિયા પહીના, તમહં ‘અસમ્મૂળ્હો’તિ વદામિ. આસવાનઞ્હિ, અગ્ગિવેસ્સન, પહાના અસમ્મૂળ્હો હોતિ.
‘‘તથાગતસ્સ ખો, અગ્ગિવેસ્સન, યે આસવા સંકિલેસિકા પોનોબ્ભવિકા સદરા દુક્ખવિપાકા આયતિં જાતિજરામરણિયા પહીના ઉચ્છિન્નમૂલા તાલાવત્થુકતા અનભાવંકતા આયતિં અનુપ્પાદધમ્મા . સેય્યથાપિ, અગ્ગિવેસ્સન, તાલો મત્થકચ્છિન્નો અભબ્બો પુન વિરૂળ્હિયા, એવમેવ ખો, અગ્ગિવેસ્સન, તથાગતસ્સ યે આસવા સંકિલેસિકા પોનોબ્ભવિકા સદરા દુક્ખવિપાકા આયતિં જાતિજરામરણિયા પહીના ઉચ્છિન્નમૂલા તાલાવત્થુકતા અનભાવંકતા આયતિં અનુપ્પાદધમ્મા’’તિ.
૩૮૯. એવં વુત્તે, સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘અચ્છરિયં, ભો ગોતમ, અબ્ભુતં, ભો ગોતમ! યાવઞ્ચિદં ભોતો ગોતમસ્સ એવં આસજ્જ આસજ્જ વુચ્ચમાનસ્સ, ઉપનીતેહિ વચનપ્પથેહિ સમુદાચરિયમાનસ્સ, છવિવણ્ણો ચેવ પરિયોદાયતિ, મુખવણ્ણો ચ વિપ્પસીદતિ, યથા તં અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ. અભિજાનામહં, ભો ગોતમ, પૂરણં કસ્સપં વાદેન વાદં સમારભિતા. સોપિ મયા વાદેન વાદં સમારદ્ધો અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરિ, બહિદ્ધા કથં અપનામેસિ, કોપઞ્ચ દોસઞ્ચ અપ્પચ્ચયઞ્ચ પાત્વાકાસિ. ભોતો પન ભોતો ખો પન (સી॰) ગોતમસ્સ એવં આસજ્જ આસજ્જ વુચ્ચમાનસ્સ, ઉપનીતેહિ વચનપ્પથેહિ સમુદાચરિયમાનસ્સ, છવિવણ્ણો ચેવ પરિયોદાયતિ, મુખવણ્ણો ચ વિપ્પસીદતિ, યથા તં અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ. અભિજાનામહં, ભો ગોતમ, મક્ખલિં ગોસાલં…પે॰… અજિતં કેસકમ્બલં… પકુધં કચ્ચાયનં… સઞ્જયં બેલટ્ઠપુત્તં… નિગણ્ઠં નાટપુત્તં વાદેન વાદં સમારભિતા . સોપિ મયા વાદેન વાદં સમારદ્ધો અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરિ, બહિદ્ધા કથં અપનામેસિ, કોપઞ્ચ દોસઞ્ચ અપ્પચ્ચયઞ્ચ પાત્વાકાસિ. ભોતો પન ગોતમસ્સ એવં આસજ્જ આસજ્જ વુચ્ચમાનસ્સ, ઉપનીતેહિ વચનપ્પથેહિ સમુદાચરિયમાનસ્સ, છવિવણ્ણો ચેવ પરિયોદાયતિ, મુખવણ્ણો ચ વિપ્પસીદતિ, યથા તં અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ. હન્દ ચ દાનિ મયં, ભો ગોતમ, ગચ્છામ. બહુકિચ્ચા મયં, બહુકરણીયા’’તિ. ‘‘યસ્સદાનિ ત્વં, અગ્ગિવેસ્સન, કાલં મઞ્ઞસી’’તિ.
અથ ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામીતિ.
મહાસચ્ચકસુત્તં નિટ્ઠિતં છટ્ઠં.
૭. ચૂળતણ્હાસઙ્ખયસુત્તં
૩૯૦. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ પુબ્બારામે મિગારમાતુપાસાદે. અથ ખો સક્કો દેવાનમિન્દો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. એકમન્તં ઠિતો ખો સક્કો દેવાનમિન્દો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘કિત્તાવતા નુ ખો, ભન્તે, ભિક્ખુ સંખિત્તેન તણ્હાસઙ્ખયવિમુત્તો હોતિ અચ્ચન્તનિટ્ઠો અચ્ચન્તયોગક્ખેમી અચ્ચન્તબ્રહ્મચારી અચ્ચન્તપરિયોસાનો સેટ્ઠો દેવમનુસ્સાન’’ન્તિ?
‘‘ઇધ, દેવાનમિન્દ, ભિક્ખુનો સુતં હોતિ – ‘સબ્બે ધમ્મા નાલં અભિનિવેસાયા’તિ. એવઞ્ચેતં, દેવાનમિન્દ, ભિક્ખુનો સુતં હોતિ – ‘સબ્બે ધમ્મા નાલં અભિનિવેસાયા’તિ. સો સબ્બં ધમ્મં અભિજાનાતિ; સબ્બં ધમ્મં અભિઞ્ઞાય સબ્બં ધમ્મં પરિજાનાતિ; સબ્બં ધમ્મં પરિઞ્ઞાય યં કિઞ્ચિ વેદનં વેદેતિ – સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા, સો તાસુ વેદનાસુ અનિચ્ચાનુપસ્સી વિહરતિ, વિરાગાનુપસ્સી વિહરતિ, નિરોધાનુપસ્સી વિહરતિ, પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી વિહરતિ. સો તાસુ વેદનાસુ અનિચ્ચાનુપસ્સી વિહરન્તો, વિરાગાનુપસ્સી વિહરન્તો, નિરોધાનુપસ્સી વિહરન્તો, પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી વિહરન્તો ન કિઞ્ચિ લોકે ઉપાદિયતિ. અનુપાદિયં ન પરિતસ્સતિ, અપરિતસ્સં પચ્ચત્તઞ્ઞેવ પરિનિબ્બાયતિ – ‘ખીણા જાતિ, વુસિતં બ્રહ્મચરિયં, કતં કરણીયં, નાપરં ઇત્થત્તાયા’તિ પજાનાતિ. એત્તાવતા ખો, દેવાનમિન્દ, ભિક્ખુ સંખિત્તેન તણ્હાસઙ્ખયવિમુત્તો હોતિ અચ્ચન્તનિટ્ઠો અચ્ચન્તયોગક્ખેમી અચ્ચન્તબ્રહ્મચારી અચ્ચન્તપરિયોસાનો સેટ્ઠો દેવમનુસ્સાન’’ન્તિ.
અથ ખો સક્કો દેવાનમિન્દો ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા પદક્ખિણં કત્વા તત્થેવન્તરધાયિ.
૩૯૧. તેન ખો પન સમયેન આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો ભગવતો અવિદૂરે નિસિન્નો હોતિ. અથ ખો આયસ્મતો મહામોગ્ગલ્લાનસ્સ એતદહોસિ – ‘‘કિં નુ ખો સો યક્ખો ભગવતો ભાસિતં અભિસમેચ્ચ અનુમોદિ ઉદાહુ નો; યંનૂનાહં તં યક્ખં જાનેય્યં – યદિ વા સો યક્ખો ભગવતો ભાસિતં અભિસમેચ્ચ અનુમોદિ યદિ વા નો’’તિ? અથ ખો આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો – સેય્યથાપિ નામ બલવા પુરિસો સમિઞ્જિતં વા બાહં પસારેય્ય, પસારિતં વા બાહં સમિઞ્જેય્ય, એવમેવ – પુબ્બારામે મિગારમાતુપાસાદે અન્તરહિતો દેવેસુ તાવતિંસેસુ પાતુરહોસિ. તેન ખો પન સમયેન સક્કો દેવાનમિન્દો એકપુણ્ડરીકે ઉય્યાને દિબ્બેહિ પઞ્ચહિ તૂરિયસતેહિ તુરિયસતેહિ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) સમપ્પિતો સમઙ્ગીભૂતો પરિચારેતિ. અદ્દસા ખો સક્કો દેવાનમિન્દો આયસ્મન્તં મહામોગ્ગલ્લાનં દૂરતોવ આગચ્છન્તં. દિસ્વાન તાનિ દિબ્બાનિ પઞ્ચ તૂરિયસતાનિ પટિપ્પણામેત્વા યેનાયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં મહામોગ્ગલ્લાનં એતદવોચ – ‘‘એહિ ખો, મારિસ મોગ્ગલ્લાન, સ્વાગતં, મારિસ મોગ્ગલ્લાન! ચિરસ્સં ખો, મારિસ મોગ્ગલ્લાન, ઇમં પરિયાયં અકાસિ યદિદં ઇધાગમનાય. નિસીદ, મારિસ મોગ્ગલ્લાન, ઇદમાસનં પઞ્ઞત્ત’’ન્તિ. નિસીદિ ખો આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો પઞ્ઞત્તે આસને. સક્કોપિ ખો દેવાનમિન્દો અઞ્ઞતરં નીચં આસનં ગહેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નં ખો સક્કં દેવાનમિન્દં આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો એતદવોચ – ‘‘યથા કથં પન ખો, કોસિય, ભગવા સંખિત્તેન તણ્હાસઙ્ખયવિમુત્તિં અભાસિ? સાધુ મયમ્પિ એતિસ્સા કથાય ભાગિનો અસ્સામ સવનાયા’’તિ.
૩૯૨. ‘‘મયં ખો, મારિસ મોગ્ગલ્લાન, બહુકિચ્ચા બહુકરણીયા – અપ્પેવ સકેન કરણીયેન, અપિ ચ દેવાનંયેવ તાવતિંસાનં કરણીયેન. અપિ ચ, મારિસ મોગ્ગલ્લાન, સુસ્સુતંયેવ હોતિ સુગ્ગહિતં સુમનસિકતં સૂપધારિતં, યં નો ખિપ્પમેવ અન્તરધાયતિ. ભૂતપુબ્બં, મારિસ મોગ્ગલ્લાન, દેવાસુરસઙ્ગામો સમુપબ્યૂળ્હો સમૂપબ્યુળ્હો (સ્યા॰ કં॰), સમૂપબ્બૂળ્હો (સી॰) અહોસિ. તસ્મિં ખો પન, મારિસ મોગ્ગલ્લાન, સઙ્ગામે દેવા જિનિંસુ, અસુરા પરાજિનિંસુ. સો ખો અહં, મારિસ મોગ્ગલ્લાન, તં સઙ્ગામં અભિવિજિનિત્વા વિજિતસઙ્ગામો તતો પટિનિવત્તિત્વા વેજયન્તં નામ પાસાદં માપેસિં. વેજયન્તસ્સ ખો, મારિસ મોગ્ગલ્લાન, પાસાદસ્સ એકસતં નિય્યૂહં. એકેકસ્મિં નિય્યૂહે સત્ત સત્ત કૂટાગારસતાનિ. એકમેકસ્મિં કૂટાગારે સત્ત સત્ત અચ્છરાયો . એકમેકિસ્સા અચ્છરાય સત્ત સત્ત પરિચારિકાયો. ઇચ્છેય્યાસિ નો ત્વં , મારિસ મોગ્ગલ્લાન, વેજયન્તસ્સ પાસાદસ્સ રામણેય્યકં દટ્ઠુ’’ન્તિ? અધિવાસેસિ ખો આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો તુણ્હીભાવેન.
૩૯૩. અથ ખો સક્કો ચ દેવાનમિન્દો વેસ્સવણો ચ મહારાજા આયસ્મન્તં મહામોગ્ગલ્લાનં પુરક્ખત્વા યેન વેજયન્તો પાસાદો તેનુપસઙ્કમિંસુ. અદ્દસંસુ ખો સક્કસ્સ દેવાનમિન્દસ્સ પરિચારિકાયો આયસ્મન્તં મહામોગ્ગલ્લાનં દૂરતોવ આગચ્છન્તં; દિસ્વા ઓત્તપ્પમાના હિરીયમાના સકં સકં ઓવરકં પવિસિંસુ. સેય્યથાપિ નામ સુણિસા સસુરં દિસ્વા ઓત્તપ્પતિ હિરીયતિ, એવમેવ સક્કસ્સ દેવાનમિન્દસ્સ પરિચારિકાયો આયસ્મન્તં મહામોગ્ગલ્લાનં દિસ્વા ઓત્તપ્પમાના હિરીયમાના સકં સકં ઓવરકં પવિસિંસુ. અથ ખો સક્કો ચ દેવાનમિન્દો વેસ્સવણો ચ મહારાજા આયસ્મન્તં મહામોગ્ગલ્લાનં વેજયન્તે પાસાદે અનુચઙ્કમાપેન્તિ અનુવિચરાપેન્તિ – ‘‘ઇદમ્પિ, મારિસ મોગ્ગલ્લાન, પસ્સ વેજયન્તસ્સ પાસાદસ્સ રામણેય્યકં; ઇદમ્પિ, મારિસ મોગ્ગલ્લાન, પસ્સ વેજયન્તસ્સ પાસાદસ્સ રામણેય્યક’’ન્તિ. ‘‘સોભતિ ઇદં આયસ્મતો કોસિયસ્સ, યથા તં પુબ્બે કતપુઞ્ઞસ્સ. મનુસ્સાપિ કિઞ્ચિદેવ રામણેય્યકં દિસ્વા દિટ્ઠા (સી॰ પી॰ ક॰) એવમાહંસુ – ‘સોભતિ વત ભો યથા દેવાનં તાવતિંસાન’ન્તિ. તયિદં આયસ્મતો કોસિયસ્સ સોભતિ, યથા તં પુબ્બે કતપુઞ્ઞસ્સા’’તિ. અથ ખો આયસ્મતો મહામોગ્ગલ્લાનસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અતિબાળ્હં ખો અયં યક્ખો પમત્તો વિહરતિ. યંનૂનાહં ઇમં યક્ખં સંવેજેય્ય’’ન્તિ. અથ ખો આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો તથારૂપં ઇદ્ધાભિસઙ્ખારં અભિસઙ્ખાસિ અભિસઙ્ખારેસિ (ક॰), અભિસઙ્ખારેતિ (સ્યા॰ કં॰) યથા વેજયન્તં પાસાદં પાદઙ્ગુટ્ઠકેન સઙ્કમ્પેસિ સમ્પકમ્પેસિ સમ્પવેધેસિ . અથ ખો સક્કો ચ દેવાનમિન્દો, વેસ્સવણો ચ મહારાજા, દેવા ચ તાવતિંસા અચ્છરિયબ્ભુતચિત્તજાતા અહેસું – ‘‘અચ્છરિયં વત, ભો, અબ્ભુતં વત, ભો, સમણસ્સ મહિદ્ધિકતા મહાનુભાવતા, યત્ર હિ નામ દિબ્બભવનં પાદઙ્ગુટ્ઠકેન સઙ્કમ્પેસ્સતિ સમ્પકમ્પેસ્સતિ સમ્પવેધેસ્સતી’’તિ! અથ ખો આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો સક્કં દેવાનમિન્દં સંવિગ્ગં લોમહટ્ઠજાતં વિદિત્વા સક્કં દેવાનમિન્દં એતદવોચ – ‘‘યથા કથં પન ખો, કોસિય, ભગવા સંખિત્તેન તણ્હાસઙ્ખયવિમુત્તિં અભાસિ? સાધુ મયમ્પિ એતિસ્સા કથાય ભાગિનો અસ્સામ સવનાયા’’તિ.
૩૯૪. ‘‘ઇધાહં , મારિસ મોગ્ગલ્લાન, યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિં; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિં. એકમન્તં ઠિતો ખો અહં, મારિસ મોગ્ગલ્લાન, ભગવન્તં એતદવોચં – ‘કિત્તાવતા નુ ખો, ભન્તે, ભિક્ખુ સંખિત્તેન તણ્હાસઙ્ખયવિમુત્તો હોતિ અચ્ચન્તનિટ્ઠો અચ્ચન્તયોગક્ખેમી અચ્ચન્તબ્રહ્મચારી અચ્ચન્તપરિયોસાનો સેટ્ઠો દેવમનુસ્સાન’’’ન્તિ?
‘‘એવં વુત્તે, મારિસ મોગ્ગલ્લાન, ભગવા મં એતદવોચ – ‘ઇધ, દેવાનમિન્દ, ભિક્ખુનો સુતં હોતિ – સબ્બે ધમ્મા નાલં અભિનિવેસાયા’તિ. એવં ચેતં દેવાનમિન્દ ભિક્ખુનો સુતં હોતિ ‘સબ્બે ધમ્મા નાલં અભિનિવેસાયા’તિ. સો સબ્બં ધમ્મં અભિજાનાતિ, સબ્બં ધમ્મં અભિઞ્ઞાય સબ્બં ધમ્મં પરિજાનાતિ, સબ્બં ધમ્મં પરિઞ્ઞાય યં કિઞ્ચિ વેદનં વેદેતિ સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા. સો તાસુ વેદનાસુ અનિચ્ચાનુપસ્સી વિહરતિ, વિરાગાનુપસ્સી વિહરતિ, નિરોધાનુપસ્સી વિહરતિ, પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી વિહરતિ. સો તાસુ વેદનાસુ અનિચ્ચાનુપસ્સી વિહરન્તો, વિરાગાનુપસ્સી વિહરન્તો, નિરોધાનુપસ્સી વિહરન્તો, પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી વિહરન્તો ન કિઞ્ચિ લોકે ઉપાદિયતિ, અનુપાદિયં ન પરિતસ્સતિ, અપરિતસ્સં પચ્ચત્તઞ્ઞેવ પરિનિબ્બાયતિ – ‘ખીણા જાતિ, વુસિતં બ્રહ્મચરિયં, કતં કરણીયં, નાપરં ઇત્થત્તાયા’તિ પજાનાતિ. એત્તાવતા ખો, દેવાનમિન્દ, ભિક્ખુ સંખિત્તેન તણ્હાસઙ્ખયવિમુત્તો હોતિ અચ્ચન્તનિટ્ઠો અચ્ચન્તયોગક્ખેમી અચ્ચન્તબ્રહ્મચારી અચ્ચન્તપરિયોસાનો સેટ્ઠો દેવમનુસ્સાનન્તિ. એવં ખો મે, મારિસ મોગ્ગલ્લાન, ભગવા સંખિત્તેન તણ્હાસઙ્ખયવિમુત્તિં અભાસી’’તિ.
અથ ખો આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો સક્કસ્સ દેવાનમિન્દસ્સ ભાસિતં અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા – સેય્યથાપિ નામ બલવા પુરિસો સમિઞ્જિતં વા બાહં પસારેય્ય, પસારિતં વા બાહં સમિઞ્જેય્ય એવમેવ – દેવેસુ તાવતિંસેસુ અન્તરહિતો પુબ્બારામે મિગારમાતુપાસાદે પાતુરહોસિ. અથ ખો સક્કસ્સ દેવાનમિન્દસ્સ પરિચારિકાયો અચિરપક્કન્તે આયસ્મન્તે મહામોગ્ગલ્લાને સક્કં દેવાનમિન્દં એતદવોચું – ‘‘એસો નુ તે, મારિસ, સો ભગવા સત્થા’’તિ? ‘‘ન ખો મે, મારિસ, સો ભગવા સત્થા. સબ્રહ્મચારી મે એસો આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો’’તિ. ‘‘લાભા તે, મારિસ, (સુલદ્ધં તે, મારિસ) ( ) નત્થિ (સી॰ પી॰) યસ્સ તે સબ્રહ્મચારી એવંમહિદ્ધિકો એવંમહાનુભાવો! અહો નૂન તે સો ભગવા સત્થા’’તિ.
૩૯૫. અથ ખો આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘અભિજાનાતિ નો, ભન્તે, ભગવા અહુ અહુનઞ્ઞેવ (સી॰ સ્યા॰ કં॰) ઞાતઞ્ઞતરસ્સ મહેસક્ખસ્સ યક્ખસ્સ સંખિત્તેન તણ્હાસઙ્ખયવિમુત્તિં ભાસિતા’’તિ અભાસિત્થાતિ (ક॰)? ‘‘અભિજાનામહં, મોગ્ગલ્લાન, ઇધ સક્કો દેવાનમિન્દો યેનાહં તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા મં અભિવાદેત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. એકમન્તં ઠિતો ખો, મોગ્ગલ્લાન, સક્કો દેવાનમિન્દો મં એતદવોચ – ‘કિત્તાવતા નુ ખો, ભન્તે , ભિક્ખુ સંખિત્તેન તણ્હાસઙ્ખયવિમુત્તો હોતિ અચ્ચન્તનિટ્ઠો અચ્ચન્તયોગક્ખેમી અચ્ચન્તબ્રહ્મચારી અચ્ચન્તપરિયોસાનો સેટ્ઠો દેવમનુસ્સાન’’ન્તિ.
એવં વુત્તે અહં, મોગ્ગલ્લાન, સક્કં દેવાનમિન્દં એતદવોચં ‘‘ઇધ દેવાનમિન્દ ભિક્ખુનો સુતં હોતિ ‘સબ્બે ધમ્મા નાલં અભિનિવેસાયા’તિ. એવં ચેતં દેવાનમિન્દ ભિક્ખુનો સુતં હોતિ ‘સબ્બે ધમ્મા નાલં અભિનિવેસાયા’તિ. સો સબ્બં ધમ્મં અભિજાનાતિ, સબ્બં ધમ્મં અભિઞ્ઞાય સબ્બં ધમ્મં પરિજાનાતિ , સબ્બં ધમ્મં પરિઞ્ઞાય યં કિઞ્ચિ વેદનં વેદેતિ સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા. સો તાસુ વેદનાસુ અનિચ્ચાનુપસ્સી વિહરતિ, વિરાગાનુપસ્સી વિહરતિ, નિરોધાનુપસ્સી વિહરતિ, પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી વિહરતિ. સો તાસુ વેદનાસુ અનિચ્ચાનુપસ્સી વિહરન્તો, વિરાગાનુપસ્સી વિહરન્તો, નિરોધાનુપસ્સી વિહરન્તો, પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી વિહરન્તો ન કિઞ્ચિ લોકે ઉપાદિયતિ, અનુપાદિયં ન પરિતસ્સતિ, અપરિતસ્સં પચ્ચત્તઞ્ઞેવ પરિનિબ્બાયતિ – ‘ખીણા જાતિ, વુસિતં બ્રહ્મચરિયં , કતં કરણીયં, નાપરં ઇત્થત્તાયા’તિ પજાનાતિ. એત્તાવતા ખો, દેવાનમિન્દ, ભિક્ખુ સંખિત્તેન તણ્હાસઙ્ખયવિમુત્તો હોતિ અચ્ચન્તનિટ્ઠો અચ્ચન્તયોગક્ખેમી અચ્ચન્તબ્રહ્મચારી અચ્ચન્તપરિયોસાનો સેટ્ઠો દેવમનુસ્સાનન્તિ. એવં ખો અહં, મોગ્ગલ્લાન, અભિજાનામિ સક્કસ્સ દેવાનમિન્દસ્સ સંખિત્તેન તણ્હાસઙ્ખયવિમુત્તિં ભાસિતા’’તિ.
ઇદમવોચ ભગવા. અત્તમનો આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દીતિ.
ચૂળતણ્હાસઙ્ખયસુત્તં નિટ્ઠિતં સત્તમં.
૮. મહાતણ્હાસઙ્ખયસુત્તં
૩૯૬. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. તેન ખો પન સમયેન સાતિસ્સ નામ ભિક્ખુનો કેવટ્ટપુત્તસ્સ એવરૂપં પાપકં દિટ્ઠિગતં ઉપ્પન્નં હોતિ – ‘‘તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ યથા તદેવિદં વિઞ્ઞાણં સન્ધાવતિ સંસરતિ અનઞ્ઞ’’ન્તિ. અસ્સોસું ખો સમ્બહુલા ભિક્ખૂ – ‘‘સાતિસ્સ કિર નામ ભિક્ખુનો કેવટ્ટપુત્તસ્સ એવરૂપં પાપકં દિટ્ઠિગતં ઉપ્પન્નં – ‘તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ યથા તદેવિદં વિઞ્ઞાણં સન્ધાવતિ સંસરતિ, અનઞ્ઞ’’’ન્તિ. અથ ખો તે ભિક્ખૂ યેન સાતિ ભિક્ખુ કેવટ્ટપુત્તો તેનુપસઙ્કમિંસુ; ઉપસઙ્કમિત્વા સાતિં ભિક્ખું કેવટ્ટપુત્તં એતદવોચું – ‘‘સચ્ચં કિર તે, આવુસો સાતિ, એવરૂપં પાપકં દિટ્ઠિગતં ઉપ્પન્નં – ‘તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ યથા તદેવિદં વિઞ્ઞાણં સન્ધાવતિ સંસરતિ, અનઞ્ઞ’’’ન્તિ? ‘‘એવં બ્યા ખો અહં, આવુસો, ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ યથા તદેવિદં વિઞ્ઞાણં સન્ધાવતિ સંસરતિ, અનઞ્ઞ’’ન્તિ. અથ ખો તે ભિક્ખૂ સાતિં ભિક્ખું કેવટ્ટપુત્તં એતસ્મા પાપકા દિટ્ઠિગતા વિવેચેતુકામા સમનુયુઞ્જન્તિ સમનુગાહન્તિ સમનુભાસન્તિ – ‘‘મા એવં, આવુસો સાતિ, અવચ, મા ભગવન્તં અબ્ભાચિક્ખિ, ન હિ સાધુ ભગવતો અબ્ભક્ખાનં, ન હિ ભગવા એવં વદેય્ય. અનેકપરિયાયેનાવુસો સાતિ, પટિચ્ચસમુપ્પન્નં વિઞ્ઞાણં વુત્તં ભગવતા, અઞ્ઞત્ર પચ્ચયા નત્થિ વિઞ્ઞાણસ્સ સમ્ભવો’’તિ. એવમ્પિ ખો સાતિ ભિક્ખુ કેવટ્ટપુત્તો તેહિ ભિક્ખૂહિ સમનુયુઞ્જિયમાનો સમનુગાહિયમાનો સમનુભાસિયમાનો તદેવ પાપકં દિટ્ઠિગતં થામસા પરામાસા અભિનિવિસ્સ વોહરતિ – ‘‘એવં બ્યા ખો અહં, આવુસો, ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ યથા તદેવિદં વિઞ્ઞાણં સન્ધાવતિ સંસરતિ અનઞ્ઞ’’ન્તિ.
૩૯૭. યતો ખો તે ભિક્ખૂ નાસક્ખિંસુ સાતિં ભિક્ખું કેવટ્ટપુત્તં એતસ્મા પાપકા દિટ્ઠિગતા વિવેચેતું, અથ ખો તે ભિક્ખૂ યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસુ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. એકમન્તં નિસિન્ના ખો તે ભિક્ખૂ ભગવન્તં એતદવોચું – ‘‘સાતિસ્સ નામ, ભન્તે, ભિક્ખુનો કેવટ્ટપુત્તસ્સ એવરૂપં પાપકં દિટ્ઠિગતં ઉપ્પન્નં – ‘તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ યથા તદેવિદં વિઞ્ઞાણં સન્ધાવતિ સંસરતિ, અનઞ્ઞ’ન્તિ. અસ્સુમ્હ ખો મયં, ભન્તે, સાતિસ્સ કિર નામ ભિક્ખુનો કેવટ્ટપુત્તસ્સ એવરૂપં પાપકં દિટ્ઠિગતં ઉપ્પન્નં – ‘તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ યથા તદેવિદં વિઞ્ઞાણં સન્ધાવતિ સંસરતિ, અનઞ્ઞ’ન્તિ. અથ ખો મયં, ભન્તે, યેન સાતિ ભિક્ખુ કેવટ્ટપુત્તો તેનુપસઙ્કમિમ્હ; ઉપસઙ્કમિત્વા સાતિં ભિક્ખું કેવટ્ટપુત્તં એતદવોચુમ્હ – ‘સચ્ચં કિર તે, આવુસો સાતિ, એવરૂપં પાપકં દિટ્ઠિગતં ઉપ્પન્નં – ‘‘તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ યથા તદેવિદં વિઞ્ઞાણં સન્ધાવતિ સંસરતિ, અનઞ્ઞ’’ન્તિ? એવં વુત્તે, ભન્તે, સાતિ ભિક્ખુ કેવટ્ટપુત્તો અમ્હે એતદવોચ – ‘એવં બ્યા ખો અહં, આવુસો, ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ યથા તદેવિદં વિઞ્ઞાણં સન્ધાવતિ સંસરતિ, અનઞ્ઞ’ન્તિ. અથ ખો મયં, ભન્તે, સાતિં ભિક્ખું કેવટ્ટપુત્તં એતસ્મા પાપકા દિટ્ઠિગતા વિવેચેતુકામા સમનુયુઞ્જિમ્હ સમનુગાહિમ્હ સમનુભાસિમ્હ – ‘મા એવં, આવુસો સાતિ, અવચ, મા ભગવન્તં અબ્ભાચિક્ખિ, ન હિ સાધુ ભગવતો અબ્ભક્ખાનં, ન હિ ભગવા એવં વદેય્ય. અનેકપરિયાયેનાવુસો સાતિ, પટિચ્ચસમુપ્પન્નં વિઞ્ઞાણં વુત્તં ભગવતા, અઞ્ઞત્ર પચ્ચયા નત્થિ વિઞ્ઞાણસ્સ સમ્ભવો’તિ. એવમ્પિ ખો, ભન્તે, સાતિ ભિક્ખુ કેવટ્ટપુત્તો અમ્હેહિ સમનુયુઞ્જિયમાનો સમનુગાહિયમાનો સમનુભાસિયમાનો તદેવ પાપકં દિટ્ઠિગતં થામસા પરામસા અભિનિવિસ્સ વોહરતિ – ‘એવં બ્યા ખો અહં, આવુસો, ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ યથા તદેવિદં વિઞ્ઞાણં સન્ધાવતિ સંસરતિ, અનઞ્ઞ’ન્તિ. યતો ખો મયં, ભન્તે, નાસક્ખિમ્હ સાતિં ભિક્ખું કેવટ્ટપુત્તં એતસ્મા પાપકા દિટ્ઠિગતા વિવેચેતું, અથ મયં એતમત્થં ભગવતો આરોચેમા’’તિ.
૩૯૮. અથ ખો ભગવા અઞ્ઞતરં ભિક્ખું આમન્તેસિ – ‘‘એહિ ત્વં ભિક્ખુ, મમ વચનેન સાતિં ભિક્ખું કેવટ્ટપુત્તં આમન્તેહિ – ‘સત્થા તં, આવુસો સાતિ, આમન્તેતી’’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ ખો સો ભિક્ખુ ભગવતો પટિસ્સુત્વા યેન સાતિ ભિક્ખુ કેવટ્ટપુત્તો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા સાતિં ભિક્ખું કેવટ્ટપુત્તં એતદવોચ – ‘‘સત્થા તં, આવુસો સાતિ, આમન્તેતી’’તિ. ‘‘એવમાવુસો’’તિ ખો સાતિ ભિક્ખુ કેવટ્ટપુત્તો તસ્સ ભિક્ખુનો પટિસ્સુત્વા યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નં ખો સાતિં ભિક્ખું કેવટ્ટપુત્તં ભગવા એતદવોચ – ‘‘સચ્ચં કિર, તે, સાતિ, એવરૂપં પાપકં દિટ્ઠિગતં ઉપ્પન્નં – ‘તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ યથા તદેવિદં વિઞ્ઞાણં સન્ધાવતિ સંસરતિ, અનઞ્ઞ’’’ન્તિ? ‘‘એવં બ્યા ખો અહં, ભન્તે, ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ યથા તદેવિદં વિઞ્ઞાણં સન્ધાવતિ સંસરતિ, અનઞ્ઞ’’ન્તિ. ‘‘કતમં તં, સાતિ, વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ? ‘‘ય્વાયં, ભન્તે, વદો વેદેય્યો તત્ર તત્ર કલ્યાણપાપકાનં કમ્માનં વિપાકં પટિસંવેદેતી’’તિ. ‘‘કસ્સ નુ ખો નામ ત્વં, મોઘપુરિસ, મયા એવં ધમ્મં દેસિતં આજાનાસિ? નનુ મયા, મોઘપુરિસ, અનેકપરિયાયેન પટિચ્ચસમુપ્પન્નં વિઞ્ઞાણં વુત્તં, અઞ્ઞત્ર પચ્ચયા નત્થિ વિઞ્ઞાણસ્સ સમ્ભવોતિ? અથ ચ પન ત્વં, મોઘપુરિસ, અત્તના દુગ્ગહિતેન અમ્હે ચેવ અબ્ભાચિક્ખસિ, અત્તાનઞ્ચ ખણસિ, બહુઞ્ચ અપુઞ્ઞં પસવસિ. તઞ્હિ તે, મોઘપુરિસ, ભવિસ્સતિ દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાયા’’તિ.
૩૯૯. અથ ખો ભગવા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, અપિ નાયં સાતિ ભિક્ખુ કેવટ્ટપુત્તો ઉસ્મીકતોપિ ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે’’તિ? ‘‘કિઞ્હિ સિયા ભન્તે? નો હેતં, ભન્તે’’તિ. એવં વુત્તે, સાતિ ભિક્ખુ કેવટ્ટપુત્તો તુણ્હીભૂતો મઙ્કુભૂતો પત્તક્ખન્ધો અધોમુખો પજ્ઝાયન્તો અપ્પટિભાનો નિસીદિ. અથ ખો ભગવા સાતિં ભિક્ખું કેવટ્ટપુત્તં તુણ્હીભૂતં મઙ્કુભૂતં પત્તક્ખન્ધં અધોમુખં પજ્ઝાયન્તં અપ્પટિભાનં વિદિત્વા સાતિં ભિક્ખું કેવટ્ટપુત્તં એતદવોચ – ‘‘પઞ્ઞાયિસ્સસિ ખો ત્વં, મોઘપુરિસ, એતેન સકેન પાપકેન દિટ્ઠિગતેન. ઇધાહં ભિક્ખૂ પટિપુચ્છિસ્સામી’’તિ. અથ ખો ભગવા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘તુમ્હેપિ મે, ભિક્ખવે, એવં ધમ્મં દેસિતં આજાનાથ યથાયં સાતિ ભિક્ખુ કેવટ્ટપુત્તો અત્તના દુગ્ગહિતેન અમ્હે ચેવ અબ્ભાચિક્ખતિ, અત્તાનઞ્ચ ખણતિ, બહુઞ્ચ અપુઞ્ઞં પસવતી’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે! અનેકપરિયાયેન હિ નો, ભન્તે, પટિચ્ચસમુપ્પન્નં વિઞ્ઞાણં વુત્તં ભગવતા, અઞ્ઞત્ર પચ્ચયા નત્થિ વિઞ્ઞાણસ્સ સમ્ભવો’’તિ. ‘‘સાધુ સાધુ, ભિક્ખવે! સાધુ ખો મે તુમ્હે, ભિક્ખવે, એવં ધમ્મં દેસિતં આજાનાથ. અનેકપરિયાયેન હિ વો, ભિક્ખવે, પટિચ્ચસમુપ્પન્નં વિઞ્ઞાણં વુત્તં મયા, અઞ્ઞત્ર પચ્ચયા નત્થિ વિઞ્ઞાણસ્સ સમ્ભવોતિ. અથ ચ પનાયં સાતિ ભિક્ખુ કેવટ્ટપુત્તો અત્તના દુગ્ગહિતેન અમ્હે ચેવ અબ્ભાચિક્ખતિ, અત્તાનઞ્ચ ખણતિ, બહુઞ્ચ અપુઞ્ઞં પસવતિ પસવતિ. તઞ્હિ તસ્સ મોઘપુરિસસ્સ ભવિસ્સતિ દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય.
૪૦૦. ‘‘યં યદેવ, ભિક્ખવે, પચ્ચયં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ વિઞ્ઞાણં, તેન તેનેવ વિઞ્ઞાણંત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ (સી॰ પી॰). ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ વિઞ્ઞાણં, ચક્ખુવિઞ્ઞાણંત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ; સોતઞ્ચ પટિચ્ચ સદ્દે ચ ઉપ્પજ્જતિ વિઞ્ઞાણં, સોતવિઞ્ઞાણંત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ; ઘાનઞ્ચ પટિચ્ચ ગન્ધે ચ ઉપ્પજ્જતિ વિઞ્ઞાણં, ઘાનવિઞ્ઞાણંત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ; જિવ્હઞ્ચ પટિચ્ચ રસે ચ ઉપ્પજ્જતિ વિઞ્ઞાણં, જિવ્હાવિઞ્ઞાણંત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ; કાયઞ્ચ પટિચ્ચ ફોટ્ઠબ્બે ચ ઉપ્પજ્જતિ વિઞ્ઞાણં, કાયવિઞ્ઞાણંત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ; મનઞ્ચ પટિચ્ચ ધમ્મે ચ ઉપ્પજ્જતિ વિઞ્ઞાણં, મનોવિઞ્ઞાણંત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ.
‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, યં યદેવ પચ્ચયં પટિચ્ચ અગ્ગિ જલતિ તેન તેનેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. કટ્ઠઞ્ચ પટિચ્ચ અગ્ગિ જલતિ, કટ્ઠગ્ગિત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ; સકલિકઞ્ચ પટિચ્ચ અગ્ગિ જલતિ, સકલિકગ્ગિત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ; તિણઞ્ચ પટિચ્ચ અગ્ગિ જલતિ, તિણગ્ગિત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ; ગોમયઞ્ચ પટિચ્ચ અગ્ગિ જલતિ, ગોમયગ્ગિત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ; થુસઞ્ચ પટિચ્ચ અગ્ગિ જલતિ, થુસગ્ગિત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ; સઙ્કારઞ્ચ પટિચ્ચ અગ્ગિ જલતિ, સઙ્કારગ્ગિત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, યં યદેવ પચ્ચયં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ વિઞ્ઞાણં, તેન તેનેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ વિઞ્ઞાણં, ચક્ખુવિઞ્ઞાણંત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ; સોતઞ્ચ પટિચ્ચ સદ્દે ચ ઉપ્પજ્જતિ વિઞ્ઞાણં, સોતવિઞ્ઞાણંત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ, ઘાનઞ્ચ પટિચ્ચ ગન્ધે ચ ઉપ્પજ્જતિ વિઞ્ઞાણં , ઘાણવિઞ્ઞાણંત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ, જિવ્હઞ્ચ પટિચ્ચ રસે ચ ઉપ્પજ્જતિ વિઞ્ઞાણં, જિવ્હાવિઞ્ઞાણંત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. કાયઞ્ચ પટિચ્ચ ફોટ્ઠબ્બે ચ ઉપ્પજ્જતિ વિઞ્ઞાણં, કાયવિઞ્ઞાણંત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. મનઞ્ચ પટિચ્ચ ધમ્મે ચ ઉપ્પજ્જતિ વિઞ્ઞાણં, મનોવિઞ્ઞાણંત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ.
૪૦૧. ‘‘ભૂતમિદન્તિ , ભિક્ખવે, પસ્સથા’’તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તદાહારસમ્ભવન્તિ, ભિક્ખવે, પસ્સથા’’તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તદાહારનિરોધા યં ભૂતં, તં નિરોધધમ્મન્તિ, ભિક્ખવે, પસ્સથા’’તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘ભૂતમિદં નોસ્સૂતિ, ભિક્ખવે, કઙ્ખતો ઉપ્પજ્જતિ વિચિકિચ્છા’’તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તદાહારસમ્ભવં નોસ્સૂતિ, ભિક્ખવે , કઙ્ખતો ઉપ્પજ્જતિ વિચિકિચ્છા’’તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તદાહારનિરોધા યં ભૂતં, તં નિરોધધમ્મં નોસ્સૂતિ, ભિક્ખવે, કઙ્ખતો ઉપ્પજ્જતિ વિચિકિચ્છા’’તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘ભૂતમિદન્તિ, ભિક્ખવે, યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતો યા વિચિકિચ્છા સા પહીયતી’’તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તદાહારસમ્ભવન્તિ, ભિક્ખવે, યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતો યા વિચિકિચ્છા સા પહીયતી’’તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તદાહારનિરોધા યં ભૂતં, તં નિરોધધમ્મન્તિ, ભિક્ખવે, યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતો યા વિચિકિચ્છા સા પહીયતી’’તિ?
‘‘એવં , ભન્તે’’.
‘‘ભૂતમિદન્તિ, ભિક્ખવે, ઇતિપિ વો એત્થ નિબ્બિચિકિચ્છા’’તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તદાહારસમ્ભવન્તિ, ભિક્ખવે, ઇતિપિ વો એત્થ નિબ્બિચિકિચ્છા’’તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તદાહારનિરોધા યં ભૂતં તં નિરોધધમ્મન્તિ, ભિક્ખવે, ઇતિપિ વો એત્થ નિબ્બિચિકિચ્છા’’તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘ભૂતમિદન્તિ, ભિક્ખવે, યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય સુદિટ્ઠ’’ન્તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તદાહારસમ્ભવન્તિ, ભિક્ખવે, યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય સુદિટ્ઠ’’ન્તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તદાહારનિરોધા યં ભૂતં તં નિરોધધમ્મન્તિ, ભિક્ખવે, યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય સુદિટ્ઠ’’ન્તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘ઇમં ચે તુમ્હે, ભિક્ખવે, દિટ્ઠિં એવં પરિસુદ્ધં એવં પરિયોદાતં અલ્લીયેથ કેલાયેથ ધનાયેથ મમાયેથ, અપિ નુ મે તુમ્હે, ભિક્ખવે, કુલ્લૂપમં ધમ્મં દેસિતં આજાનેય્યાથ નિત્થરણત્થાય નો ગહણત્થાયા’’તિ?
‘‘નો હેતં, ભન્તે’’.
‘‘ઇમં ચે તુમ્હે, ભિક્ખવે, દિટ્ઠિં એવં પરિસુદ્ધં એવં પરિયોદાતં ન અલ્લીયેથ ન કેલાયેથ ન ધનાયેથ ન મમાયેથ, અપિ નુ મે તુમ્હે, ભિક્ખવે, કુલ્લૂપમં ધમ્મં દેસિતં આજાનેય્યાથ નિત્થરણત્થાય નો ગહણત્થાયા’’તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
૪૦૨. ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, આહારા ભૂતાનં વા સત્તાનં ઠિતિયા, સમ્ભવેસીનં વા અનુગ્ગહાય. કતમે ચત્તારો? કબળીકારો આહારો ઓળારિકો વા સુખુમો વા, ફસ્સો દુતિયો, મનોસઞ્ચેતના તતિયા, વિઞ્ઞાણં ચતુત્થં.
‘‘ઇમે ચ, ભિક્ખવે, ચત્તારો આહારા કિંનિદાના કિંસમુદયા કિંજાતિકા કિંપભવા?
‘‘ઇમે ચત્તારો આહારા તણ્હાનિદાના તણ્હાસમુદયા તણ્હાજાતિકા તણ્હાપભવા.
‘‘તણ્હા ચાયં, ભિક્ખવે, કિંનિદાના કિંસમુદયા કિંજાતિકા કિંપભવા?
‘‘તણ્હા વેદનાનિદાના વેદનાસમુદયા વેદનાજાતિકા વેદનાપભવા.
‘‘વેદના ચાયં, ભિક્ખવે, કિંનિદાના કિંસમુદયા કિંજાતિકા કિંપભવા?
‘‘વેદના ફસ્સનિદાના ફસ્સસમુદયા ફસ્સજાતિકા ફસ્સપભવા .
‘‘ફસ્સો ચાયં, ભિક્ખવે, કિંનિદાનો કિંસમુદયો કિંજાતિકો કિંપભવો?
‘‘ફસ્સો સળાયતનનિદાનો સળાયતનસમુદયો સળાયતનજાતિકો સળાયતનપભવો.
‘‘સળાયતનં ચિદં, ભિક્ખવે, કિંનિદાનં કિંસમુદયં કિંજાતિકં કિંપભવં?
‘‘સળાયતનં નામરૂપનિદાનં નામરૂપસમુદયં નામરૂપજાતિકં નામરૂપપભવં.
‘‘નામરૂપં ચિદં, ભિક્ખવે, કિંનિદાનં કિંસમુદયં કિંજાતિકં કિંપભવં?
‘‘નામરૂપં વિઞ્ઞાણનિદાનં વિઞ્ઞાણસમુદયં વિઞ્ઞાણજાતિકં વિઞ્ઞાણપભવં.
‘‘વિઞ્ઞાણં ચિદં, ભિક્ખવે, કિંનિદાનં કિંસમુદયં કિંજાતિકં કિંપભવં?
‘‘વિઞ્ઞાણં સઙ્ખારનિદાનં સઙ્ખારસમુદયં સઙ્ખારજાતિકં સઙ્ખારપભવં.
‘‘સઙ્ખારા ચિમે, ભિક્ખવે, કિંનિદાના કિંસમુદયા કિંજાતિકા કિંપભવા?
‘‘સઙ્ખારા અવિજ્જાનિદાના અવિજ્જાસમુદયા અવિજ્જાજાતિકા અવિજ્જાપભવા.
‘‘ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા, સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં, વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપં, નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનં, સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સો, ફસ્સપચ્ચયા વેદના, વેદનાપચ્ચયા તણ્હા, તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનં, ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો, ભવપચ્ચયા જાતિ, જાતિપચ્ચયા જરામરણં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા સમ્ભવન્તિ. એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો હોતિ.’’’
૪૦૩. ‘‘જાતિપચ્ચયા જરામરણન્તિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; જાતિપચ્ચયા નુ ખો, ભિક્ખવે, જરામરણં, નો વા, કથં વા એત્થ કથં વા વો એત્થ (?) હોતી’’તિ? ‘‘જાતિપચ્ચયા, ભન્તે, જરામરણં; એવં નો એત્થ હોતિ એવં નો એત્થ હોતીતિ (ક॰) – જાતિપચ્ચયા જરામરણ’’ન્તિ. ‘‘ભવપચ્ચયા જાતીતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; ભવપચ્ચયા નુ ખો, ભિક્ખવે, જાતિ, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘ભવપચ્ચયા, ભન્તે , જાતિ; એવં નો એત્થ હોતિ – ભવપચ્ચયા જાતી’’તિ . ‘‘ઉપાદાનપચ્ચયા ભવોતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; ઉપાદાનપચ્ચયા નુ ખો, ભિક્ખવે, ભવો, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘ઉપાદાનપચ્ચયા, ભન્તે, ભવો; એવં નો એત્થ હોતિ – ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો’’તિ. ‘‘તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનન્તિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં, તણ્હાપચ્ચયા નુ ખો, ભિક્ખવે, ઉપાદાનં, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘તણ્હાપચ્ચયા, ભન્તે, ઉપાદાનં; એવં નો એત્થ હોતિ – તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાન’’ન્તિ. ‘‘વેદનાપચ્ચયા તણ્હાતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; વેદનાપચ્ચયા નુ ખો, ભિક્ખવે, તણ્હા, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘વેદનાપચ્ચયા, ભન્તે, તણ્હા; એવં નો એત્થ હોતિ – વેદનાપચ્ચયા તણ્હા’’તિ. ‘‘ફસ્સપચ્ચયા વેદનાતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; ફસ્સપચ્ચયા નુ ખો, ભિક્ખવે, વેદના, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘ફસ્સપચ્ચયા, ભન્તે, વેદના; એવં નો એત્થ હોતિ – ફસ્સપચ્ચયા વેદના’’તિ. ‘‘સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સોતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; સળાયતનપચ્ચયા નુ ખો, ભિક્ખવે, ફસ્સો, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘સળાયતનપચ્ચયા, ભન્તે, ફસ્સો; એવં નો એત્થ હોતિ – સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સો’’તિ. ‘‘નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનન્તિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; નામરૂપપચ્ચયા નુ ખો, ભિક્ખવે, સળાયતનં, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘નામરૂપપચ્ચયા, ભન્તે, સળાયતનં; એવં નો એત્થ હોતિ – નામરૂપપચ્ચયા સળાયતન’’ન્તિ. ‘‘વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપન્તિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નુ ખો, ભિક્ખવે, નામરૂપં, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘વિઞ્ઞાણપચ્ચયા, ભન્તે, નામરૂપં; એવં નો એત્થ હોતિ – વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપ’’ન્તિ. ‘‘સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણન્તિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; સઙ્ખારપચ્ચયા નુ ખો, ભિક્ખવે, વિઞ્ઞાણં, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘સઙ્ખારપચ્ચયા, ભન્તે, વિઞ્ઞાણં; એવં નો એત્થ હોતિ – સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ. ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારાતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; અવિજ્જાપચ્ચયા નુ ખો, ભિક્ખવે, સઙ્ખારા, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા, ભન્તે, સઙ્ખારા; એવં નો એત્થ હોતિ – અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ.
૪૦૪. ‘‘સાધુ, ભિક્ખવે. ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, તુમ્હેપિ એવં વદેથ, અહમ્પિ એવં વદામિ – ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતિ, ઇમસ્સુપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતિ, યદિદં – અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા, સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં, વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપં, નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનં, સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સો, ફસ્સપચ્ચયા વેદના, વેદનાપચ્ચયા તણ્હા, તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનં, ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો, ભવપચ્ચયા જાતિ, જાતિપચ્ચયા જરામરણં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા સમ્ભવન્તિ. એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો હોતિ.
‘‘અવિજ્જાયત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો, સઙ્ખારનિરોધા વિઞ્ઞાણનિરોધો, વિઞ્ઞાણનિરોધા નામરૂપનિરોધો, નામરૂપનિરોધા સળાયતનનિરોધો , સળાયતનનિરોધા ફસ્સનિરોધો, ફસ્સનિરોધા વેદનાનિરોધો, વેદનાનિરોધા તણ્હાનિરોધો, તણ્હાનિરોધા ઉપાદાનનિરોધો, ઉપાદાનનિરોધા ભવનિરોધો, ભવનિરોધા જાતિનિરોધો, જાતિનિરોધા જરામરણં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા નિરુજ્ઝન્તિ. એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધો હોતિ.
૪૦૫. ‘‘જાતિનિરોધા જરામરણનિરોધોતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; જાતિનિરોધા નુ ખો, ભિક્ખવે, જરામરણનિરોધો, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘જાતિનિરોધા, ભન્તે, જરામરણનિરોધો; એવં નો એત્થ હોતિ – જાતિનિરોધા જરામરણનિરોધો’’તિ. ‘‘ભવનિરોધા જાતિનિરોધોતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; ભવનિરોધા નુ ખો, ભિક્ખવે, જાતિનિરોધો, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘ભવનિરોધા, ભન્તે, જાતિનિરોધો; એવં નો એત્થ હોતિ – ભવનિરોધા જાતિનિરોધો’’તિ. ‘‘ઉપાદાનનિરોધા ભવનિરોધોતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; ઉપાદાનનિરોધા નુ ખો, ભિક્ખવે, ભવનિરોધો, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘ઉપાદાનનિરોધા, ભન્તે, ભવનિરોધો; એવં નો એત્થ હોતિ – ઉપાદાનનિરોધા ભવનિરોધો’’તિ. ‘‘તણ્હાનિરોધા ઉપાદાનનિરોધોતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; તણ્હાનિરોધા નુ ખો, ભિક્ખવે, ઉપાદાનનિરોધો, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘તણ્હાનિરોધા, ભન્તે, ઉપાદાનનિરોધો; એવં નો એત્થ હોતિ – તણ્હાનિરોધા ઉપાદાનનિરોધો’’તિ. ‘‘વેદનાનિરોધા તણ્હાનિરોધોતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; વેદનાનિરોધા નુ ખો, ભિક્ખવે, તણ્હાનિરોધો, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘વેદનાનિરોધા, ભન્તે, તણ્હાનિરોધો; એવં નો એત્થ હોતિ – વેદનાનિરોધા તણ્હાનિરોધો’’તિ. ‘‘ફસ્સનિરોધા વેદનાનિરોધોતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; ફસ્સનિરોધા નુ ખો, ભિક્ખવે, વેદનાનિરોધો, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘ફસ્સનિરોધા, ભન્તે, વેદનાનિરોધો; એવં નો એત્થ હોતિ – ફસ્સનિરોધા વેદનાનિરોધો’’તિ. ‘‘સળાયતનનિરોધા ફસ્સનિરોધોતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; સળાયતનનિરોધા નુ ખો, ભિક્ખવે, ફસ્સનિરોધો, નો વા , કથં વા એત્થ હોતીતિ? સળાયતનનિરોધા, ભન્તે, ફસ્સનિરોધો; એવં નો એત્થ હોતિ – સળાયતનનિરોધા ફસ્સનિરોધો’’તિ. ‘‘નામરૂપનિરોધા સળાયતનનિરોધોતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; નામરૂપનિરોધા નુ ખો, ભિક્ખવે, સળાયતનનિરોધો, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘નામરૂપનિરોધા, ભન્તે, સળાયતનનિરોધો; એવં નો એત્થ હોતિ – નામરૂપનિરોધા સળાયતનનિરોધો’’તિ. ‘‘વિઞ્ઞાણનિરોધા નામરૂપનિરોધોતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; વિઞ્ઞાણનિરોધા નુ ખો, ભિક્ખવે, નામરૂપનિરોધો, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘વિઞ્ઞાણનિરોધા, ભન્તે, નામરૂપનિરોધો; એવં નો એત્થ હોતિ – વિઞ્ઞાણનિરોધા નામરૂપનિરોધો’’તિ. ‘‘સઙ્ખારનિરોધા વિઞ્ઞાણનિરોધોતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; સઙ્ખારનિરોધા નુ ખો, ભિક્ખવે, વિઞ્ઞાણનિરોધો, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘સઙ્ખારનિરોધા, ભન્તે , વિઞ્ઞાણનિરોધો; એવં નો એત્થ હોતિ – સઙ્ખારનિરોધા વિઞ્ઞાણનિરોધો’’તિ. ‘‘અવિજ્જાનિરોધા સઙ્ખારનિરોધોતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં; અવિજ્જાનિરોધા નુ ખો, ભિક્ખવે, સઙ્ખારનિરોધો, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘અવિજ્જાનિરોધા, ભન્તે, સઙ્ખારનિરોધો; એવં નો એત્થ હોતિ – અવિજ્જાનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો’’તિ.
૪૦૬. ‘‘સાધુ, ભિક્ખવે. ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, તુમ્હેપિ એવં વદેથ, અહમ્પિ એવં વદામિ – ઇમસ્મિં અસતિ ઇદં ન હોતિ, ઇમસ્સ નિરોધા ઇદં નિરુજ્ઝતિ, યદિદં – અવિજ્જાનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો, સઙ્ખારનિરોધા વિઞ્ઞાણનિરોધો, વિઞ્ઞાણનિરોધા નામરૂપનિરોધો, નામરૂપનિરોધા સળાયતનનિરોધો, સળાયતનનિરોધા ફસ્સનિરોધો, ફસ્સનિરોધા વેદનાનિરોધો, વેદનાનિરોધા તણ્હાનિરોધો, તણ્હાનિરોધા ઉપાદાનનિરોધો, ઉપાદાનનિરોધા ભવનિરોધો, ભવનિરોધા જાતિનિરોધો, જાતિનિરોધા જરામરણં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા નિરુજ્ઝન્તિ. એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધો હોતિ.
૪૦૭. ‘‘અપિ નુ તુમ્હે, ભિક્ખવે, એવં જાનન્તા એવં પસ્સન્તા પુબ્બન્તં વા પટિધાવેય્યાથ – ‘અહેસુમ્હ નુ ખો મયં અતીતમદ્ધાનં, નનુ ખો અહેસુમ્હ અતીતમદ્ધાનં, કિં નુ ખો અહેસુમ્હ અતીતમદ્ધાનં, કથં નુ ખો અહેસુમ્હ અતીતમદ્ધાનં, કિં હુત્વા કિં અહેસુમ્હ નુ ખો મયં અતીતમદ્ધાન’’’ન્તિ?
‘‘નો હેતં, ભન્તે’’.
‘‘અપિ નુ તુમ્હે, ભિક્ખવે, એવં જાનન્તા એવં પસ્સન્તા અપરન્તં વા પટિધાવેય્યાથ – ભવિસ્સામ નુ ખો મયં અનાગતમદ્ધાનં, નનુ ખો ભવિસ્સામ અનાગતમદ્ધાનં, કિં નુ ખો ભવિસ્સામ અનાગતમદ્ધાનં, કથં નુ ખો ભવિસ્સામ અનાગતમદ્ધાનં, કિં હુત્વા કિં ભવિસ્સામ નુ ખો મયં અનાગતમદ્ધાન’’ન્તિ?
‘‘નો હેતં, ભન્તે’’.
‘‘અપિ નુ તુમ્હે, ભિક્ખવે, એવં જાનન્તા એવં પસ્સન્તા એતરહિ વા પચ્ચુપ્પન્નમદ્ધાનં અજ્ઝત્તં કથંકથી અસ્સથ – અહં નુ ખોસ્મિ, નો નુ ખોસ્મિ, કિં નુ ખોસ્મિ, કથં નુ ખોસ્મિ, અયં નુ ખો સત્તો કુતો આગતો, સો કુહિંગામી ભવિસ્સતી’’તિ?
‘‘નો હેતં, ભન્તે’’.
‘‘અપિ નુ તુમ્હે, ભિક્ખવે, એવં જાનન્તા એવં પસ્સન્તા એવં વદેય્યાથ – સત્થા નો ગરુ, સત્થુગારવેન ચ મયં એવં વદેમા’’તિ?
‘‘નો હેતં, ભન્તે’’.
‘‘અપિ નુ તુમ્હે, ભિક્ખવે, એવં જાનન્તા એવં પસ્સન્તા એવં વદેય્યાથ – સમણો એવમાહ, સમણા ચ નામ મયં એવં વદેમા’’તિ?
‘‘નો હેતં, ભન્તે’’.
‘‘અપિ નુ તુમ્હે, ભિક્ખવે, એવં જાનન્તા એવં પસ્સન્તા અઞ્ઞં સત્થારં ઉદ્દિસેય્યાથા’’તિ?
‘‘નો હેતં, ભન્તે’’.
‘‘અપિ નુ તુમ્હે, ભિક્ખવે, એવં જાનન્તા એવં પસ્સન્તા યાનિ તાનિ પુથુસમણબ્રાહ્મણાનં વત કોતૂહલમઙ્ગલાનિ તાનિ સારતો પચ્ચાગચ્છેય્યાથા’’તિ?
‘‘નો હેતં, ભન્તે’’.
‘‘નનુ, ભિક્ખવે, યદેવ તુમ્હાકં સામં ઞાતં સામં દિટ્ઠં સામં વિદિતં, તદેવ તુમ્હે વદેથા’’તિ.
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘સાધુ, ભિક્ખવે, ઉપનીતા ખો મે તુમ્હે, ભિક્ખવે, ઇમિના સન્દિટ્ઠિકેન ધમ્મેન અકાલિકેન એહિપસ્સિકેન ઓપનેય્યિકેન પચ્ચત્તં વેદિતબ્બેન વિઞ્ઞૂહિ. સન્દિટ્ઠિકો અયં, ભિક્ખવે, ધમ્મો અકાલિકો એહિપસ્સિકો ઓપનેય્યિકો પચ્ચત્તં વેદિતબ્બો વિઞ્ઞૂહિ – ઇતિ યન્તં વુત્તં, ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્ત’’ન્તિ.
૪૦૮. ‘‘તિણ્ણં ખો પન, ભિક્ખવે, સન્નિપાતા ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ હોતિ. ઇધ માતાપિતરો ચ સન્નિપતિતા હોન્તિ, માતા ચ ન ઉતુની હોતિ, ગન્ધબ્બો ચ ન પચ્ચુપટ્ઠિતો હોતિ, નેવ તાવ ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ હોતિ. ઇધ માતાપિતરો ચ સન્નિપતિતા હોન્તિ, માતા ચ ઉતુની હોતિ, ગન્ધબ્બો ચ ન પચ્ચુપટ્ઠિતો હોતિ, નેવ તાવ ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ હોતિ. યતો ચ ખો, ભિક્ખવે, માતાપિતરો ચ સન્નિપતિતા હોન્તિ, માતા ચ ઉતુની હોતિ, ગન્ધબ્બો ચ પચ્ચુપટ્ઠિતો હોતિ – એવં તિણ્ણં સન્નિપાતા ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ હોતિ. તમેનં, ભિક્ખવે, માતા નવ વા દસ વા માસે ગબ્ભં કુચ્છિના પરિહરતિ મહતા સંસયેન ગરુભારં ગરુમ્ભારં (સી॰ પી॰). તમેનં, ભિક્ખવે, માતા નવન્નં વા દસન્નં વા માસાનં અચ્ચયેન વિજાયતિ મહતા સંસયેન ગરુભારં. તમેનં જાતં સમાનં સકેન લોહિતેન પોસેતિ. લોહિતઞ્હેતં, ભિક્ખવે, અરિયસ્સ વિનયે યદિદં માતુથઞ્ઞં. સ ખો સો, ભિક્ખવે, કુમારો વુદ્ધિમન્વાય ઇન્દ્રિયાનં પરિપાકમન્વાય યાનિ તાનિ કુમારકાનં કીળાપનકાનિ તેહિ કીળતિ, સેય્યથિદં – વઙ્કકં ઘટિકં મોક્ખચિકં ચિઙ્ગુલકં પત્તાળ્હકં રથકં ધનુકં. સ ખો સો, ભિક્ખવે, કુમારો વુદ્ધિમન્વાય ઇન્દ્રિયાનં પરિપાકમન્વાય પઞ્ચહિ કામગુણેહિ સમપ્પિતો સમઙ્ગીભૂતો પરિચારેતિ – ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યેહિ રૂપેહિ ઇટ્ઠેહિ કન્તેહિ મનાપેહિ પિયરૂપેહિ કામૂપસંહિતેહિ રજનીયેહિ, સોતવિઞ્ઞેય્યેહિ સદ્દેહિ… ઘાનવિઞ્ઞેય્યેહિ ગન્ધેહિ… જિવ્હાવિઞ્ઞેય્યેહિ રસેહિ… કાયવિઞ્ઞેય્યેહિ ફોટ્ઠબ્બેહિ ઇટ્ઠેહિ કન્તેહિ મનાપેહિ પિયરૂપેહિ કામૂપસંહિતેહિ રજનીયેહિ.
૪૦૯. ‘‘સો ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા પિયરૂપે રૂપે સારજ્જતિ, અપ્પિયરૂપે રૂપે બ્યાપજ્જતિ, અનુપટ્ઠિતકાયસતિ ચ વિહરતિ પરિત્તચેતસો. તઞ્ચ ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં યથાભૂતં નપ્પજાનાતિ – યત્થસ્સ તે પાપકા અકુસલા ધમ્મા અપરિસેસા નિરુજ્ઝન્તિ. સો એવં અનુરોધવિરોધં સમાપન્નો યં કિઞ્ચિ વેદનં વેદેતિ સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા, સો તં વેદનં અભિનન્દતિ અભિવદતિ અજ્ઝોસાય તિટ્ઠતિ. તસ્સ તં વેદનં અભિનન્દતો અભિવદતો અજ્ઝોસાય તિટ્ઠતો ઉપ્પજ્જતિ નન્દી . યા વેદનાસુ નન્દી તદુપાદાનં, તસ્સુપાદાનપચ્ચયા ભવો, ભવપચ્ચયા જાતિ, જાતિપચ્ચયા જરામરણં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા સમ્ભવન્તિ. એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો હોતિ. સોતેન સદ્દં સુત્વા…પે॰… ઘાનેન ગન્ધં ઘાયિત્વા…પે॰… જિવ્હાય રસં સાયિત્વા…પે॰… કાયેન ફોટ્ઠબ્બં ફુસિત્વા…પે॰… મનસા ધમ્મં વિઞ્ઞાય પિયરૂપે ધમ્મે સારજ્જતિ, અપ્પિયરૂપે ધમ્મે બ્યાપજ્જતિ, અનુપટ્ઠિતકાયસતિ ચ વિહરતિ પરિત્તચેતસો. તઞ્ચ ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં યથાભૂતં નપ્પજાનાતિ – યત્થસ્સ તે પાપકા અકુસલા ધમ્મા અપરિસેસા નિરુજ્ઝન્તિ. સો એવં અનુરોધવિરોધં સમાપન્નો યં કિઞ્ચિ વેદનં વેદેતિ સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા, સો તં વેદનં અભિનન્દતિ અભિવદતિ અજ્ઝોસાય તિટ્ઠતિ. તસ્સ તં વેદનં અભિનન્દતો અભિવદતો અજ્ઝોસાય તિટ્ઠતો ઉપ્પજ્જતિ નન્દી. યા વેદનાસુ નન્દી તદુપાદાનં, તસ્સુપાદાનપચ્ચયા ભવો, ભવપચ્ચયા જાતિ, જાતિપચ્ચયા જરામરણં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા સમ્ભવન્તિ. એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો હોતિ.
૪૧૦. ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, તથાગતો લોકે ઉપ્પજ્જતિ અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો વિજ્જાચરણસમ્પન્નો સુગતો લોકવિદૂ અનુત્તરો પુરિસદમ્મસારથિ સત્થા દેવમનુસ્સાનં બુદ્ધો ભગવા. સો ઇમં લોકં સદેવકં સમારકં સબ્રહ્મકં સસ્સમણબ્રાહ્મણિં પજં સદેવમનુસ્સં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદેતિ. સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં મજ્ઝેકલ્યાણં પરિયોસાનકલ્યાણં સાત્થં સબ્યઞ્જનં; કેવલપરિપુણ્ણં પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં પકાસેતિ. તં ધમ્મં સુણાતિ ગહપતિ વા ગહપતિપુત્તો વા અઞ્ઞતરસ્મિં વા કુલે પચ્ચાજાતો. સો તં ધમ્મં સુત્વા તથાગતે સદ્ધં પટિલભતિ. સો તેન સદ્ધાપટિલાભેન સમન્નાગતો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ – ‘સમ્બાધો ઘરાવાસો રજાપથો, અબ્ભોકાસો પબ્બજ્જા. નયિદં સુકરં અગારં અજ્ઝાવસતા એકન્તપરિપુણ્ણં એકન્તપરિસુદ્ધં સઙ્ખલિખિતં બ્રહ્મચરિયં ચરિતું. યંનૂનાહં કેસમસ્સું ઓહારેત્વા, કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા, અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજેય્ય’’’ન્તિ. સો અપરેન સમયેન અપ્પં વા ભોગક્ખન્ધં પહાય, મહન્તં વા ભોગક્ખન્ધં પહાય, અપ્પં વા ઞાતિપરિવટ્ટં પહાય, મહન્તં વા ઞાતિપરિવટ્ટં પહાય, કેસમસ્સું ઓહારેત્વા, કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા, અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજતિ.
૪૧૧. ‘‘સો એવં પબ્બજિતો સમાનો ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો પાણાતિપાતં પહાય પાણાતિપાતા પટિવિરતો હોતિ, નિહિતદણ્ડો નિહિતસત્થો લજ્જી દયાપન્નો સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પી વિહરતિ.
‘‘અદિન્નાદાનં પહાય અદિન્નાદાના પટિવિરતો હોતિ, દિન્નાદાયી દિન્નપાટિકઙ્ખી અથેનેન સુચિભૂતેન અત્તના વિહરતિ.
‘‘અબ્રહ્મચરિયં પહાય બ્રહ્મચારી હોતિ, આરાચારી વિરતો મેથુના ગામધમ્મા.
‘‘મુસાવાદં પહાય મુસાવાદા પટિવિરતો હોતિ, સચ્ચવાદી સચ્ચસન્ધો થેતો પચ્ચયિકો અવિસંવાદકો લોકસ્સ.
‘‘પિસુણં વાચં પહાય પિસુણાય વાચાય પટિવિરતો હોતિ – ઇતો સુત્વા ન અમુત્ર અક્ખાતા ઇમેસં ભેદાય, અમુત્ર વા સુત્વા ન ઇમેસં અક્ખાતા અમૂસં ભેદાય. ઇતિ ભિન્નાનં વા સન્ધાતા, સહિતાનં વા અનુપ્પદાતા સમગ્ગારામો સમગ્ગરતો સમગ્ગનન્દી, સમગ્ગકરણિં વાચં ભાસિતા હોતિ.
‘‘ફરુસં વાચં પહાય ફરુસાય વાચાય પટિવિરતો હોતિ – યા સા વાચા નેલા કણ્ણસુખા પેમનીયા હદયઙ્ગમા પોરી બહુજનકન્તા બહુજનમનાપા તથારૂપિં વાચં ભાસિતા હોતિ.
‘‘સમ્ફપ્પલાપં પહાય સમ્ફપ્પલાપા પટિવિરતો હોતિ, કાલવાદી ભૂતવાદી અત્થવાદી ધમ્મવાદી વિનયવાદી, નિધાનવતિં વાચં ભાસિતા કાલેન, સાપદેસં પરિયન્તવતિં અત્થસંહિતં.
‘‘સો બીજગામભૂતગામસમારમ્ભા પટિવિરતો હોતિ, એકભત્તિકો હોતિ રત્તૂપરતો, વિરતો વિકાલભોજના. નચ્ચગીતવાદિતવિસૂકદસ્સના પટિવિરતો હોતિ, માલાગન્ધવિલેપનધારણમણ્ડનવિભૂસનટ્ઠાના પટિવિરતો હોતિ, ઉચ્ચાસયનમહાસયના પટિવિરતો હોતિ, જાતરૂપરજતપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતિ, આમકધઞ્ઞપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતિ, આમકમંસપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતિ, ઇત્થિકુમારિકપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતિ, દાસિદાસપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતિ, અજેળકપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતિ, કુક્કુટસૂકરપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતિ, હત્થિગવાસ્સવળવપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતિ, ખેત્તવત્થુપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતિ, દૂતેય્યપહિણગમનાનુયોગા પટિવિરતો હોતિ, કયવિક્કયા પટિવિરતો હોતિ, તુલાકૂટકંસકૂટમાનકૂટા પટિવિરતો હોતિ, ઉક્કોટનવઞ્ચન-નિકતિ-સાચિયોગા પટિવિરતો હોતિ, છેદન-વધબન્ધનવિપરામોસ-આલોપ-સહસાકારા પટિવિરતો હોતિ પસ્સ મ॰ નિ॰ ૧.૨૯૩ ચૂળહત્થિપદોપમે.
‘‘સો સન્તુટ્ઠો હોતિ કાયપરિહારિકેન ચીવરેન કુચ્છિપરિહારિકેન પિણ્ડપાતેન. સો યેન યેનેવ પક્કમતિ સમાદાયેવ પક્કમતિ . સેય્યથાપિ નામ પક્ખી સકુણો યેન યેનેવ ડેતિ સપત્તભારોવ ડેતિ, એવમેવ ભિક્ખુ સન્તુટ્ઠો હોતિ કાયપરિહારિકેન ચીવરેન, કુચ્છિપરિહારિકેન પિણ્ડપાતેન. સો યેન યેનેવ પક્કમતિ સમાદાયેવ પક્કમતિ. સો ઇમિના અરિયેન સીલક્ખન્ધેન સમન્નાગતો અજ્ઝત્તં અનવજ્જસુખં પટિસંવેદેતિ.
‘‘સો ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા ન નિમિત્તગ્ગાહી હોતિ નાનુબ્યઞ્જનગ્ગાહી. યત્વાધિકરણમેનં ચક્ખુન્દ્રિયં અસંવુતં વિહરન્તં અભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવેય્યું તસ્સ સંવરાય પટિપજ્જતિ, રક્ખતિ ચક્ખુન્દ્રિયં, ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરં આપજ્જતિ. સોતેન સદ્દં સુત્વા…પે॰… ઘાનેન ગન્ધં ઘાયિત્વા…પે॰… જિવ્હાય રસં સાયિત્વા…પે॰… કાયેન ફોટ્ઠબ્બં ફુસિત્વા…પે॰… મનસા ધમ્મં વિઞ્ઞાય ન નિમિત્તગ્ગાહી હોતિ નાનુબ્યઞ્જનગ્ગાહી. યત્વાધિકરણમેનં મનિન્દ્રિયં અસંવુતં વિહરન્તં અભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવેય્યું તસ્સ સંવરાય પટિપજ્જતિ, રક્ખતિ મનિન્દ્રિયં મનિન્દ્રિયે સંવરં આપજ્જતિ. સો ઇમિના અરિયેન ઇન્દ્રિયસંવરેન સમન્નાગતો અજ્ઝત્તં અબ્યાસેકસુખં પટિસંવેદેતિ.
‘‘સો અભિક્કન્તે પટિક્કન્તે સમ્પજાનકારી હોતિ, આલોકિતે વિલોકિતે સમ્પજાનકારી હોતિ , સમિઞ્જિતે પસારિતે સમ્પજાનકારી હોતિ, સઙ્ઘાટિપત્તચીવરધારણે સમ્પજાનકારી હોતિ, અસિતે પીતે ખાયિતે સાયિતે સમ્પજાનકારી હોતિ, ઉચ્ચારપસ્સાવકમ્મે સમ્પજાનકારી હોતિ, ગતે ઠિતે નિસિન્ને સુત્તે જાગરિતે ભાસિતે તુણ્હીભાવે સમ્પજાનકારી હોતિ.
૪૧૨. ‘‘સો ઇમિના ચ અરિયેન સીલક્ખન્ધેન સમન્નાગતો, (ઇમાય ચ અરિયાય સન્તુટ્ઠિયા સમન્નાગતો) પસ્સ મ॰ નિ॰ ૧.૨૯૬ ચૂળહત્થિપદોપમે, ઇમિના ચ અરિયેન ઇન્દ્રિયસંવરેન સમન્નાગતો, ઇમિના ચ અરિયેન સતિસમ્પજઞ્ઞેન સમન્નાગતો, વિવિત્તં સેનાસનં ભજતિ – અરઞ્ઞં રુક્ખમૂલં પબ્બતં કન્દરં ગિરિગુહં સુસાનં વનપત્થં અબ્ભોકાસં પલાલપુઞ્જં. સો પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો નિસીદતિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા, ઉજું કાયં પણિધાય, પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા. સો અભિજ્ઝં લોકે પહાય વિગતાભિજ્ઝેન ચેતસા વિહરતિ, અભિજ્ઝાય ચિત્તં પરિસોધેતિ; બ્યાપાદપદોસં પહાય અબ્યાપન્નચિત્તો વિહરતિ, સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પી, બ્યાપાદપદોસા ચિત્તં પરિસોધેતિ; થીનમિદ્ધં પહાય વિગતથીનમિદ્ધો વિહરતિ આલોકસઞ્ઞી, સતો સમ્પજાનો, થીનમિદ્ધા ચિત્તં પરિસોધેતિ; ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં પહાય અનુદ્ધતો વિહરતિ અજ્ઝત્તં વૂપસન્તચિત્તો, ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચા ચિત્તં પરિસોધેતિ; વિચિકિચ્છં પહાય તિણ્ણવિચિકિચ્છો વિહરતિ અકથંકથી કુસલેસુ ધમ્મેસુ, વિચિકિચ્છાય ચિત્તં પરિસોધેતિ.
૪૧૩. ‘‘સો ઇમે પઞ્ચ નીવરણે પહાય ચેતસો ઉપક્કિલેસે પઞ્ઞાય દુબ્બલીકરણે, વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા અજ્ઝત્તં સમ્પસાદનં ચેતસો એકોદિભાવં અવિતક્કં અવિચારં સમાધિજં પીતિસુખં દુતિયં ઝાનં…પે॰… તતિયં ઝાનં…પે॰… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ.
૪૧૪. ‘‘સો ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા પિયરૂપે રૂપે ન સારજ્જતિ, અપ્પિયરૂપે રૂપે ન બ્યાપજ્જતિ, ઉપટ્ઠિતકાયસતિ ચ વિહરતિ અપ્પમાણચેતસો. તઞ્ચ ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં યથાભૂતં પજાનાતિ – યત્થસ્સ તે પાપકા અકુસલા ધમ્મા અપરિસેસા નિરુજ્ઝન્તિ. સો એવં અનુરોધવિરોધવિપ્પહીનો યં કિઞ્ચિ વેદનં વેદેતિ, સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા, સો તં વેદનં નાભિનન્દતિ નાભિવદતિ નાજ્ઝોસાય તિટ્ઠતિ. તસ્સ તં વેદનં અનભિનન્દતો અનભિવદતો અનજ્ઝોસાય તિટ્ઠતો યા વેદનાસુ નન્દી સા નિરુજ્ઝતિ. તસ્સ નન્દીનિરોધા ઉપાદાનનિરોધો, ઉપાદાનનિરોધા ભવનિરોધો, ભવનિરોધા જાતિનિરોધો, જાતિનિરોધા જરામરણં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા નિરુજ્ઝન્તિ. એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધો હોતિ. સોતેન સદ્દં સુત્વા…પે॰… ઘાનેન ગન્ધં ઘાયિત્વા…પે॰… જિવ્હાય રસં સાયિત્વા…પે॰… કાયેન ફોટ્ઠબ્બં ફુસિત્વા…પે॰… મનસા ધમ્મં વિઞ્ઞાય પિયરૂપે ધમ્મે ન સારજ્જતિ, અપ્પિયરૂપે ધમ્મે ન બ્યાપજ્જતિ, ઉપટ્ઠિતકાયસતિ ચ વિહરતિ અપ્પમાણચેતસો, તઞ્ચ ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં યથાભૂતં પજાનાતિ – યત્થસ્સ તે પાપકા અકુસલા ધમ્મા અપરિસેસા નિરુજ્ઝન્તિ. સો એવં અનુરોધવિરોધવિપ્પહીનો યં કિઞ્ચિ વેદનં વેદેતિ, સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા, સો તં વેદનં નાભિનન્દતિ નાભિવદતિ નાજ્ઝોસાય તિટ્ઠતિ. તસ્સ તં વેદનં અનભિનન્દતો અનભિવદતો અનજ્ઝોસાય તિટ્ઠતો યા વેદનાસુ નન્દી સા નિરુજ્ઝતિ. તસ્સ નન્દીનિરોધા ઉપાદાનનિરોધો, ઉપાદાનનિરોધા ભવનિરોધો, ભવનિરોધા જાતિનિરોધો, જાતિનિરોધા જરામરણં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા નિરુજ્ઝન્તિ. એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધો હોતિ. ઇમં ખો મે તુમ્હે, ભિક્ખવે, સંખિત્તેન તણ્હાસઙ્ખયવિમુત્તિં ધારેથ, સાતિં પન ભિક્ખું કેવટ્ટપુત્તં મહાતણ્હાજાલતણ્હાસઙ્ઘાટપ્પટિમુક્ક’’ન્તિ.
ઇદમવોચ ભગવા. અત્તમના તે ભિક્ખૂ ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દુન્તિ.
મહાતણ્હાસઙ્ખયસુત્તં નિટ્ઠિતં અટ્ઠમં.
૯. મહાઅસ્સપુરસુત્તં
૪૧૫. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા અઙ્ગેસુ વિહરતિ અસ્સપુરં નામ અઙ્ગાનં નિગમો. તત્ર ખો ભગવા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘ભિક્ખવો’’તિ. ‘‘ભદન્તે’’તિ તે ભિક્ખૂ ભગવતો પચ્ચસ્સોસું. ભગવા એતદવોચ –
‘‘સમણા સમણાતિ વો, ભિક્ખવે, જનો સઞ્જાનાતિ. તુમ્હે ચ પન ‘કે તુમ્હે’તિ પુટ્ઠા સમાના ‘સમણામ્હા’તિ પટિજાનાથ; તેસં વો, ભિક્ખવે, એવંસમઞ્ઞાનં સતં એવંપટિઞ્ઞાનં સતં ‘યે ધમ્મા સમણકરણા ચ બ્રાહ્મણકરણા ચ તે ધમ્મે સમાદાય વત્તિસ્સામ, એવં નો અયં અમ્હાકં સમઞ્ઞા ચ સચ્ચા ભવિસ્સતિ પટિઞ્ઞા ચ ભૂતા. યેસઞ્ચ મયં ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપ્પચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારં પરિભુઞ્જામ, તેસં તે કારા અમ્હેસુ મહપ્ફલા ભવિસ્સન્તિ મહાનિસંસા, અમ્હાકઞ્ચેવાયં પબ્બજ્જા અવઞ્ઝા ભવિસ્સતિ સફલા સઉદ્રયા’તિ. એવઞ્હિ વો, ભિક્ખવે, સિક્ખિતબ્બં.
૪૧૬. ‘‘કતમે ચ, ભિક્ખવે, ધમ્મા સમણકરણા ચ બ્રાહ્મણકરણા ચ? ‘હિરોત્તપ્પેન સમન્નાગતા ભવિસ્સામા’તિ એવઞ્હિ વો, ભિક્ખવે, સિક્ખિતબ્બં. સિયા ખો પન, ભિક્ખવે, તુમ્હાકં એવમસ્સ – ‘હિરોત્તપ્પેનમ્હ સમન્નાગતા , અલમેત્તાવતા કતમેત્તાવતા, અનુપ્પત્તો નો સામઞ્ઞત્થો, નત્થિ નો કિઞ્ચિ ઉત્તરિં કરણીય’ન્તિ તાવતકેનેવ તુટ્ઠિં આપજ્જેય્યાથ. આરોચયામિ વો, ભિક્ખવે , પટિવેદયામિ વો, ભિક્ખવે – ‘મા વો સામઞ્ઞત્થિકાનં સતં સામઞ્ઞત્થો પરિહાયિ, સતિ ઉત્તરિં કરણીયે’.
૪૧૭. ‘‘કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, ઉત્તરિં કરણીયં? ‘પરિસુદ્ધો નો કાયસમાચારો ભવિસ્સતિ ઉત્તાનો વિવટો ન ચ છિદ્દવા સંવુતો ચ. તાય ચ પન પરિસુદ્ધકાયસમાચારતાય નેવત્તાનુક્કંસેસ્સામ ન પરં વમ્ભેસ્સામા’તિ નેવત્તાનુક્કંસિસ્સામ ન પરં વમ્ભિસ્સામાતિ (સબ્બત્થ) એવઞ્હિ વો, ભિક્ખવે, સિક્ખિતબ્બં. સિયા ખો પન, ભિક્ખવે, તુમ્હાકં એવમસ્સ – ‘હિરોત્તપ્પેનમ્હ સમન્નાગતા, પરિસુદ્ધો નો કાયસમાચારો; અલમેત્તાવતા કતમેત્તાવતા, અનુપ્પત્તો નો સામઞ્ઞત્થો, નત્થિ નો કિઞ્ચિ ઉત્તરિં કરણીય’ન્તિ તાવતકેનેવ તુટ્ઠિં આપજ્જેય્યાથ. આરોચયામિ વો, ભિક્ખવે, પટિવેદયામિ વો, ભિક્ખવે – ‘મા વો સામઞ્ઞત્થિકાનં સતં સામઞ્ઞત્થો પરિહાયિ, સતિ ઉત્તરિં કરણીયે’.
૪૧૮. ‘‘કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, ઉત્તરિં કરણીયં? ‘પરિસુદ્ધો નો વચીસમાચારો ભવિસ્સતિ ઉત્તાનો વિવટો ન ચ છિદ્દવા સંવુતો ચ. તાય ચ પન પરિસુદ્ધવચીસમાચારતાય નેવત્તાનુક્કંસેસ્સામ ન પરં વમ્ભેસ્સામા’તિ એવઞ્હિ વો, ભિક્ખવે, સિક્ખિતબ્બં. સિયા ખો પન, ભિક્ખવે, તુમ્હાકં એવમસ્સ – ‘હિરોત્તપ્પેનમ્હ સમન્નાગતા, પરિસુદ્ધો નો કાયસમાચારો, પરિસુદ્ધો વચીસમાચારો; અલમેત્તાવતા કતમેત્તાવતા, અનુપ્પત્તો નો સામઞ્ઞત્થો, નત્થિ નો કિઞ્ચિ ઉત્તરિં કરણીય’ન્તિ તાવતકેનેવ તુટ્ઠિં આપજ્જેય્યાથ. આરોચયામિ વો , ભિક્ખવે, પટિવેદયામિ વો, ભિક્ખવે – ‘મા વો સામઞ્ઞત્થિકાનં સતં સામઞ્ઞત્થો પરિહાયિ, સતિ ઉત્તરિં કરણીયે’.
૪૧૯. ‘‘કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, ઉત્તરિં કરણીયં? ‘પરિસુદ્ધો નો મનોસમાચારો ભવિસ્સતિ ઉત્તાનો વિવટો ન ચ છિદ્દવા સંવુતો ચ. તાય ચ પન પરિસુદ્ધમનોસમાચારતાય નેવત્તાનુક્કંસેસ્સામ ન પરં વમ્ભેસ્સામા’તિ એવઞ્હિ વો, ભિક્ખવે, સિક્ખિતબ્બં. સિયા ખો પન, ભિક્ખવે, તુમ્હાકં એવમસ્સ – ‘હિરોત્તપ્પેનમ્હ સમન્નાગતા, પરિસુદ્ધો નો કાયસમાચારો, પરિસુદ્ધો વચીસમાચારો, પરિસુદ્ધો મનોસમાચારો; અલમેત્તાવતા કતમેત્તાવતા, અનુપ્પત્તો નો સામઞ્ઞત્થો, નત્થિ નો કિઞ્ચિ ઉત્તરિં કરણીય’ન્તિ તાવતકેનેવ તુટ્ઠિં આપજ્જેય્યાથ. આરોચયામિ વો, ભિક્ખવે, પટિવેદયામિ વો, ભિક્ખવે – ‘મા વો સામઞ્ઞત્થિકાનં સતં સામઞ્ઞત્થો પરિહાયિ, સતિ ઉત્તરિં કરણીયે’.
૪૨૦. ‘‘કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, ઉત્તરિં કરણીયં? ‘પરિસુદ્ધો નો આજીવો ભવિસ્સતિ ઉત્તાનો વિવટો ન ચ છિદ્દવા સંવુતો ચ. તાય ચ પન પરિસુદ્ધાજીવતાય નેવત્તાનુક્કંસેસ્સામ ન પરં વમ્ભેસ્સામા’તિ એવઞ્હિ વો, ભિક્ખવે, સિક્ખિતબ્બં. સિયા ખો પન, ભિક્ખવે, તુમ્હાકં એવમસ્સ – ‘હિરોત્તપ્પેનમ્હ સમન્નાગતા, પરિસુદ્ધો નો કાયસમાચારો, પરિસુદ્ધો વચીસમાચારો, પરિસુદ્ધો મનોસમાચારો, પરિસુદ્ધો આજીવો; અલમેત્તાવતા કતમેત્તાવતા, અનુપ્પત્તો નો સામઞ્ઞત્થો , નત્થિ નો કિઞ્ચિ ઉત્તરિં કરણીય’ન્તિ તાવતકેનેવ તુટ્ઠિં આપજ્જેય્યાથ. આરોચયામિ વો, ભિક્ખવે, પટિવેદયામિ વો, ભિક્ખવે – ‘મા વો સામઞ્ઞત્થિકાનં સતં સામઞ્ઞત્થો પરિહાયિ, સતિ ઉત્તરિં કરણીયે’.
૪૨૧. ‘‘કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, ઉત્તરિં કરણીયં? ‘ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારા ભવિસ્સામ; ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા ન નિમિત્તગ્ગાહી નાનુબ્યઞ્જનગ્ગાહી. યત્વાધિકરણમેનં ચક્ખુન્દ્રિયં અસંવુતં વિહરન્તં અભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવેય્યું, તસ્સ સંવરાય પટિપજ્જિસ્સામ, રક્ખિસ્સામ ચક્ખુન્દ્રિયં, ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરં આપજ્જિસ્સામ. સોતેન સદ્દં સુત્વા…પે॰… ઘાનેન ગન્ધં ઘાયિત્વા…પે॰… જિવ્હાય રસં સાયિત્વા…પે॰… કાયેન ફોટ્ઠબ્બં ફુસિત્વા…પે॰… મનસા ધમ્મં વિઞ્ઞાય ન નિમિત્તગ્ગાહી નાનુબ્યઞ્જનગ્ગાહી. યત્વાધિકરણમેનં મનિન્દ્રિયં અસંવુતં વિહરન્તં અભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવેય્યું, તસ્સ સંવરાય પટિપજ્જિસ્સામ, રક્ખિસ્સામ મનિન્દ્રિયં, મનિન્દ્રિયે સંવરં આપજ્જિસ્સામા’તિ એવઞ્હિ વો, ભિક્ખવે, સિક્ખિતબ્બં. સિયા ખો પન, ભિક્ખવે, તુમ્હાકં એવમસ્સ – ‘હિરોત્તપ્પેનમ્હ સમન્નાગતા, પરિસુદ્ધો નો કાયસમાચારો, પરિસુદ્ધો વચીસમાચારો, પરિસુદ્ધો મનોસમાચારો, પરિસુદ્ધો આજીવો, ઇન્દ્રિયેસુમ્હ ગુત્તદ્વારા; અલમેત્તાવતા કતમેત્તાવતા, અનુપ્પત્તો નો સામઞ્ઞત્થો, નત્થિ નો કિઞ્ચિ ઉત્તરિં કરણીય’ન્તિ તાવતકેનેવ તુટ્ઠિં આપજ્જેય્યાથ. આરોચયામિ વો, ભિક્ખવે, પટિવેદયામિ વો, ભિક્ખવે – ‘મા વો સામઞ્ઞત્થિકાનં સતં સામઞ્ઞત્થો પરિહાયિ, સતિ ઉત્તરિં કરણીયે’.
૪૨૨. ‘‘કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, ઉત્તરિં કરણીયં? ‘ભોજને મત્તઞ્ઞુનો ભવિસ્સામ, પટિસઙ્ખા યોનિસો આહારં આહરિસ્સામ, નેવ દવાય ન મદાય ન મણ્ડનાય ન વિભૂસનાય યાવદેવ ઇમસ્સ કાયસ્સ ઠિતિયા યાપનાય, વિહિંસૂપરતિયા, બ્રહ્મચરિયાનુગ્ગહાય, ઇતિ પુરાણઞ્ચ વેદનં પટિહઙ્ખામ નવઞ્ચ વેદનં ન ઉપ્પાદેસ્સામ, યાત્રા ચ નો ભવિસ્સતિ, અનવજ્જતા ચ, ફાસુ વિહારો ચા’તિ એવઞ્હિ વો, ભિક્ખવે, સિક્ખિતબ્બં. સિયા ખો પન, ભિક્ખવે, તુમ્હાકં એવમસ્સ – ‘હિરોત્તપ્પેનમ્હ સમન્નાગતા, પરિસુદ્ધો નો કાયસમાચારો, પરિસુદ્ધો વચીસમાચારો, પરિસુદ્ધો મનોસમાચારો, પરિસુદ્ધો આજીવો, ઇન્દ્રિયેસુમ્હ ગુત્તદ્વારા, ભોજને મત્તઞ્ઞુનો; અલમેત્તાવતા કતમેત્તાવતા, અનુપ્પત્તો નો સામઞ્ઞત્થો, નત્થિ નો કિઞ્ચિ ઉત્તરિં કરણીય’ન્તિ તાવતકેનેવ તુટ્ઠિં આપજ્જેય્યાથ. આરોચયામિ વો, ભિક્ખવે, પટિવેદયામિ વો, ભિક્ખવે – ‘મા વો, સામઞ્ઞત્થિકાનં સતં સામઞ્ઞત્થો પરિહાયિ સતિ ઉત્તરિં કરણીયે’.
૪૨૩. ‘‘કિઞ્ચ , ભિક્ખવે, ઉત્તરિં કરણીયં? ‘જાગરિયં અનુયુત્તા ભવિસ્સામ, દિવસં ચઙ્કમેન નિસજ્જાય આવરણીયેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પરિસોધેસ્સામ. રત્તિયા પઠમં યામં ચઙ્કમેન નિસજ્જાય આવરણીયેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પરિસોધેસ્સામ. રત્તિયા મજ્ઝિમં યામં દક્ખિણેન પસ્સેન સીહસેય્યં કપ્પેસ્સામ પાદે પાદં અચ્ચાધાય, સતો સમ્પજાનો ઉટ્ઠાનસઞ્ઞં મનસિ કરિત્વા. રત્તિયા પચ્છિમં યામં પચ્ચુટ્ઠાય ચઙ્કમેન નિસજ્જાય આવરણીયેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પરિસોધેસ્સામા’તિ, એવઞ્હિ વો, ભિક્ખવે, સિક્ખિતબ્બં. સિયા ખો પન, ભિક્ખવે, તુમ્હાકં એવમસ્સ – ‘હિરોત્તપ્પેનમ્હ સમન્નાગતા, પરિસુદ્ધો નો કાયસમાચારો, પરિસુદ્ધો વચીસમાચારો, પરિસુદ્ધો મનોસમાચારો, પરિસુદ્ધો આજીવો, ઇન્દ્રિયેસુમ્હ ગુત્તદ્વારા, ભોજને મત્તઞ્ઞુનો, જાગરિયં અનુયુત્તા; અલમેત્તાવતા કતમેત્તાવતા, અનુપ્પત્તો નો સામઞ્ઞત્થો, નત્થિ નો કિઞ્ચિ ઉત્તરિં કરણીય’ન્તિ, તાવતકેનેવ તુટ્ઠિં આપજ્જેય્યાથ. આરોચયામિ વો, ભિક્ખવે, પટિવેદયામિ વો, ભિક્ખવે – ‘મા વો, સામઞ્ઞત્થિકાનં સતં સામઞ્ઞત્થો પરિહાયિ સતિ ઉત્તરિં કરણીયે’.
૪૨૪. ‘‘કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, ઉત્તરિં કરણીયં? ‘સતિસમ્પજઞ્ઞેન સમન્નાગતા ભવિસ્સામ, અભિક્કન્તે પટિક્કન્તે સમ્પજાનકારી, આલોકિતે વિલોકિતે સમ્પજાનકારી, સમિઞ્જિતે પસારિતે સમ્પજાનકારી, સઙ્ઘાટિપત્તચીવરધારણે સમ્પજાનકારી, અસિતે પીતે ખાયિતે સાયિતે સમ્પજાનકારી, ઉચ્ચારપસ્સાવકમ્મે સમ્પજાનકારી, ગતે ઠિતે નિસિન્ને સુત્તે જાગરિતે ભાસિતે તુણ્હીભાવે સમ્પજાનકારી’તિ, એવઞ્હિ વો, ભિક્ખવે, સિક્ખિતબ્બં. સિયા ખો પન, ભિક્ખવે, તુમ્હાકં એવમસ્સ – ‘હિરોત્તપ્પેનમ્હ સમન્નાગતા, પરિસુદ્ધો નો કાયસમાચારો, પરિસુદ્ધો વચીસમાચારો, પરિસુદ્ધો મનોસમાચારો, પરિસુદ્ધો આજીવો, ઇન્દ્રિયેસુમ્હ ગુત્તદ્વારા, ભોજને મત્તઞ્ઞુનો, જાગરિયં અનુયુત્તા, સતિસમ્પજઞ્ઞેન સમન્નાગતા; અલમેત્તાવતા કતમેત્તાવતા, અનુપ્પત્તો નો સામઞ્ઞત્થો, નત્થિ નો કિઞ્ચિ ઉત્તરિં કરણીય’ન્તિ તાવતકેનેવ તુટ્ઠિં આપજ્જેય્યાથ. આરોચયામિ વો, ભિક્ખવે, પટિવેદયામિ વો, ભિક્ખવે – ‘મા વો, સામઞ્ઞત્થિકાનં સતં સામઞ્ઞત્થો પરિહાયિ સતિ ઉત્તરિં કરણીયે’.
૪૨૫. ‘‘કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, ઉત્તરિં કરણીયં? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિવિત્તં સેનાસનં ભજતિ – અરઞ્ઞં રુક્ખમૂલં પબ્બતં કન્દરં ગિરિગુહં સુસાનં વનપ્પત્થં અબ્ભોકાસં પલાલપુઞ્જં. સો પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો નિસીદતિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા, ઉજું કાયં પણિધાય પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા. સો અભિજ્ઝં લોકે પહાય વિગતાભિજ્ઝેન ચેતસા વિહરતિ, અભિજ્ઝાય ચિત્તં પરિસોધેતિ; બ્યાપાદપદોસં પહાય અબ્યાપન્નચિત્તો વિહરતિ, સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પી , બ્યાપાદપદોસા ચિત્તં પરિસોધેતિ; થીનમિદ્ધં પહાય વિગતથીનમિદ્ધો વિહરતિ, આલોકસઞ્ઞી સતો સમ્પજાનો, થીનમિદ્ધા ચિત્તં પરિસોધેતિ; ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં પહાય અનુદ્ધતો વિહરતિ , અજ્ઝત્તં વૂપસન્તચિત્તો, ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચા ચિત્તં પરિસોધેતિ; વિચિકિચ્છં પહાય તિણ્ણવિચિકિચ્છો વિહરતિ, અકથંકથી કુસલેસુ ધમ્મેસુ, વિચિકિચ્છાય ચિત્તં પરિસોધેતિ.
૪૨૬. ‘‘સેય્યથાપિ , ભિક્ખવે, પુરિસો ઇણં આદાય કમ્મન્તે પયોજેય્ય. તસ્સ તે કમ્મન્તા સમિજ્ઝેય્યું સમ્પજ્જેય્યું (સ્યા॰ કં॰ ક॰). સો યાનિ ચ પોરાણાનિ ઇણમૂલાનિ તાનિ ચ બ્યન્તી બ્યન્તિં (ક॰), બ્યન્તિ (પી॰) કરેય્ય, સિયા ચસ્સ ઉત્તરિં અવસિટ્ઠં દારભરણાય. તસ્સ એવમસ્સ – ‘અહં ખો પુબ્બે ઇણં આદાય કમ્મન્તે પયોજેસિં, તસ્સ મે તે કમ્મન્તા સમિજ્ઝિંસુ. સોહં યાનિ ચ પોરાણાનિ ઇણમૂલાનિ તાનિ ચ બ્યન્તી અકાસિં, અત્થિ ચ મે ઉત્તરિં અવસિટ્ઠં દારભરણાયા’તિ. સો તતોનિદાનં લભેથ પામોજ્જં, અધિગચ્છેય્ય સોમનસ્સં.
‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પુરિસો આબાધિકો અસ્સ દુક્ખિતો બાળ્હગિલાનો, ભત્તઞ્ચસ્સ નચ્છાદેય્ય, ન ચસ્સ કાયે બલમત્તા. સો અપરેન સમયેન તમ્હા આબાધા મુચ્ચેય્ય, ભત્તઞ્ચસ્સ છાદેય્ય, સિયા ચસ્સ કાયે બલમત્તા. તસ્સ એવમસ્સ – ‘અહં ખો પુબ્બે આબાધિકો અહોસિં દુક્ખિતો બાળ્હગિલાનો, ભત્તઞ્ચ મે નચ્છાદેસિ, ન ચ મે આસિ કાયે બલમત્તા, સોમ્હિ એતરહિ તમ્હા આબાધા મુત્તો, ભત્તઞ્ચ મે છાદેતિ, અત્થિ ચ મે કાયે બલમત્તા’તિ. સો તતોનિદાનં લભેથ પામોજ્જં, અધિગચ્છેય્ય સોમનસ્સં.
‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પુરિસો બન્ધનાગારે બદ્ધો અસ્સ. સો અપરેન સમયેન તમ્હા બન્ધના મુચ્ચેય્ય સોત્થિના અબ્ભયેન અબ્યયેન (સી॰ પી॰), ન ચસ્સ કિઞ્ચિ ભોગાનં વયો. તસ્સ એવમસ્સ – ‘અહં ખો પુબ્બે બન્ધનાગારે બદ્ધો અહોસિં, સોમ્હિ એતરહિ તમ્હા બન્ધના મુત્તો, સોત્થિના અબ્ભયેન, નત્થિ ચ મે કિઞ્ચિ ભોગાનં વયો’તિ. સો તતોનિદાનં લભેથ પામોજ્જં, અધિગચ્છેય્ય સોમનસ્સં.
‘‘સેય્યથાપિ , ભિક્ખવે, પુરિસો દાસો અસ્સ અનત્તાધીનો પરાધીનો ન યેનકામંગમો. સો અપરેન સમયેન તમ્હા દાસબ્યા મુચ્ચેય્ય અત્તાધીનો અપરાધીનો ભુજિસ્સો યેનકામંગમો. તસ્સ એવમસ્સ – ‘અહં ખો પુબ્બે દાસો અહોસિં અનત્તાધીનો પરાધીનો ન યેનકામંગમો, સોમ્હિ એતરહિ તમ્હા દાસબ્યા મુત્તો અત્તાધીનો અપરાધીનો ભુજિસ્સો યેનકામંગમો’તિ. સો તતોનિદાનં લભેથ પામોજ્જં, અધિગચ્છેય્ય સોમનસ્સં.
‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પુરિસો સધનો સભોગો કન્તારદ્ધાનમગ્ગં પટિપજ્જેય્ય સીલક્ખન્ધવગ્ગપાળિયા કિઞ્ચિ વિસદિસં. સો અપરેન સમયેન તમ્હા કન્તારા નિત્થરેય્ય સોત્થિના અબ્ભયેન, ન ચસ્સ કિઞ્ચિ ભોગાનં વયો. તસ્સ એવમસ્સ – ‘અહં ખો પુબ્બે સધનો સભોગો કન્તારદ્ધાનમગ્ગં પટિપજ્જિં. સોમ્હિ એતરહિ તમ્હા કન્તારા નિત્થિણ્ણો સોત્થિના અબ્ભયેન, નત્થિ ચ મે કિઞ્ચિ ભોગાનં વયો’તિ. સો તતોનિદાનં લભેથ પામોજ્જં, અધિગચ્છેય્ય સોમનસ્સં.
‘‘એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ યથા ઇણં યથા રોગં યથા બન્ધનાગારં યથા દાસબ્યં યથા કન્તારદ્ધાનમગ્ગં, ઇમે પઞ્ચ નીવરણે અપ્પહીને અત્તનિ સમનુપસ્સતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, આણણ્યં યથા આરોગ્યં યથા બન્ધનામોક્ખં યથા ભુજિસ્સં યથા ખેમન્તભૂમિં; એવમેવ ભિક્ખુ ઇમે પઞ્ચ નીવરણે પહીને અત્તનિ સમનુપસ્સતિ.
૪૨૭. ‘‘સો ઇમે પઞ્ચ નીવરણે પહાય ચેતસો ઉપક્કિલેસે પઞ્ઞાય દુબ્બલીકરણે, વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ, સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો ઇમમેવ કાયં વિવેકજેન પીતિસુખેન અભિસન્દેતિ પરિસન્દેતિ પરિપૂરેતિ પરિપ્ફરતિ, નાસ્સ કિઞ્ચિ સબ્બાવતો કાયસ્સ વિવેકજેન પીતિસુખેન અપ્ફુટં હોતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દક્ખો ન્હાપકો નહાપકો (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) વા ન્હાપકન્તેવાસી વા કંસથાલે ન્હાનીયચુણ્ણાનિ નહાનીયચુણ્ણાનિ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) આકિરિત્વા ઉદકેન પરિપ્ફોસકં પરિપ્ફોસકં સન્નેય્ય. સાયં ન્હાનીયપિણ્ડિ સ્નેહાનુગતા સ્નેહપરેતા સન્તરબાહિરા, ફુટા સ્નેહેન ન ચ પગ્ઘરિણી. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ઇમમેવ કાયં વિવેકજેન પીતિસુખેન અભિસન્દેતિ પરિસન્દેતિ પરિપૂરેતિ પરિપ્ફરતિ, નાસ્સ કિઞ્ચિ સબ્બાવતો કાયસ્સ વિવેકજેન પીતિસુખેન અપ્ફુટં હોતિ.
૪૨૮. ‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા અજ્ઝત્તં સમ્પસાદનં ચેતસો એકોદિભાવં અવિતક્કં અવિચારં સમાધિજં પીતિસુખં દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો ઇમમેવ કાયં સમાધિજેન પીતિસુખેન અભિસન્દેતિ પરિસન્દેતિ પરિપૂરેતિ પરિપ્ફરતિ, નાસ્સ કિઞ્ચિ સબ્બાવતો કાયસ્સ સમાધિજેન પીતિસુખેન અપ્ફુટં હોતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, ઉદકરહદો ઉબ્ભિદોદકો ઉબ્ભિતોદકો (ક॰). તસ્સ નેવસ્સ પુરત્થિમાય દિસાય ઉદકસ્સ આયમુખં, ન પચ્છિમાય દિસાય ઉદકસ્સ આયમુખં, ન ઉત્તરાય દિસાય ઉદકસ્સ આયમુખં, ન દક્ખિણાય દિસાય ઉદકસ્સ આયમુખં, દેવો ચ ન કાલેન કાલં સમ્માધારં અનુપ્પવેચ્છેય્ય. અથ ખો તમ્હાવ ઉદકરહદા સીતા વારિધારા ઉબ્ભિજ્જિત્વા તમેવ ઉદકરહદં સીતેન વારિના અભિસન્દેય્ય પરિસન્દેય્ય પરિપૂરેય્ય પરિપ્ફરેય્ય, નાસ્સ કિઞ્ચિ સબ્બાવતો ઉદકરહદસ્સ સીતેન વારિના અપ્ફુટં અસ્સ. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ઇમમેવ કાયં સમાધિજેન પીતિસુખેન અભિસન્દેતિ પરિસન્દેતિ પરિપૂરેતિ પરિપ્ફરતિ, નાસ્સ કિઞ્ચિ સબ્બાવતો કાયસ્સ સમાધિજેન પીતિસુખેન અપ્ફુટં હોતિ.
૪૨૯. ‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ પીતિયા ચ વિરાગા ઉપેક્ખકો ચ વિહરતિ, સતો ચ સમ્પજાનો, સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેતિ, યં તં અરિયા આચિક્ખન્તિ – ‘ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારી’તિ તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો ઇમમેવ કાયં નિપ્પીતિકેન સુખેન અભિસન્દેતિ પરિસન્દેતિ પરિપૂરેતિ પરિપ્ફરતિ, નાસ્સ કિઞ્ચિ સબ્બાવતો કાયસ્સ નિપ્પીતિકેન સુખેન અપ્ફુટં હોતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, ઉપ્પલિનિયં વા પદુમિનિયં વા પુણ્ડરીકિનિયં વા અપ્પેકચ્ચાનિ ઉપ્પલાનિ વા પદુમાનિ વા પુણ્ડરીકાનિ વા ઉદકે જાતાનિ ઉદકે સંવડ્ઢાનિ ઉદકાનુગ્ગતાનિ અન્તોનિમુગ્ગપોસીનિ, તાનિ યાવ ચગ્ગા યાવ ચ મૂલા સીતેન વારિના અભિસન્નાનિ પરિસન્નાનિ પરિપૂરાનિ પરિપ્ફુટાનિ, નાસ્સ ન નેસં (સી॰) કિઞ્ચિ સબ્બાવતં ઉપ્પલાનં વા પદુમાનં વા પુણ્ડરીકાનં વા સીતેન વારિના અપ્ફુટં અસ્સ. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ઇમમેવ કાયં નિપ્પીતિકેન સુખેન અભિસન્દેતિ પરિસન્દેતિ પરિપૂરેતિ પરિપ્ફરતિ, નાસ્સ કિઞ્ચિ સબ્બાવતો કાયસ્સ નિપ્પીતિકેન સુખેન અપ્ફુટં હોતિ.
૪૩૦. ‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાના, પુબ્બેવ સોમનસ્સદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમા, અદુક્ખમસુખં ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિં ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો ઇમમેવ કાયં પરિસુદ્ધેન ચેતસા પરિયોદાતેન ફરિત્વા નિસિન્નો હોતિ , નાસ્સ કિઞ્ચિ સબ્બાવતો કાયસ્સ પરિસુદ્ધેન ચેતસા પરિયોદાતેન અપ્ફુટં હોતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પુરિસો ઓદાતેન વત્થેન સસીસં પારુપેત્વા નિસિન્નો અસ્સ, નાસ્સ કિઞ્ચિ સબ્બાવતો કાયસ્સ ઓદાતેન વત્થેન અપ્ફુટં અસ્સ. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ઇમમેવ કાયં પરિસુદ્ધેન ચેતસા પરિયોદાતેન ફરિત્વા નિસિન્નો હોતિ, નાસ્સ કિઞ્ચિ સબ્બાવતો કાયસ્સ પરિસુદ્ધેન ચેતસા પરિયોદાતેન અપ્ફુટં હોતિ.
૪૩૧. ‘‘સો એવં સમાહિતે ચિત્તે પરિસુદ્ધે પરિયોદાતે અનઙ્ગણે વિગતૂપક્કિલેસે મુદુભૂતે કમ્મનિયે ઠિતે આનેઞ્જપ્પત્તે પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણાય ચિત્તં અભિનિન્નામેતિ. સો અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ, સેય્યથિદં – એકમ્પિ જાતિં, દ્વેપિ જાતિયો…પે॰… ઇતિ સાકારં સઉદ્દેસં અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પુરિસો સકમ્હા ગામા અઞ્ઞં ગામં ગચ્છેય્ય, તમ્હાપિ ગામા અઞ્ઞં ગામં ગચ્છેય્ય, સો તમ્હા ગામા સકંયેવ ગામં પચ્ચાગચ્છેય્ય. તસ્સ એવમસ્સ – ‘અહં ખો સકમ્હા ગામા અમું ગામં અગચ્છિં અગચ્છિં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰), તત્રપિ એવં અટ્ઠાસિં એવં નિસીદિં એવં અભાસિં એવં તુણ્હી અહોસિં; તમ્હાપિ ગામા અમું ગામં અગચ્છિં, તત્રપિ એવં અટ્ઠાસિં એવં નિસીદિં એવં અભાસિં એવં તુણ્હી અહોસિં; સોમ્હિ તમ્હા ગામા સકંયેવ ગામં પચ્ચાગતો’તિ. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ, સેય્યથિદં – એકમ્પિ જાતિં દ્વેપિ જાતિયો…પે॰… ઇતિ સાકારં સઉદ્દેસં અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ.
૪૩૨. ‘‘સો એવં સમાહિતે ચિત્તે પરિસુદ્ધે પરિયોદાતે અનઙ્ગણે વિગતૂપક્કિલેસે મુદુભૂતે કમ્મનિયે ઠિતે આનેઞ્જપ્પત્તે સત્તાનં ચુતૂપપાતઞાણાય ચિત્તં અભિનિન્નામેતિ. સો દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન સત્તે પસ્સતિ ચવમાને ઉપપજ્જમાને હીને પણીતે સુવણ્ણે દુબ્બણ્ણે, સુગતે દુગ્ગતે, યથાકમ્મૂપગે સત્તે પજાનાતિ…પે॰… સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દ્વે અગારા સદ્વારા સન્નદ્વારા (ક॰). તત્થ ચક્ખુમા પુરિસો મજ્ઝે ઠિતો પસ્સેય્ય મનુસ્સે ગેહં પવિસન્તેપિ નિક્ખમન્તેપિ, અનુચઙ્કમન્તેપિ અનુવિચરન્તેપિ . એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન સત્તે પસ્સતિ ચવમાને ઉપપજ્જમાને હીને પણીતે સુવણ્ણે દુબ્બણ્ણે, સુગતે દુગ્ગતે યથાકમ્મૂપગે સત્તે પજાનાતિ…પે॰….
૪૩૩. ‘‘સો એવં સમાહિતે ચિત્તે પરિસુદ્ધે પરિયોદાતે અનઙ્ગણે વિગતૂપક્કિલેસે મુદુભૂતે કમ્મનિયે ઠિતે આનેઞ્જપ્પત્તે આસવાનં ખયઞાણાય ચિત્તં અભિનિન્નામેતિ. સો ‘ઇદં દુક્ખ’ન્તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘અયં દુક્ખસમુદયો’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘અયં દુક્ખનિરોધો’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ. ‘ઇમે આસવા’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘અયં આસવસમુદયો’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘અયં આસવનિરોધો’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘અયં આસવનિરોધગામિની પટિપદા’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ. તસ્સ એવં જાનતો એવં પસ્સતો કામાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, ભવાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, અવિજ્જાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ. વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણં હોતિ – ‘ખીણા જાતિ, વુસિતં બ્રહ્મચરિયં, કતં કરણીયં, નાપરં ઇત્થત્તાયા’તિ પજાનાતિ.
‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પબ્બતસઙ્ખેપે ઉદકરહદો અચ્છો વિપ્પસન્નો અનાવિલો. તત્થ ચક્ખુમા પુરિસો તીરે ઠિતો પસ્સેય્ય સિપ્પિસમ્બુકમ્પિ સિપ્પિકસમ્બુકમ્પિ (સ્યા॰ કં॰ ક॰) સક્ખરકથલમ્પિ મચ્છગુમ્બમ્પિ, ચરન્તમ્પિ તિટ્ઠન્તમ્પિ. તસ્સ એવમસ્સ – ‘અયં ખો ઉદકરહદો અચ્છો વિપ્પસન્નો અનાવિલો. તત્રિમે સિપ્પિસમ્બુકાપિ સક્ખરકથલાપિ મચ્છગુમ્બાપિ ચરન્તિપિ તિટ્ઠન્તિપીતિ . એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ‘ઇદં દુક્ખ’ન્તિ યથાભૂતં પજાનાતિ…પે॰… નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ પજાનાતિ.
૪૩૪. ‘‘અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ‘સમણો’ ઇતિપિ ‘બ્રાહ્મણો’ઇતિપિ ‘ન્હાતકો’ઇતિપિ ‘વેદગૂ’ઇતિપિ ‘સોત્તિયો’ઇતિપિ ‘અરિયો’ઇતિપિ ‘અરહં’ઇતિપિ. કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સમણો હોતિ? સમિતાસ્સ હોન્તિ પાપકા અકુસલા ધમ્મા, સંકિલેસિકા, પોનોબ્ભવિકા, સદરા, દુક્ખવિપાકા , આયતિં, જાતિજરામરણિયા. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સમણો હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ બ્રાહ્મણો હોતિ? બાહિતાસ્સ હોન્તિ પાપકા અકુસલા ધમ્મા , સંકિલેસિકા, પોનોબ્ભવિકા, સદરા, દુક્ખવિપાકા, આયતિં, જાતિજરામરણિયા. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ બ્રાહ્મણો હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન્હાતકો નહાતકો (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) હોતિ? ન્હાતાસ્સ હોન્તિ પાપકા અકુસલા ધમ્મા, સંકિલેસિકા, પોનોબ્ભવિકા, સદરા, દુક્ખવિપાકા, આયતિં, જાતિજરામરણિયા. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન્હાતકો હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વેદગૂ હોતિ? વિદિતાસ્સ હોન્તિ પાપકા અકુસલા ધમ્મા, સંકિલેસિકા, પોનોબ્ભવિકા, સદરા, દુક્ખવિપાકા, આયતિં, જાતિજરામરણિયા. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વેદગૂ હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સોત્તિયો હોતિ? નિસ્સુતાસ્સ હોન્તિ પાપકા અકુસલા ધમ્મા, સંકિલેસિકા, પોનોબ્ભવિકા, સદરા, દુક્ખવિપાકા, આયતિં, જાતિજરામરણિયા. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સોત્તિયો હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અરિયો હોતિ ? આરકાસ્સ હોન્તિ પાપકા અકુસલા ધમ્મા, સંકિલેસિકા, પોનોબ્ભવિકા, સદરા, દુક્ખવિપાકા, આયતિં, જાતિજરામરણિયા. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અરિયો હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અરહં હોતિ? આરકાસ્સ હોન્તિ પાપકા અકુસલા ધમ્મા, સંકિલેસિકા, પોનોબ્ભવિકા, સદરા, દુક્ખવિપાકા, આયતિં, જાતિજરામરણિયા. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અરહં હોતી’’તિ.
ઇદમવોચ ભગવા. અત્તમના તે ભિક્ખૂ ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દુન્તિ.
મહાઅસ્સપુરસુત્તં નિટ્ઠિતં નવમં.
૧૦. ચૂળઅસ્સપુરસુત્તં
૪૩૫. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા અઙ્ગેસુ વિહરતિ અસ્સપુરં નામ અઙ્ગાનં નિગમો. તત્ર ખો ભગવા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘ભિક્ખવો’’તિ. ‘‘ભદન્તે’’તિ તે ભિક્ખૂ ભગવતો પચ્ચસ્સોસું. ભગવા એતદવોચ – ‘‘સમણા સમણાતિ વો, ભિક્ખવે, જનો સઞ્જાનાતિ. તુમ્હે ચ પન ‘કે તુમ્હે’તિ પુટ્ઠા સમાના ‘સમણામ્હા’તિ પટિજાનાથ. તેસં વો, ભિક્ખવે, એવંસમઞ્ઞાનં સતં એવંપટિઞ્ઞાનં સતં – ‘યા સમણસામીચિપ્પટિપદા તં પટિપજ્જિસ્સામ; એવં નો અયં અમ્હાકં સમઞ્ઞા ચ સચ્ચા ભવિસ્સતિ પટિઞ્ઞા ચ ભૂતા; યેસઞ્ચ મયં ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપ્પચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારં પરિભુઞ્જામ, તેસં તે કારા અમ્હેસુ મહપ્ફલા ભવિસ્સન્તિ મહાનિસંસા, અમ્હાકઞ્ચેવાયં પબ્બજ્જા અવઞ્ઝા ભવિસ્સતિ સફલા સઉદ્રયા’તિ. એવઞ્હિ વો, ભિક્ખવે, સિક્ખિતબ્બં.
૪૩૬. ‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન સમણસામીચિપ્પટિપદં પટિપન્નો હોતિ? યસ્સ કસ્સચિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો અભિજ્ઝાલુસ્સ અભિજ્ઝા અપ્પહીના હોતિ, બ્યાપન્નચિત્તસ્સ બ્યાપાદો અપ્પહીનો હોતિ, કોધનસ્સ કોધો અપ્પહીનો હોતિ, ઉપનાહિસ્સ ઉપનાહો અપ્પહીનો હોતિ, મક્ખિસ્સ મક્ખો અપ્પહીનો હોતિ, પળાસિસ્સ પળાસો અપ્પહીનો હોતિ, ઇસ્સુકિસ્સ ઇસ્સા અપ્પહીના હોતિ, મચ્છરિસ્સ મચ્છરિયં અપ્પહીનં હોતિ , સઠસ્સ સાઠેય્યં અપ્પહીનં હોતિ, માયાવિસ્સ માયા અપ્પહીના હોતિ, પાપિચ્છસ્સ પાપિકા ઇચ્છા અપ્પહીના હોતિ, મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિ અપ્પહીના હોતિ – ઇમેસં ખો અહં, ભિક્ખવે, સમણમલાનં સમણદોસાનં સમણકસટાનં આપાયિકાનં ઠાનાનં દુગ્ગતિવેદનિયાનં અપ્પહાના ‘ન સમણસામીચિપ્પટિપદં પટિપન્નો’તિ વદામિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, મતજં નામ આવુધજાતં ઉભતોધારં પીતનિસિતં. તદસ્સ સઙ્ઘાટિયા સમ્પારુતં સમ્પલિવેઠિતં. તથૂપમાહં, ભિક્ખવે, ઇમસ્સ ભિક્ખુનો પબ્બજ્જં વદામિ.
૪૩૭. ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, સઙ્ઘાટિકસ્સ સઙ્ઘાટિધારણમત્તેન સામઞ્ઞં વદામિ. નાહં, ભિક્ખવે, અચેલકસ્સ અચેલકમત્તેન સામઞ્ઞં વદામિ. નાહં, ભિક્ખવે, રજોજલ્લિકસ્સ રજોજલ્લિકમત્તેન સામઞ્ઞં વદામિ. નાહં, ભિક્ખવે , ઉદકોરોહકસ્સ ઉદકોરોહણમત્તેન ઉદકોરોહકમત્તેન (સી॰ પી॰) સામઞ્ઞં વદામિ. નાહં, ભિક્ખવે, રુક્ખમૂલિકસ્સ રુક્ખમૂલિકમત્તેન સામઞ્ઞં વદામિ. નાહં, ભિક્ખવે, અબ્ભોકાસિકસ્સ અબ્ભોકાસિકમત્તેન સામઞ્ઞં વદામિ. નાહં, ભિક્ખવે, ઉબ્ભટ્ઠકસ્સ ઉબ્ભટ્ઠકમત્તેન સામઞ્ઞં વદામિ. નાહં, ભિક્ખવે, પરિયાયભત્તિકસ્સ પરિયાયભત્તિકમત્તેન સામઞ્ઞં વદામિ. નાહં, ભિક્ખવે, મન્તજ્ઝાયકસ્સ મન્તજ્ઝાયકમત્તેન સામઞ્ઞં વદામિ. નાહં, ભિક્ખવે, જટિલકસ્સ જટાધારણમત્તેન સામઞ્ઞં વદામિ.
‘‘સઙ્ઘાટિકસ્સ ચે, ભિક્ખવે, સઙ્ઘાટિધારણમત્તેન અભિજ્ઝાલુસ્સ અભિજ્ઝા પહીયેથ, બ્યાપન્નચિત્તસ્સ બ્યાપાદો પહીયેથ, કોધનસ્સ કોધો પહીયેથ, ઉપનાહિસ્સ ઉપનાહો પહીયેથ, મક્ખિસ્સ મક્ખો પહીયેથ, પળાસિસ્સ પળાસો પહીયેથ, ઇસ્સુકિસ્સ ઇસ્સા પહીયેથ, મચ્છરિસ્સ મચ્છરિયં પહીયેથ, સઠસ્સ સાઠેય્યં પહીયેથ, માયાવિસ્સ માયા પહીયેથ, પાપિચ્છસ્સ પાપિકા ઇચ્છા પહીયેથ, મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિ પહીયેથ, તમેનં મિત્તામચ્ચા ઞાતિસાલોહિતા જાતમેવ નં સઙ્ઘાટિકં કરેય્યું, સઙ્ઘાટિકત્તમેવ સંઘાટીકત્તે ચેવ (ક॰) સમાદપેય્યું – ‘એહિ ત્વં, ભદ્રમુખ, સઙ્ઘાટિકો હોહિ, સઙ્ઘાટિકસ્સ તે સતો સઙ્ઘાટિધારણમત્તેન અભિજ્ઝાલુસ્સ અભિજ્ઝા પહીયિસ્સતિ, બ્યાપન્નચિત્તસ્સ બ્યાપાદો પહીયિસ્સતિ, કોધનસ્સ કોધો પહીયિસ્સતિ, ઉપનાહિસ્સ ઉપનાહો પહીયિસ્સતિ, મક્ખિસ્સ મક્ખો પહીયિસ્સતિ, પળાસિસ્સ પળાસો પહીયિસ્સતિ, ઇસ્સુકિસ્સ ઇસ્સા પહીયિસ્સતિ, મચ્છરિસ્સ મચ્છરિયં પહીયિસ્સતિ, સઠસ્સ સાઠેય્યં પહીયિસ્સતિ, માયાવિસ્સ માયા પહીયિસ્સતિ, પાપિચ્છસ્સ પાપિકા ઇચ્છા પહીયિસ્સતિ, મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિ પહીયિસ્સતી’તિ. યસ્મા ચ ખો અહં, ભિક્ખવે, સઙ્ઘાટિકમ્પિ ઇધેકચ્ચં પસ્સામિ અભિજ્ઝાલું બ્યાપન્નચિત્તં કોધનં ઉપનાહિં મક્ખિં પળાસિં ઇસ્સુકિં મચ્છરિં સઠં માયાવિં પાપિચ્છં મિચ્છાદિટ્ઠિકં, તસ્મા ન સઙ્ઘાટિકસ્સ સઙ્ઘાટિધારણમત્તેન સામઞ્ઞં વદામિ.
‘‘અચેલકસ્સ ચે, ભિક્ખવે…પે॰… રજોજલ્લિકસ્સ ચે, ભિક્ખવે…પે॰… ઉદકોરોહકસ્સ ચે, ભિક્ખવે…પે॰… રુક્ખમૂલિકસ્સ ચે, ભિક્ખવે…પે॰… અબ્ભોકાસિકસ્સ ચે, ભિક્ખવે…પે॰… ઉબ્ભટ્ઠકસ્સ ચે, ભિક્ખવે…પે॰… પરિયાયભત્તિકસ્સ ચે, ભિક્ખવે…પે॰… મન્તજ્ઝાયકસ્સ ચે, ભિક્ખવે…પે॰… જટિલકસ્સ ચે, ભિક્ખવે, જટાધારણમત્તેન અભિજ્ઝાલુસ્સ અભિજ્ઝા પહીયેથ, બ્યાપન્નચિત્તસ્સ બ્યાપાદો પહીયેથ , કોધનસ્સ કોધો પહીયેથ, ઉપનાહિસ્સ ઉપનાહો પહીયેથ, મક્ખિસ્સ મક્ખો પહીયેથ, પળાસિસ્સ પળાસો પહીયેથ, ઇસ્સુકિસ્સ ઇસ્સા પહીયેથ, મચ્છરિસ્સ મચ્છરિયં પહીયેથ, સઠસ્સ સાઠેય્યં પહીયેથ, માયાવિસ્સ માયા પહીયેથ, પાપિચ્છસ્સ પાપિકા ઇચ્છા પહીયેથ, મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિ પહીયેથ, તમેનં મિત્તામચ્ચા ઞાતિસાલોહિતા જાતમેવ નં જટિલકં કરેય્યું, જટિલકત્તમેવ જટિલકત્તે ચેવ (ક॰) સમાદપેય્યું – ‘એહિ ત્વં, ભદ્રમુખ, જટિલકો હોહિ, જટિલકસ્સ તે સતો જટાધારણમત્તેન અભિજ્ઝાલુસ્સ અભિજ્ઝા પહીયિસ્સતિ બ્યાપન્નચિત્તસ્સ બ્યાપાદો પહીયિસ્સતિ, કોધનસ્સ કોધો પહીયિસ્સતિ…પે॰… પાપિચ્છસ્સ પાપિકા ઇચ્છા પહીયિસ્સતિ મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિ પહીયિસ્સતી’તિ. યસ્મા ચ ખો અહં, ભિક્ખવે, જટિલકમ્પિ ઇધેકચ્ચં પસ્સામિ અભિજ્ઝાલું બ્યાપન્નચિત્તં કોધનં ઉપનાહિં મક્ખિં પલાસિં ઇસ્સુકિં મચ્છરિં સઠં માયાવિં પાપિચ્છં મિચ્છાદિટ્ઠિં, તસ્મા ન જટિલકસ્સ જટાધારણમત્તેન સામઞ્ઞં વદામિ.
૪૩૮. ‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સમણસામીચિપ્પટિપદં પટિપન્નો હોતિ? યસ્સ કસ્સચિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો અભિજ્ઝાલુસ્સ અભિજ્ઝા પહીના હોતિ, બ્યાપન્નચિત્તસ્સ બ્યાપાદો પહીનો હોતિ, કોધનસ્સ કોધો પહીનો હોતિ, ઉપનાહિસ્સ ઉપનાહો પહીનો હોતિ, મક્ખિસ્સ મક્ખો પહીનો હોતિ, પળાસિસ્સ પળાસો પહીનો હોતિ, ઇસ્સુકિસ્સ ઇસ્સા પહીના હોતિ, મચ્છરિસ્સ મચ્છરિયં પહીનં હોતિ, સઠસ્સ સાઠેય્યં પહીનં હોતિ, માયાવિસ્સ માયા પહીના હોતિ, પાપિચ્છસ્સ પાપિકા ઇચ્છા પહીના હોતિ, મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિ પહીના હોતિ – ઇમેસં ખો અહં, ભિક્ખવે, સમણમલાનં સમણદોસાનં સમણકસટાનં આપાયિકાનં ઠાનાનં દુગ્ગતિવેદનિયાનં પહાના ‘સમણસામીચિપ્પટિપદં પટિપન્નો’તિ વદામિ. સો સબ્બેહિ ઇમેહિ પાપકેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ વિસુદ્ધમત્તાનં સમનુપસ્સતિ ( ) (વિમુત્તમત્તાનં સમનુપસ્સતિ) (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰). તસ્સ સબ્બેહિ ઇમેહિ પાપકેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ વિસુદ્ધમત્તાનં સમનુપસ્સતો ( ) (વિમુત્તમત્તાનં સમનુપસ્સતો) (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) પામોજ્જં જાયતિ, પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતિ, પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતિ, પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદેતિ, સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતિ.
‘‘સો મેત્તાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતિ, તથા દુતિયં, તથા તતિયં, તથા ચતુત્થં. ઇતિ ઉદ્ધમધો તિરિયં સબ્બધિ સબ્બત્તતાય સબ્બાવન્તં લોકં મેત્તાસહગતેન ચેતસા વિપુલેન મહગ્ગતેન અપ્પમાણેન અવેરેન અબ્યાબજ્ઝેન ફરિત્વા વિહરતિ. કરુણાસહગતેન ચેતસા…પે॰… મુદિતાસહગતેન ચેતસા…પે॰… ઉપેક્ખાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતિ, તથા દુતિયં, તથા તતિયં, તથા ચતુત્થં. ઇતિ ઉદ્ધમધો તિરિયં સબ્બધિ સબ્બત્તતાય સબ્બાવન્તં લોકં ઉપેક્ખાસહગતેન ચેતસા વિપુલેન મહગ્ગતેન અપ્પમાણેન અવેરેન અબ્યાબજ્ઝેન ફરિત્વા વિહરતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પોક્ખરણી અચ્છોદકા સાતોદકા સીતોદકા સેતકા સુપતિત્થા રમણીયા. પુરત્થિમાય ચેપિ દિસાય પુરિસો આગચ્છેય્ય ઘમ્માભિતત્તો ઘમ્મપરેતો કિલન્તો તસિતો પિપાસિતો. સો તં પોક્ખરણિં આગમ્મ વિનેય્ય ઉદકપિપાસં વિનેય્ય ઘમ્મપરિળાહં…પે॰… પચ્છિમાય ચેપિ દિસાય પુરિસો આગચ્છેય્ય…પે॰… ઉત્તરાય ચેપિ દિસાય પુરિસો આગચ્છેય્ય…પે॰… દક્ખિણાય ચેપિ દિસાય પુરિસો આગચ્છેય્ય. યતો કુતો ચેપિ નં પુરિસો આગચ્છેય્ય ઘમ્માભિતત્તો ઘમ્મપરેતો, કિલન્તો તસિતો પિપાસિતો. સો તં પોક્ખરણિં આગમ્મ વિનેય્ય ઉદકપિપાસં, વિનેય્ય ઘમ્મપરિળાહં. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ખત્તિયકુલા ચેપિ અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતો હોતિ, સો ચ તથાગતપ્પવેદિતં ધમ્મવિનયં આગમ્મ, એવં મેત્તં કરુણં મુદિતં ઉપેક્ખં ભાવેત્વા લભતિ અજ્ઝત્તં તમહં (ક॰) વૂપસમં તમહં (ક॰). અજ્ઝત્તં વૂપસમા ‘સમણસામીચિપ્પટિપદં પટિપન્નો’તિ વદામિ. બ્રાહ્મણકુલા ચેપિ…પે॰… વેસ્સકુલા ચેપિ…પે॰… સુદ્દકુલા ચેપિ…પે॰… યસ્મા કસ્મા ચેપિ કુલા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતો હોતિ , સો ચ તથાગતપ્પવેદિતં ધમ્મવિનયં આગમ્મ, એવં મેત્તં કરુણં મુદિતં ઉપેક્ખં ભાવેત્વા લભતિ અજ્ઝત્તં વૂપસમં. અજ્ઝત્તં વૂપસમા ‘સમણસામીચિપ્પટિપદં પટિપન્નો’તિ વદામિ.
‘‘ખત્તિયકુલા ચેપિ અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતો હોતિ. સો ચ આસવાનં ખયા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. આસવાનં ખયા સમણો હોતિ. બ્રાહ્મણકુલા ચેપિ…પે॰… વેસ્સકુલા ચેપિ… સુદ્દકુલા ચેપિ… યસ્મા કસ્મા ચેપિ કુલા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતો હોતિ, સો ચ આસવાનં ખયા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. આસવાનં ખયા સમણો હોતી’’તિ.
ઇદમવોચ ભગવા. અત્તમના તે ભિક્ખૂ ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દુન્તિ.
ચૂળઅસ્સપુરસુત્તં નિટ્ઠિતં દસમં.
મહાયમકવગ્ગો નિટ્ઠિતો ચતુત્થો.
તસ્સુદ્દાનં –
ગિઞ્જકસાલવનં પરિહરિતું, પઞ્ઞવતો પુન સચ્ચકનિસેધો;
મુખવણ્ણપસીદનતાપિન્દો, કેવટ્ટઅસ્સપુરજટિલેન.