૩. સુઞ્ઞતવગ્ગો
૧. ચૂળસુઞ્ઞતસુત્તં
૧૭૬. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ પુબ્બારામે મિગારમાતુપાસાદે. અથ ખો આયસ્મા આનન્દો સાયન્હસમયં પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો આયસ્મા આનન્દો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘એકમિદં, ભન્તે, સમયં ભગવા સક્કેસુ વિહરતિ નગરકં નામ સક્યાનં નિગમો. તત્થ મે, ભન્તે, ભગવતો સમ્મુખા સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘સુઞ્ઞતાવિહારેનાહં, આનન્દ, એતરહિ બહુલં વિહરામી’તિ. કચ્ચિ મેતં, ભન્તે, સુસ્સુતં સુગ્ગહિતં સુમનસિકતં સૂપધારિત’’ન્તિ? ‘‘તગ્ઘ તે એતં, આનન્દ, સુસ્સુતં સુગ્ગહિતં સુમનસિકતં સૂપધારિતં. પુબ્બેપાહં પુબ્બેચાહં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰), આનન્દ, એતરહિપિ એતરહિ ચ (સબ્બત્થ) સુઞ્ઞતાવિહારેન બહુલં વિહરામિ. સેય્યથાપિ, આનન્દ, અયં મિગારમાતુપાસાદો સુઞ્ઞો હત્થિગવસ્સવળવેન, સુઞ્ઞો જાતરૂપરજતેન, સુઞ્ઞો ઇત્થિપુરિસસન્નિપાતેન અત્થિ ચેવિદં અસુઞ્ઞતં યદિદં – ભિક્ખુસઙ્ઘં પટિચ્ચ એકત્તં; એવમેવ ખો, આનન્દ, ભિક્ખુ અમનસિકરિત્વા ગામસઞ્ઞં, અમનસિકરિત્વા મનુસ્સસઞ્ઞં, અરઞ્ઞસઞ્ઞં પટિચ્ચ મનસિ કરોતિ એકત્તં . તસ્સ અરઞ્ઞસઞ્ઞાય ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ અધિમુચ્ચતિ. સો એવં પજાનાતિ – ‘યે અસ્સુ દરથા ગામસઞ્ઞં પટિચ્ચ તેધ ન સન્તિ, યે અસ્સુ દરથા મનુસ્સસઞ્ઞં પટિચ્ચ તેધ ન સન્તિ, અત્થિ ચેવાયં દરથમત્તા યદિદં – અરઞ્ઞસઞ્ઞં પટિચ્ચ એકત્ત’ન્તિ. સો ‘સુઞ્ઞમિદં સઞ્ઞાગતં ગામસઞ્ઞાયા’તિ પજાનાતિ, ‘સુઞ્ઞમિદં સઞ્ઞાગતં મનુસ્સસઞ્ઞાયા’તિ પજાનાતિ, ‘અત્થિ ચેવિદં અસુઞ્ઞતં યદિદં – અરઞ્ઞસઞ્ઞં પટિચ્ચ એકત્ત’ન્તિ. ઇતિ યઞ્હિ ખો તત્થ ન હોતિ તેન તં સુઞ્ઞં સમનુપસ્સતિ, યં પન તત્થ અવસિટ્ઠં હોતિ તં ‘સન્તમિદં અત્થી’’’તિ પજાનાતિ. એવમ્પિસ્સ એસા, આનન્દ, યથાભુચ્ચા અવિપલ્લત્થા પરિસુદ્ધા સુઞ્ઞતાવક્કન્તિ ભવતિ.
૧૭૭. ‘‘પુન ચપરં, આનન્દ, ભિક્ખુ અમનસિકરિત્વા મનુસ્સસઞ્ઞં, અમનસિકરિત્વા અરઞ્ઞસઞ્ઞં, પથવીસઞ્ઞં પટિચ્ચ મનસિ કરોતિ એકત્તં. તસ્સ પથવીસઞ્ઞાય ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ અધિમુચ્ચતિ. સેય્યથાપિ, આનન્દ, આસભચમ્મં સઙ્કુસતેન સુવિહતં વિગતવલિકં; એવમેવ ખો, આનન્દ, ભિક્ખુ યં ઇમિસ્સા પથવિયા ઉક્કૂલવિક્કૂલં નદીવિદુગ્ગં ખાણુકણ્ટકટ્ઠાનં પબ્બતવિસમં તં સબ્બં સબ્બં (ક॰) અમનસિકરિત્વા પથવીસઞ્ઞં પટિચ્ચ મનસિ કરોતિ એકત્તં. તસ્સ પથવીસઞ્ઞાય ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ અધિમુચ્ચતિ. સો એવં પજાનાતિ – ‘યે અસ્સુ દરથા મનુસ્સસઞ્ઞં પટિચ્ચ તેધ ન સન્તિ, યે અસ્સુ દરથા અરઞ્ઞસઞ્ઞં પટિચ્ચ તેધ ન સન્તિ, અત્થિ ચેવાયં દરથમત્તા યદિદં – પથવીસઞ્ઞં પટિચ્ચ એકત્ત’ન્તિ. સો ‘સુઞ્ઞમિદં સઞ્ઞાગતં મનુસ્સસઞ્ઞાયા’તિ પજાનાતિ, ‘સુઞ્ઞમિદં સઞ્ઞાગતં અરઞ્ઞસઞ્ઞાયા’તિ પજાનાતિ, ‘અત્થિ ચેવિદં અસુઞ્ઞતં યદિદં – પથવીસઞ્ઞં પટિચ્ચ એકત્ત’ન્તિ. ઇતિ યઞ્હિ ખો તત્થ ન હોતિ તેન તં સુઞ્ઞં સમનુપસ્સતિ, યં પન તત્થ અવસિટ્ઠં હોતિ તં ‘સન્તમિદં અત્થી’તિ પજાનાતિ. એવમ્પિસ્સ એસા, આનન્દ, યથાભુચ્ચા અવિપલ્લત્થા પરિસુદ્ધા સુઞ્ઞતાવક્કન્તિ ભવતિ.
૧૭૮. ‘‘પુન ચપરં, આનન્દ, ભિક્ખુ અમનસિકરિત્વા અરઞ્ઞસઞ્ઞં, અમનસિકરિત્વા પથવીસઞ્ઞં, આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ મનસિ કરોતિ એકત્તં. તસ્સ આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞાય ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ અધિમુચ્ચતિ. સો એવં પજાનાતિ – ‘યે અસ્સુ દરથા અરઞ્ઞસઞ્ઞં પટિચ્ચ તેધ ન સન્તિ, યે અસ્સુ દરથા પથવીસઞ્ઞં પટિચ્ચ તેધ ન સન્તિ, અત્થિ ચેવાયં દરથમત્તા યદિદં – આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ એકત્ત’ન્તિ. સો ‘સુઞ્ઞમિદં સઞ્ઞાગતં અરઞ્ઞસઞ્ઞાયા’તિ પજાનાતિ, ‘સુઞ્ઞમિદં સઞ્ઞાગતં પથવીસઞ્ઞાયા’તિ પજાનાતિ, ‘અત્થિ ચેવિદં અસુઞ્ઞતં યદિદં – આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ એકત્ત’ન્તિ. ઇતિ યઞ્હિ ખો તત્થ ન હોતિ તેન તં સુઞ્ઞં સમનુપસ્સતિ, યં પન તત્થ અવસિટ્ઠં હોતિ તં ‘સન્તમિદં અત્થી’તિ પજાનાતિ. એવમ્પિસ્સ એસા, આનન્દ , યથાભુચ્ચા અવિપલ્લત્થા પરિસુદ્ધા સુઞ્ઞતાવક્કન્તિ ભવતિ.
૧૭૯. ‘‘પુન ચપરં, આનન્દ, ભિક્ખુ અમનસિકરિત્વા પથવીસઞ્ઞં, અમનસિકરિત્વા આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ મનસિ કરોતિ એકત્તં. તસ્સ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞાય ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ અધિમુચ્ચતિ. સો એવં પજાનાતિ – ‘યે અસ્સુ દરથા પથવીસઞ્ઞં પટિચ્ચ તેધ ન સન્તિ, યે અસ્સુ દરથા આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ તેધ ન સન્તિ, અત્થિ ચેવાયં દરથમત્તા યદિદં – વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ એકત્ત’ન્તિ. સો ‘સુઞ્ઞમિદં સઞ્ઞાગતં પથવીસઞ્ઞાયા’તિ પજાનાતિ, ‘સુઞ્ઞમિદં સઞ્ઞાગતં આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞાયા’તિ પજાનાતિ, ‘અત્થિ ચેવિદં અસુઞ્ઞતં યદિદં – વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ એકત્ત’ન્તિ. ઇતિ યઞ્હિ ખો તત્થ ન હોતિ તેન તં સુઞ્ઞં સમનુપસ્સતિ, યં પન તત્થ અવસિટ્ઠં હોતિ તં ‘સન્તમિદં અત્થી’તિ પજાનાતિ. એવમ્પિસ્સ એસા, આનન્દ, યથાભુચ્ચા અવિપલ્લત્થા પરિસુદ્ધા સુઞ્ઞતાવક્કન્તિ ભવતિ.
૧૮૦. ‘‘પુન ચપરં, આનન્દ, ભિક્ખુ અમનસિકરિત્વા આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં, અમનસિકરિત્વા વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ મનસિ કરોતિ એકત્તં. તસ્સ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાય ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ અધિમુચ્ચતિ. સો એવં પજાનાતિ – ‘યે અસ્સુ દરથા આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ તેધ ન સન્તિ, યે અસ્સુ દરથા વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ તેધ ન સન્તિ, અત્થિ ચેવાયં દરથમત્તા યદિદં – આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ એકત્ત’ન્તિ. સો ‘સુઞ્ઞમિદં સઞ્ઞાગતં આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞાયા’તિ પજાનાતિ, ‘સુઞ્ઞમિદં સઞ્ઞાગતં વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞાયા’તિ પજાનાતિ, ‘અત્થિ ચેવિદં અસુઞ્ઞતં યદિદં – આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ એકત્ત’ન્તિ. ઇતિ યઞ્હિ ખો તત્થ ન હોતિ તેન તં સુઞ્ઞં સમનુપસ્સતિ, યં પન તત્થ અવસિટ્ઠં હોતિ તં ‘સન્તમિદં અત્થી’તિ પજાનાતિ. એવમ્પિસ્સ એસા, આનન્દ, યથાભુચ્ચા અવિપલ્લત્થા પરિસુદ્ધા સુઞ્ઞતાવક્કન્તિ ભવતિ.
૧૮૧. ‘‘પુન ચપરં, આનન્દ ભિક્ખુ અમનસિકરિત્વા વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં, અમનસિકરિત્વા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ મનસિ કરોતિ એકત્તં. તસ્સ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાય ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ અધિમુચ્ચતિ. સો એવં પજાનાતિ – ‘યે અસ્સુ દરથા વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ તેધ ન સન્તિ, યે અસ્સુ દરથા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ તેધ ન સન્તિ, અત્થિ ચેવાયં દરથમત્તા યદિદં – નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ એકત્ત’ન્તિ. સો ‘સુઞ્ઞમિદં સઞ્ઞાગતં વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞાયા’તિ પજાનાતિ, ‘સુઞ્ઞમિદં સઞ્ઞાગતં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાયા’તિ પજાનાતિ, ‘અત્થિ ચેવિદં અસુઞ્ઞતં યદિદં – નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ એકત્ત’ન્તિ . ઇતિ યઞ્હિ ખો તત્થ ન હોતિ તેન તં સુઞ્ઞં સમનુપસ્સતિ, યં પન તત્થ અવસિટ્ઠં હોતિ તં ‘સન્તમિદં અત્થી’તિ પજાનાતિ. એવમ્પિસ્સ એસા, આનન્દ, યથાભુચ્ચા અવિપલ્લત્થા પરિસુદ્ધા સુઞ્ઞતાવક્કન્તિ ભવતિ.
૧૮૨. ‘‘પુન ચપરં, આનન્દ, ભિક્ખુ અમનસિકરિત્વા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં, અમનસિકરિત્વા નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં, અનિમિત્તં ચેતોસમાધિં પટિચ્ચ મનસિ કરોતિ એકત્તં. તસ્સ અનિમિત્તે ચેતોસમાધિમ્હિ ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ અધિમુચ્ચતિ. સો એવં પજાનાતિ – ‘યે અસ્સુ દરથા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ તેધ ન સન્તિ, યે અસ્સુ દરથા નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં પટિચ્ચ તેધ ન સન્તિ, અત્થિ ચેવાયં દરથમત્તા યદિદં – ઇમમેવ કાયં પટિચ્ચ સળાયતનિકં જીવિતપચ્ચયા’તિ . સો ‘સુઞ્ઞમિદં સઞ્ઞાગતં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાયા’તિ પજાનાતિ, ‘સુઞ્ઞમિદં સઞ્ઞાગતં નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાયા’તિ પજાનાતિ, ‘અત્થિ ચેવિદં અસુઞ્ઞતં યદિદં – ઇમમેવ કાયં પટિચ્ચ સળાયતનિકં જીવિતપચ્ચયા’તિ. ઇતિ યઞ્હિ ખો તત્થ ન હોતિ તેન તં સુઞ્ઞં સમનુપસ્સતિ, યં પન તત્થ અવસિટ્ઠં હોતિ તં ‘સન્તમિદં અત્થી’તિ પજાનાતિ. એવમ્પિસ્સ એસા, આનન્દ, યથાભુચ્ચા અવિપલ્લત્થા પરિસુદ્ધા સુઞ્ઞતાવક્કન્તિ ભવતિ.
૧૮૩. ‘‘પુન ચપરં, આનન્દ, ભિક્ખુ અમનસિકરિત્વા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં, અમનસિકરિત્વા નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં, અનિમિત્તં ચેતોસમાધિં પટિચ્ચ મનસિ કરોતિ એકત્તં. તસ્સ અનિમિત્તે ચેતોસમાધિમ્હિ ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ અધિમુચ્ચતિ. સો એવં પજાનાતિ – ‘અયમ્પિ ખો અનિમિત્તો ચેતોસમાધિ અભિસઙ્ખતો અભિસઞ્ચેતયિતો’. ‘યં ખો પન કિઞ્ચિ અભિસઙ્ખતં અભિસઞ્ચેતયિતં તદનિચ્ચં નિરોધધમ્મ’ન્તિ પજાનાતિ. તસ્સ એવં જાનતો એવં પસ્સતો કામાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, ભવાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, અવિજ્જાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ. વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણં હોતિ. ‘ખીણા જાતિ, વુસિતં બ્રહ્મચરિયં, કતં કરણીયં, નાપરં ઇત્થત્તાયા’તિ પજાનાતિ. સો એવં પજાનાતિ – ‘યે અસ્સુ દરથા કામાસવં પટિચ્ચ તેધ ન સન્તિ, યે અસ્સુ દરથા ભવાસવં પટિચ્ચ તેધ ન સન્તિ, યે અસ્સુ દરથા અવિજ્જાસવં પટિચ્ચ તેધ ન સન્તિ, અત્થિ ચેવાયં દરથમત્તા યદિદં – ઇમમેવ કાયં પટિચ્ચ સળાયતનિકં જીવિતપચ્ચયા’તિ. સો ‘સુઞ્ઞમિદં સઞ્ઞાગતં કામાસવેના’તિ પજાનાતિ, ‘સુઞ્ઞમિદં સઞ્ઞાગતં ભવાસવેના’તિ પજાનાતિ, ‘સુઞ્ઞમિદં સઞ્ઞાગતં અવિજ્જાસવેના’તિ પજાનાતિ, ‘અત્થિ ચેવિદં અસુઞ્ઞતં યદિદં – ઇમમેવ કાયં પટિચ્ચ સળાયતનિકં જીવિતપચ્ચયા’તિ. ઇતિ યઞ્હિ ખો તત્થ ન હોતિ તેન તં સુઞ્ઞં સમનુપસ્સતિ, યં પન તત્થ અવસિટ્ઠં હોતિ તં ‘સન્તમિદં અત્થી’તિ પજાનાતિ. એવમ્પિસ્સ એસા, આનન્દ, યથાભુચ્ચા અવિપલ્લત્થા પરિસુદ્ધા પરમાનુત્તરા સુઞ્ઞતાવક્કન્તિ ભવતિ.
૧૮૪. ‘‘યેપિ હિ કેચિ, આનન્દ, અતીતમદ્ધાનં સમણા વા બ્રાહ્મણા વા પરિસુદ્ધં પરમાનુત્તરં સુઞ્ઞતં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિંસુ, સબ્બે તે ઇમંયેવ પરિસુદ્ધં પરમાનુત્તરં સુઞ્ઞતં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિંસુ. યેપિ યે (સી॰ પી॰) હિ કેચિ, આનન્દ, અનાગતમદ્ધાનં સમણા વા બ્રાહ્મણા વા પરિસુદ્ધં પરમાનુત્તરં સુઞ્ઞતં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સન્તિ, સબ્બે તે ઇમંયેવ પરિસુદ્ધં પરમાનુત્તરં સુઞ્ઞતં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સન્તિ. યેપિ યે (સી॰ પી॰) હિ કેચિ, આનન્દ, એતરહિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા પરિસુદ્ધં પરમાનુત્તરં સુઞ્ઞતં ઉપસમ્પજ્જ વિહરન્તિ, સબ્બે તે ઇમંયેવ પરિસુદ્ધં પરમાનુત્તરં સુઞ્ઞતં ઉપસમ્પજ્જ વિહરન્તિ. તસ્માતિહ, આનન્દ, ‘પરિસુદ્ધં પરમાનુત્તરં સુઞ્ઞતં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સામા’તિ વિહરિસ્સામીતિ (પી॰ ક॰) – એવઞ્હિ વો તે (ક॰), આનન્દ, સિક્ખિતબ્બ’’ન્તિ.
ઇદમવોચ ભગવા. અત્તમનો આયસ્મા આનન્દો ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દીતિ.
ચૂળસુઞ્ઞતસુત્તં નિટ્ઠિતં પઠમં.
૨. મહાસુઞ્ઞતસુત્તં
૧૮૫. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા સક્કેસુ વિહરતિ કપિલવત્થુસ્મિં નિગ્રોધારામે. અથ ખો ભગવા પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય કપિલવત્થું પિણ્ડાય પાવિસિ. કપિલવત્થુસ્મિં પિણ્ડાય ચરિત્વા પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો યેન કાળખેમકસ્સ સક્કસ્સ વિહારો તેનુપસઙ્કમિ દિવાવિહારાય. તેન ખો પન સમયેન કાળખેમકસ્સ સક્કસ્સ વિહારે સમ્બહુલાનિ સેનાસનાનિ પઞ્ઞત્તાનિ હોન્તિ. અદ્દસા ખો ભગવા કાળખેમકસ્સ સક્કસ્સ વિહારે સમ્બહુલાનિ સેનાસનાનિ પઞ્ઞત્તાનિ. દિસ્વાન ભગવતો એતદહોસિ – ‘‘સમ્બહુલાનિ ખો કાળખેમકસ્સ સક્કસ્સ વિહારે સેનાસનાનિ પઞ્ઞત્તાનિ. સમ્બહુલા નુ ખો ઇધ ભિક્ખૂ વિહરન્તી’’તિ.
૧૮૬. તેન ખો પન સમયેન આયસ્મા આનન્દો સમ્બહુલેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં ઘટાય સક્કસ્સ વિહારે ચીવરકમ્મં કરોતિ. અથ ખો ભગવા સાયન્હસમયં પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો યેન ઘટાય સક્કસ્સ વિહારો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. નિસજ્જ ખો ભગવા આયસ્મન્તં આનન્દં આમન્તેસિ – ‘‘સમ્બહુલાનિ ખો, આનન્દ, કાળખેમકસ્સ સક્કસ્સ વિહારે સેનાસનાનિ પઞ્ઞત્તાનિ. સમ્બહુલા નુ ખો એત્થ ભિક્ખૂ વિહરન્તી’’તિ? ‘‘સમ્બહુલાનિ, ભન્તે, કાળખેમકસ્સ સક્કસ્સ વિહારે સેનાસનાનિ પઞ્ઞત્તાનિ. સમ્બહુલા ભિક્ખૂ એત્થ વિહરન્તિ. ચીવરકારસમયો નો, ભન્તે, વત્તતી’’તિ.
‘‘ન ખો, આનન્દ, ભિક્ખુ સોભતિ સઙ્ગણિકારામો સઙ્ગણિકરતો સઙ્ગણિકારામતં અનુયુત્તો ગણારામો ગણરતો ગણસમ્મુદિતો. સો વતાનન્દ, ભિક્ખુ સઙ્ગણિકારામો સઙ્ગણિકરતો સઙ્ગણિકારામતં અનુયુત્તો ગણારામો ગણરતો ગણસમ્મુદિતો યં તં નેક્ખમ્મસુખં પવિવેકસુખં ઉપસમસુખં સમ્બોધિસુખં સમ્બોધસુખં (સી॰ પી॰), સમ્બોધસુખં ચિત્તેકગ્ગતાસુખં (ક॰) ઉપરિ અરણવિભઙ્ગસુત્તે પન સમ્બોધિસુખન્ત્વેવ દિસ્સતિ તસ્સ સુખસ્સ નિકામલાભી ભવિસ્સતિ અકિચ્છલાભી અકસિરલાભીતિ – નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. યો ચ ખો સો, આનન્દ, ભિક્ખુ એકો ગણસ્મા વૂપકટ્ઠો વિહરતિ તસ્સેતં ભિક્ખુનો પાટિકઙ્ખં યં તં નેક્ખમ્મસુખં પવિવેકસુખં ઉપસમસુખં સમ્બોધિસુખં તસ્સ સુખસ્સ નિકામલાભી ભવિસ્સતિ અકિચ્છલાભી અકસિરલાભીતિ – ઠાનમેતં વિજ્જતિ.
‘‘સો વતાનન્દ, ભિક્ખુ સઙ્ગણિકારામો સઙ્ગણિકરતો સઙ્ગણિકારામતં અનુયુત્તો ગણારામો ગણરતો ગણસમ્મુદિતો સામાયિકં વા કન્તં ચેતોવિમુત્તિં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સતિ અસામાયિકં વા અકુપ્પન્તિ – નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. યો ચ ખો સો, આનન્દ, ભિક્ખુ એકો ગણસ્મા વૂપકટ્ઠો વિહરતિ તસ્સેતં ભિક્ખુનો પાટિકઙ્ખં સામાયિકં વા કન્તં ચેતોવિમુત્તિં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સતિ અસામાયિકં વા અકુપ્પન્તિ – ઠાનમેતં વિજ્જતિ.
‘‘નાહં, આનન્દ, એકં રૂપમ્પિ એકરૂપમ્પિ (સી॰) સમનુપસ્સામિ યત્થ રત્તસ્સ યથાભિરતસ્સ રૂપસ્સ વિપરિણામઞ્ઞથાભાવા ન ઉપ્પજ્જેય્યું સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સૂપાયાસા.
૧૮૭. ‘‘અયં ખો પનાનન્દ, વિહારો તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો યદિદં – સબ્બનિમિત્તાનં અમનસિકારા અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિતું વિહરતં (ક॰ સી॰), વિહરતિ (સ્યા॰ કં॰ ક॰). તત્ર ચે, આનન્દ, તથાગતં ઇમિના વિહારેન વિહરન્તં ભવન્તિ ભગવન્તં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ ક॰) ઉપસઙ્કમિતારો ભિક્ખૂ ભિક્ખુનિયો ઉપાસકા ઉપાસિકાયો રાજાનો રાજમહામત્તા તિત્થિયા તિત્થિયસાવકા. તત્રાનન્દ, તથાગતો વિવેકનિન્નેનેવ ચિત્તેન વિવેકપોણેન વિવેકપબ્ભારેન વૂપકટ્ઠેન નેક્ખમ્માભિરતેન બ્યન્તીભૂતેન સબ્બસો આસવટ્ઠાનીયેહિ ધમ્મેહિ અઞ્ઞદત્થુ ઉય્યોજનિકપટિસંયુત્તંયેવ કથં કત્તા હોતિ. તસ્માતિહાનન્દ, ભિક્ખુ ચેપિ આકઙ્ખેય્ય – ‘અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ, તેનાનન્દ, ભિક્ખુના અજ્ઝત્તમેવ ચિત્તં સણ્ઠપેતબ્બં સન્નિસાદેતબ્બં એકોદિ કાતબ્બં સમાદહાતબ્બં.
૧૮૮. ‘‘કથઞ્ચાનન્દ, ભિક્ખુ અજ્ઝત્તમેવ ચિત્તં સણ્ઠપેતિ સન્નિસાદેતિ એકોદિં કરોતિ એકોદિકરોતિ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) સમાદહતિ? ઇધાનન્દ, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ…પે॰… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ…પે॰… દુતિયં ઝાનં… તતિયં ઝાનં… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. એવં ખો, આનન્દ, ભિક્ખુ અજ્ઝત્તમેવ ચિત્તં સણ્ઠપેતિ સન્નિસાદેતિ એકોદિં કરોતિ સમાદહતિ. સો અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતં મનસિ કરોતિ. તસ્સ અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતં મનસિકરોતો સુઞ્ઞતાય ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ . એવં સન્તમેતં, આનન્દ, ભિક્ખુ એવં પજાનાતિ – ‘અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતં ખો મે મનસિકરોતો અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતાય ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતી’તિ. ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ. સો બહિદ્ધા સુઞ્ઞતં મનસિ કરોતિ…પે॰… સો અજ્ઝત્તબહિદ્ધા સુઞ્ઞતં મનસિ કરોતિ …પે॰… સો આનેઞ્જં મનસિ કરોતિ. તસ્સ આનેઞ્જં મનસિકરોતો આનેઞ્જાય ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ. એવં સન્તમેતં, આનન્દ, ભિક્ખુ એવં પજાનાતિ – ‘આનેઞ્જં ખો મે મનસિકરોતો આનેઞ્જાય ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતી’તિ. ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ.
‘‘તેનાનન્દ, ભિક્ખુના તસ્મિંયેવ પુરિમસ્મિં સમાધિનિમિત્તે અજ્ઝત્તમેવ ચિત્તં સણ્ઠપેતબ્બં સન્નિસાદેતબ્બં એકોદિ કાતબ્બં સમાદહાતબ્બં. સો અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતં મનસિ કરોતિ. તસ્સ અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતં મનસિકરોતો અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતાય ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ વિમુચ્ચતિ. એવં સન્તમેતં, આનન્દ, ભિક્ખુ એવં પજાનાતિ – ‘અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતં ખો મે મનસિકરોતો અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતાય ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ વિમુચ્ચતી’તિ. ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ. સો બહિદ્ધા સુઞ્ઞતં મનસિ કરોતિ…પે॰… સો અજ્ઝત્તબહિદ્ધા સુઞ્ઞતં મનસિ કરોતિ…પે॰… સો આનેઞ્જં મનસિ કરોતિ. તસ્સ આનેઞ્જં મનસિકરોતો આનેઞ્જાય ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ વિમુચ્ચતિ. એવં સન્તમેતં, આનન્દ, ભિક્ખુ એવં પજાનાતિ – ‘આનેઞ્જં ખો મે મનસિકરોતો આનેઞ્જાય ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ વિમુચ્ચતી’તિ. ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ.
૧૮૯. ‘‘તસ્સ ચે, આનન્દ, ભિક્ખુનો ઇમિના વિહારેન વિહરતો ચઙ્કમાય ચિત્તં નમતિ, સો ચઙ્કમતિ – ‘એવં મં ચઙ્કમન્તં નાભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવિસ્સન્તી’તિ . ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ. તસ્સ ચે, આનન્દ, ભિક્ખુનો ઇમિના વિહારેન વિહરતો ઠાનાય ચિત્તં નમતિ, સો તિટ્ઠતિ – ‘એવં મં ઠિતં નાભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવિસ્સન્તી’તિ. ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ. તસ્સ ચે, આનન્દ, ભિક્ખુનો ઇમિના વિહારેન વિહરતો નિસજ્જાય ચિત્તં નમતિ, સો નિસીદતિ – ‘એવં મં નિસિન્નં નાભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવિસ્સન્તી’તિ. ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ. તસ્સ ચે, આનન્દ, ભિક્ખુનો ઇમિના વિહારેન વિહરતો સયનાય ચિત્તં નમતિ , સો સયતિ – ‘એવં મં સયન્તં નાભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવિસ્સન્તી’તિ. ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ.
‘‘તસ્સ ચે, આનન્દ, ભિક્ખુનો ઇમિના વિહારેન વિહરતો કથાય ભસ્સાય (સી॰), ભાસાય (સ્યા॰ કં॰ પી॰) ચિત્તં નમતિ, સો – ‘યાયં કથા હીના ગમ્મા પોથુજ્જનિકા અનરિયા અનત્થસંહિતા ન નિબ્બિદાય ન વિરાગાય ન નિરોધાય ન ઉપસમાય ન અભિઞ્ઞાય ન સમ્બોધાય ન નિબ્બાનાય સંવત્તતિ, સેય્યથિદં – રાજકથા ચોરકથા મહામત્તકથા સેનાકથા ભયકથા યુદ્ધકથા અન્નકથા પાનકથા વત્થકથા સયનકથા માલાકથા ગન્ધકથા ઞાતિકથા યાનકથા ગામકથા નિગમકથા નગરકથા જનપદકથા ઇત્થિકથા સુરાકથા વિસિખાકથા કુમ્ભટ્ઠાનકથા પુબ્બપેતકથા નાનત્તકથા લોકક્ખાયિકા સમુદ્દક્ખાયિકા ઇતિભવાભવકથા ઇતિ વા ઇતિ – એવરૂપિં કથં ન કથેસ્સામી’તિ. ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ. યા ચ ખો અયં, આનન્દ, કથા અભિસલ્લેખિકા ચેતોવિનીવરણસપ્પાયા ચેતોવિચારણસપ્પાયા (સી॰ સ્યા॰ કં॰), ચેતોવિવરણસપ્પાયા (પી॰) એકન્તનિબ્બિદાય વિરાગાય નિરોધાય ઉપસમાય અભિઞ્ઞાય સમ્બોધાય નિબ્બાનાય સંવત્તતિ, સેય્યથિદં – અપ્પિચ્છકથા સન્તુટ્ઠિકથા પવિવેકકથા અસંસગ્ગકથા વીરિયારમ્ભકથા સીલકથા સમાધિકથા પઞ્ઞાકથા વિમુત્તિકથા વિમુત્તિઞાણદસ્સનકથા ઇતિ – ‘એવરૂપિં કથં કથેસ્સામી’તિ. ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ.
‘‘તસ્સ ચે, આનન્દ, ભિક્ખુનો ઇમિના વિહારેન વિહરતો વિતક્કાય ચિત્તં નમતિ, સો – ‘યે તે વિતક્કા હીના ગમ્મા પોથુજ્જનિકા અનરિયા અનત્થસંહિતા ન નિબ્બિદાય ન વિરાગાય ન નિરોધાય ન ઉપસમાય ન અભિઞ્ઞાય ન સમ્બોધાય ન નિબ્બાનાય સંવત્તન્તિ, સેય્યથિદં – કામવિતક્કો બ્યાપાદવિતક્કો વિહિંસાવિતક્કો ઇતિ એવરૂપે વિતક્કે એવરૂપેન વિતક્કેન (સી॰ સ્યા॰ કં॰ ક॰) ન વિતક્કેસ્સામી’તિ. ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ. યે ચ ખો ઇમે, આનન્દ, વિતક્કા અરિયા નિય્યાનિકા નિય્યન્તિ તક્કરસ્સ સમ્માદુક્ખક્ખયાય, સેય્યથિદં – નેક્ખમ્મવિતક્કો અબ્યાપાદવિતક્કો અવિહિંસાવિતક્કો ઇતિ – ‘એવરૂપે વિતક્કે એવરૂપેન વિતક્કેન (ક॰) વિતક્કેસ્સામી’તિ. ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ.
૧૯૦. ‘‘પઞ્ચ ખો ઇમે, આનન્દ, કામગુણા. કતમે પઞ્ચ? ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યા રૂપા ઇટ્ઠા કન્તા મનાપા પિયરૂપા કામૂપસંહિતા રજનીયા, સોતવિઞ્ઞેય્યા સદ્દા… ઘાનવિઞ્ઞેય્યા ગન્ધા… જિવ્હાવિઞ્ઞેય્યા રસા… કાયવિઞ્ઞેય્યા ફોટ્ઠબ્બા ઇટ્ઠા કન્તા મનાપા પિયરૂપા કામૂપસંહિતા રજનીયા – ઇમે ખો, આનન્દ, પઞ્ચ કામગુણા યત્થ ભિક્ખુના અભિક્ખણં સકં ચિત્તં પચ્ચવેક્ખિતબ્બં – ‘અત્થિ નુ ખો મે ઇમેસુ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ અઞ્ઞતરસ્મિં વા અઞ્ઞતરસ્મિં વા આયતને ઉપ્પજ્જતિ ચેતસો સમુદાચારો’તિ? સચે, આનન્દ, ભિક્ખુ પચ્ચવેક્ખમાનો એવં પજાનાતિ – ‘અત્થિ ખો મે ઇમેસુ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ અઞ્ઞતરસ્મિં વા અઞ્ઞતરસ્મિં વા આયતને ઉપ્પજ્જતિ ચેતસો સમુદાચારો’તિ, એવં સન્તમેતં એવં સન્તં (અટ્ઠ॰), આનન્દ, ભિક્ખુ એવં પજાનાતિ – ‘યો ખો ઇમેસુ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ છન્દરાગો સો મે નપ્પહીનો’તિ. ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ. સચે પનાનન્દ, ભિક્ખુ પચ્ચવેક્ખમાનો એવં પજાનાતિ – ‘નત્થિ ખો મે ઇમેસુ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ અઞ્ઞતરસ્મિં વા અઞ્ઞતરસ્મિં વા આયતને ઉપ્પજ્જતિ ચેતસો સમુદાચારો’તિ, એવં સન્તમેતં, આનન્દ, ભિક્ખુ એવં પજાનાતિ – ‘યો ખો ઇમેસુ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ છન્દરાગો સો મે પહીનો’તિ. ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ.
૧૯૧. ‘‘પઞ્ચ ખો ઇમે, આનન્દ, ઉપાદાનક્ખન્ધા યત્થ ભિક્ખુના ઉદયબ્બયાનુપસ્સિના વિહાતબ્બં – ‘ઇતિ રૂપં ઇતિ રૂપસ્સ સમુદયો ઇતિ રૂપસ્સ અત્થઙ્ગમો, ઇતિ વેદના… ઇતિ સઞ્ઞા… ઇતિ સઙ્ખારા… ઇતિ વિઞ્ઞાણં ઇતિ વિઞ્ઞાણસ્સ સમુદયો ઇતિ વિઞ્ઞાણસ્સ અત્થઙ્ગમો’તિ. તસ્સ ઇમેસુ પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ ઉદયબ્બયાનુપસ્સિનો વિહરતો યો પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ અસ્મિમાનો સો પહીયતિ. એવં સન્તમેતં, આનન્દ, ભિક્ખુ એવં પજાનાતિ – ‘યો ખો ઇમેસુ પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ અસ્મિમાનો સો મે પહીનો’તિ. ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ. ઇમે ખો તે, આનન્દ, ધમ્મા એકન્તકુસલા કુસલાયાતિકા ધમ્મા એકન્તકુસલાયતિકા (સબ્બત્થ) અટ્ઠકથાટીકા ઓલોકેતબ્બા અરિયા લોકુત્તરા અનવક્કન્તા પાપિમતા. તં કિં મઞ્ઞસિ, આનન્દ, કં અત્થવસં સમ્પસ્સમાનો અરહતિ સાવકો સત્થારં અનુબન્ધિતું અપિ પણુજ્જમાનો’’તિ અપિ પનુજ્જમાનોપીતિ (ક॰ સી॰), અપિ પયુજ્જમાનોતિ (સ્યા॰ કં॰ પી॰)? ‘‘ભગવંમૂલકા નો, ભન્તે, ધમ્મા ભગવંનેત્તિકા ભગવંપટિસરણા . સાધુ વત, ભન્તે, ભગવન્તંયેવ પટિભાતુ એતસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થો. ભગવતો સુત્વા ભિક્ખૂ ધારેસ્સન્તી’’તિ.
૧૯૨. ‘‘ન ખો, આનન્દ, અરહતિ સાવકો સત્થારં અનુબન્ધિતું, યદિદં સુત્તં ગેય્યં વેય્યાકરણં તસ્સ હેતુ વેય્યાકરણસ્સ હેતુ (ક॰). તં કિસ્સ હેતુ? દીઘરત્તસ્સ દીઘરત્તં + અસ્સાતિ પદચ્છેદો હિ તે, આનન્દ, ધમ્મા સુતા ધાતા વચસા પરિચિતા મનસાનુપેક્ખિતા દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધા. યા ચ ખો અયં, આનન્દ, કથા અભિસલ્લેખિકા ચેતોવિનીવરણસપ્પાયા એકન્તનિબ્બિદાય વિરાગાય નિરોધાય ઉપસમા અભિઞ્ઞાય સમ્બોધાય નિબ્બાનાય સંવત્તતિ, સેય્યથિદં – અપ્પિચ્છકથા સન્તુટ્ઠિકથા પવિવેકકથા અસંસગ્ગકથા વીરિયારમ્ભકથા સીલકથા સમાધિકથા પઞ્ઞાકથા વિમુત્તિકથા વિમુત્તિઞાણદસ્સનકથા – એવરૂપિયા ખો, આનન્દ, કથાય હેતુ અરહતિ સાવકો સત્થારં અનુબન્ધિતું અપિ પણુજ્જમાનો.
‘‘એવં સન્તે ખો, આનન્દ, આચરિયૂપદ્દવો હોતિ, એવં સન્તે અન્તેવાસૂપદ્દવો હોતિ, એવં સન્તે બ્રહ્મચારૂપદ્દવો હોતિ.
૧૯૩. ‘‘કથઞ્ચાનન્દ, આચરિયૂપદ્દવો હોતિ? ઇધાનન્દ, એકચ્ચો સત્થા વિવિત્તં સેનાસનં ભજતિ અરઞ્ઞં રુક્ખમૂલં પબ્બતં કન્દરં ગિરિગુહં સુસાનં વનપત્થં અબ્ભોકાસં પલાલપુઞ્જં. તસ્સ તથાવૂપકટ્ઠસ્સ વિહરતો અન્વાવત્તન્તિ અન્વાવટ્ટન્તિ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) બ્રાહ્મણગહપતિકા નેગમા ચેવ જાનપદા ચ. સો અન્વાવત્તન્તેસુ બ્રાહ્મણગહપતિકેસુ નેગમેસુ ચેવ જાનપદેસુ ચ મુચ્છં નિકામયતિ મુચ્છતિ કામયતિ (સી॰ પી॰) અટ્ઠકથાયં પન ન તથા દિસ્સતિ, ગેધં આપજ્જતિ, આવત્તતિ બાહુલ્લાય. અયં વુચ્ચતાનન્દ, ઉપદ્દવો ઉપદ્દુતો (સી॰ પી॰) આચરિયો. આચરિયૂપદ્દવેન અવધિંસુ નં પાપકા અકુસલા ધમ્મા સંકિલેસિકા પોનોબ્ભવિકા પોનોભવિકા (સી॰ પી॰) સદરા દુક્ખવિપાકા આયતિં જાતિજરામરણિયા. એવં ખો, આનન્દ, આચરિયૂપદ્દવો હોતિ.
૧૯૪. ‘‘કથઞ્ચાનન્દ, અન્તેવાસૂપદ્દવો હોતિ? તસ્સેવ ખો પનાનન્દ, સત્થુ સાવકો તસ્સ સત્થુ વિવેકમનુબ્રૂહયમાનો વિવિત્તં સેનાસનં ભજતિ અરઞ્ઞં રુક્ખમૂલં પબ્બતં કન્દરં ગિરિગુહં સુસાનં વનપત્થં અબ્ભોકાસં પલાલપુઞ્જં. તસ્સ તથાવૂપકટ્ઠસ્સ વિહરતો અન્વાવત્તન્તિ બ્રાહ્મણગહપતિકા નેગમા ચેવ જાનપદા ચ. સો અન્વાવત્તન્તેસુ બ્રાહ્મણગહપતિકેસુ નેગમેસુ ચેવ જાનપદેસુ ચ મુચ્છં નિકામયતિ, ગેધં આપજ્જતિ, આવત્તતિ બાહુલ્લાય. અયં વુચ્ચતાનન્દ, ઉપદ્દવો અન્તેવાસી. અન્તેવાસૂપદ્દવેન અવધિંસુ નં પાપકા અકુસલા ધમ્મા સંકિલેસિકા પોનોબ્ભવિકા સદરા દુક્ખવિપાકા આયતિં જાતિજરામરણિયા. એવં ખો, આનન્દ, અન્તેવાસૂપદ્દવો હોતિ.
૧૯૫. ‘‘કથઞ્ચાનન્દ, બ્રહ્મચારૂપદ્દવો હોતિ? ઇધાનન્દ, તથાગતો લોકે ઉપ્પજ્જતિ અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો વિજ્જાચરણસમ્પન્નો સુગતો લોકવિદૂ અનુત્તરો પુરિસદમ્મસારથિ સત્થા દેવમનુસ્સાનં બુદ્ધો ભગવા. સો વિવિત્તં સેનાસનં ભજતિ અરઞ્ઞં રુક્ખમૂલં પબ્બતં કન્દરં ગિરિગુહં સુસાનં વનપત્થં અબ્ભોકાસં પલાલપુઞ્જં. તસ્સ તથાવૂપકટ્ઠસ્સ વિહરતો અન્વાવત્તન્તિ બ્રાહ્મણગહપતિકા નેગમા ચેવ જાનપદા ચ. સો અન્વાવત્તન્તેસુ બ્રાહ્મણગહપતિકેસુ નેગમેસુ ચેવ જાનપદેસુ ચ ન મુચ્છં નિકામયતિ, ન ગેધં આપજ્જતિ, ન આવત્તતિ બાહુલ્લાય. તસ્સેવ ખો પનાનન્દ, સત્થુ સાવકો તસ્સ સત્થુ વિવેકમનુબ્રૂહયમાનો વિવિત્તં સેનાસનં ભજતિ અરઞ્ઞં રુક્ખમૂલં પબ્બતં કન્દરં ગિરિગુહં સુસાનં વનપત્થં અબ્ભોકાસં પલાલપુઞ્જં. તસ્સ તથાવૂપકટ્ઠસ્સ વિહરતો અન્વાવત્તન્તિ બ્રાહ્મણગહપતિકા નેગમા ચેવ જાનપદા ચ. સો અન્વાવત્તન્તેસુ બ્રાહ્મણગહપતિકેસુ નેગમેસુ ચેવ જાનપદેસુ ચ મુચ્છં નિકામયતિ, ગેધં આપજ્જતિ, આવત્તતિ બાહુલ્લાય. અયં વુચ્ચતાનન્દ, ઉપદ્દવો બ્રહ્મચારી. બ્રહ્મચારૂપદ્દવેન અવધિંસુ નં પાપકા અકુસલા ધમ્મા સંકિલેસિકા પોનોબ્ભવિકા સદરા દુક્ખવિપાકા આયતિં જાતિજરામરણિયા. એવં ખો, આનન્દ, બ્રહ્મચારૂપદ્દવો હોતિ.
‘‘તત્રાનન્દ, યો ચેવાયં આચરિયૂપદ્દવો, યો ચ અન્તેવાસૂપદ્દવો અયં તેહિ બ્રહ્મચારૂપદ્દવો દુક્ખવિપાકતરો ચેવ કટુકવિપાકતરો ચ, અપિ ચ વિનિપાતાય સંવત્તતિ.
૧૯૬. ‘‘તસ્માતિહ મં, આનન્દ, મિત્તવતાય સમુદાચરથ, મા સપત્તવતાય. તં વો ભવિસ્સતિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાય.
‘‘કથઞ્ચાનન્દ , સત્થારં સાવકા સપત્તવતાય સમુદાચરન્તિ, નો મિત્તવતાય? ઇધાનન્દ, સત્થા સાવકાનં ધમ્મં દેસેતિ અનુકમ્પકો હિતેસી અનુકમ્પં ઉપાદાય – ‘ઇદં વો હિતાય, ઇદં વો સુખાયા’તિ. તસ્સ સાવકા ન સુસ્સૂસન્તિ, ન સોતં ઓદહન્તિ, ન અઞ્ઞા ચિત્તં ઉપટ્ઠપેન્તિ, વોક્કમ્મ ચ સત્થુસાસના વત્તન્તિ. એવં ખો, આનન્દ, સત્થારં સાવકા સપત્તવતાય સમુદાચરન્તિ, નો મિત્તવતાય.
‘‘કથઞ્ચાનન્દ, સત્થારં સાવકા મિત્તવતાય સમુદાચરન્તિ, નો સપત્તવતાય? ઇધાનન્દ, સત્થા સાવકાનં ધમ્મં દેસેતિ અનુકમ્પકો હિતેસી અનુકમ્પં ઉપાદાય – ‘ઇદં વો હિતાય, ઇદં વો સુખાયા’તિ. તસ્સ સાવકા સુસ્સૂસન્તિ, સોતં ઓદહન્તિ, અઞ્ઞા ચિત્તં ઉપટ્ઠપેન્તિ, ન ચ વોક્કમ સત્થુસાસના વત્તન્તિ. એવં ખો, આનન્દ, સત્થારં સાવકા મિત્તવતાય સમુદાચરન્તિ, નો સપત્તવતાય.
‘‘તસ્માતિહ મં, આનન્દ, મિત્તવતાય સમુદાચરથ, મા સપત્તવતાય. તં વો ભવિસ્સતિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાય. ન વો અહં, આનન્દ, તથા પરક્કમિસ્સામિ યથા કુમ્ભકારો આમકે આમકમત્તે. નિગ્ગય્હ નિગ્ગય્હાહં, આનન્દ, વક્ખામિ; પવય્હ પવય્હ, આનન્દ, વક્ખામિ પવય્હ પવય્હ (સી॰ પી॰), પગ્ગય્હ પગ્ગય્હ આનન્દ વક્ખામિ (ક॰). યો સારો સો ઠસ્સતી’’તિ.
ઇદમવોચ ભગવા. અત્તમનો આયસ્મા આનન્દો ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દીતિ.
મહાસુઞ્ઞતસુત્તં નિટ્ઠિતં દુતિયં.
૩. અચ્છરિયઅબ્ભુતસુત્તં
૧૯૭. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. અથ ખો સમ્બહુલાનં ભિક્ખૂનં પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તાનં ઉપટ્ઠાનસાલાયં સન્નિસિન્નાનં સન્નિપતિતાનં અયમન્તરાકથા ઉદપાદિ – ‘‘અચ્છરિયં, આવુસો, અબ્ભુતં, આવુસો, તથાગતસ્સ મહિદ્ધિકતા મહાનુભાવતા, યત્ર હિ નામ તથાગતો અતીતે બુદ્ધે પરિનિબ્બુતે છિન્નપપઞ્ચે છિન્નવટુમે પરિયાદિન્નવટ્ટે સબ્બદુક્ખવીતિવત્તે જાનિસ્સતિ અનુસ્સરિસ્સતિ જાનિસ્સતિ (ક॰) – ‘એવંજચ્ચા તે ભગવન્તો અહેસું’ ઇતિપિ, ‘એવંનામા તે ભગવન્તો અહેસું’ ઇતિપિ, ‘એવંગોત્તા તે ભગવન્તો અહેસું’ ઇતિપિ, ‘એવંસીલા તે ભગવન્તો અહેસું’ ઇતિપિ, ‘એવંધમ્મા તે ભગવન્તો અહેસું’ ઇતિપિ, ‘એવંપઞ્ઞા તે ભગવન્તો અહેસું’ ઇતિપિ, ‘એવંવિહારી તે ભગવન્તો અહેસું’ ઇતિપિ, ‘એવંવિમુત્તા તે ભગવન્તો અહેસું’ ઇતિપી’’તિ! એવં વુત્તે, આયસ્મા આનન્દો તે ભિક્ખૂ એતદવોચ – ‘‘અચ્છરિયા ચેવ, આવુસો, તથાગતા અચ્છરિયધમ્મસમન્નાગતા ચ; અબ્ભુતા ચેવ, આવુસો, તથાગતા અબ્ભુતધમ્મસમન્નાગતા ચા’’તિ. અયઞ્ચ હિદં તેસં ભિક્ખૂનં અન્તરાકથા વિપ્પકતા હોતિ.
૧૯૮. અથ ખો ભગવા સાયન્હસમયં પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો યેનુપટ્ઠાનસાલા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ . નિસજ્જ ખો ભગવા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના, કા ચ પન વો અન્તરાકથા વિપ્પકતા’’તિ? ‘‘ઇધ, ભન્તે, અમ્હાકં પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તાનં ઉપટ્ઠાનસાલાયં સન્નિસિન્નાનં સન્નિપતિતાનં અયમન્તરાકથા ઉદપાદિ – ‘અચ્છરિયં, આવુસો, અબ્ભુતં, આવુસો, તથાગતસ્સ મહિદ્ધિકતા મહાનુભાવતા, યત્ર હિ નામ તથાગતો અતીતે બુદ્ધે પરિનિબ્બુતે છિન્નપપઞ્ચે છિન્નવટુમે પરિયાદિન્નવટ્ટે સબ્બદુક્ખવીતિવત્તે જાનિસ્સતિ – એવંજચ્ચા તે ભગવન્તો અહેસું ઇતિપિ, એવંનામા… એવંગોત્તા… એવંસીલા… એવંધમ્મા.. એવંપઞ્ઞા… એવંવિહારી… એવંવિમુત્તા તે ભગવન્તો અહેસું ઇતિપી’તિ! એવં વુત્તે, ભન્તે, આયસ્મા આનન્દો અમ્હે એતદવોચ – ‘અચ્છરિયા ચેવ, આવુસો, તથાગતા અચ્છરિયધમ્મસમન્નાગતા ચ, અબ્ભુતા ચેવ, આવુસો, તથાગતા અબ્ભુતધમ્મસમન્નાગતા ચા’તિ. અયં ખો નો, ભન્તે, અન્તરાકથા વિપ્પકતા; અથ ભગવા અનુપ્પત્તો’’તિ.
૧૯૯. અથ ખો ભગવા આયસ્મન્તં આનન્દં આમન્તેસિ – ‘‘તસ્માતિહ તં, આનન્દ, ભિય્યોસોમત્તાય પટિભન્તુ તથાગતસ્સ અચ્છરિયા અબ્ભુતધમ્મા’’તિ અબ્ભુતા ધમ્માતિ (?).
‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘સતો સમ્પજાનો, આનન્દ, બોધિસત્તો તુસિતં કાયં ઉપપજ્જી’તિ. યમ્પિ, ભન્તે, સતો સમ્પજાનો બોધિસત્તો તુસિતં કાયં ઉપપજ્જિ ઇદંપાહં , ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમિ.
‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘સતો સમ્પજાનો, આનન્દ, બોધિસત્તો તુસિતે કાયે અટ્ઠાસી’તિ. યમ્પિ, ભન્તે, સતો સમ્પજાનો બોધિસત્તો તુસિતે કાયે અટ્ઠાસિ ઇદંપાહં ઇદંપહં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰), ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમિ.
૨૦૦. ‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘યાવતાયુકં, આનન્દ, બોધિસત્તો તુસિતે કાયે અટ્ઠાસી’તિ. યમ્પિ, ભન્તે, યાવતાયુકં બોધિસત્તો તુસિતે કાયે અટ્ઠાસિ ઇદંપાહં, ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમિ.
‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘સતો સમ્પજાનો, આનન્દ, બોધિસત્તો તુસિતા, કાયા ચવિત્વા માતુકુચ્છિં ઓક્કમી’તિ. યમ્પિ, ભન્તે , સતો સમ્પજાનો બોધિસત્તો તુસિતા કાયા ચવિત્વા માતુકુચ્છિં ઓક્કમિ ઇદંપાહં, ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમિ.
૨૦૧. ‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘યદા, આનન્દ, બોધિસત્તો તુસિતા કાયા ચવિત્વા માતુકુચ્છિં ઓક્કમતિ, અથ સદેવકે લોકે સમારકે સબ્રહ્મકે સસ્સમણબ્રાહ્મણિયા પજાય સદેવમનુસ્સાય અપ્પમાણો ઉળારો ઓભાસો લોકે પાતુભવતિ અતિક્કમ્મેવ દેવાનં દેવાનુભાવં. યાપિ તા લોકન્તરિકા અઘા અસંવુતા અન્ધકારા અન્ધકારતિમિસા, યત્થપિમે ચન્દિમસૂરિયા એવંમહિદ્ધિકા એવંમહાનુભાવા આભાય નાનુભોન્તિ તત્થપિ અપ્પમાણો ઉળારો ઓભાસો લોકે પાતુભવતિ અતિક્કમ્મેવ દેવાનં દેવાનુભાવં. યેપિ તત્થ સત્તા ઉપપન્ના તેપિ તેનોભાસેન અઞ્ઞમઞ્ઞં સઞ્જાનન્તિ – અઞ્ઞેપિ કિર, ભો, સન્તિ સત્તા ઇધૂપપન્નાતિ. અયઞ્ચ દસસહસ્સી લોકધાતુ સઙ્કમ્પતિ સમ્પકમ્પતિ સમ્પવેધતિ અપ્પમાણો ચ ઉળારો ઓભાસો લોકે પાતુભવતિ અતિક્કમ્મેવ દેવાનં દેવાનુભાવ’ન્તિ. યમ્પિ, ભન્તે…પે॰… ઇદંપાહં, ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમિ.
૨૦૨. ‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘યદા, આનન્દ, બોધિસત્તો માતુકુચ્છિં ઓક્કન્તો હોતિ, ચત્તારો દેવપુત્તા ચતુદ્દિસં આરક્ખાય ઉપગચ્છન્તિ – મા નં બોધિસત્તં વા બોધિસત્તમાતરં વા મનુસ્સો વા અમનુસ્સો વા કોચિ વા વિહેઠેસી’તિ. યમ્પિ, ભન્તે…પે॰… ઇદંપાહં, ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમિ.
૨૦૩. ‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘યદા, આનન્દ, બોધિસત્તો માતુકુચ્છિં ઓક્કન્તો હોતિ, પકતિયા સીલવતી બોધિસત્તમાતા હોતિ વિરતા પાણાતિપાતા વિરતા અદિન્નાદાના વિરતા કામેસુમિચ્છાચારા વિરતા મુસાવાદા વિરતા સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાના’તિ. યમ્પિ, ભન્તે…પે॰… ઇદંપાહં, ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમિ.
‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘યદા , આનન્દ, બોધિસત્તો માતુકુચ્છિં ઓક્કન્તો હોતિ, ન બોધિસત્તમાતુ પુરિસેસુ માનસં ઉપ્પજ્જતિ કામગુણૂપસંહિતં, અનતિક્કમનીયા ચ બોધિસત્તમાતા હોતિ કેનચિ પુરિસેન રત્તચિત્તેના’તિ. યમ્પિ, ભન્તે…પે॰… ઇદંપાહં, ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમિ.
‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘યદા, આનન્દ, બોધિસત્તો માતુકુચ્છિં ઓક્કન્તો હોતિ, લાભિની બોધિસત્તમાતા હોતિ પઞ્ચન્નં કામગુણાનં. સા પઞ્ચહિ કામગુણેહિ સમપ્પિતા સમઙ્ગીભૂતા પરિચારેતી’તિ. યમ્પિ, ભન્તે…પે॰… ઇદંપાહં, ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમિ.
૨૦૪. ‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘યદા, આનન્દ, બોધિસત્તો માતુકુચ્છિં ઓક્કન્તો હોતિ, ન બોધિસત્તમાતુ કોચિદેવ આબાધો ઉપ્પજ્જતિ; સુખિની બોધિસત્તમાતા હોતિ અકિલન્તકાયા; બોધિસત્તઞ્ચ બોધિસત્તમાતા તિરોકુચ્છિગતં પસ્સતિ સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગં અહીનિન્દ્રિયં. સેય્યથાપિ, આનન્દ, મણિ વેળુરિયો સુભો જાતિમા અટ્ઠંસો સુપરિકમ્મકતો. તત્રાસ્સ સુત્તં આવુતં નીલં વા પીતં વા લોહિતં વા ઓદાતં વા પણ્ડુસુત્તં વા. તમેનં ચક્ખુમા પુરિસો હત્થે કરિત્વા પચ્ચવેક્ખેય્ય – અયં ખો મણિ વેળુરિયો સુભો જાતિમા અટ્ઠંસો સુપરિકમ્મકતો, તત્રિદં સુત્તં આવુતં નીલં વા પીતં વા લોહિતં વા ઓદાતં વા પણ્ડુસુત્તં વાતિ. એવમેવ ખો, આનન્દ, યદા બોધિસત્તો માતુકુચ્છિં ઓક્કન્તો હોતિ , ન બોધિસત્તમાતુ કોચિદેવ આબાધો ઉપ્પજ્જતિ; સુખિની બોધિસત્તમાતા હોતિ અકિલન્તકાયા; બોધિસત્તઞ્ચ બોધિસત્તમાતા તિરોકુચ્છિગતં પસ્સતિ સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગં અહીનિન્દ્રિય’ન્તિ. યમ્પિ, ભન્તે…પે॰… ઇદંપાહં, ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમિ.
૨૦૫. ‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘સત્તાહજાતે, આનન્દ, બોધિસત્તે બોધિસત્તમાતા કાલં કરોતિ, તુસિતં કાયં ઉપપજ્જતી’તિ. યમ્પિ, ભન્તે…પે॰… ઇદંપાહં, ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમિ.
‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘યથા ખો પનાનન્દ, અઞ્ઞા ઇત્થિકા નવ વા દસ વા માસે ગબ્ભં કુચ્છિના પરિહરિત્વા વિજાયન્તિ, ન હેવં બોધિસત્તં બોધિસત્તમાતા વિજાયતિ. દસેવ માસાનિ બોધિસત્તં બોધિસત્તમાતા કુચ્છિના પરિહરિત્વા વિજાયતી’તિ. યમ્પિ, ભન્તે…પે॰… ઇદંપાહં, ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમિ.
‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘યથા ખો પનાનન્દ, અઞ્ઞા ઇત્થિકા નિસિન્ના વા નિપન્ના વા વિજાયન્તિ, ન હેવં બોધિસત્તં બોધિસત્તમાતા વિજાયતિ. ઠિતાવ બોધિસત્તં બોધિસત્તમાતા વિજાયતી’તિ. યમ્પિ, ભન્તે…પે॰… ઇદંપાહં, ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમિ.
‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘યદા , આનન્દ, બોધિસત્તો માતુકુચ્છિમ્હા નિક્ખમતિ, દેવા નં પઠમં પટિગ્ગણ્હન્તિ પચ્છા મનુસ્સા’તિ. યમ્પિ, ભન્તે…પે॰… ઇદંપાહં, ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમિ.
૨૦૬. ‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘યદા, આનન્દ, બોધિસત્તો માતુકુચ્છિમ્હા નિક્ખમતિ, અપ્પત્તોવ બોધિસત્તો પથવિં હોતિ, ચત્તારો નં દેવપુત્તા પટિગ્ગહેત્વા માતુ પુરતો ઠપેન્તિ – અત્તમના, દેવિ, હોહિ; મહેસક્ખો તે પુત્તો ઉપ્પન્નો’તિ. યમ્પિ, ભન્તે…પે॰… ઇદંપાહં, ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમિ.
‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘યદા, આનન્દ, બોધિસત્તો માતુકુચ્છિમ્હા નિક્ખમતિ, વિસદોવ નિક્ખમતિ અમક્ખિતો ઉદેન ઉદ્દેન (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) અમક્ખિતો સેમ્હેન અમક્ખિતો રુહિરેન અમક્ખિતો કેનચિ અસુચિના સુદ્ધો વિસદો વિસુદ્ધો (સ્યા॰). સેય્યથાપિ, આનન્દ, મણિરતનં કાસિકે વત્થે નિક્ખિત્તં નેવ મણિરતનં કાસિકં વત્થં મક્ખેતિ નાપિ કાસિકં વત્થં મણિરતનં મક્ખેતિ. તં કિસ્સ હેતુ? ઉભિન્નં સુદ્ધત્તા. એવમેવ ખો, આનન્દ, યદા બોધિસત્તો માતુકુચ્છિમ્હા નિક્ખમતિ, વિસદોવ નિક્ખમતિ અમક્ખિતો ઉદેન અમક્ખિતો સેમ્હેન અમક્ખિતો રુહિરેન અમક્ખિતો કેનચિ અસુચિના સુદ્ધો વિસદો’તિ. યમ્પિ, ભન્તે…પે॰… ઇદંપાહં, ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમિ.
‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘યદા, આનન્દ, બોધિસત્તો માતુકુચ્છિમ્હા નિક્ખમતિ, દ્વે ઉદકસ્સ ધારા અન્તલિક્ખા પાતુભવન્તિ – એકા સીતસ્સ, એકા ઉણ્હસ્સ; યેન બોધિસત્તસ્સ ઉદકકિચ્ચં કરોન્તિ માતુ ચા’તિ. યમ્પિ, ભન્તે…પે॰… ઇદંપાહં, ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમિ.
૨૦૭. ‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘સમ્પતિજાતો, આનન્દ, બોધિસત્તો સમેહિ પાદેહિ પથવિયં પતિટ્ઠહિત્વા ઉત્તરાભિમુખો સત્તપદવીતિહારેન ગચ્છતિ, સેતમ્હિ છત્તે અનુધારિયમાને, સબ્બા ચ દિસા વિલોકેતિ, આસભિઞ્ચ વાચં ભાસતિ – અગ્ગોહમસ્મિ લોકસ્સ, જેટ્ઠોહમસ્મિ લોકસ્સ, સેટ્ઠોહમસ્મિ લોકસ્સ. અયમન્તિમા જાતિ , નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’તિ. યમ્પિ, ભન્તે…પે॰… ઇદંપાહં, ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમિ.
‘‘સમ્મુખા મેતં, ભન્તે, ભગવતો સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં – ‘યદા, આનન્દ, બોધિસત્તો માતુકુચ્છિમ્હા નિક્ખમતિ, અથ સદેવકે લોકે સમારકે સબ્રહ્મકે સસ્સમણબ્રાહ્મણિયા પજાય સદેવમનુસ્સાય અપ્પમાણો ઉળારો ઓભાસો લોકે પાતુભવતિ અતિક્કમ્મેવ દેવાનં દેવાનુભાવં. યાપિ તા લોકન્તરિકા અઘા અસંવુતા અન્ધકારા અન્ધકારતિમિસા યત્થપિમે ચન્દિમસૂરિયા એવંમહિદ્ધિકા એવંમહાનુભાવા આભાય નાનુભોન્તિ તત્થપિ અપ્પમાણો ઉળારો ઓભાસો લોકે પાતુભવતિ અતિક્કમ્મેવ દેવાનં દેવાનુભાવં. યેપિ તત્થ સત્તા ઉપપન્ના તેપિ તેનોભાસેન અઞ્ઞમઞ્ઞં સઞ્જાનન્તિ – અઞ્ઞેપિ કિર, ભો, સન્તિ સત્તા ઇધૂપપન્નાતિ. અયઞ્ચ દસસહસ્સી લોકધાતુ સઙ્કમ્પતિ સમ્પકમ્પતિ સમ્પવેધતિ, અપ્પમાણો ચ ઉળારો ઓભાસો લોકે પાતુભવતિ અતિક્કમ્મેવ દેવાનં દેવાનુભાવ’ન્તિ. યમ્પિ, ભન્તે…પે॰… ઇદંપાહં, ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમી’’તિ.
૨૦૮. ‘‘તસ્માતિહ ત્વં, આનન્દ, ઇદમ્પિ તથાગતસ્સ અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેહિ. ઇધાનન્દ, તથાગતસ્સ વિદિતા વેદના ઉપ્પજ્જન્તિ, વિદિતા ઉપટ્ઠહન્તિ, વિદિતા અબ્ભત્થં ગચ્છન્તિ; વિદિતા સઞ્ઞા ઉપ્પજ્જન્તિ, વિદિતા ઉપટ્ઠહન્તિ, વિદિતા અબ્ભત્થં ગચ્છન્તિ; વિદિતા વિતક્કા ઉપ્પજ્જન્તિ, વિદિતા ઉપટ્ઠહન્તિ, વિદિતા અબ્ભત્થં ગચ્છન્તિ. ઇદમ્પિ ખો, ત્વં, આનન્દ, તથાગતસ્સ અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેહી’’તિ. ‘‘યમ્પિ, ભન્તે, ભગવતો વિદિતા વેદના ઉપ્પજ્જન્તિ, વિદિતા ઉપટ્ઠહન્તિ, વિદિતા અબ્ભત્થં ગચ્છન્તિ; વિદિતા સઞ્ઞા… વિદિતા વિતક્કા ઉપ્પજ્જન્તિ, વિદિતા ઉપટ્ઠહન્તિ, વિદિતા અબ્ભત્થં ગચ્છન્તિ. ઇદંપાહં, ભન્તે, ભગવતો અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમી’’તિ.
ઇદમવોચ આયસ્મા આનન્દો. સમનુઞ્ઞો સત્થા અહોસિ; અત્તમના ચ તે ભિક્ખૂ આયસ્મતો આનન્દસ્સ ભાસિતં અભિનન્દુન્તિ.
અચ્છરિયઅબ્ભુતસુત્તં નિટ્ઠિતં તતિયં.
૪. બાકુલસુત્તં
૨૦૯. એવં મે સુતં – એકં સમયં આયસ્મા બાકુલો બક્કુલો (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) રાજગહે વિહરતિ વેળુવને કલન્દકનિવાપે. અથ ખો અચેલકસ્સપો આયસ્મતો બાકુલસ્સ પુરાણગિહિસહાયો યેનાયસ્મા બાકુલો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મતા બાકુલેન સદ્ધિં સમ્મોદિ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો અચેલકસ્સપો આયસ્મન્તં બાકુલં એતદવોચ –
‘‘કીવચિરં પબ્બજિતોસિ, આવુસો બાકુલા’’તિ? ‘‘અસીતિ મે, આવુસો, વસ્સાનિ પબ્બજિતસ્સા’’તિ. ‘‘ઇમેહિ પન તે, આવુસો બાકુલ, અસીતિયા વસ્સેહિ કતિક્ખત્તું મેથુનો ધમ્મો પટિસેવિતો’’તિ? ‘‘ન ખો મં, આવુસો કસ્સપ, એવં પુચ્છિતબ્બં – ‘ઇમેહિ પન તે, આવુસો બાકુલ, અસીતિયા વસ્સેહિ કતિક્ખત્તું મેથુનો ધમ્મો પટિસેવિતો’તિ. એવઞ્ચ ખો મં, આવુસો કસ્સપ, પુચ્છિતબ્બં – ‘ઇમેહિ પન તે, આવુસો બાકુલ, અસીતિયા વસ્સેહિ કતિક્ખત્તું કામસઞ્ઞા ઉપ્પન્નપુબ્બા’’’તિ? ( ) (ઇમેહિ પન તે આવુસો બક્કુલ અસીતિયો વસ્સેહિ કતિક્ખત્તું કામસઞ્ઞા ઉપ્પન્નપુબ્બાતિ.) (સી॰ પી॰)
૨૧૦. ‘‘અસીતિ મે, આવુસો , વસ્સાનિ પબ્બજિતસ્સ નાભિજાનામિ કામસઞ્ઞં ઉપ્પન્નપુબ્બં. યંપાયસ્મા બાકુલો અસીતિયા વસ્સેહિ નાભિજાનાતિ કામસઞ્ઞં ઉપ્પન્નપુબ્બં ઇદમ્પિ મયં આયસ્મતો બાકુલસ્સ અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમ.
‘‘અસીતિ મે, આવુસો, વસ્સાનિ પબ્બજિતસ્સ નાભિજાનામિ બ્યાપાદસઞ્ઞં…પે॰… વિહિંસાસઞ્ઞં ઉપ્પન્નપુબ્બં. યંપાયસ્મા બાકુલો અસીતિયા વસ્સેહિ નાભિજાનાતિ વિહિંસાસઞ્ઞં ઉપ્પન્નપુબ્બં, ઇદમ્પિ મયં આયસ્મતો બાકુલસ્સ અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમ.
‘‘અસીતિ મે, આવુસો, વસ્સાનિ પબ્બજિતસ્સ નાભિજાનામિ કામવિતક્કં ઉપ્પન્નપુબ્બં. યંપાયસ્મા બાકુલો અસીતિયા વસ્સેહિ નાભિજાનાતિ કામવિતક્કં ઉપ્પન્નપુબ્બં, ઇદમ્પિ મયં આયસ્મતો બાકુલસ્સ અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમ.
‘‘અસીતિ મે, આવુસો, વસ્સાનિ પબ્બજિતસ્સ નાભિજાનામિ બ્યાપાદવિતક્કં…પે॰… વિહિંસાવિતક્કં ઉપ્પન્નપુબ્બં. યંપાયસ્મા બાકુલો અસીતિયા વસ્સેહિ નાભિજાનાતિ વિહિંસાવિતક્કં ઉપ્પન્નપુબ્બં, ઇદમ્પિ મયં આયસ્મતો બાકુલસ્સ અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમ.
૨૧૧. ‘‘અસીતિ મે, આવુસો, વસ્સાનિ પબ્બજિતસ્સ નાભિજાનામિ ગહપતિચીવરં સાદિતા. યંપાયસ્મા બાકુલો અસીતિયા વસ્સેહિ નાભિજાનાતિ ગહપતિચીવરં સાદિતા, ઇદમ્પિ મયં આયસ્મતો બાકુલસ્સ અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમ.
‘‘અસીતિ મે, આવુસો, વસ્સાનિ પબ્બજિતસ્સ નાભિજાનામિ સત્થેન ચીવરં છિન્દિતા. યંપાયસ્મા બાકુલો અસીતિયા વસ્સેહિ નાભિજાનાતિ સત્થેન ચીવરં છિન્દિતા…પે॰… ધારેમ.
‘‘અસીતિ મે, આવુસો, વસ્સાનિ પબ્બજિતસ્સ નાભિજાનામિ સૂચિયા ચીવરં સિબ્બિતા…પે॰… નાભિજાનામિ રજનેન ચીવરં રજિતા… નાભિજાનામિ કથિને કઠિને (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) ચીવરં સિબ્બિતા… નાભિજાનામિ સબ્રહ્મચારીનં ચીવરકમ્મે વિચારિતા સબ્રહ્મચારી ચીવરકમ્મે બ્યાપારિતા (સી॰ પી॰) … નાભિજાનામિ નિમન્તનં સાદિતા… નાભિજાનામિ એવરૂપં ચિત્તં ઉપ્પન્નપુબ્બં – ‘અહો વત મં કોચિ નિમન્તેય્યા’તિ… નાભિજાનામિ અન્તરઘરે નિસીદિતા… નાભિજાનામિ અન્તરઘરે ભુઞ્જિતા… નાભિજાનામિ માતુગામસ્સ અનુબ્યઞ્જનસો નિમિત્તં ગહેતા… નાભિજાનામિ માતુગામસ્સ ધમ્મં દેસિતા અન્તમસો ચતુપ્પદમ્પિ ગાથં… નાભિજાનામિ ભિક્ખુનુપસ્સયં ઉપસઙ્કમિતા… નાભિજાનામિ ભિક્ખુનિયા ધમ્મં દેસિતા… નાભિજાનામિ સિક્ખમાનાય ધમ્મં દેસિતા… નાભિજાનામિ સામણેરિયા ધમ્મં દેસિતા… નાભિજાનામિ પબ્બાજેતા… નાભિજાનામિ ઉપસમ્પાદેતા… નાભિજાનામિ નિસ્સયં દાતા… નાભિજાનામિ સામણેરં ઉપટ્ઠાપેતા… નાભિજાનામિ જન્તાઘરે ન્હાયિતા… નાભિજાનામિ ચુણ્ણેન ન્હાયિતા… નાભિજાનામિ સબ્રહ્મચારીગત્તપરિકમ્મે વિચારિતા બ્યાપારિતા (સી॰ પી॰) … નાભિજાનામિ આબાધં ઉપ્પન્નપુબ્બં, અન્તમસો ગદ્દૂહનમત્તમ્પિ… નાભિજાનામિ ભેસજ્જં ઉપહરિતા, અન્તમસો હરિતકિખણ્ડમ્પિ… નાભિજાનામિ અપસ્સેનકં અપસ્સયિતા… નાભિજાનામિ સેય્યં કપ્પેતા. યંપાયસ્મા…પે॰… ધારેમ.
‘‘અસીતિ મે, આવુસો, વસ્સાનિ પબ્બજિતસ્સ નાભિજાનામિ ગામન્તસેનાસને વસ્સં ઉપગન્તા . યંપાયસ્મા બાકુલો અસીતિયા વસ્સેહિ નાભિજાનાતિ ગામન્તસેનાસને વસ્સં ઉપગન્તા, ઇદમ્પિ મયં આયસ્મતો બાકુલસ્સ અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમ.
‘‘સત્તાહમેવ ખો અહં, આવુસો, સરણો રટ્ઠપિણ્ડં ભુઞ્જિં; અથ અટ્ઠમિયં અઞ્ઞા ઉદપાદિ. યંપાયસ્મા બાકુલો સત્તાહમેવ સરણો રટ્ઠપિણ્ડં ભુઞ્જિ; અથ અટ્ઠમિયં અઞ્ઞા ઉદપાદિ ઇદમ્પિ મયં આયસ્મતો બાકુલસ્સ અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમ.
૨૧૨. ‘‘લભેય્યાહં, આવુસો બાકુલ, ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે પબ્બજ્જં, લભેય્યં ઉપસમ્પદ’’ન્તિ. અલત્થ ખો અચેલકસ્સપો ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે પબ્બજ્જં, અલત્થ ઉપસમ્પદં. અચિરૂપસમ્પન્નો પનાયસ્મા કસ્સપો એકો વૂપકટ્ઠો અપ્પમત્તો આતાપી પહિતત્તો વિહરન્તો નચિરસ્સેવ – યસ્સત્થાય કુલપુત્તા સમ્મદેવ અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજન્તિ તદનુત્તરં – બ્રહ્મચરિયપરિયોસાનં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહાસિ. ‘ખીણા જાતિ, વુસિતં બ્રહ્મચરિયં, કતં કરણીયં, નાપરં ઇત્થત્તાયા’તિ અબ્ભઞ્ઞાસિ. અઞ્ઞતરો ખો પનાયસ્મા કસ્સપો અરહતં અહોસિ.
અથ ખો આયસ્મા બાકુલો અપરેન સમયેન અવાપુરણં અપાપુરણં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) આદાય વિહારેન વિહારં ઉપસઙ્કમિત્વા એવમાહ – ‘‘અભિક્કમથાયસ્મન્તો, અભિક્કમથાયસ્મન્તો. અજ્જ મે પરિનિબ્બાનં ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘યંપાયસ્મા બાકુલો અવાપુરણં આદાય વિહારેન વિહારં ઉપસઙ્કમિત્વા એવમાહ – ‘અભિક્કમથાયસ્મન્તો, અભિક્કમથાયસ્મન્તો; અજ્જ મે પરિનિબ્બાનં ભવિસ્સતી’તિ, ઇદમ્પિ મયં આયસ્મતો બાકુલસ્સ અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમ’’.
આયસ્મા બાકુલો મજ્ઝે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ નિસિન્નકોવ પરિનિબ્બાયિ. ‘‘યંપાયસ્મા બાકુલો મજ્ઝે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ નિસિન્નકોવ પરિનિબ્બાયિ, ઇદમ્પિ મયં આયસ્મતો બાકુલસ્સ અચ્છરિયં અબ્ભુતધમ્મં ધારેમા’’તિ.
બાકુલસુત્તં નિટ્ઠિતં ચતુત્થં.
૫. દન્તભૂમિસુત્તં
૨૧૩. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા રાજગહે વિહરતિ વેળુવને કલન્દકનિવાપે. તેન ખો પન સમયેન અચિરવતો સમણુદ્દેસો અરઞ્ઞકુટિકાયં વિહરતિ. અથ ખો જયસેનો રાજકુમારો જઙ્ઘાવિહારં અનુચઙ્કમમાનો અનુવિચરમાનો યેન અચિરવતો સમણુદ્દેસો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા અચિરવતેન સમણુદ્દેસેન સદ્ધિં સમ્મોદિ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો જયસેનો રાજકુમારો અચિરવતં સમણુદ્દેસં એતદવોચ –
‘‘સુતં મેતં, ભો અગ્ગિવેસ્સન – ‘ઇધ ભિક્ખુ અપ્પમત્તો આતાપી પહિતત્તો વિહરન્તો ફુસેય્ય ચિત્તસ્સ એકગ્ગત’ન્તિ. ‘એવમેતં, રાજકુમાર, એવમેતં, રાજકુમાર. ઇધ ભિક્ખુ અપ્પમત્તો આતાપી પહિતત્તો વિહરન્તો ફુસેય્ય ચિત્તસ્સ એકગ્ગત’ન્તિ. ‘સાધુ મે ભવં અગ્ગિવેસ્સનો યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં દેસેતૂ’તિ. ‘ન ખો તે અહં, રાજકુમાર, સક્કોમિ યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં દેસેતું. અહઞ્ચ હિ તે, રાજકુમાર, યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં દેસેય્યં, ત્વઞ્ચ મે ભાસિતસ્સ અત્થં ન આજાનેય્યાસિ; સો મમસ્સ કિલમથો, સા મમસ્સ વિહેસા’તિ. ‘દેસેતુ મે ભવં અગ્ગિવેસ્સનો યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં. અપ્પેવનામાહં ભોતો અગ્ગિવેસ્સનસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થં આજાનેય્ય’ન્તિ. ‘દેસેય્યં ખો તે અહં, રાજકુમાર, યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં. સચે મે ત્વં ભાસિતસ્સ અત્થં આજાનેય્યાસિ, ઇચ્ચેતં કુસલં; નો ચે મે ત્વં ભાસિતસ્સ અત્થં આજાનેય્યાસિ, યથાસકે તિટ્ઠેય્યાસિ, ન મં તત્થ ઉત્તરિં પટિપુચ્છેય્યાસી’તિ. ‘દેસેતુ મે ભવં અગ્ગિવેસ્સનો યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં. સચે અહં ભોતો અગ્ગિવેસ્સનસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થં આજાનિસ્સામિ આજાનેય્યામિ (ક॰), ઇચ્ચેતં કુસલં; નો ચે અહં ભોતો અગ્ગિવેસ્સનસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થં આજાનિસ્સામિ, યથાસકે તિટ્ઠિસ્સામિ તિટ્ઠેય્યામિ (ક॰), નાહં તત્થ ભવન્તં અગ્ગિવેસ્સનં ઉત્તરિં પટિપુચ્છિસ્સામી’’’તિ.
૨૧૪. અથ ખો અચિરવતો સમણુદ્દેસો જયસેનસ્સ રાજકુમારસ્સ યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં દેસેસિ. એવં વુત્તે, જયસેનો રાજકુમારો અચિરવતં સમણુદ્દેસં એતદવોચ – ‘‘અટ્ઠાનમેતં, ભો અગ્ગિવેસ્સન, અનવકાસો યં ભિક્ખુ અપ્પમત્તો આતાપી પહિતત્તો વિહરન્તો ફુસેય્ય ચિત્તસ્સ એકગ્ગત’’ન્તિ. અથ ખો જયસેનો રાજકુમારો અચિરવતસ્સ સમણુદ્દેસસ્સ અટ્ઠાનતઞ્ચ અનવકાસતઞ્ચ પવેદેત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ.
અથ ખો અચિરવતો સમણુદ્દેસો અચિરપક્કન્તે જયસેને રાજકુમારે યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો અચિરવતો સમણુદ્દેસો યાવતકો અહોસિ જયસેનેન રાજકુમારેન સદ્ધિં કથાસલ્લાપો તં સબ્બં ભગવતો આરોચેસિ.
એવં વુત્તે, ભગવા અચિરવતં સમણુદ્દેસં એતદવોચ – ‘‘તં કુતેત્થ, અગ્ગિવેસ્સન, લબ્ભા. યં તં નેક્ખમ્મેન ઞાતબ્બં નેક્ખમ્મેન દટ્ઠબ્બં નેક્ખમ્મેન પત્તબ્બં નેક્ખમ્મેન સચ્છિકાતબ્બં તં વત જયસેનો રાજકુમારો કામમજ્ઝે વસન્તો કામે પરિભુઞ્જન્તો કામવિતક્કેહિ ખજ્જમાનો કામપરિળાહેન પરિડય્હમાનો કામપરિયેસનાય ઉસ્સુકો ઉસ્સુક્કો (સબ્બત્થ) ઞસ્સતિ વા દક્ખતિ વા સચ્છિ વા કરિસ્સતી’’તિ – નેતં ઠાનં વિજ્જતિ.
૨૧૫. ‘‘સેય્યથાપિસ્સુ, અગ્ગિવેસ્સન, દ્વે હત્થિદમ્મા વા અસ્સદમ્મા વા ગોદમ્મા વા સુદન્તા સુવિનીતા, દ્વે હત્થિદમ્મા વા અસ્સદમ્મા વા ગોદમ્મા વા અદન્તા અવિનીતા. તં કિં મઞ્ઞસિ, અગ્ગિવેસ્સન, યે તે દ્વે હત્થિદમ્મા વા અસ્સદમ્મા વા ગોદમ્મા વા સુદન્તા સુવિનીતા, અપિ નુ તે દન્તાવ દન્તકારણં ગચ્છેય્યું, દન્તાવ દન્તભૂમિં સમ્પાપુણેય્યુ’’ન્તિ? ‘‘એવં, ભન્તે’’. ‘‘યે પન તે દ્વે હત્થિદમ્મા વા અસ્સદમ્મા વા ગોદમ્મા વા અદન્તા અવિનીતા, અપિ નુ તે અદન્તાવ દન્તકારણં ગચ્છેય્યું, અદન્તાવ દન્તભૂમિં સમ્પાપુણેય્યું, સેય્યથાપિ તે દ્વે હત્થિદમ્મા વા અસ્સદમ્મા વા ગોદમ્મા વા સુદન્તા સુવિનીતા’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’. ‘‘એવમેવ ખો, અગ્ગિવેસ્સન, યં તં નેક્ખમ્મેન ઞાતબ્બં નેક્ખમ્મેન દટ્ઠબ્બં નેક્ખમ્મેન પત્તબ્બં નેક્ખમ્મેન સચ્છિકાતબ્બં તં વત જયસેનો રાજકુમારો કામમજ્ઝે વસન્તો કામે પરિભુઞ્જન્તો કામવિતક્કેહિ ખજ્જમાનો કામપરિળાહેન પરિડય્હમાનો કામપરિયેસનાય ઉસ્સુકો ઞસ્સતિ વા દક્ખતિ વા સચ્છિ વા કરિસ્સતી’’તિ – નેતં ઠાનં વિજ્જતિ.
૨૧૬. ‘‘સેય્યથાપિ , અગ્ગિવેસ્સન, ગામસ્સ વા નિગમસ્સ વા અવિદૂરે મહાપબ્બતો. તમેનં દ્વે સહાયકા તમ્હા ગામા વા નિગમા વા નિક્ખમિત્વા હત્થવિલઙ્ઘકેન યેન સો પબ્બતો તેનુપસઙ્કમેય્યું; ઉપસઙ્કમિત્વા એકો સહાયકો હેટ્ઠા પબ્બતપાદે તિટ્ઠેય્ય, એકો સહાયકો ઉપરિપબ્બતં આરોહેય્ય. તમેનં હેટ્ઠા પબ્બતપાદે ઠિતો સહાયકો ઉપરિપબ્બતે ઠિતં સહાયકં એવં વેદય્ય – ‘યં, સમ્મ, કિં ત્વં પસ્સસિ ઉપરિપબ્બતે ઠિતો’તિ? સો એવં વદેય્ય – ‘પસ્સામિ ખો અહં, સમ્મ, ઉપરિપબ્બતે ઠિતો આરામરામણેય્યકં વનરામણેય્યકં ભૂમિરામણેય્યકં પોક્ખરણીરામણેય્યક’’’ન્તિ.
‘‘સો એવં વદેય્ય – ‘અટ્ઠાનં ખો એતં, સમ્મ , અનવકાસો યં ત્વં ઉપરિપબ્બતે ઠિતો પસ્સેય્યાસિ આરામરામણેય્યકં વનરામણેય્યકં ભૂમિરામણેય્યકં પોક્ખરણીરામણેય્યક’ન્તિ. તમેનં ઉપરિપબ્બતે ઠિતો સહાયકો હેટ્ઠિમપબ્બતપાદં ઓરોહિત્વા તં સહાયકં બાહાયં ગહેત્વા ઉપરિપબ્બતં આરોપેત્વા મુહુત્તં અસ્સાસેત્વા એવં વદેય્ય – ‘યં, સમ્મ, કિં ત્વં પસ્સસિ ઉપરિપબ્બતે ઠિતો’તિ? સો એવં વદેય્ય – ‘પસ્સામિ ખો અહં, સમ્મ, ઉપરિપબ્બતે ઠિતો આરામરામણેય્યકં વનરામણેય્યકં ભૂમિરામણેય્યકં પોક્ખરણીરામણેય્યક’’’ન્તિ .
‘‘સો એવં વદેય્ય – ‘ઇદાનેવ ખો તે, સમ્મ, ભાસિતં – મયં એવં આજાનામ – અટ્ઠાનં ખો એતં સમ્મ, અનવકાસો યં ત્વં ઉપરિપબ્બતે ઠિતો પસ્સેય્યાસિ આરામરામણેય્યકં વનરામણેય્યકં ભૂમિરામણેય્યકં પોક્ખરણીરામણેય્યક’ન્તિ. ઇદાનેવ ચ પન તે ભાસિતં મયં એવં આજાનામ – ‘પસ્સામિ ખો અહં, સમ્મ, ઉપરિપબ્બતે ઠિતો આરામરામણેય્યકં વનરામણેય્યકં ભૂમિરામણેય્યકં પોક્ખરણીરામણેય્યક’ન્તિ. સો એવં વદેય્ય – ‘તથા હિ પનાહં, સમ્મ, ઇમિના મહતા પબ્બતેન આવુતો આવટો (સી॰ અટ્ઠ॰ પી॰), આવુટો (સ્યા॰ કં॰ ક॰) દટ્ઠેય્યં નાદ્દસ’’’ન્તિ.
‘‘અતો મહન્તતરેન, અગ્ગિવેસ્સન, અવિજ્જાખન્ધેન જયસેનો રાજકુમારો આવુતો નિવુતો નિવુટો (સ્યા॰ કં॰ પી॰ ક॰) ઓફુટો ઓવુતો (સી॰), ઓવુટો (સ્યા॰ કં॰ પી॰) પરિયોનદ્ધો. સો વત યં તં નેક્ખમ્મેન ઞાતબ્બં નેક્ખમ્મેન દટ્ઠબ્બં નેક્ખમ્મેન પત્તબ્બં નેક્ખમ્મેન સચ્છિકાતબ્બં તં વત જયસેનો રાજકુમારો કામમજ્ઝે વસન્તો કામે પરિભુઞ્જન્તો કામવિતક્કેહિ ખજ્જમાનો કામપરિળાહેન પરિડય્હમાનો કામપરિયેસનાય ઉસ્સુકો ઞસ્સતિ વા દક્ખતિ વા સચ્છિ વા કરિસ્સતીતિ – નેતં ઠાનં વિજ્જતિ . સચે ખો તં, અગ્ગિવેસ્સન, જયસેનસ્સ રાજકુમારસ્સ ઇમા દ્વે ઉપમા પટિભાયેય્યું પટિભાસેય્યું (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰), અનચ્છરિયં તે જયસેનો રાજકુમારો પસીદેય્ય, પસન્નો ચ તે પસન્નાકારં કરેય્યા’’તિ. ‘‘કુતો પન મં, ભન્તે, જયસેનસ્સ રાજકુમારસ્સ ઇમા દ્વે ઉપમા પટિભાયિસ્સન્તિ પટિભાસિસ્સન્તિ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) અનચ્છરિયા પુબ્બે અસ્સુતપુબ્બા, સેય્યથાપિ ભગવન્ત’’ન્તિ?
૨૧૭. ‘‘સેય્યથાપિ , અગ્ગિવેસ્સન, રાજા ખત્તિયો મુદ્ધાવસિત્તો નાગવનિકં આમન્તેતિ – ‘એહિ ત્વં, સમ્મ નાગવનિક, રઞ્ઞો નાગં અભિરુહિત્વા નાગવનં પવિસિત્વા આરઞ્ઞકં નાગં અતિપસ્સિત્વા રઞ્ઞો નાગસ્સ ગીવાયં ઉપનિબન્ધાહી’તિ. ‘એવં, દેવા’તિ ખો, અગ્ગિવેસ્સન, નાગવનિકો રઞ્ઞો ખત્તિયસ્સ મુદ્ધાવસિત્તસ્સ પટિસ્સુત્વા રઞ્ઞો નાગં અભિરુહિત્વા નાગવનં પવિસિત્વા આરઞ્ઞકં નાગં અતિપસ્સિત્વા રઞ્ઞો નાગસ્સ ગીવાયં ઉપનિબન્ધતિ. તમેનં રઞ્ઞો નાગો અબ્ભોકાસં નીહરતિ. એત્તાવતા ખો, અગ્ગિવેસ્સન, આરઞ્ઞકો નાગો અબ્ભોકાસં ગતો હોતિ. એત્થગેધા એતગેધા (સી॰ પી॰) હિ, અગ્ગિવેસ્સન, આરઞ્ઞકા નાગા યદિદં – નાગવનં. તમેનં નાગવનિકો રઞ્ઞો ખત્તિયસ્સ મુદ્ધાવસિત્તસ્સ આરોચેસિ – ‘અબ્ભોકાસગતો ખો ખો તે (સ્યા॰ કં॰ ક॰), દેવ, આરઞ્ઞકો નાગો’તિ. અથ ખો અગ્ગિવેસ્સન, તમેનં રાજા ખત્તિયો મુદ્ધાવસિત્તો હત્થિદમકં આમન્તેસિ – ‘એહિ ત્વં, સમ્મ હત્થિદમક, આરઞ્ઞકં નાગં દમયાહિ આરઞ્ઞકાનઞ્ચેવ સીલાનં અભિનિમ્મદનાય આરઞ્ઞકાનઞ્ચેવ સરસઙ્કપ્પાનં અભિનિમ્મદનાય આરઞ્ઞકાનઞ્ચેવ દરથકિલમથપરિળાહાનં અભિનિમ્મદનાય ગામન્તે અભિરમાપનાય મનુસ્સકન્તેસુ સીલેસુ સમાદપનાયા’’’તિ સમાદાપનાયાતિ (?).
‘‘‘એવં , દેવા’તિ ખો, અગ્ગિવેસ્સન, હત્થિદમકો રઞ્ઞો ખત્તિયસ્સ મુદ્ધાવસિત્તસ્સ પટિસ્સુત્વા મહન્તં થમ્ભં પથવિયં નિખણિત્વા આરઞ્ઞકસ્સ નાગસ્સ ગીવાયં ઉપનિબન્ધતિ આરઞ્ઞકાનઞ્ચેવ સીલાનં અભિનિમ્મદનાય આરઞ્ઞકાનઞ્ચેવ સરસઙ્કપ્પાનં અભિનિમ્મદનાય આરઞ્ઞકાનઞ્ચેવ દરથકિલમથપરિળાહાનં અભિનિમ્મદનાય ગામન્તે અભિરમાપનાય મનુસ્સકન્તેસુ સીલેસુ સમાદપનાય. તમેનં હત્થિદમકો યા સા વાચા નેલા કણ્ણસુખા પેમનીયા હદયઙ્ગમા પોરી બહુજનકન્તા બહુજનમનાપા તથારૂપાહિ વાચાહિ સમુદાચરતિ. યતો ખો, અગ્ગિવેસ્સન, આરઞ્ઞકો નાગો હત્થિદમકસ્સ યા સા વાચા નેલા કણ્ણસુખા પેમનીયા હદયઙ્ગમા પોરી બહુજનકન્તા બહુજનમનાપા તથારૂપાહિ વાચાહિ સમુદાચરિયમાનો સુસ્સૂસતિ, સોતં ઓદહતિ, અઞ્ઞા ચિત્તં ઉપટ્ઠાપેતિ; તમેનં હત્થિદમકો ઉત્તરિ તિણઘાસોદકં અનુપ્પવેચ્છતિ.
‘‘યતો ખો, અગ્ગિવેસ્સન, આરઞ્ઞકો નાગો હત્થિદમકસ્સ તિણઘાસોદકં પટિગ્ગણ્હાતિ, તત્ર હત્થિદમકસ્સ એવં હોતિ – ‘જીવિસ્સતિ ખો નુ ખો (સી॰ ક॰) દાનિ આરઞ્ઞકો રઞ્ઞો (સી॰ પી॰) નાગો’તિ. તમેનં હત્થિદમકો ઉત્તરિ કારણં કારેતિ – ‘આદિય, ભો, નિક્ખિપ, ભો’તિ. યતો ખો, અગ્ગિવેસ્સન, આરઞ્ઞકો નાગો હત્થિદમકસ્સ આદાનનિક્ખેપે વચનકરો હોતિ ઓવાદપ્પટિકરો, તમેનં હત્થિદમકો ઉત્તરિ કારણં કારેતિ – ‘અભિક્કમ, ભો, પટિક્કમ, ભો’તિ. યતો ખો, અગ્ગિવેસ્સન, આરઞ્ઞકો નાગો હત્થિદમકસ્સ અભિક્કમપટિક્કમવચનકરો હોતિ ઓવાદપ્પટિકરો, તમેનં હત્થિદમકો ઉત્તરિ કારણં કારેતિ – ‘ઉટ્ઠહ, ભો, નિસીદ, ભો’તિ. યતો ખો, અગ્ગિવેસ્સન, આરઞ્ઞકો નાગો હત્થિદમકસ્સ ઉટ્ઠાનનિસજ્જાય વચનકરો હોતિ ઓવાદપ્પટિકરો, તમેનં હત્થિદમકો ઉત્તરિ આનેઞ્જં નામ કારણં કારેતિ, મહન્તસ્સ ફલકં સોણ્ડાય ઉપનિબન્ધતિ, તોમરહત્થો ચ પુરિસો ઉપરિગીવાય નિસિન્નો હોતિ, સમન્તતો ચ તોમરહત્થા પુરિસા પરિવારેત્વા ઠિતા હોન્તિ, હત્થિદમકો ચ દીઘતોમરયટ્ઠિં ગહેત્વા પુરતો ઠિતો હોતિ. સો આનેઞ્જં કારણં કારિયમાનો નેવ પુરિમે પાદે ચોપેતિ ન પચ્છિમે પાદે ચોપેતિ, ન પુરિમકાયં ચોપેતિ ન પચ્છિમકાયં ચોપેતિ, ન સીસં ચોપેતિ, ન કણ્ણે ચોપેતિ, ન દન્તે ચોપેતિ , ન નઙ્ગુટ્ઠં ચોપેતિ, ન સોણ્ડં ચોપેતિ. સો હોતિ આરઞ્ઞકો નાગો ખમો સત્તિપ્પહારાનં અસિપ્પહારાનં ઉસુપ્પહારાનં સરપત્તપ્પહારાનં પરસત્થપ્પહારાનં (સી॰), પરસત્તુપ્પહારાનં (સ્યા॰ કં॰ પી॰) ભેરિપણવવંસસઙ્ખડિણ્ડિમનિન્નાદસદ્દાનં ભેરિપણવસઙ્ખતિણવનિન્નાદસદ્દાનં (પી॰) સબ્બવઙ્કદોસનિહિતનિન્નીતકસાવો રાજારહો રાજભોગ્ગો રઞ્ઞો અઙ્ગન્તેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ.
૨૧૮. ‘‘એવમેવ ખો, અગ્ગિવેસ્સન, ઇધ તથાગતો લોકે ઉપ્પજ્જતિ અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો વિજ્જાચરણસમ્પન્નો સુગતો લોકવિદૂ અનુત્તરો પુરિસદમ્મસારથિ સત્થા દેવમનુસ્સાનં બુદ્ધો ભગવા. સો ઇમં લોકં સદેવકં સમારકં સબ્રહ્મકં સસ્સમણબ્રાહ્મણિં પજં સદેવમનુસ્સં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદેતિ. સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં મજ્ઝેકલ્યાણં પરિયોસાનકલ્યાણં સાત્થં સબ્યઞ્જનં, કેવલપરિપુણ્ણં પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં પકાસેતિ. તં ધમ્મં સુણાતિ ગહપતિ વા ગહપતિપુત્તો વા અઞ્ઞતરસ્મિં વા કુલે પચ્ચાજાતો. સો તં ધમ્મં સુત્વા તથાગતે સદ્ધં પટિલભતિ. સો તેન સદ્ધાપટિલાભેન સમન્નાગતો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ – ‘સમ્બાધો ઘરાવાસો રજાપથો, અબ્ભોકાસો પબ્બજ્જા. નયિદં સુકરં અગારં અજ્ઝાવસતા એકન્તપરિપુણ્ણં એકન્તપરિસુદ્ધં સઙ્ખલિખિતં બ્રહ્મચરિયં ચરિતું. યંનૂનાહં કેસમસ્સું ઓહારેત્વા કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજેય્ય’ન્તિ.
‘‘સો અપરેન સમયેન અપ્પં વા ભોગક્ખન્ધં પહાય મહન્તં વા ભોગક્ખન્ધં પહાય અપ્પં વા ઞાતિપરિવટ્ટં પહાય મહન્તં વા ઞાતિપરિવટ્ટં પહાય કેસમસ્સું ઓહારેત્વા કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજતિ. એત્તાવતા ખો, અગ્ગિવેસ્સન, અરિયસાવકો અબ્ભોકાસગતો હોતિ. એત્થગેધા હિ, અગ્ગિવેસ્સન, દેવમનુસ્સા યદિદં – પઞ્ચ કામગુણા. તમેનં તથાગતો ઉત્તરિં વિનેતિ – ‘એહિ ત્વં, ભિક્ખુ, સીલવા હોહિ, પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો વિહરાહિ આચારગોચરસમ્પન્નો, અણુમત્તેસુ વજ્જેસુ ભયદસ્સાવી, સમાદાય સિક્ખસ્સુ સિક્ખાપદેસૂ’’’તિ.
‘‘યતો ખો, અગ્ગિવેસ્સન, અરિયસાવકો સીલવા હોતિ, પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો વિહરતિ આચારગોચરસમ્પન્નો અણુમત્તેસુ વજ્જેસુ ભયદસ્સાવી, સમાદાય સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસુ, તમેનં તથાગતો ઉત્તરિં વિનેતિ – ‘એહિ ત્વં, ભિક્ખુ, ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારો હોહિ, ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા મા નિમિત્તગ્ગાહી…પે॰… (યથા ગણકમોગ્ગલ્લાનસુત્તન્તે, એવં વિત્થારેતબ્બાનિ.)
૨૧૯. ‘‘સો ઇમે પઞ્ચ નીવરણે પહાય ચેતસો ઉપક્કિલેસે પઞ્ઞાય દુબ્બલીકરણે કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતિ આતાપી સમ્પજાનો સતિમા વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સં. વેદનાસુ…પે॰… ચિત્તે…પે॰… ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરતિ આતાપી સમ્પજાનો સતિમા વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સં. સેય્યથાપિ, અગ્ગિવેસ્સન, હત્થિદમકો મહન્તં થમ્ભં પથવિયં નિખણિત્વા આરઞ્ઞકસ્સ નાગસ્સ ગીવાયં ઉપનિબન્ધતિ આરઞ્ઞકાનઞ્ચેવ સીલાનં અભિનિમ્મદનાય આરઞ્ઞકાનઞ્ચેવ સરસઙ્કપ્પાનં અભિનિમ્મદનાય આરઞ્ઞકાનઞ્ચેવ દરથકિલમથપરિળાહાનં અભિનિમ્મદનાય ગામન્તે અભિરમાપનાય મનુસ્સકન્તેસુ સીલેસુ સમાદપનાય; એવમેવ ખો, અગ્ગિવેસ્સન, અરિયસાવકસ્સ ઇમે ચત્તારો સતિપટ્ઠાના ચેતસો ઉપનિબન્ધના હોન્તિ ગેહસિતાનઞ્ચેવ સીલાનં અભિનિમ્મદનાય ગેહસિતાનઞ્ચેવ સરસઙ્કપ્પાનં અભિનિમ્મદનાય ગેહસિતાનઞ્ચેવ દરથકિલમથપરિળાહાનં અભિનિમ્મદનાય ઞાયસ્સ અધિગમાય નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાય.
૨૨૦. ‘‘તમેનં તથાગતો ઉત્તરિં વિનેતિ – ‘એહિ ત્વં, ભિક્ખુ, કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરાહિ , મા ચ કામૂપસંહિતં વિતક્કં વિતક્કેસિ. વેદનાસુ… ચિત્તે… ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરાહિ, મા ચ કામૂપસંહિતં વિતક્કં વિતક્કેસી’’’તિ.
‘‘સો વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા અજ્ઝત્તં સમ્પસાદનં ચેતસો એકોદિભાવં અવિતક્કં અવિચારં સમાધિજં પીતિસુખં દુતિયં ઝાનં…પે॰… તતિયં ઝાનં… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો એવં સમાહિતે ચિત્તે પરિસુદ્ધે પરિયોદાતે અનઙ્ગણે વિગતૂપક્કિલેસે મુદુભૂતે કમ્મનિયે ઠિતે આનેઞ્જપ્પત્તે પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણાય ચિત્તં અભિનિન્નામેતિ. સો અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ, સેય્યથિદં – એકમ્પિ જાતિં દ્વેપિ જાતિયો…પે॰… ઇતિ સાકારં સઉદ્દેસં અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ.
૨૨૧. ‘‘સો એવં સમાહિતે ચિત્તે પરિસુદ્ધે પરિયોદાતે અનઙ્ગણે વિગતૂપક્કિલેસે મુદુભૂતે કમ્મનિયે ઠિતે આનેઞ્જપ્પત્તે સત્તાનં ચુતૂપપાતઞાણાય ચિત્તં અભિનિન્નામેતિ. સો દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન સત્તે પસ્સતિ ચવમાને ઉપપજ્જમાને હીને પણીતે સુવણ્ણે દુબ્બણ્ણે, સુગતે દુગ્ગતે…પે॰… યથાકમ્મૂપગે સત્તે પજાનાતિ.
‘‘સો એવં સમાહિતે ચિત્તે પરિસુદ્ધે પરિયોદાતે અનઙ્ગણે વિગતૂપક્કિલેસે મુદુભૂતે કમ્મનિયે ઠિતે આનેઞ્જપ્પત્તે આસવાનં ખયઞાણાય ચિત્તં અભિનિન્નામેતિ. સો ‘ઇદં દુક્ખ’ન્તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘અયં દુક્ખસમુદયો’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘અયં દુક્ખનિરોધો’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ; ‘ઇમે આસવા’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘અયં આસવસમુદયો’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘અયં આસવનિરોધો’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘અયં આસવનિરોધગામિની પટિપદા’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ. તસ્સ એવં જાનતો એવં પસ્સતો કામાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, ભવાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, અવિજ્જાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ. વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણં હોતિ. ‘ખીણા જાતિ, વુસિતં બ્રહ્મચરિયં, કતં કરણીયં, નાપરં ઇત્થત્તાયા’તિ પજાનાતિ.
‘‘સો હોતિ ભિક્ખુ ખમો સીતસ્સ ઉણ્હસ્સ જિઘચ્છાય પિપાસાય ડંસમકસવાતાતપસરીસપસમ્ફસ્સાનં દુરુત્તાનં દુરાગતાનં વચનપથાનં, ઉપ્પન્નાનં સારીરિકાનં વેદનાનં દુક્ખાનં તિબ્બાનં ખરાનં કટુકાનં અસાતાનં અમનાપાનં પાણહરાનં અધિવાસકજાતિકો હોતિ સબ્બરાગદોસમોહનિહિતનિન્નીતકસાવો આહુનેય્યો પાહુનેય્યો દક્ખિણેય્યો અઞ્જલિકરણીયો અનુત્તરં પુઞ્ઞક્ખેત્તં લોકસ્સ.
૨૨૨. ‘‘મહલ્લકો ચેપિ, અગ્ગિવેસ્સન, રઞ્ઞો નાગો અદન્તો અવિનીતો કાલઙ્કરોતિ, ‘અદન્તમરણં અદન્તં મરણં (ક॰) મહલ્લકો રઞ્ઞો નાગો કાલઙ્કતો’ત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ; મજ્ઝિમો ચેપિ, અગ્ગિવેસ્સન, રઞ્ઞો નાગો. દહરો ચેપિ, અગ્ગિવેસ્સન, રઞ્ઞો નાગો અદન્તો અવિનીતો કાલઙ્કરોતિ , ‘અદન્તમરણં દહરો રઞ્ઞો નાગો કાલઙ્કતો’ત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ; એવમેવ ખો, અગ્ગિવેસ્સન, થેરો ચેપિ ભિક્ખુ અખીણાસવો કાલઙ્કરોતિ, ‘અદન્તમરણં થેરો ભિક્ખુ કાલઙ્કતો’ત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ; મજ્ઝિમો ચેપિ, અગ્ગિવેસ્સન, ભિક્ખુ. નવો ચેપિ, અગ્ગિવેસ્સન, ભિક્ખુ અખીણાસવો કાલઙ્કરોતિ, ‘અદન્તમરણં નવો ભિક્ખુ કાલઙ્કતો’ત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ.
‘‘મહલ્લકો ચેપિ, અગ્ગિવેસ્સન, રઞ્ઞો નાગો સુદન્તો સુવિનીતો કાલઙ્કરોતિ, ‘દન્તમરણં મહલ્લકો રઞ્ઞો નાગો કાલઙ્કતો’ત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ; મજ્ઝિમો ચેપિ, અગ્ગિવેસ્સન, રઞ્ઞો નાગો… દહરો ચેપિ, અગ્ગિવેસ્સન, રઞ્ઞો નાગો સુદન્તો સુવિનીતો કાલઙ્કરોતિ, ‘દન્તમરણં દહરો રઞ્ઞો નાગો કાલઙ્કતો’ત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ; એવમેવ ખો, અગ્ગિવેસ્સન, થેરો ચેપિ ભિક્ખુ ખીણાસવો કાલઙ્કરોતિ, ‘દન્તમરણં થેરો ભિક્ખુ કાલઙ્કતો’ત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ; મજ્ઝિમો ચેપિ, અગ્ગિવેસ્સન, ભિક્ખુ. નવો ચેપિ, અગ્ગિવેસ્સન, ભિક્ખુ ખીણાસવો કાલઙ્કરોતિ, ‘દન્તમરણં નવો ભિક્ખુ કાલઙ્કતો’ત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતી’’તિ.
ઇદમવોચ ભગવા. અત્તમનો અચિરવતો સમણુદ્દેસો ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દીતિ.
દન્તભૂમિસુત્તં નિટ્ઠિતં પઞ્ચમં.
૬. ભૂમિજસુત્તં
૨૨૩. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા રાજગહે વિહરતિ વેળુવને કલન્દકનિવાપે. અથ ખો આયસ્મા ભૂમિજો પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય યેન જયસેનસ્સ રાજકુમારસ્સ નિવેસનં તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. અથ ખો જયસેનો રાજકુમારો યેનાયસ્મા ભૂમિજો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મતા ભૂમિજેન સદ્ધિં સમ્મોદિ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો જયસેનો રાજકુમારો આયસ્મન્તં ભૂમિજં એતદવોચ – ‘‘સન્તિ, ભો ભૂમિજ, એકે સમણબ્રાહ્મણા એવંવાદિનો એવંદિટ્ઠિનો – ‘આસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ચરતિ, અભબ્બો (સી॰ પી॰) એવમુપરિપિ એકવચનેનેવ દિસ્સતિ ફલસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ આસઞ્ચ અનાસઞ્ચ ચેપિ (અટ્ઠ॰) કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાયા’તિ. ઇધ ભોતો ભૂમિજસ્સ સત્થા કિંવાદી કિંવાદી કિંદિટ્ઠી (સ્યા॰ કં॰ ક॰) કિમક્ખાયી’’તિ? ‘‘ન ખો મેતં, રાજકુમાર, ભગવતો સમ્મુખા સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં. ઠાનઞ્ચ ખો એતં વિજ્જતિ યં ભગવા એવં બ્યાકરેય્ય – ‘આસઞ્ચેપિ કરિત્વા અયોનિસો બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય ; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા અયોનિસો બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા અયોનિસો બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા અયોનિસો બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય. આસઞ્ચેપિ કરિત્વા યોનિસો બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય ; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા યોનિસો બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા યોનિસો બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા યોનિસો બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાયા’તિ. ન ખો મે તં, રાજકુમાર, ભગવતો સમ્મુખા સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં. ઠાનઞ્ચ ખો એતં વિજ્જતિ યં ભગવા એવં બ્યાકરેય્યા’’તિ. ‘‘સચે ખો ભોતો ભૂમિજસ્સ સત્થા એવંવાદી એવંવાદી એવંદિટ્ઠી (સ્યા॰ કં॰ ક॰) એવમક્ખાયી, અદ્ધા ભોતો ભૂમિજસ્સ સત્થા સબ્બેસંયેવ પુથુસમણબ્રાહ્મણાનં મુદ્ધાનં બુદ્ધાનં (ક॰) મુદ્ધાનન્તિમુદ્ધં, મત્થકન્તિ અત્થો મઞ્ઞે આહચ્ચ તિટ્ઠતી’’તિ . અથ ખો જયસેનો રાજકુમારો આયસ્મન્તં ભૂમિજં સકેનેવ થાલિપાકેન પરિવિસિ.
૨૨૪. અથ ખો આયસ્મા ભૂમિજો પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો આયસ્મા ભૂમિજો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘ઇધાહં, ભન્તે, પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય યેન જયસેનસ્સ રાજકુમારસ્સ નિવેસનં તેનુપસઙ્કમિં; ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિં. અથ ખો, ભન્તે, જયસેનો રાજકુમારો યેનાહં તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા મયા સદ્ધિં સમ્મોદિ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો, ભન્તે, જયસેનો રાજકુમારો મં એતદવોચ – ‘સન્તિ, ભો ભૂમિજ, એકે સમણબ્રાહ્મણા એવંવાદિનો એવંદિટ્ઠિનો – આસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાયા’તિ. ‘ઇધ ભોતો ભૂમિજસ્સ સત્થા કિંવાદી કિમક્ખાયી’તિ? એવં વુત્તે અહં, ભન્તે, જયસેનં રાજકુમારં એતદવોચં – ‘ન ખો મે તં, રાજકુમાર, ભગવતો સમ્મુખા સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં. ઠાનઞ્ચ ખો એતં વિજ્જતિ યં ભગવા એવં બ્યાકરેય્ય – આસઞ્ચેપિ કરિત્વા અયોનિસો બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા અયોનિસો બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા અયોનિસો બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા અયોનિસો બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય. આસઞ્ચેપિ કરિત્વા યોનિસો બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા યોનિસો બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાયાતિ. ન ખો મે તં, રાજકુમાર, ભગવતો સમ્મુખા સુતં, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતં. ઠાનઞ્ચ ખો એતં વિજ્જતિ યં ભગવા એવં બ્યાકરેય્યા’તિ. ‘સચે ભોતો ભૂમિજસ્સ સત્થા એવંવાદી એવમક્ખાયી, અદ્ધા ભોતો ભૂમિજસ્સ સત્થા સબ્બેસંયેવ પુથુસમણબ્રાહ્મણાનં મુદ્ધાનં મઞ્ઞે આહચ્ચ તિટ્ઠતી’તિ. ‘કચ્ચાહં, ભન્તે, એવં પુટ્ઠો એવં બ્યાકરમાનો વુત્તવાદી ચેવ ભગવતો હોમિ, ન ચ ભગવન્તં અભૂતેન અબ્ભાચિક્ખામિ, ધમ્મસ્સ ચાનુધમ્મં બ્યાકરોમિ, ન ચ કોચિ સહધમ્મિકો વાદાનુવાદો ગારય્હં ઠાનં આગચ્છતી’’’તિ?
‘‘તગ્ઘ ત્વં, ભૂમિજ, એવં પુટ્ઠો એવં બ્યાકરમાનો વુત્તવાદી ચેવ મે હોસિ, ન ચ મં અભૂતેન અબ્ભાચિક્ખસિ, ધમ્મસ્સ ચાનુધમ્મં બ્યાકરોસિ, ન ચ કોચિ સહધમ્મિકો વાદાનુવાદો ગારય્હં ઠાનં આગચ્છતિ. યે હિ કેચિ, ભૂમિજ, સમણા વા બ્રાહ્મણા વા મિચ્છાદિટ્ઠિનો મિચ્છાસઙ્કપ્પા મિચ્છાવાચા મિચ્છાકમ્મન્તા મિચ્છાઆજીવા મિચ્છાવાયામા મિચ્છાસતી મિચ્છાસમાધિનો તે આસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય. તં કિસ્સ હેતુ? અયોનિ હેસા, ભૂમિજ, ફલસ્સ અધિગમાય.
૨૨૫. ‘‘સેય્યથાપિ, ભૂમિજ, પુરિસો તેલત્થિકો તેલગવેસી તેલપરિયેસનં ચરમાનો વાલિકં દોણિયા આકિરિત્વા ઉદકેન પરિપ્ફોસકં પરિપ્ફોસકં પીળેય્ય. આસઞ્ચેપિ કરિત્વા વાલિકં દોણિયા આકિરિત્વા ઉદકેન પરિપ્ફોસકં પરિપ્ફોસકં પીળેય્ય, અભબ્બો તેલસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા વાલિકં દોણિયા આકિરિત્વા ઉદકેન પરિપ્ફોસકં પરિપ્ફોસકં પીળેય્ય, અભબ્બો તેલસ્સ અધિગમાય; આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા વાલિકં દોણિયા આકિરિત્વા ઉદકેન પરિપ્ફોસકં પરિપ્ફોસકં પીળેય્ય, અભબ્બો તેલસ્સ અધિગમાય; નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા વાલિકં દોણિયા આકિરિત્વા ઉદકેન પરિપ્ફોસકં પરિપ્ફોસકં પીળેય્ય, અભબ્બો તેલસ્સ અધિગમાય. તં કિસ્સ હેતુ? અયોનિ હેસા, ભૂમિજ, તેલસ્સ અધિગમાય. એવમેવ ખો, ભૂમિજ, યે હિ કેચિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા મિચ્છાદિટ્ઠિનો મિચ્છાસઙ્કપ્પા મિચ્છાવાચા મિચ્છાકમ્મન્તા મિચ્છાઆજીવા મિચ્છાવાયામા મિચ્છાસતી મિચ્છાસમાધિનો તે આસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય. તં કિસ્સ હેતુ? અયોનિ હેસા, ભૂમિજ, ફલસ્સ અધિગમાય.
‘‘સેય્યથાપિ , ભૂમિજ, પુરિસો ખીરત્થિકો ખીરગવેસી ખીરપરિયેસનં ચરમાનો ગાવિં તરુણવચ્છં વિસાણતો આવિઞ્છેય્ય આવિઞ્જેય્ય (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰). આસઞ્ચેપિ કરિત્વા ગાવિં તરુણવચ્છં વિસાણતો આવિઞ્છેય્ય, અભબ્બો ખીરસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા ગાવિં તરુણવચ્છં વિસાણતો આવિઞ્છેય્ય, અભબ્બો ખીરસ્સ અધિગમાય. તં કિસ્સ હેતુ? અયોનિ હેસા, ભૂમિજ, ખીરસ્સ અધિગમાય. એવમેવ ખો, ભૂમિજ, યે હિ કેચિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા મિચ્છાદિટ્ઠિનો…પે॰… મિચ્છાસમાધિનો તે આસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય. તં કિસ્સ હેતુ? અયોનિ હેસા, ભૂમિજ, ફલસ્સ અધિગમાય.
૨૨૬. ‘‘સેય્યથાપિ, ભૂમિજ, પુરિસો નવનીતત્થિકો નવનીતગવેસી નવનીતપરિયેસનં ચરમાનો ઉદકં કલસે આસિઞ્ચિત્વા મત્થેન મન્થેન (સી॰), મત્તેન (ક॰) આવિઞ્છેય્ય. આસઞ્ચેપિ કરિત્વા ઉદકં કલસે આસિઞ્ચિત્વા મત્થેન આવિઞ્છેય્ય, અભબ્બો નવનીતસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા ઉદકં કલસે આસિઞ્ચિત્વા મત્થેન આવિઞ્છેય્ય, અભબ્બો નવનીતસ્સ અધિગમાય. તં કિસ્સ હેતુ? અયોનિ હેસા, ભૂમિજ, નવનીતસ્સ અધિગમાય. એવમેવ ખો, ભૂમિજ, યે હિ કેચિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા મિચ્છાદિટ્ઠિનો…પે॰… મિચ્છાસમાધિનો તે આસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય. તં કિસ્સ હેતુ? અયોનિ હેસા, ભૂમિજ, ફલસ્સ અધિગમાય.
‘‘સેય્યથાપિ, ભૂમિજ, પુરિસો અગ્ગિત્થિકો અગ્ગત્થિકો (સી॰) અગ્ગિગવેસી અગ્ગિપરિયેસનં ચરમાનો અલ્લં કટ્ઠં સસ્નેહં ઉત્તરારણિં આદાય અભિમન્થેય્ય અભિમત્થેય્ય (સ્યા॰ કં॰ પી॰ ક॰). આસઞ્ચેપિ કરિત્વા અલ્લં કટ્ઠં સસ્નેહં ઉત્તરારણિં આદાય અભિમન્થેય્ય, અભબ્બો અગ્ગિસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા અલ્લં કટ્ઠં સસ્નેહં ઉત્તરારણિં આદાય અભિમન્થેય્ય, અભબ્બો અગ્ગિસ્સ અધિગમાય. તં કિસ્સ હેતુ? અયોનિ હેસા, ભૂમિજ, અગ્ગિસ્સ અધિગમાય. એવમેવ ખો, ભૂમિજ, યે હિ કેચિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા મિચ્છાદિટ્ઠિનો…પે॰… મિચ્છાસમાધિનો તે આસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰…આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, અભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય. તં કિસ્સ હેતુ? અયોનિ હેસા, ભૂમિજ, ફલસ્સ અધિગમાય. યે હિ કેચિ, ભૂમિજ, સમણા વા બ્રાહ્મણા વા સમ્માદિટ્ઠિનો સમ્માસઙ્કપ્પા સમ્માવાચા સમ્માકમ્મન્તા સમ્માઆજીવા સમ્માવાયામા સમ્માસતી સમ્માસમાધિનો તે આસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય. તં કિસ્સ હેતુ? યોનિ હેસા, ભૂમિજ, ફલસ્સ અધિગમાય.
૨૨૭. ‘‘સેય્યથાપિ, ભૂમિજ, પુરિસો તેલત્થિકો તેલગવેસી તેલપરિયેસનં ચરમાનો તિલપિટ્ઠં દોણિયા આકિરિત્વા ઉદકેન પરિપ્ફોસકં પરિપ્ફોસકં પીળેય્ય. આસઞ્ચેપિ કરિત્વા તિલપિટ્ઠં દોણિયા આકિરિત્વા ઉદકેન પરિપ્ફોસકં પરિપ્ફોસકં પીળેય્ય, ભબ્બો તેલસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા તિલપિટ્ઠં દોણિયા આકિરિત્વા ઉદકેન પરિપ્ફોસકં પરિપ્ફોસકં પીળેય્ય, ભબ્બો તેલસ્સ અધિગમાય. તં કિસ્સ હેતુ? યોનિ હેસા, ભૂમિજ, તેલસ્સ અધિગમાય. એવમેવ ખો, ભૂમિજ, યે હિ કેચિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા સમ્માદિટ્ઠિનો…પે॰… સમ્માસમાધિનો તે આસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય. તં કિસ્સ હેતુ? યોનિ હેસા, ભૂમિજ, ફલસ્સ અધિગમાય.
‘‘સેય્યથાપિ, ભૂમિજ, પુરિસો ખીરત્થિકો ખીરગવેસી ખીરપરિયેસનં ચરમાનો ગાવિં તરુણવચ્છં થનતો આવિઞ્છેય્ય. આસઞ્ચેપિ કરિત્વા ગાવિં તરુણવચ્છં થનતો આવિઞ્છેય્ય, ભબ્બો ખીરસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા ગાવિં તરુણવચ્છં થનતો આવિઞ્છેય્ય, ભબ્બો ખીરસ્સ અધિગમાય. તં કિસ્સ હેતુ? યોનિ હેસા, ભૂમિજ, ખીરસ્સ અધિગમાય. એવમેવ ખો, ભૂમિજ, યે હિ કેચિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા સમ્માદિટ્ઠિનો…પે॰… સમ્માસમાધિનો તે આસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા…પે॰… નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય. તં કિસ્સ હેતુ? યોનિ હેસા, ભૂમિજ, ફલસ્સ અધિગમાય.
૨૨૮. ‘‘સેય્યથાપિ, ભૂમિજ, પુરિસો નવનીતત્થિકો નવનીતગવેસી નવનીતપરિયેસનં ચરમાનો દધિં કલસે આસિઞ્ચિત્વા મત્થેન આવિઞ્છેય્ય. આસઞ્ચેપિ કરિત્વા દધિં કલસે આસિઞ્ચિત્વા મત્થેન આવિઞ્છેય્ય, ભબ્બો નવનીતસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા… આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા… નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા દધિં કલસે આસિઞ્ચિત્વા મત્થેન આવિઞ્છેય્ય, ભબ્બો નવનીતસ્સ અધિગમાય. તં કિસ્સ હેતુ? યોનિ હેસા, ભૂમિજ, નવનીતસ્સ અધિગમાય. એવમેવ ખો, ભૂમિજ, યે હિ કેચિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા સમ્માદિટ્ઠિનો…પે॰… સમ્માસમાધિનો તે આસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા… આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા … નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય. તં કિસ્સ હેતુ? યોનિ હેસા, ભૂમિજ, ફલસ્સ અધિગમાય.
‘‘સેય્યથાપિ, ભૂમિજ, પુરિસો અગ્ગિત્થિકો અગ્ગિગવેસી અગ્ગિપરિયેસનં ચરમાનો સુક્ખં કટ્ઠં કોળાપં ઉત્તરારણિં આદાય અભિમન્થેય્ય; ( ) (ભબ્બો અગ્ગિસ્સ અધિગમાય) (સબ્બત્થ) આસઞ્ચેપિ કરિત્વા… અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા.. આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા… નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા સુક્ખ કટ્ઠં કોળાપં ઉત્તરારણિં આદાય અભિમન્થેય્ય, ભબ્બો અગ્ગિસ્સ અધિગમાય. તં કિસ્સ હેતુ? યોનિ હેસા, ભૂમિજ, અગ્ગિસ્સ અધિગમાય. એવમેવ ખો, ભૂમિજ, યે હિ કેચિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા સમ્માદિટ્ઠિનો…પે॰… સમ્માસમાધિનો તે આસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; આસઞ્ચ અનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય; નેવાસં નાનાસઞ્ચેપિ કરિત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ભબ્બા ફલસ્સ અધિગમાય. તં કિસ્સ હેતુ? યોનિ હેસા, ભૂમિજ, ફલસ્સ અધિગમાય.
‘‘સચે ખો તં, ભૂમિજ, જયસેનસ્સ રાજકુમારસ્સ ઇમા ચતસ્સો ઉપમા પટિભાયેય્યું અનચ્છરિયં તે જયસેનો રાજકુમારો પસીદેય્ય, પસન્નો ચ તે પસન્નાકારં કરેય્યા’’તિ. ‘‘કુતો પન મં, ભન્તે, જયસેનસ્સ રાજકુમારસ્સ ઇમા ચતસ્સો ઉપમા પટિભાયિસ્સન્તિ અનચ્છરિયા પુબ્બે અસ્સુતપુબ્બા, સેય્યથાપિ ભગવન્ત’’ન્તિ?
ઇદમવોચ ભગવા. અત્તમનો આયસ્મા ભૂમિજો ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દીતિ.
ભૂમિજસુત્તં નિટ્ઠિતં છટ્ઠં.
૭. અનુરુદ્ધસુત્તં
૨૨૯. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. અથ ખો પઞ્ચકઙ્ગો થપતિ અઞ્ઞતરં પુરિસં આમન્તેસિ – ‘‘એહિ ત્વં, અમ્ભો પુરિસ, યેનાયસ્મા અનુરુદ્ધો તેનુપસઙ્કમ; ઉપસઙ્કમિત્વા મમ વચનેન આયસ્મતો અનુરુદ્ધસ્સ પાદે સિરસા વન્દાહિ વન્દાહિ, એવઞ્ચ વદેહિ (સી॰ પી॰) – ‘પઞ્ચકઙ્ગો, ભન્તે, થપતિ આયસ્મતો અનુરુદ્ધસ્સ પાદે સિરસા વન્દતી’તિ; એવઞ્ચ વદેહિ એવઞ્ચ વદેતિ (સી॰ પી॰) – ‘અધિવાસેતુ કિર, ભન્તે, આયસ્મા અનુરુદ્ધો પઞ્ચકઙ્ગસ્સ થપતિસ્સ સ્વાતનાય અત્તચતુત્થો ભત્તં; યેન ચ કિર, ભન્તે, આયસ્મા અનુરુદ્ધો પગેવતરં આગચ્છેય્ય; પઞ્ચકઙ્ગો, ભન્તે, થપતિ પઞ્ચકઙ્ગો થપતિ (સી॰ પી॰) બહુકિચ્ચો બહુકરણીયો રાજકરણીયેના’’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ ખો સો પુરિસો પઞ્ચકઙ્ગસ્સ થપતિસ્સ પટિસ્સુત્વા યેનાયસ્મા અનુરુદ્ધો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં અનુરુદ્ધં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો સો પુરિસો આયસ્મન્તં અનુરુદ્ધં એતદવોચ – ‘‘પઞ્ચકઙ્ગો, ભન્તે, થપતિ આયસ્મતો અનુરુદ્ધસ્સ પાદે સિરસા વન્દતિ, એવઞ્ચ વદેતિ – ‘અધિવાસેતુ કિર, ભન્તે, આયસ્મા અનુરુદ્ધો પઞ્ચકઙ્ગસ્સ થપતિસ્સ સ્વાતનાય અત્તચતુત્થો ભત્તં; યેન ચ કિર, ભન્તે, આયસ્મા અનુરુદ્ધો પગેવતરં આગચ્છેય્ય; પઞ્ચકઙ્ગો, ભન્તે, થપતિ બહુકિચ્ચો બહુકરણીયો રાજકરણીયેના’’’તિ. અધિવાસેસિ ખો આયસ્મા અનુરુદ્ધો તુણ્હીભાવેન.
૨૩૦. અથ ખો આયસ્મા અનુરુદ્ધો તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય યેન પઞ્ચકઙ્ગસ્સ થપતિસ્સ નિવેસનં તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. અથ ખો પઞ્ચકઙ્ગો થપતિ આયસ્મન્તં અનુરુદ્ધં પણીતેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન સહત્થા સન્તપ્પેસિ સમ્પવારેસિ. અથ ખો પઞ્ચકઙ્ગો થપતિ આયસ્મન્તં અનુરુદ્ધં ભુત્તાવિં ઓનીતપત્તપાણિં અઞ્ઞતરં નીચં આસનં ગહેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો પઞ્ચકઙ્ગો થપતિ આયસ્મન્તં અનુરુદ્ધં એતદવોચ –
‘‘ઇધ મં, ભન્તે, થેરા ભિક્ખૂ ઉપસઙ્કમિત્વા એવમાહંસુ – ‘અપ્પમાણં, ગહપતિ, ચેતોવિમુત્તિં ભાવેહી’તિ અપ્પમાણા ગહપતિ ચેતોવિમુત્તિ ભાવેતબ્બાતિ (ક॰). એકચ્ચે થેરા એવમાહંસુ – ‘મહગ્ગતં, ગહપતિ, ચેતોવિમુત્તિં ભાવેહી’તિ. યા ચાયં, ભન્તે, અપ્પમાણા ચેતોવિમુત્તિ યા ચ મહગ્ગતા ચેતોવિમુત્તિ – ઇમે ધમ્મા નાનત્થા ચેવ નાનાબ્યઞ્જના ચ, ઉદાહુ એકત્થા બ્યઞ્જનમેવ નાન’’ન્તિ? ‘‘તેન હિ, ગહપતિ, તં યેવેત્થ પટિભાતુ. અપણ્ણકન્તે ઇતો ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘મય્હં ખો, ભન્તે, એવં હોતિ – ‘યા ચાયં અપ્પમાણા ચેતોવિમુત્તિ યા ચ મહગ્ગતા ચેતોવિમુત્તિ ઇમે ધમ્મા એકત્થા બ્યઞ્જનમેવ નાન’’’ન્તિ. ‘‘યા ચાયં, ગહપતિ, અપ્પમાણા ચેતોવિમુત્તિ યા ચ મહગ્ગતા ચેતોવિમુત્તિ ઇમે ધમ્મા નાનત્થા ચેવ નાનાબ્યઞ્જના ચ . તદમિનાપેતં, ગહપતિ, પરિયાયેન વેદિતબ્બં યથા ઇમે ધમ્મા નાનત્થા ચેવ નાનાબ્યઞ્જના ચ’’.
‘‘કતમા ચ, ગહપતિ, અપ્પમાણા ચેતોવિમુત્તિ? ઇધ, ગહપતિ, ભિક્ખુ મેત્તાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતિ, તથા દુતિયં તથા તતિયં તથા ચતુત્થં; ઇતિ ઉદ્ધમધો તિરિયં સબ્બધિ સબ્બત્તતાય સબ્બાવન્તં લોકં મેત્તાસહગતેન ચેતસા વિપુલેન મહગ્ગતેન અપ્પમાણેન અવેરેન અબ્યાબજ્ઝેન ફરિત્વા વિહરતિ. કરુણાસહગતેન ચેતસા… મુદિતાસહગતેન ચેતસા… ઉપેક્ખાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતિ, તથા દુતિયં તથા તતિયં તથા ચતુત્થં; ઇતિ ઉદ્ધમધો તિરિયં સબ્બધિ સબ્બત્તતાય સબ્બાવન્તં લોકં ઉપેક્ખાસહગતેન ચેતસા વિપુલેન મહગ્ગતેન અપ્પમાણેન અવેરેન અબ્યાબજ્ઝેન ફરિત્વા વિહરતિ. અયં વુચ્ચતિ, ગહપતિ, અપ્પમાણા ચેતોવિમુત્તિ.
૨૩૧. ‘‘કતમા ચ, ગહપતિ, મહગ્ગતા ચેતોવિમુત્તિ? ઇધ, ગહપતિ, ભિક્ખુ યાવતા એકં રુક્ખમૂલં મહગ્ગતન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ. અયં વુચ્ચતિ, ગહપતિ, મહગ્ગતા ચેતોવિમુત્તિ. ઇધ પન, ગહપતિ, ભિક્ખુ યાવતા દ્વે વા તીણિ વા રુક્ખમૂલાનિ મહગ્ગતન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ. અયમ્પિ અયં (સ્યા॰ કં॰ ક॰) વુચ્ચતિ, ગહપતિ, મહગ્ગતા ચેતોવિમુત્તિ. ઇધ પન, ગહપતિ, ભિક્ખુ યાવતા એકં ગામક્ખેત્તં મહગ્ગતન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ. અયમ્પિ વુચ્ચતિ, ગહપતિ, મહગ્ગતા ચેતોવિમુત્તિ. ઇધ પન, ગહપતિ , ભિક્ખુ યાવતા દ્વે વા તીણિ વા ગામક્ખેત્તાનિ મહગ્ગતન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ. અયમ્પિ વુચ્ચતિ, ગહપતિ, મહગ્ગતા ચેતોવિમુત્તિ. ઇધ પન, ગહપતિ, ભિક્ખુ યાવતા એકં મહારજ્જં મહગ્ગતન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ. અયમ્પિ વુચ્ચતિ, ગહપતિ, મહગ્ગતા ચેતોવિમુત્તિ. ઇધ પન, ગહપતિ, ભિક્ખુ યાવતા દ્વે વા તીણિ વા મહારજ્જાનિ મહગ્ગતન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ. અયમ્પિ વુચ્ચતિ, ગહપતિ, મહગ્ગતા ચેતોવિમુત્તિ. ઇધ પન, ગહપતિ, ભિક્ખુ યાવતા સમુદ્દપરિયન્તં પથવિં મહગ્ગતન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ. અયમ્પિ વુચ્ચતિ, ગહપતિ, મહગ્ગતા ચેતોવિમુત્તિ. ઇમિના ખો એતં, ગહપતિ, પરિયાયેન વેદિતબ્બં યથા ઇમે ધમ્મા નાનત્થા ચેવ નાનાબ્યઞ્જના ચ.
૨૩૨. ‘‘ચતસ્સો ખો ઇમા ગહપતિ, ભવૂપપત્તિયો. કતમા ચતસ્સો? ઇધ, ગહપતિ, એકચ્ચો ‘પરિત્તાભા’તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ. સો કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા પરિત્તાભાનં દેવાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જતિ. ઇધ પન, ગહપતિ, એકચ્ચો ‘અપ્પમાણાભા’તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ. સો કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા અપ્પમાણાભાનં દેવાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જતિ. ઇધ પન, ગહપતિ, એકચ્ચો ‘સંકિલિટ્ઠાભા’તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ. સો કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સંકિલિટ્ઠાભાનં દેવાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જતિ. ઇધ પન, ગહપતિ, એકચ્ચો ‘પરિસુદ્ધાભા’તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ. સો કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા પરિસુદ્ધાભાનં દેવાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જતિ. ઇમા ખો, ગહપતિ, ચતસ્સો ભવૂપપત્તિયો.
‘‘હોતિ ખો સો, ગહપતિ, સમયો, યા તા દેવતા એકજ્ઝં સન્નિપતન્તિ, તાસં એકજ્ઝં સન્નિપતિતાનં વણ્ણનાનત્તઞ્હિ ખો પઞ્ઞાયતિ નો ચ આભાનાનત્તં . સેય્યથાપિ, ગહપતિ, પુરિસો સમ્બહુલાનિ તેલપ્પદીપાનિ એકં ઘરં પવેસેય્ય. તેસં એકં ઘરં પવેસિતાનં અચ્ચિનાનત્તઞ્હિ ખો પઞ્ઞાયેથ, નો ચ આભાનાનત્તં; એવમેવ ખો, ગહપતિ, હોતિ ખો સો સમયો, યા તા દેવતા એકજ્ઝં સન્નિપતન્તિ તાસં એકજ્ઝં સન્નિપતિતાનં વણ્ણનાનત્તઞ્હિ ખો પઞ્ઞાયતિ, નો ચ આભાનાનત્તં.
‘‘હોતિ ખો સો, ગહપતિ, સમયો, યા તા દેવતા તતો વિપક્કમન્તિ, તાસં તતો વિપક્કમન્તીનં વણ્ણનાનત્તઞ્ચેવ પઞ્ઞાયતિ આભાનાનત્તઞ્ચ. સેય્યથાપિ, ગહપતિ, પુરિસો તાનિ સમ્બહુલાનિ તેલપ્પદીપાનિ તમ્હા ઘરા નીહરેય્ય. તેસં તતો નીહતાનં નીહરન્તાનં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) અચ્ચિનાનત્તઞ્ચેવ પઞ્ઞાયેથ આભાનાનત્તઞ્ચ; એવમેવ ખો, ગહપતિ, હોતિ ખો સો સમયો, યા તા દેવતા તતો વિપક્કમન્તિ, તાસં તતો વિપક્કમન્તીનં વણ્ણનાનત્તઞ્ચેવ પઞ્ઞાયતિ આભાનાનત્તઞ્ચ.
‘‘ન ખો, ગહપતિ, તાસં દેવતાનં એવં હોતિ – ‘ઇદં અમ્હાકં નિચ્ચન્તિ વા ધુવન્તિ વા સસ્સત’ન્તિ વા, અપિ ચ યત્થ યત્થેવ તા યા (ક॰) દેવતા અભિનિવિસન્તિ તત્થ તત્થેવ તા દેવતા અભિરમન્તિ. સેય્યથાપિ, ગહપતિ, મક્ખિકાનં કાજેન વા પિટકેન વા હરીયમાનાનં ન એવં હોતિ – ‘ઇદં અમ્હાકં નિચ્ચન્તિ વા ધુવન્તિ વા સસ્સત’ન્તિ વા, અપિ ચ યત્થ યત્થેવ તા યા (ક॰) મક્ખિકા અભિનિવિસન્તિ તત્થ તત્થેવ તા મક્ખિકા અભિરમન્તિ; એવમેવ ખો, ગહપતિ, તાસં દેવતાનં ન એવં હોતિ – ‘ઇદં અમ્હાકં નિચ્ચન્તિ વા ધુવન્તિ વા સસ્સત’ન્તિ વા, અપિ ચ યત્થ યત્થેવ તા દેવતા અભિનિવિસન્તિ તત્થ તત્થેવ તા દેવતા અભિરમન્તી’’તિ.
૨૩૩. એવં વુત્તે, આયસ્મા સભિયો કચ્ચાનો કચ્ચાયનો (સી॰) આયસ્મન્તં અનુરુદ્ધં એતદવોચ – ‘‘સાધુ, ભન્તે અનુરુદ્ધ! અત્થિ ચ મે એત્થ ઉત્તરિં પટિપુચ્છિતબ્બં. યા તા, ભન્તે, દેવતા આભા સબ્બા તા પરિત્તાભા ઉદાહુ સન્તેત્થ એકચ્ચા દેવતા અપ્પમાણાભા’’તિ? ‘‘તદઙ્ગેન ખો, આવુસો કચ્ચાન, સન્તેત્થ એકચ્ચા દેવતા પરિત્તાભા, સન્તિ પનેત્થ એકચ્ચા દેવતા અપ્પમાણાભા’’તિ. ‘‘કો નુ ખો, ભન્તે અનુરુદ્ધ, હેતુ કો પચ્ચયો યેન તાસં દેવતાનં એકં દેવનિકાયં ઉપપન્નાનં સન્તેત્થ એકચ્ચા દેવતા પરિત્તાભા, સન્તિ પનેત્થ એકચ્ચા દેવતા અપ્પમાણાભા’’તિ?
‘‘તેન હાવુસો કચ્ચાન, તંયેવેત્થ પટિપુચ્છિસ્સામિ. યથા તે ખમેય્ય તથા નં બ્યાકરેય્યાસિ. તં કિં મઞ્ઞસિ, આવુસો કચ્ચાન , ય્વાયં ભિક્ખુ યાવતા એકં રુક્ખમૂલં ‘મહગ્ગત’ન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ, યોચાયં યોપાયં (ક॰) ભિક્ખુ યાવતા દ્વે વા તીણિ વા રુક્ખમૂલાનિ ‘મહગ્ગત’ન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ – ઇમાસં ઉભિન્નં ચિત્તભાવનાનં કતમા ચિત્તભાવના મહગ્ગતતરા’’તિ? ‘‘ય્વાયં, ભન્તે, ભિક્ખુ યાવતા દ્વે વા તીણિ વા રુક્ખમૂલાનિ ‘મહગ્ગત’ન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ – અયં ઇમાસં ઉભિન્નં ચિત્તભાવનાનં મહગ્ગતતરા’’તિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, આવુસો કચ્ચાન, ય્વાયં ભિક્ખુ યાવતા દ્વે વા તીણિ વા રુક્ખમૂલાનિ ‘મહગ્ગત’ન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ, યોચાયં ભિક્ખુ યાવતા એકં ગામક્ખેત્તં ‘મહગ્ગત’ન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ – ઇમાસં ઉભિન્નં ચિત્તભાવનાનં કતમા ચિત્તભાવના મહગ્ગતતરા’’તિ? ‘‘ય્વાયં, ભન્તે, ભિક્ખુ યાવતા એકં ગામક્ખેત્તં ‘મહગ્ગત’ન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ – અયં ઇમાસં ઉભિન્નં ચિત્તભાવનાનં મહગ્ગતતરા’’તિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, આવુસો કચ્ચાન, ય્વાયં ભિક્ખુ યાવતા એકં ગામક્ખેત્તં ‘મહગ્ગત’ન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ, યોચાયં ભિક્ખુ યાવતા દ્વે વા તીણિ વા ગામક્ખેત્તાનિ ‘મહગ્ગત’ન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ – ઇમાસં ઉભિન્નં ચિત્તભાવનાનં કતમા ચિત્તભાવના મહગ્ગતતરા’’તિ? ‘‘ય્વાયં, ભન્તે, ભિક્ખુ યાવતા દ્વે વા તીણિ વા ગામક્ખેત્તાનિ ‘મહગ્ગત’ન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ – અયં ઇમાસં ઉભિન્નં ચિત્તભાવનાનં મહગ્ગતતરા’’તિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, આવુસો કચ્ચાન, ય્વાયં ભિક્ખુ યાવતા દ્વે વા તીણિ વા ગામક્ખેત્તાનિ ‘મહગ્ગત’ન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ, યોચાયં ભિક્ખુ યાવતા એકં મહારજ્જં ‘મહગ્ગત’ન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ – ઇમાસં ઉભિન્નં ચિત્તભાવનાનં કતમા ચિત્તભાવના મહગ્ગતતરા’’તિ? ‘‘ય્વાયં, ભન્તે, ભિક્ખુ યાવતા એકં મહારજ્જં ‘મહગ્ગત’ન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ – અયં ઇમાસં ઉભિન્નં ચિત્તભાવનાનં મહગ્ગતતરા’’તિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, આવુસો કચ્ચાન, ય્વાયં ભિક્ખુ યાવતા એકં મહારજ્જં ‘મહગ્ગત’ન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ, યોચાયં ભિક્ખુ યાવતા દ્વે વા તીણિ વા મહારજ્જાનિ ‘મહગ્ગત’ન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ – ઇમાસં ઉભિન્નં ચિત્તભાવનાનં કતમા ચિત્તભાવના મહગ્ગતતરા’’તિ? ‘‘ય્વાયં, ભન્તે, ભિક્ખુ યાવતા દ્વે વા તીણિ વા મહારજ્જાનિ ‘મહગ્ગત’ન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ – અયં ઇમાસં ઉભિન્નં ચિત્તભાવનાનં મહગ્ગતતરા’’તિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, આવુસો કચ્ચાન, ય્વાયં ભિક્ખુ યાવતા દ્વે વા તીણિ વા મહારજ્જાનિ ‘મહગ્ગત’ન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ, યોચાયં ભિક્ખુ યાવતા સમુદ્દપરિયન્તં પથવિં ‘મહગ્ગત’ન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ – ઇમાસં ઉભિન્નં ચિત્તભાવનાનં કતમા ચિત્તભાવના મહગ્ગતતરા’’તિ? ‘‘ય્વાયં, ભન્તે, ભિક્ખુ યાવતા સમુદ્દપરિયન્તં પથવિં ‘મહગ્ગત’ન્તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ – અયં ઇમાસં ઉભિન્નં ચિત્તભાવનાનં મહગ્ગતતરા’’તિ? ‘‘અયં ખો, આવુસો કચ્ચાન, હેતુ અયં પચ્ચયો, યેન તાસં દેવતાનં એકં દેવનિકાયં ઉપપન્નાનં સન્તેત્થ એકચ્ચા દેવતા પરિત્તાભા, સન્તિ પનેત્થ એકચ્ચા દેવતા અપ્પમાણાભા’’તિ.
૨૩૪. ‘‘સાધુ, ભન્તે અનુરુદ્ધ! અત્થિ ચ મે એત્થ ઉત્તરિં પટિપુચ્છિતબ્બં. યાવતા યા તા (ક॰), ભન્તે, દેવતા આભા સબ્બા તા સંકિલિટ્ઠાભા ઉદાહુ સન્તેત્થ એકચ્ચા દેવતા પરિસુદ્ધાભા’’તિ? ‘‘તદઙ્ગેન ખો, આવુસો કચ્ચાન, સન્તેત્થ એકચ્ચા દેવતા સંકિલિટ્ઠાભા, સન્તિ પનેત્થ એકચ્ચા દેવતા પરિસુદ્ધાભા’’તિ. ‘‘કો નુ ખો, ભન્તે, અનુરુદ્ધ, હેતુ કો પચ્ચયો, યેન તાસં દેવતાનં એકં દેવનિકાયં ઉપપન્નાનં સન્તેત્થ એકચ્ચા દેવતા સંકિલિટ્ઠાભા, સન્તિ પનેત્થ એકચ્ચા દેવતા પરિસુદ્ધાભા’’તિ?
‘‘તેન , હાવુસો કચ્ચાન, ઉપમં તે કરિસ્સામિ. ઉપમાયપિધેકચ્ચે ઉપમાયમિધેકચ્ચે (ક॰) વિઞ્ઞૂ પુરિસા ભાસિતસ્સ અત્થં આજાનન્તિ. સેય્યથાપિ, આવુસો કચ્ચાન, તેલપ્પદીપસ્સ ઝાયતો તેલમ્પિ અપરિસુદ્ધં વટ્ટિપિ અપરિસુદ્ધા. સો તેલસ્સપિ અપરિસુદ્ધત્તા વટ્ટિયાપિ અપરિસુદ્ધત્તા અન્ધન્ધં વિય ઝાયતિ; એવમેવ ખો, આવુસો કચ્ચાન, ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ ‘સંકિલિટ્ઠાભા’તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ, તસ્સ કાયદુટ્ઠુલ્લમ્પિ ન સુપ્પટિપ્પસ્સદ્ધં હોતિ, થિનમિદ્ધમ્પિ ન સુસમૂહતં હોતિ , ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચમ્પિ ન સુપ્પટિવિનીતં હોતિ. સો કાયદુટ્ઠુલ્લસ્સપિ ન સુપ્પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા થિનમિદ્ધસ્સપિ ન સુસમૂહતત્તા ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સપિ ન સુપ્પટિવિનીતત્તા અન્ધન્ધં વિય ઝાયતિ. સો કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સંકિલિટ્ઠાભાનં દેવાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જતિ. સેય્યથાપિ, આવુસો કચ્ચાન, તેલપ્પદીપસ્સ ઝાયતો તેલમ્પિ પરિસુદ્ધં વટ્ટિપિ પરિસુદ્ધા. સો તેલસ્સપિ પરિસુદ્ધત્તા વટ્ટિયાપિ પરિસુદ્ધત્તા ન અન્ધન્ધં વિય ઝાયતિ; એવમેવ ખો, આવુસો કચ્ચાન, ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ ‘પરિસુદ્ધાભા’તિ ફરિત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરતિ. તસ્સ કાયદુટ્ઠુલ્લમ્પિ સુપ્પટિપ્પસ્સદ્ધં હોતિ, થિનમિદ્ધમ્પિ સુસમૂહતં હોતિ, ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચમ્પિ સુપ્પટિવિનીતં હોતિ. સો કાયદુટ્ઠુલ્લસ્સપિ સુપ્પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા થિનમિદ્ધસ્સપિ સુસમૂહતત્તા ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સપિ સુપ્પટિવિનીતત્તા ન અન્ધન્ધં વિય ઝાયતિ. સો કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા પરિસુદ્ધાભાનં દેવાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જતિ. અયં ખો, આવુસો કચ્ચાન, હેતુ અયં પચ્ચયો યેન તાસં દેવતાનં એકં દેવનિકાયં ઉપપન્નાનં સન્તેત્થ એકચ્ચા દેવતા સંકિલિટ્ઠાભા, સન્તિ પનેત્થ એકચ્ચા દેવતા પરિસુદ્ધાભા’’તિ.
૨૩૫. એવં વુત્તે, આયસ્મા સભિયો કચ્ચાનો આયસ્મન્તં અનુરુદ્ધં એતદવોચ – ‘‘સાધુ, ભન્તે અનુરુદ્ધ! ન, ભન્તે, આયસ્મા અનુરુદ્ધો એવમાહ – ‘એવં મે સુત’ન્તિ વા ‘એવં અરહતિ ભવિતુ’ન્તિ વા; અથ ચ પન, ભન્તે, આયસ્મા અનુરુદ્ધો ‘એવમ્પિ તા દેવતા , ઇતિપિ તા દેવતા’ત્વેવ ભાસતિ. તસ્સ મય્હં, ભન્તે, એવં હોતિ – ‘અદ્ધા આયસ્મતા અનુરુદ્ધેન તાહિ દેવતાહિ સદ્ધિં સન્નિવુત્થપુબ્બઞ્ચેવ સલ્લપિતપુબ્બઞ્ચ સાકચ્છા ચ સમાપજ્જિતપુબ્બા’’’તિ. ‘‘અદ્ધા ખો અયં, આવુસો કચ્ચાન, આસજ્જ ઉપનીય વાચા ભાસિતા, અપિ ચ તે અહં બ્યાકરિસ્સામિ – ‘દીઘરત્તં ખો મે, આવુસો કચ્ચાન, તાહિ દેવતાહિ સદ્ધિં સન્નિવુત્થપુબ્બઞ્ચેવ સલ્લપિતપુબ્બઞ્ચ સાકચ્છા ચ સમાપજ્જિતપુબ્બા’’’તિ.
એવં વુત્તે, આયસ્મા સભિયો કચ્ચાનો પઞ્ચકઙ્ગં થપતિં એતદવોચ – ‘‘લાભા તે, ગહપતિ, સુલદ્ધં તે, ગહપતિ, યં ત્વઞ્ચેવ તં કઙ્ખાધમ્મં પહાસિ પજહસિ (ક॰), મયઞ્ચિમં યમ્પિમં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) ધમ્મપરિયાયં અલત્થમ્હા સવનાયા’’તિ.
અનુરુદ્ધસુત્તં નિટ્ઠિતં સત્તમં.
૮. ઉપક્કિલેસસુત્તં
૨૩૬. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા કોસમ્બિયં વિહરતિ ઘોસિતારામે. તેન ખો પન સમયેન કોસમ્બિયં ભિક્ખૂ ભણ્ડનજાતા કલહજાતા વિવાદાપન્ના અઞ્ઞમઞ્ઞં મુખસત્તીહિ વિતુદન્તા વિહરન્તિ. અથ ખો અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. એકમન્તં ઠિતો ખો સો ભિક્ખુ ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘ઇધ, ભન્તે, કોસમ્બિયં ભિક્ખૂ ભણ્ડનજાતા કલહજાતા વિવાદાપન્ના અઞ્ઞમઞ્ઞં મુખસત્તીહિ વિતુદન્તા વિહરન્તિ. સાધુ, ભન્તે, ભગવા યેન તે ભિક્ખૂ તેનુપસઙ્કમતુ અનુકમ્પં ઉપાદાયા’’તિ. અધિવાસેસિ ભગવા તુણ્હીભાવેન. અથ ખો ભગવા યેન તે ભિક્ખૂ તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા તે ભિક્ખૂ એતદવોચ – ‘‘અલં, ભિક્ખવે, મા ભણ્ડનં, મા કલહં, મા વિગ્ગહં, મા વિવાદ’’ન્તિ.
એવં વુત્તે, અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘આગમેતુ, ભન્તે! ભગવા ધમ્મસ્સામી; અપ્પોસ્સુક્કો, ભન્તે, ભગવા દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારં અનુયુત્તો વિહરતુ; મયમેતેન ભણ્ડનેન કલહેન વિગ્ગહેન વિવાદેન પઞ્ઞાયિસ્સામા’’તિ. દુતિયમ્પિ ખો ભગવા તે ભિક્ખૂ એતદવોચ – ‘‘અલં, ભિક્ખવે, મા ભણ્ડનં, મા કલહં, મા વિગ્ગહં, મા વિવાદ’’ન્તિ. દુતિયમ્પિ ખો સો ભિક્ખુ ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘આગમેતુ, ભન્તે! ભગવા ધમ્મસ્સામી; અપ્પોસ્સુક્કો, ભન્તે, ભગવા દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારં અનુયુત્તો વિહરતુ; મયમેતેન ભણ્ડનેન કલહેન વિગ્ગહેન વિવાદેન પઞ્ઞાયિસ્સામા’’તિ. તતિયમ્પિ ખો ભગવા તે ભિક્ખૂ એતદવોચ – ‘‘અલં, ભિક્ખવે, મા ભણ્ડનં, મા કલહં, મા વિગ્ગહં, મા વિવાદ’’ન્તિ. તતિયમ્પિ ખો સો ભિક્ખુ ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘આગમેતુ, ભન્તે, ભગવા ધમ્મસ્સામી; અપ્પોસ્સુક્કો, ભન્તે, ભગવા દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારં અનુયુત્તો વિહરતુ; મયમેતેન ભણ્ડનેન કલહેન વિગ્ગહેન વિવાદેન પઞ્ઞાયિસ્સામા’’તિ.
અથ ખો ભગવા પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય કોસમ્બિં પિણ્ડાય પાવિસિ. કોસમ્બિયં પિણ્ડાય ચરિત્વા પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો સેનાસનં સંસામેત્વા પત્તચીવરમાદાય ઠિતકોવ ઇમા ગાથા અભાસિ –
૨૩૭.
‘‘પુથુસદ્દો સમજનો, ન બાલો કોચિ મઞ્ઞથ;
સઙ્ઘસ્મિં ભિજ્જમાનસ્મિં, નાઞ્ઞં ભિય્યો અમઞ્ઞરું.
‘‘પરિમુટ્ઠા પણ્ડિતાભાસા, વાચાગોચરભાણિનો;
યાવિચ્છન્તિ મુખાયામં, યેન નીતા ન તં વિદૂ.
‘‘અક્કોચ્છિ મં અવધિ મં, અજિનિ મં અહાસિ મે;
યે ચ તં ઉપનય્હન્તિ, વેરં તેસં ન સમ્મતિ.
‘‘અક્કોચ્છિ મં અવધિ મં, અજિનિ મં અહાસિ મે;
યે ચ તં નુપનય્હન્તિ, વેરં તેસૂપસમ્મતિ.
‘‘ન હિ વેરેન વેરાનિ, સમ્મન્તીધ કુદાચનં;
અવેરેન ચ સમ્મન્તિ, એસ ધમ્મો સનન્તનો.
‘‘પરે ચ ન વિજાનન્તિ, મયમેત્થ યમામસે;
યે ચ તત્થ વિજાનન્તિ, તતો સમ્મન્તિ મેધગા.
‘‘અટ્ઠિચ્છિન્ના પાણહરા, ગવસ્સધનહારિનો;
રટ્ઠં વિલુમ્પમાનાનં, તેસમ્પિ હોતિ સઙ્ગતિ;
કસ્મા તુમ્હાકં નો સિયા.
‘‘સચે લભેથ નિપકં સહાયં,
સદ્ધિં ચરં સાધુવિહારિ ધીરં;
અભિભુય્ય સબ્બાનિ પરિસ્સયાનિ,
ચરેય્ય તેનત્તમનો સતીમા.
‘‘નો ચે લભેથ નિપકં સહાયં,
સદ્ધિં ચરં સાધુવિહારિ ધીરં;
રાજાવ રટ્ઠં વિજિતં પહાય,
એકો ચરે માતઙ્ગરઞ્ઞેવ નાગો.
‘‘એકસ્સ ચરિતં સેય્યો, નત્થિ બાલે સહાયતા;
એકો ચરે ન ચ પાપાનિ કયિરા,
અપ્પોસ્સુક્કો માતઙ્ગરઞ્ઞેવ નાગો’’તિ.
૨૩૮. અથ ખો ભગવા ઠિતકોવ ઇમા ગાથા ભાસિત્વા યેન બાલકલોણકારગામો બાલકલોણકગામો (ક॰), તથા વિનયેપિ તેનુપસઙ્કમિ. તેન ખો પન સમયેન આયસ્મા ભગુ બાલકલોણકારગામે વિહરતિ. અદ્દસા ખો આયસ્મા ભગુ ભગવન્તં દૂરતોવ આગચ્છન્તં. દિસ્વાન આસનં પઞ્ઞપેસિ ઉદકઞ્ચ પાદાનં ધોવનં ઉદકઞ્ચ પાદાનં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰). નિસીદિ ભગવા પઞ્ઞત્તે આસને. નિસજ્જ પાદે પક્ખાલેસિ. આયસ્માપિ ખો ભગુ ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નં ખો આયસ્મન્તં ભગું ભગવા એતદવોચ – ‘‘કચ્ચિ, ભિક્ખુ, ખમનીયં, કચ્ચિ યાપનીયં, કચ્ચિ પિણ્ડકેન ન કિલમસી’’તિ? ‘‘ખમનીયં ભગવા, યાપનીયં ભગવા, ન ચાહં, ભન્તે, પિણ્ડકેન કિલમામી’’તિ. અથ ખો ભગવા આયસ્મન્તં ભગું ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સેત્વા સમાદપેત્વા સમુત્તેજેત્વા સમ્પહંસેત્વા ઉટ્ઠાયાસના યેન પાચીનવંસદાયો તેનુપસઙ્કમિ.
તેન ખો પન સમયેન આયસ્મા ચ અનુરુદ્ધો આયસ્મા ચ નન્દિયો ભદ્દિયો (મ॰ નિ॰ ૨.૧૬૬ નળકપાને આયસ્મા ચ કિમિલો કિમ્બિલો (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) પાચીનવંસદાયે વિહરન્તિ. અદ્દસા ખો દાયપાલો ભગવન્તં દૂરતોવ આગચ્છન્તં. દિસ્વાન ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘મા, મહાસમણ, એતં દાયં પાવિસિ. સન્તેત્થ તયો કુલપુત્તા અત્તકામરૂપા વિહરન્તિ. મા તેસં અફાસુમકાસી’’તિ. અસ્સોસિ ખો આયસ્મા અનુરુદ્ધો દાયપાલસ્સ ભગવતા સદ્ધિં મન્તયમાનસ્સ. સુત્વાન દાયપાલં એતદવોચ – ‘‘મા, આવુસો દાયપાલ, ભગવન્તં વારેસિ. સત્થા નો ભગવા અનુપ્પત્તો’’તિ.
૨૩૯. અથ ખો આયસ્મા અનુરુદ્ધો યેનાયસ્મા ચ નન્દિયો યેનાયસ્મા ચ કિમિલો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તઞ્ચ નન્દિયં આયસ્મન્તઞ્ચ કિમિલં એતદવોચ – ‘‘અભિક્કમથાયસ્મન્તો, અભિક્કમથાયસ્મન્તો, સત્થા નો ભગવા અનુપ્પત્તો’’તિ. અથ ખો આયસ્મા ચ અનુરુદ્ધો આયસ્મા ચ નન્દિયો આયસ્મા ચ કિમિલો ભગવન્તં પચ્ચુગ્ગન્ત્વા એકો ભગવતો પત્તચીવરં પટિગ્ગહેસિ, એકો આસનં પઞ્ઞપેસિ, એકો પાદોદકં ઉપટ્ઠપેસિ. નિસીદિ ભગવા પઞ્ઞત્તે આસને. નિસજ્જ પાદે પક્ખાલેસિ. તેપિ ખો આયસ્મન્તો ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. એકમન્તં નિસિન્નં ખો આયસ્મન્તં અનુરુદ્ધં ભગવા એતદવોચ – ‘‘કચ્ચિ વો, અનુરુદ્ધા, ખમનીયં, કચ્ચિ યાપનીયં, કચ્ચિ પિણ્ડકેન ન કિલમથા’’તિ? ‘‘ખમનીયં ભગવા, યાપનીયં ભગવા, ન ચ મયં, ભન્તે, પિણ્ડકેન કિલમામા’’તિ. ‘‘કચ્ચિ પન વો, અનુરુદ્ધા, સમગ્ગા સમ્મોદમાના અવિવદમાના ખીરોદકીભૂતા અઞ્ઞમઞ્ઞં પિયચક્ખૂહિ સમ્પસ્સન્તા વિહરથા’’તિ? ‘‘તગ્ઘ મયં, ભન્તે, સમગ્ગા સમ્મોદમાના અવિવદમાના ખીરોદકીભૂતા અઞ્ઞમઞ્ઞં પિયચક્ખૂહિ સમ્પસ્સન્તા વિહરામા’’તિ. ‘‘યથા કથં પન તુમ્હે, અનુરુદ્ધા, સમગ્ગા સમ્મોદમાના અવિવદમાના ખીરોદકીભૂતા અઞ્ઞમઞ્ઞં પિયચક્ખૂહિ સમ્પસ્સન્તા વિહરથા’’તિ? ‘‘ઇધ મય્હં, ભન્તે, એવં હોતિ – ‘લાભા વત મે, સુલદ્ધં વત મે યોહં એવરૂપેહિ સબ્રહ્મચારીહિ સદ્ધિં વિહરામી’તિ. તસ્સ મય્હં, ભન્તે, ઇમેસુ આયસ્મન્તેસુ મેત્તં કાયકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠિતં આવિ ચેવ રહો ચ, મેત્તં વચીકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠિતં આવિ ચેવ રહો ચ, મેત્તં મનોકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠિતં આવિ ચેવ રહો ચ. તસ્સ, મય્હં, ભન્તે, એવં હોતિ – ‘યંનૂનાહં સકં ચિત્તં નિક્ખિપિત્વા ઇમેસંયેવ આયસ્મન્તાનં ચિત્તસ્સ વસેન વત્તેય્ય’ન્તિ. સો ખો અહં, ભન્તે, સકં ચિત્તં નિક્ખિપિત્વા ઇમેસંયેવ આયસ્મન્તાનં ચિત્તસ્સ વસેન વત્તામિ. નાના હિ ખો નો, ભન્તે, કાયા, એકઞ્ચ પન મઞ્ઞે ચિત્ત’’ન્તિ.
આયસ્માપિ ખો નન્દિયો…પે॰… આયસ્માપિ ખો કિમિલો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘મય્હમ્પિ ખો, ભન્તે, એવં હોતિ – ‘લાભા વત મે, સુલદ્ધં વત મે યોહં એવરૂપેહિ સબ્રહ્મચારીહિ સદ્ધિં વિહરામી’તિ. તસ્સ મય્હં, ભન્તે, ઇમેસુ આયસ્મન્તેસુ મેત્તં કાયકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠિતં આવિ ચેવ રહો ચ, મેત્તં વચીકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠિતં આવિ ચેવ રહો ચ, મેત્તં મનોકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠિતં આવિ ચેવ રહો ચ. તસ્સ મય્હં, ભન્તે, એવં હોતિ – ‘યંનૂનાહં સકં ચિત્તં નિક્ખિપિત્વા ઇમેસંયેવ આયસ્મન્તાનં ચિત્તસ્સ વસેન વત્તેય્ય’ન્તિ. સો ખો અહં, ભન્તે, સકં ચિત્તં નિક્ખિપિત્વા ઇમેસંયેવ આયસ્મન્તાનં ચિત્તસ્સ વસેન વત્તામિ. નાના હિ ખો નો, ભન્તે, કાયા, એકઞ્ચ પન મઞ્ઞે ચિત્તન્તિ. એવં ખો મયં, ભન્તે, સમગ્ગા સમ્મોદમાના અવિવદમાના ખીરોદકીભૂતા અઞ્ઞમઞ્ઞં પિયચક્ખૂહિ સમ્પસ્સન્તા વિહરામા’’તિ.
૨૪૦. ‘‘સાધુ, સાધુ, અનુરુદ્ધા! કચ્ચિ પન વો, અનુરુદ્ધા, અપ્પમત્તા આતાપિનો પહિતત્તા વિહરથા’’તિ? ‘‘તગ્ઘ મયં, ભન્તે, અપ્પમત્તા આતાપિનો પહિતત્તા વિહરામા’’તિ. ‘‘યથા કથં પન તુમ્હે, અનુરુદ્ધા, અપ્પમત્તા આતાપિનો પહિતત્તા વિહરથા’’તિ? ‘‘ઇધ, ભન્તે, અમ્હાકં યો પઠમં ગામતો પિણ્ડાય પટિક્કમતિ, સો આસનાનિ પઞ્ઞપેતિ, પાનીયં પરિભોજનીયં ઉપટ્ઠાપેતિ, અવક્કારપાતિં ઉપટ્ઠાપેતિ. યો પચ્છા ગામતો પિણ્ડાય પટિક્કમતિ – સચે હોતિ ભુત્તાવસેસો, સચે આકઙ્ખતિ, ભુઞ્જતિ; નો ચે આકઙ્ખતિ, અપ્પહરિતે વા છડ્ડેતિ અપાણકે વા ઉદકે ઓપિલાપેતિ – સો આસનાનિ પટિસામેતિ, પાનીયં પરિભોજનીયં પટિસામેતિ, અવક્કારપાતિં ધોવિત્વા પટિસામેતિ, ભત્તગ્ગં સમ્મજ્જતિ. યો પસ્સતિ પાનીયઘટં વા પરિભોજનીયઘટં વા વચ્ચઘટં વા રિત્તં તુચ્છં સો ઉપટ્ઠાપેતિ. સચસ્સ હોતિ અવિસય્હં, હત્થવિકારેન દુતિયં આમન્તેત્વા હત્થવિલઙ્ઘકેન ઉપટ્ઠાપેમ ઉપટ્ઠપેતિ (સી॰), ન ત્વેવ મયં, ભન્તે, તપ્પચ્ચયા વાચં ભિન્દામ. પઞ્ચાહિકં ખો પન મયં, ભન્તે, સબ્બરત્તિં ધમ્મિયા કથાય સન્નિસીદામ. એવં ખો મયં, ભન્તે, અપ્પમત્તા આતાપિનો પહિતત્તા વિહરામા’’તિ.
૨૪૧. ‘‘સાધુ, સાધુ, અનુરુદ્ધા! અત્થિ પન વો, અનુરુદ્ધા, એવં અપ્પમત્તાનં આતાપીનં પહિતત્તાનં વિહરતં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુવિહારો’’તિ? ‘‘ઇધ મયં, ભન્તે, અપ્પમત્તા આતાપિનો પહિતત્તા વિહરન્તા ઓભાસઞ્ચેવ સઞ્જાનામ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. સો ખો પન નો ઓભાસો નચિરસ્સેવ અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં; તઞ્ચ નિમિત્તં નપ્પટિવિજ્ઝામા’’તિ.
‘‘તં ખો પન વો, અનુરુદ્ધા, નિમિત્તં પટિવિજ્ઝિતબ્બં. અહમ્પિ સુદં, અનુરુદ્ધા, પુબ્બેવ સમ્બોધા અનભિસમ્બુદ્ધો બોધિસત્તોવ સમાનો ઓભાસઞ્ચેવ સઞ્જાનામિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. સો ખો પન મે ઓભાસો નચિરસ્સેવ અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. તસ્સ મય્હં, અનુરુદ્ધા, એતદહોસિ – ‘કો નુ ખો હેતુ કો પચ્ચયો યેન મે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાન’ન્તિ? તસ્સ મય્હં, અનુરુદ્ધા, એતદહોસિ – ‘વિચિકિચ્છા ખો મે ઉદપાદિ, વિચિકિચ્છાધિકરણઞ્ચ પન મે સમાધિ ચવિ. સમાધિમ્હિ ચુતે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. સોહં તથા કરિસ્સામિ યથા મે પુન ન વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’’તિ.
‘‘સો ખો અહં, અનુરુદ્ધા, અપ્પમત્તો આતાપી પહિતત્તો વિહરન્તો ઓભાસઞ્ચેવ સઞ્જાનામિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. સો ખો પન મે ઓભાસો નચિરસ્સેવ અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. તસ્સ મય્હં, અનુરુદ્ધા, એતદહોસિ – ‘કો નુ ખો હેતુ કો પચ્ચયો યેન મે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાન’ન્તિ? તસ્સ મય્હં, અનુરુદ્ધા, એતદહોસિ – ‘અમનસિકારો ખો મે ઉદપાદિ, અમનસિકારાધિકરણઞ્ચ પન મે સમાધિ ચવિ. સમાધિમ્હિ ચુતે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. સોહં તથા કરિસ્સામિ યથા મે પુન ન વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જિસ્સતિ ન અમનસિકારો’’’તિ.
‘‘સો ખો અહં, અનુરુદ્ધા…પે॰… તસ્સ મય્હં, અનુરુદ્ધા, એતદહોસિ – ‘થિનમિદ્ધં ખો મે ઉદપાદિ, થિનમિદ્ધાધિકરણઞ્ચ પન મે સમાધિ ચવિ. સમાધિમ્હિ ચુતે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. સોહં તથા કરિસ્સામિ યથા મે પુન ન વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જિસ્સતિ ન અમનસિકારો ન થિનમિદ્ધ’’’ન્તિ.
‘‘સો ખો અહં, અનુરુદ્ધા…પે॰… તસ્સ મય્હં, અનુરુદ્ધા, એતદહોસિ – ‘છમ્ભિતત્તં ખો મે ઉદપાદિ, છમ્ભિતત્તાધિકરણઞ્ચ પન મે સમાધિ ચવિ. સમાધિમ્હિ ચુતે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. સેય્યથાપિ, અનુરુદ્ધા, પુરિસો અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નો, તસ્સ ઉભતોપસ્સે વટ્ટકા વધકા (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) ઉપ્પતેય્યું, તસ્સ તતોનિદાનં છમ્ભિતત્તં ઉપ્પજ્જેય્ય; એવમેવ ખો મે, અનુરુદ્ધા, છમ્ભિતત્તં ઉદપાદિ, છમ્ભિતત્તાધિકરણઞ્ચ પન મે સમાધિ ચવિ. સમાધિમ્હિ ચુતે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. સોહં તથા કરિસ્સામિ યથા મે પુન ન વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જિસ્સતિ ન અમનસિકારો ન થિનમિદ્ધં ન છમ્ભિતત્ત’’’ન્તિ.
‘‘સો ખો અહં, અનુરુદ્ધા…પે॰… તસ્સ મય્હં, અનુરુદ્ધા, એતદહોસિ – ‘ઉપ્પિલં ઉબ્બિલ્લં (સી॰ પી॰), ઉબ્બિલં (સ્યા॰ કં॰) ખો મે ઉદપાદિ, ઉપ્પિલાધિકરણઞ્ચ પન મે સમાધિ ચવિ. સમાધિમ્હિ ચુતે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં . સેય્યથાપિ, અનુરુદ્ધા, પુરિસો એકં નિધિમુખં ગવેસન્તો સકિદેવ પઞ્ચનિધિમુખાનિ અધિગચ્છેય્ય, તસ્સ તતોનિદાનં ઉપ્પિલં ઉપ્પજ્જેય્ય; એવમેવ ખો મે, અનુરુદ્ધા, ઉપ્પિલં ઉદપાદિ, ઉપ્પિલાધિકરણઞ્ચ પન મે સમાધિ ચવિ. સમાધિમ્હિ ચુતે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. સોહં તથા કરિસ્સામિ યથા મે પુન ન વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, ન અમનસિકારો, ન થિનમિદ્ધં, ન છમ્ભિતત્તં, ન ઉપ્પિલ’’’ન્તિ.
‘‘સો ખો અહં, અનુરુદ્ધા…પે॰… તસ્સ મય્હં, અનુરુદ્ધા, એતદહોસિ – ‘દુટ્ઠુલ્લં ખો મે ઉદપાદિ, દુટ્ઠુલ્લાધિકરણઞ્ચ પન મે સમાધિ ચવિ. સમાધિમ્હિ ચુતે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. સોહં તથા કરિસ્સામિ યથા મે પુન ન વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, ન અમનસિકારો, ન થિનમિદ્ધં, ન છમ્ભિતત્તં, ન ઉપ્પિલં, ન દુટ્ઠુલ્લ’’’ન્તિ.
‘‘સો ખો અહં, અનુરુદ્ધા…પે॰… તસ્સ મય્હં, અનુરુદ્ધા, એતદહોસિ – ‘અચ્ચારદ્ધવીરિયં ખો મે ઉદપાદિ, અચ્ચારદ્ધવીરિયાધિકરણઞ્ચ પન મે સમાધિ ચવિ. સમાધિમ્હિ ચુતે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. સેય્યથાપિ, અનુરુદ્ધા, પુરિસો ઉભોહિ હત્થેહિ વટ્ટકં ગાળ્હં ગણ્હેય્ય, સો તત્થેવ પતમેય્ય મતમેય્ય (બહૂસુ) પ + તં + એય્ય = પતમેય્ય-ઇતિ પદવિભાગો; એવમેવ ખો મે, અનુરુદ્ધા, અચ્ચારદ્ધવીરિયં ઉદપાદિ, અચ્ચારદ્ધવીરિયાધિકરણઞ્ચ પન મે સમાધિ ચવિ. સમાધિમ્હિ ચુતે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. સોહં તથા કરિસ્સામિ યથા મે પુન ન વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, ન અમનસિકારો, ન થિનમિદ્ધં, ન છમ્ભિતત્તં, ન ઉપ્પિલં, ન દુટ્ઠુલ્લં, ન અચ્ચારદ્ધવીરિય’’’ન્તિ.
‘‘સો ખો અહં, અનુરુદ્ધા…પે॰… તસ્સ મય્હં, અનુરુદ્ધા, એતદહોસિ – ‘અતિલીનવીરિયં ખો મે ઉદપાદિ , અતિલીનવીરિયાધિકરણઞ્ચ પન મે સમાધિ ચવિ. સમાધિમ્હિ ચુતે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. સેય્યથાપિ, અનુરુદ્ધા, પુરિસો વટ્ટકં સિથિલં ગણ્હેય્ય, સો તસ્સ હત્થતો ઉપ્પતેય્ય; એવમેવ ખો મે, અનુરુદ્ધા, અતિલીનવીરિયં ઉદપાદિ, અતિલીનવીરિયાધિકરણઞ્ચ પન મે સમાધિ ચવિ. સમાધિમ્હિ ચુતે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. સોહં તથા કરિસ્સામિ યથા મે પુન ન વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, ન અમનસિકારો, ન થિનમિદ્ધં, ન છમ્ભિતત્તં, ન ઉપ્પિલં, ન દુટ્ઠુલ્લં, ન અચ્ચારદ્ધવીરિયં, ન અતિલીનવીરિય’’’ન્તિ.
‘‘સો ખો અહં, અનુરુદ્ધા…પે॰… તસ્સ મય્હં, અનુરુદ્ધા, એતદહોસિ – ‘અભિજપ્પા ખો મે ઉદપાદિ, અભિજપ્પાધિકરણઞ્ચ પન મે સમાધિ ચવિ. સમાધિમ્હિ ચુતે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. સોહં તથા કરિસ્સામિ યથા મે પુન ન વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, ન અમનસિકારો, ન થિનમિદ્ધં, ન છમ્ભિતત્તં, ન ઉપ્પિલં, ન દુટ્ઠુલ્લં, ન અચ્ચારદ્ધવીરિયં, ન અતિલીનવીરિયં, ન અભિજપ્પા’’’તિ.
‘‘સો ખો અહં, અનુરુદ્ધા…પે॰… તસ્સ મય્હં, અનુરુદ્ધા, એતદહોસિ – ‘નાનત્તસઞ્ઞા ખો મે ઉદપાદિ, નાનત્તસઞ્ઞાધિકરણઞ્ચ પન મે સમાધિ ચવિ. સમાધિમ્હિ ચુતે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. સોહં તથા કરિસ્સામિ યથા મે પુન ન વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, ન અમનસિકારો, ન થિનમિદ્ધં, ન છમ્ભિતત્તં, ન ઉપ્પિલં, ન દુટ્ઠુલ્લં, ન અચ્ચારદ્ધવીરિયં, ન અતિલીનવીરિયં, ન અભિજપ્પા, ન નાનત્તસઞ્ઞા’’’તિ.
‘‘સો ખો અહં, અનુરુદ્ધા, અપ્પમત્તો આતાપી પહિતત્તો વિહરન્તો ઓભાસઞ્ચેવ સઞ્જાનામિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. સો ખો પન મે ઓભાસો નચિરસ્સેવ અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. તસ્સ મય્હં અનુરુદ્ધા એતદહોસિ – ‘કો નુ ખો હેતુ કો પચ્ચયો યેન મે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાન’ન્તિ. તસ્સ મય્હં, અનુરુદ્ધા, એતદહોસિ – ‘અતિનિજ્ઝાયિતત્તં ખો મે રૂપાનં ઉદપાદિ, અતિનિજ્ઝાયિતત્તાધિકરણઞ્ચ પન મે રૂપાનં સમાધિ ચવિ. સમાધિમ્હિ ચુતે ઓભાસો અન્તરધાયતિ દસ્સનઞ્ચ રૂપાનં. સોહં તથા કરિસ્સામિ યથા મે પુન ન વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, ન અમનસિકારો, ન થિનમિદ્ધં, ન છમ્ભિતત્તં, ન ઉપ્પિલં, ન દુટ્ઠુલ્લં, ન અચ્ચારદ્ધવીરિયં, ન અતિલીનવીરિયં, ન અભિજપ્પા, ન નાનત્તસઞ્ઞા, ન અતિનિજ્ઝાયિતત્તં રૂપાન’’’ન્તિ.
૨૪૨. ‘‘સો ખો અહં, અનુરુદ્ધા, ‘વિચિકિચ્છા ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા વિચિકિચ્છં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસં પજહિં, ‘અમનસિકારો ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા અમનસિકારં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસં પજહિં, ‘થિનમિદ્ધં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા થિનમિદ્ધં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસં પજહિં, ‘છમ્ભિતત્તં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા છમ્ભિતત્તં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસં પજહિં, ‘ઉપ્પિલં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા ઉપ્પિલં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસં પજહિં, ‘દુટ્ઠુલ્લં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા દુટ્ઠુલ્લં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસં પજહિં, ‘અચ્ચારદ્ધવીરિયં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા અચ્ચારદ્ધવીરિયં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસં પજહિં, ‘અતિલીનવીરિયં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા અતિલીનવીરિયં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસં પજહિં, ‘અભિજપ્પા ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા અભિજપ્પં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસં પજહિં, ‘નાનત્તસઞ્ઞા ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા નાનત્તસઞ્ઞં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસં પજહિં, ‘અતિનિજ્ઝાયિતત્તં રૂપાનં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા અતિનિજ્ઝાયિતત્તં રૂપાનં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસં પજહિં.
૨૪૩. ‘‘સો ખો અહં, અનુરુદ્ધા, અપ્પમત્તો આતાપી પહિતત્તો વિહરન્તો ઓભાસઞ્હિ ખો સઞ્જાનામિ, ન ચ રૂપાનિ પસ્સામિ; રૂપાનિ હિ ખો પસ્સામિ, ન ચ ઓભાસં સઞ્જાનામિ – ‘કેવલમ્પિ રત્તિં, કેવલમ્પિ દિવં દિવસં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰), કેવલમ્પિ રત્તિન્દિવં’ રત્તિદિવં (ક॰). તસ્સ મય્હં, અનુરુદ્ધા, એતદહોસિ – ‘કો નુ ખો હેતુ કો પચ્ચયો ય્વાહં ઓભાસઞ્હિ ખો સઞ્જાનામિ ન ચ રૂપાનિ પસ્સામિ; રૂપાનિ હિ ખો ખો તસ્મિં સમયે (સી॰ ક॰) પસ્સામિ ન ચ ઓભાસં સઞ્જાનામિ – કેવલમ્પિ રત્તિં, કેવલમ્પિ દિવં, કેવલમ્પિ રત્તિન્દિવ’ન્તિ. તસ્સ મય્હં, અનુરુદ્ધા, એતદહોસિ – ‘યસ્મિઞ્હિ ખો અહં સમયે રૂપનિમિત્તં અમનસિકરિત્વા ઓભાસનિમિત્તં મનસિ કરોમિ, ઓભાસઞ્હિ ખો તસ્મિં સમયે સઞ્જાનામિ, ન ચ રૂપાનિ પસ્સામિ. યસ્મિં પનાહં સમયે ઓભાસનિમિત્તં અમનસિકરિત્વા રૂપનિમિત્તં મનસિ કરોમિ, રૂપાનિ હિ ખો તસ્મિં સમયે પસ્સામિ ન ચ ઓભાસં સઞ્જાનામિ – કેવલમ્પિ રત્તિં, કેવલમ્પિ દિવં, કેવલમ્પિ રત્તિન્દિવ’’’ન્તિ.
‘‘સો ખો અહં, અનુરુદ્ધા, અપ્પમત્તો આતાપી પહિતત્તો વિહરન્તો પરિત્તઞ્ચેવ ઓભાસં સઞ્જાનામિ, પરિત્તાનિ ચ રૂપાનિ પસ્સામિ; અપ્પમાણઞ્ચેવ ઓભાસં સઞ્જાનામિ, અપ્પમાણાનિ ચ રૂપાનિ પસ્સામિ – કેવલમ્પિ રત્તિં, કેવલમ્પિ દિવં, કેવલમ્પિ રત્તિન્દિવં. તસ્સ મય્હં, અનુરુદ્ધા, એતદહોસિ – ‘કો નુ ખો હેતુ કો પચ્ચયો ય્વાહં પરિત્તઞ્ચેવ ઓભાસં સઞ્જાનામિ, પરિત્તાનિ ચ રૂપાનિ પસ્સામિ ; અપ્પમાણઞ્ચેવ ઓભાસં સઞ્જાનામિ, અપ્પમાણાનિ ચ રૂપાનિ પસ્સામિ – કેવલમ્પિ રત્તિં, કેવલમ્પિ દિવં, કેવલમ્પિ રત્તિન્દિવ’ન્તિ. તસ્સ મય્હં, અનુરુદ્ધા, એતદહોસિ – ‘યસ્મિં ખો મે સમયે પરિત્તો સમાધિ હોતિ, પરિત્તં મે તસ્મિં સમયે ચક્ખુ હોતિ. સોહં પરિત્તેન ચક્ખુના પરિત્તઞ્ચેવ ઓભાસં સઞ્જાનામિ, પરિત્તાનિ ચ રૂપાનિ પસ્સામિ. યસ્મિં પન મે સમયે અપ્પમાણો સમાધિ હોતિ, અપ્પમાણં મે તસ્મિં સમયે ચક્ખુ હોતિ. સોહં અપ્પમાણેન ચક્ખુના અપ્પમાણઞ્ચેવ ઓભાસં સઞ્જાનામિ, અપ્પમાણાનિ ચ રૂપાનિ પસ્સામિ – કેવલમ્પિ રત્તિં, કેવલમ્પિ દિવં, કેવલમ્પિ રત્તિન્દિવ’’’ન્તિ.
૨૪૪. યતો ખો મે , અનુરુદ્ધા, ‘વિચિકિચ્છા ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા વિચિકિચ્છા ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો પહીનો અહોસિ, ‘અમનસિકારો ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા અમનસિકારો ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો પહીનો અહોસિ, ‘થિનમિદ્ધં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા થિનમિદ્ધં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો પહીનો અહોસિ, ‘છમ્ભિતત્તં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા છમ્ભિતત્તં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો પહીનો અહોસિ, ‘ઉપ્પિલં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા ઉપ્પિલં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો પહીનો અહોસિ, ‘દુટ્ઠુલ્લં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા દુટ્ઠુલ્લં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો પહીનો અહોસિ, ‘અચ્ચારદ્ધવીરિયં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા અચ્ચારદ્ધવીરિયં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો પહીનો અહોસિ, ‘અતિલીનવીરિયં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા અતિલીનવીરિયં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો પહીનો અહોસિ, ‘અભિજપ્પા ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા અભિજપ્પા ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો પહીનો અહોસિ, ‘નાનત્તસઞ્ઞા ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા નાનત્તસઞ્ઞા ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો પહીનો અહોસિ, ‘અતિનિજ્ઝાયિતત્તં રૂપાનં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’તિ – ઇતિ વિદિત્વા અતિનિજ્ઝાયિતત્તં રૂપાનં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો પહીનો અહોસિ.
૨૪૫. ‘‘તસ્સ મય્હં, અનુરુદ્ધા, એતદહોસિ – ‘યે ખો મે ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા તે મે પહીના. હન્દ, દાનાહં તિવિધેન સમાધિં ભાવેમી’તિ ભાવેસિન્તિ (સી॰ સ્યા॰ કં॰). સો ખો અહં, અનુરુદ્ધા, સવિતક્કમ્પિ સવિચારં સમાધિં ભાવેસિં ભાવેમિ (ક॰), અવિતક્કમ્પિ વિચારમત્તં સમાધિં ભાવેસિં, અવિતક્કમ્પિ અવિચારં સમાધિં ભાવેસિં, સપ્પીતિકમ્પિ સમાધિં ભાવેસિં, નિપ્પીતિકમ્પિ સમાધિં ભાવેસિં, સાતસહગતમ્પિ સમાધિં ભાવેસિં, ઉપેક્ખાસહગતમ્પિ સમાધિં ભાવેસિં. યતો ખો મે, અનુરુદ્ધા, સવિતક્કોપિ સવિચારો સમાધિ ભાવિતો અહોસિ, અવિતક્કોપિ વિચારમત્તો સમાધિ ભાવિતો અહોસિ, અવિતક્કોપિ અવિચારો સમાધિ ભાવિતો અહોસિ, સપ્પીતિકોપિ સમાધિ ભાવિતો અહોસિ, નિપ્પીતિકોપિ સમાધિ ભાવિતો અહોસિ, સાતસહગતોપિ સમાધિ ભાવિતો અહોસિ, ઉપેક્ખાસહગતોપિ સમાધિ ભાવિતો અહોસિ. ઞાણઞ્ચ પન મે દસ્સનં ઉદપાદિ, અકુપ્પા મે ચેતોવિમુત્તિ. અયમન્તિમા જાતિ, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ.
ઇદમવોચ ભગવા. અત્તમનો આયસ્મા અનુરુદ્ધો ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દીતિ.
ઉપક્કિલેસસુત્તં નિટ્ઠિતં અટ્ઠમં.
૯. બાલપણ્ડિતસુત્તં
૨૪૬. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. તત્ર ખો ભગવા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘ભિક્ખવો’’તિ. ‘‘ભદન્તે’’તિ તે ભિક્ખૂ ભગવતો પચ્ચસ્સોસું. ભગવા એતદવોચ –
‘‘તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, બાલસ્સ બાલલક્ખણાનિ બાલનિમિત્તાનિ બાલાપદાનાનિ. કતમાનિ તીણિ? ઇધ, ભિક્ખવે, બાલો દુચ્ચિન્તિતચિન્તી ચ હોતિ દુબ્ભાસિતભાસી ચ દુક્કટકમ્મકારી ચ. નો ચેતં નો ચેદં (સં॰ નિ॰ ૩.૨૭-૨૮), ભિક્ખવે, બાલો દુચ્ચિન્તિતચિન્તી ચ અભવિસ્સ દુબ્ભાસિતભાસી ચ દુક્કટકમ્મકારી ચ કેન નં ન તેન નં (ક॰), ન નં (?) પણ્ડિતા જાનેય્યું – ‘બાલો અયં ભવં અસપ્પુરિસો’તિ? યસ્મા ચ ખો, ભિક્ખવે, બાલો દુચ્ચિન્તિતચિન્તી ચ હોતિ દુબ્ભાસિતભાસી ચ દુક્કટકમ્મકારી ચ તસ્મા નં પણ્ડિતા જાનન્તિ – ‘બાલો અયં ભવં અસપ્પુરિસો’તિ. સ ખો સો, ભિક્ખવે, બાલો તિવિધં દિટ્ઠેવ ધમ્મે દુક્ખં દોમનસ્સં પટિસંવેદેતિ. સચે, ભિક્ખવે, બાલો સભાયં વા નિસિન્નો હોતિ, રથિકાય રથિયાય (બહૂસુ) વા નિસિન્નો હોતિ, સિઙ્ઘાટકે વા નિસિન્નો હોતિ; તત્ર ચે જનો તજ્જં તસ્સારુપ્પં કથં મન્તેતિ. સચે, ભિક્ખવે, બાલો પાણાતિપાતી હોતિ, અદિન્નાદાયી હોતિ, કામેસુમિચ્છાચારી હોતિ, મુસાવાદી હોતિ, સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાયી હોતિ, તત્ર, ભિક્ખવે, બાલસ્સ એવં હોતિ – ‘યં ખો જનો તજ્જં તસ્સારુપ્પં કથં મન્તેતિ, સંવિજ્જન્તેવ તે સંવિજ્જન્તે તે ચ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) ધમ્મા મયિ, અહઞ્ચ તેસુ ધમ્મેસુ સન્દિસ્સામી’તિ. ઇદં, ભિક્ખવે, બાલો પઠમં દિટ્ઠેવ ધમ્મે દુક્ખં દોમનસ્સં પટિસંવેદેતિ.
૨૪૭. ‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, બાલો પસ્સતિ રાજાનો ચોરં આગુચારિં ગહેત્વા વિવિધા કમ્મકારણા કારેન્તે – કસાહિપિ તાળેન્તે વેત્તેહિપિ તાળેન્તે અદ્ધદણ્ડકેહિપિ તાળેન્તે હત્થમ્પિ છિન્દન્તે પાદમ્પિ છિન્દન્તે હત્થપાદમ્પિ છિન્દન્તે કણ્ણમ્પિ છિન્દન્તે નાસમ્પિ છિન્દન્તે કણ્ણનાસમ્પિ છિન્દન્તે બિલઙ્ગથાલિકમ્પિ કરોન્તે સઙ્ખમુણ્ડિકમ્પિ કરોન્તે રાહુમુખમ્પિ કરોન્તે જોતિમાલિકમ્પિ કરોન્તે હત્થપજ્જોતિકમ્પિ કરોન્તે એરકવત્તિકમ્પિ કરોન્તે ચીરકવાસિકમ્પિ કરોન્તે એણેય્યકમ્પિ કરોન્તે બળિસમંસિકમ્પિ કરોન્તે કહાપણિકમ્પિ કરોન્તે ખારાપતચ્છિકમ્પિ ખારાપટિચ્છકમ્પિ (ક॰) કરોન્તે પલિઘપરિવત્તિકમ્પિ કરોન્તે પલાલપીઠકમ્પિ પલાલપિટ્ઠકમ્પિ (પી॰) કરોન્તે તત્તેનપિ તેલેન ઓસિઞ્ચન્તે સુનખેહિપિ ખાદાપેન્તે જીવન્તમ્પિ સૂલે ઉત્તાસેન્તે અસિનાપિ સીસં છિન્દન્તે. તત્ર, ભિક્ખવે, બાલસ્સ એવં હોતિ – ‘યથારૂપાનં ખો પાપકાનં કમ્માનં હેતુ રાજાનો ચોરં આગુચારિં ગહેત્વા વિવિધા કમ્મકારણા કારેન્તિ – કસાહિપિ તાળેન્તિ…પે॰… અસિનાપિ સીસં છિન્દન્તિ; સંવિજ્જન્તેવ તે ધમ્મા મયિ, અહઞ્ચ તેસુ ધમ્મેસુ સન્દિસ્સામિ. મં ચેપિ રાજાનો સચે મમ્પિ (ક॰) જાનેય્યું, મમ્પિ રાજાનો ગહેત્વા વિવિધા કમ્મકારણા કારેય્યું – કસાહિપિ તાળેય્યું…પે॰… જીવન્તમ્પિ સૂલે ઉત્તાસેય્યું, અસિનાપિ સીસં છિન્દેય્યુ’ન્તિ. ઇદમ્પિ, ભિક્ખવે, બાલો દુતિયં દિટ્ઠેવ ધમ્મે દુક્ખં દોમનસ્સં પટિસંવેદેતિ.
૨૪૮. ‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, બાલં પીઠસમારૂળ્હં વા મઞ્ચસમારૂળ્હં વા છમાયં છમાય (સી॰ પી॰) વા સેમાનં, યાનિસ્સ પુબ્બે પાપકાનિ કમ્માનિ કતાનિ કાયેન દુચ્ચરિતાનિ વાચાય દુચ્ચરિતાનિ મનસા દુચ્ચરિતાનિ તાનિસ્સ તમ્હિ સમયે ઓલમ્બન્તિ અજ્ઝોલમ્બન્તિ અભિપ્પલમ્બન્તિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, મહતં પબ્બતકૂટાનં છાયા સાયન્હસમયં પથવિયા ઓલમ્બન્તિ અજ્ઝોલમ્બન્તિ અભિપ્પલમ્બન્તિ; એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, બાલં પીઠસમારૂળ્હં વા મઞ્ચસમારૂળ્હં વા છમાયં વા સેમાનં, યાનિસ્સ પુબ્બે પાપકાનિ કમ્માનિ કતાનિ કાયેન દુચ્ચરિતાનિ વાચાય દુચ્ચરિતાનિ મનસા દુચ્ચરિતાનિ તાનિસ્સ તમ્હિ સમયે ઓલમ્બન્તિ અજ્ઝોલમ્બન્તિ અભિપ્પલમ્બન્તિ. તત્ર, ભિક્ખવે, બાલસ્સ એવં હોતિ – ‘અકતં વત મે કલ્યાણં, અકતં કુસલં, અકતં ભીરુત્તાણં; કતં પાપં, કતં લુદ્દં, કતં કિબ્બિસં. યાવતા, ભો, અકતકલ્યાણાનં અકતકુસલાનં અકતભીરુત્તાણાનં કતપાપાનં કતલુદ્દાનં કતકિબ્બિસાનં ગતિ તં ગતિં પેચ્ચ ગચ્છામી’તિ. સો સોચતિ કિલમતિ પરિદેવતિ ઉરત્તાળિં કન્દતિ સમ્મોહં આપજ્જતિ. ઇદમ્પિ, ભિક્ખવે, બાલો તતિયં દિટ્ઠેવ ધમ્મે દુક્ખં દોમનસ્સં પટિસંવેદેતિ.
‘‘સ ખો સો, ભિક્ખવે, બાલો કાયેન દુચ્ચરિતં ચરિત્વા વાચાય દુચ્ચરિતં ચરિત્વા મનસા દુચ્ચરિતં ચરિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં નિરયં ઉપપજ્જતિ. યં ખો તં, ભિક્ખવે, સમ્મા વદમાનો વદેય્ય – ‘એકન્તં અનિટ્ઠં એકન્તં અકન્તં એકન્તં અમનાપ’ન્તિ, નિરયમેવ તં સમ્મા વદમાનો વદેય્ય – ‘એકન્તં અનિટ્ઠં એકન્તં અકન્તં એકન્તં અમનાપ’ન્તિ. યાવઞ્ચિદં, ભિક્ખવે, ઉપમાપિ ઉપમાહિપિ (સી॰) ન સુકરા યાવ દુક્ખા નિરયા’’તિ.
૨૪૯. એવં વુત્તે, અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘સક્કા પન, ભન્તે, ઉપમં કાતુ’’ન્તિ? ‘‘સક્કા ભિક્ખૂ’’તિ ભગવા અવોચ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખુ, ચોરં આગુચારિં ગહેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેય્યું – ‘અયં ખો, દેવ, ચોરો આગુચારી, ઇમસ્સ યં ઇચ્છસિ તં દણ્ડં પણેહી’તિ. તમેનં રાજા એવં વદેય્ય – ‘ગચ્છથ, ભો, ઇમં પુરિસં પુબ્બણ્હસમયં સત્તિસતેન હનથા’તિ . તમેનં પુબ્બણ્હસમયં સત્તિસતેન હનેય્યું. અથ રાજા મજ્ઝન્હિકસમયં મજ્ઝન્તિકસમયં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ ક॰), મજ્ઝન્તિકં સમયં (પી॰) એવં વદેય્ય – ‘અમ્ભો, કથં સો પુરિસો’તિ? ‘‘‘તથેવ, દેવ, જીવતી’તિ. તમેનં રાજા એવં વદેય્ય – ‘ગચ્છથ, ભો, તં પુરિસં મજ્ઝન્હિકસમયં સત્તિસતેન હનથા’તિ. તમેનં મજ્ઝન્હિકસમયં સત્તિસતેન હનેય્યું. અથ રાજા સાયન્હસમયં એવં વદેય્ય – ‘અમ્ભો, કથં સો પુરિસો’તિ? ‘તથેવ, દેવ, જીવતી’તિ. તમેનં રાજા એવં વદેય્ય – ‘ગચ્છથ, ભો, તં પુરિસં સાયન્હસમયં સત્તિસતેન હનથા’તિ. તમેનં સાયન્હસમયં સત્તિસતેન હનેય્યું. તં કિં મઞ્ઞથ , ભિક્ખવે, અપિ નુ સો પુરિસો તીહિ સત્તિસતેહિ હઞ્ઞમાનો તતોનિદાનં દુક્ખં દોમનસ્સં પટિસંવેદિયેથા’’તિ? ‘‘એકિસ્સાપિ, ભન્તે, સત્તિયા હઞ્ઞમાનો સો પુરિસો તતોનિદાનં દુક્ખં દોમનસ્સં પટિસંવેદિયેથ, કો પન વાદો તીહિ સત્તિસતેહી’’તિ?
૨૫૦. અથ ખો ભગવા પરિત્તં પાણિમત્તં પાસાણં ગહેત્વા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, કતમો નુ ખો મહન્તતરો – યો ચાયં મયા પરિત્તો પાણિમત્તો પાસાણો ગહિતો, યો ચ હિમવા પબ્બતરાજા’’તિ? ‘‘અપ્પમત્તકો અયં, ભન્તે, ભગવતા પરિત્તો પાણિમત્તો પાસાણો ગહિતો, હિમવન્તં પબ્બતરાજાનં ઉપનિધાય સઙ્ખમ્પિ ન ઉપેતિ, કલભાગમ્પિ ન ઉપેતિ, ઉપનિધમ્પિ ઉપનિધિમ્પિ (સી॰ પી॰) ન ઉપેતિ’’. ‘‘એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, યં સો પુરિસો તીહિ સત્તિસતેહિ હઞ્ઞમાનો તતોનિદાનં દુક્ખં દોમનસ્સં પટિસંવેદેતિ તં નિરયકસ્સ દુક્ખસ્સ ઉપનિધાય સઙ્ખમ્પિ ન ઉપેતિ, કલભાગમ્પિ ન ઉપેતિ, ઉપનિધમ્પિ ન ઉપેતિ’’.
‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા પઞ્ચવિધબન્ધનં નામ કમ્મકારણં કરોન્તિ – તત્તં અયોખિલં અયોખીલં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) હત્થે ગમેન્તિ, તત્તં અયોખિલં દુતિયે હત્થે ગમેન્તિ, તત્તં અયોખિલં પાદે ગમેન્તિ, તત્તં અયોખિલં દુતિયે પાદે ગમેન્તિ, તત્તં અયોખિલં મજ્ઝે ઉરસ્મિં ગમેન્તિ. સો તત્થ દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદેતિ, ન ચ તાવ કાલં કરોતિ યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તીહોતિ બ્યન્તિહોતિ (પી॰ ક॰). તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા સંવેસેત્વા કુઠારીહિ કુધારીહિ (ક॰) તચ્છન્તિ. સો તત્થ દુક્ખા તિબ્બા…પે॰… બ્યન્તીહોતિ. તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા ઉદ્ધંપાદં અધોસિરં ગહેત્વા વાસીહિ તચ્છન્તિ. સો તત્થ દુક્ખા તિબ્બા…પે॰… બ્યન્તીહોતિ. તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા રથે યોજેત્વા આદિત્તાય પથવિયા સમ્પજ્જલિતાય સજોતિભૂતાય સઞ્જોતિભૂતાય (સ્યા॰ કં॰ પી॰) સારેન્તિપિ પચ્ચાસારેન્તિપિ . સો તત્થ દુક્ખા તિબ્બા…પે॰… બ્યન્તીહોતિ. તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા મહન્તં અઙ્ગારપબ્બતં આદિત્તં સમ્પજ્જલિતં સજોતિભૂતં આરોપેન્તિપિ ઓરોપેન્તિપિ. સો તત્થ દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદેતિ, ન ચ તાવ કાલં કરોતિ યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તીહોતિ. તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા ઉદ્ધંપાદં અધોસિરં ગહેત્વા તત્તાય લોહકુમ્ભિયા પક્ખિપન્તિ આદિત્તાય સમ્પજ્જલિતાય સજોતિભૂતાય. સો તત્થ ફેણુદ્દેહકં પચ્ચતિ. સો તત્થ ફેણુદ્દેહકં પચ્ચમાનો સકિમ્પિ ઉદ્ધં ગચ્છતિ, સકિમ્પિ અધો ગચ્છતિ, સકિમ્પિ તિરિયં ગચ્છતિ. સો તત્થ દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદેતિ, ન ચ તાવ કાલઙ્કરોતિ યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તીહોતિ. તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા નિરયપાલા પુનપ્પુનં (ક॰) મહાનિરયે પક્ખિપન્તિ. સો ખો પન, ભિક્ખવે, મહાનિરયો –
‘‘ચતુક્કણ્ણો ચતુદ્વારો, વિભત્તો ભાગસો મિતો;
અયોપાકારપરિયન્તો, અયસા પટિકુજ્જિતો.
‘‘તસ્સ અયોમયા ભૂમિ, જલિતા તેજસા યુતા;
સમન્તા યોજનસતં, ફરિત્વા તિટ્ઠતિ સબ્બદા’’.
‘‘અનેકપરિયાયેનપિ ખો અહં, ભિક્ખવે, નિરયકથં કથેય્યં; યાવઞ્ચિદં, ભિક્ખવે, ન સુકરા અક્ખાનેન પાપુણિતું યાવ દુક્ખા નિરયા.
૨૫૧. ‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતા પાણા તિણભક્ખા. તે અલ્લાનિપિ તિણાનિ સુક્ખાનિપિ તિણાનિ દન્તુલ્લેહકં ખાદન્તિ. કતમે ચ, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતા પાણા તિણભક્ખા? હત્થી અસ્સા ગોણા ગદ્રભા અજા મિગા, યે વા પનઞ્ઞેપિ કેચિ તિરચ્છાનગતા પાણા તિણભક્ખા. સ ખો સો, ભિક્ખવે, બાલો ઇધ પુબ્બે રસાદો ઇધ પાપાનિ કમ્માનિ કરિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા તેસં સત્તાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જતિ યે તે સત્તા તિણભક્ખા.
‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતા પાણા ગૂથભક્ખા. તે દૂરતોવ ગૂથગન્ધં ઘાયિત્વા ધાવન્તિ – ‘એત્થ ભુઞ્જિસ્સામ, એત્થ ભુઞ્જિસ્સામા’તિ. સેય્યથાપિ નામ બ્રાહ્મણા આહુતિગન્ધેન ધાવન્તિ – ‘એત્થ ભુઞ્જિસ્સામ, એત્થ ભુઞ્જિસ્સામા’તિ; એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, સન્તિ તિરચ્છાનગતા પાણા ગૂથભક્ખા, તે દૂરતોવ ગૂથગન્ધં ઘાયિત્વા ધાવન્તિ – ‘એત્થ ભુઞ્જિસ્સામ, એત્થ ભુઞ્જિસ્સામા’તિ. કતમે ચ, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતા પાણા ગૂથભક્ખા? કુક્કુટા સૂકરા સોણા સિઙ્ગાલા, યે વા પનઞ્ઞેપિ કેચિ તિરચ્છાનગતા પાણા ગૂથભક્ખા. સ ખો સો, ભિક્ખવે, બાલો ઇધ પુબ્બે રસાદો ઇધ પાપાનિ કમ્માનિ કરિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા તેસં સત્તાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જતિ યે તે સત્તા ગૂથભક્ખા.
‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતા પાણા અન્ધકારે જાયન્તિ અન્ધકારે જીયન્તિ જિય્યન્તિ (ક॰) અન્ધકારે મીયન્તિ મિય્યન્તિ (ક॰). કતમે ચ, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતા પાણા અન્ધકારે જાયન્તિ અન્ધકારે જીયન્તિ અન્ધકારે મીયન્તિ? કીટા પુળવા પટઙ્ગા (સ્યા॰ કં॰ ક॰) ગણ્ડુપ્પાદા, યે વા પનઞ્ઞેપિ કેચિ તિરચ્છાનગતા પાણા અન્ધકારે જાયન્તિ અન્ધકારે જીયન્તિ અન્ધકારે મીયન્તિ. સ ખો સો, ભિક્ખવે, બાલો ઇધ પુબ્બે રસાદો, ઇધ પાપાનિ કમ્માનિ કરિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા તેસં સત્તાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જતિ યે તે સત્તા અન્ધકારે જાયન્તિ અન્ધકારે જીયન્તિ અન્ધકારે મીયન્તિ.
‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતા પાણા ઉદકસ્મિં જાયન્તિ ઉદકસ્મિં જીયન્તિ ઉદકસ્મિં મીયન્તિ. કતમે ચ, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતા પાણા ઉદકસ્મિં જાયન્તિ ઉદકસ્મિં જીયન્તિ ઉદકસ્મિં મીયન્તિ? મચ્છા કચ્છપા સુસુમારા, યે વા પનઞ્ઞેપિ કેચિ તિરચ્છાનગતા પાણા ઉદકસ્મિં જાયન્તિ ઉદકસ્મિં જીયન્તિ ઉદકસ્મિં મીયન્તિ. સ ખો સો, ભિક્ખવે, બાલો ઇધ પુબ્બે રસાદો ઇધ પાપાનિ કમ્માનિ કરિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા તેસં સત્તાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જતિ યે તે સત્તા ઉદકસ્મિં જાયન્તિ ઉદકસ્મિં જીયન્તિ ઉદકસ્મિં મીયન્તિ.
‘‘સન્તિ , ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતા પાણા અસુચિસ્મિં જાયન્તિ અસુચિસ્મિં જીયન્તિ અસુચિસ્મિં મીયન્તિ. કતમે ચ, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતા પાણા અસુચિસ્મિં જાયન્તિ અસુચિસ્મિં જીયન્તિ અસુચિસ્મિં મીયન્તિ? યે તે, ભિક્ખવે, સત્તા પૂતિમચ્છે વા જાયન્તિ પૂતિમચ્છે વા જીયન્તિ પૂતિમચ્છે વા મીયન્તિ પૂતિકુણપે વા…પે॰… પૂતિકુમ્માસે વા… ચન્દનિકાય વા… ઓલિગલ્લે વા જાયન્તિ, (યે વા પનઞ્ઞેપિ કેચિ તિરચ્છાનગતા પાણા અસુચિસ્મિં જાયન્તિ અસુચિસ્મિં જીયન્તિ અસુચિસ્મિં મીયન્તિ.) ( ) નત્થિ સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰ પોત્થકેસુ સ ખો સો, ભિક્ખવે, બાલો ઇધ પુબ્બે રસાદો ઇધ પાપાનિ કમ્માનિ કરિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા તેસં સત્તાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જતિ યે તે સત્તા અસુચિસ્મિં જાયન્તિ અસુચિસ્મિં જીયન્તિ અસુચિસ્મિં મીયન્તિ.
‘‘અનેકપરિયાયેનપિ ખો અહં, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનયોનિકથં કથેય્યં; યાવઞ્ચિદં, ભિક્ખવે, ન સુકરં અક્ખાનેન પાપુણિતું યાવ દુક્ખા તિરચ્છાનયોનિ.
૨૫૨. ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પુરિસો એકચ્છિગ્ગલં યુગં મહાસમુદ્દે પક્ખિપેય્ય. તમેનં પુરત્થિમો વાતો પચ્છિમેન સંહરેય્ય, પચ્છિમો વાતો પુરત્થિમેન સંહરેય્ય, ઉત્તરો વાતો દક્ખિણેન સંહરેય્ય, દક્ખિણો વાતો ઉત્તરેન સંહરેય્ય. તત્રાસ્સ કાણો કચ્છપો, સો વસ્સસતસ્સ વસ્સસતસ્સ વસ્સસતસ્સ વસ્સસહસ્સસ્સ વસ્સસતસહસ્સસ્સ (સી॰), વસ્સસતસ્સ (સ્યા॰ કં॰ પી॰) અચ્ચયેન સકિં ઉમ્મુજ્જેય્ય. તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, અપિ નુ સો કાણો કચ્છપો અમુસ્મિં એકચ્છિગ્ગલે યુગે ગીવં પવેસેય્યા’’તિ? (‘‘નો હેતં, ભન્તે’’.) ( ) નત્થિ સી॰ પી॰ પોત્થકેસુ ‘‘યદિ પન યદિ નૂન (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰), ભન્તે, કદાચિ કરહચિ દીઘસ્સ અદ્ધુનો અચ્ચયેના’’તિ. ‘‘ખિપ્પતરં ખો સો, ભિક્ખવે, કાણો કચ્છપો અમુસ્મિં એકચ્છિગ્ગલે યુગે ગીવં પવેસેય્ય, અતો દુલ્લભતરાહં, ભિક્ખવે, મનુસ્સત્તં વદામિ સકિં વિનિપાતગતેન બાલેન. તં કિસ્સ હેતુ? ન હેત્થ, ભિક્ખવે, અત્થિ ધમ્મચરિયા સમચરિયા કુસલકિરિયા પુઞ્ઞકિરિયા. અઞ્ઞમઞ્ઞખાદિકા એત્થ, ભિક્ખવે, વત્તતિ દુબ્બલખાદિકા’’.
‘‘સ ખો સો, ભિક્ખવે, બાલો સચે કદાચિ કરહચિ દીઘસ્સ અદ્ધુનો અચ્ચયેન મનુસ્સત્તં આગચ્છતિ, યાનિ તાનિ નીચકુલાનિ – ચણ્ડાલકુલં વા નેસાદકુલં વા વેનકુલં વેણકુલં (સી॰ પી॰) વા રથકારકુલં વા પુક્કુસકુલં વા. તથારૂપે કુલે પચ્ચાજાયતિ દલિદ્દે અપ્પન્નપાનભોજને કસિરવુત્તિકે, યત્થ કસિરેન ઘાસચ્છાદો લબ્ભતિ. સો ચ હોતિ દુબ્બણ્ણો દુદ્દસિકો ઓકોટિમકો બવ્હાબાધો બહ્વાબાધો (ક॰) કાણો વા કુણી વા ખુજ્જો વા પક્ખહતો વા ન લાભી અન્નસ્સ પાનસ્સ વત્થસ્સ યાનસ્સ માલાગન્ધવિલેપનસ્સ સેય્યાવસથપદીપેય્યસ્સ. સો કાયેન દુચ્ચરિતં ચરતિ વાચાય દુચ્ચરિતં ચરતિ મનસા દુચ્ચરિતં ચરતિ. સો કાયેન દુચ્ચરિતં ચરિત્વા વાચાય દુચ્ચરિતં ચરિત્વા મનસા દુચ્ચરિતં ચરિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં નિરયં ઉપપજ્જતિ.
‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, અક્ખધુત્તો પઠમેનેવ કલિગ્ગહેન પુત્તમ્પિ જીયેથ, દારમ્પિ જીયેથ, સબ્બં સાપતેય્યમ્પિ જીયેથ, ઉત્તરિપિ અધિબન્ધં અનુબન્ધં (સી॰ પી॰), અદ્ધુબન્ધં (સ્યા॰ કં॰) નિગચ્છેય્ય. અપ્પમત્તકો સો, ભિક્ખવે, કલિગ્ગહો યં સો અક્ખધુત્તો પઠમેનેવ કલિગ્ગહેન પુત્તમ્પિ જીયેથ, દારમ્પિ જીયેથ, સબ્બં સાપતેય્યમ્પિ જીયેથ, ઉત્તરિપિ અધિબન્ધં નિગચ્છેય્ય. અથ ખો અયમેવ તતો મહન્તતરો કલિગ્ગહો યં સો બાલો કાયેન દુચ્ચરિતં ચરિત્વા વાચાય દુચ્ચરિતં ચરિત્વા મનસા દુચ્ચરિતં ચરિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં નિરયં ઉપપજ્જતિ. અયં, ભિક્ખવે, કેવલા પરિપૂરા કેવલપરિપૂરા (સી॰ પી॰) મ॰ નિ॰ ૧.૨૪૪ પાળિયા સંસન્દેતબ્બા બાલભૂમી’’તિ.
૨૫૩. ‘‘તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, પણ્ડિતસ્સ પણ્ડિતલક્ખણાનિ પણ્ડિતનિમિત્તાનિ પણ્ડિતાપદાનાનિ. કતમાનિ તીણિ? ઇધ, ભિક્ખવે, પણ્ડિતો સુચિન્તિતચિન્તી ચ હોતિ સુભાસિતભાસી ચ સુકતકમ્મકારી ચ. નો ચેતં, ભિક્ખવે, પણ્ડિતો સુચિન્તિતચિન્તી ચ અભવિસ્સ સુભાસિતભાસી ચ સુકતકમ્મકારી ચ, કેન નં ન તેન નં (ક॰), ન નં (?) પણ્ડિતા જાનેય્યું – ‘પણ્ડિતો અયં ભવં સપ્પુરિસો’તિ? યસ્મા ચ ખો, ભિક્ખવે, પણ્ડિતો સુચિન્તિતચિન્તી ચ હોતિ સુભાસિતભાસી ચ સુકતકમ્મકારી ચ તસ્મા નં પણ્ડિતા જાનન્તિ – ‘પણ્ડિતો અયં ભવં સપ્પુરિસો’તિ. સ ખો સો, ભિક્ખવે, પણ્ડિતો તિવિધં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સુખં સોમનસ્સં પટિસંવેદેતિ. સચે, ભિક્ખવે, પણ્ડિતો સભાયં વા નિસિન્નો હોતિ, રથિકાય વા નિસિન્નો હોતિ, સિઙ્ઘાટકે વા નિસિન્નો હોતિ; તત્ર ચે જનો તજ્જં તસ્સારુપ્પં કથં મન્તેતિ . સચે, ભિક્ખવે, પણ્ડિતો પાણાતિપાતા પટિવિરતો હોતિ, અદિન્નાદાના પટિવિરતો હોતિ, કામેસુમિચ્છાચારા પટિવિરતો હોતિ, મુસાવાદા પટિવિરતો હોતિ, સુરામેરયમજ્જપ્પમાદટ્ઠાના પટિવિરતો હોતિ; તત્ર, ભિક્ખવે, પણ્ડિતસ્સ એવં હોતિ – ‘યં ખો જનો તજ્જં તસ્સારુપ્પં કથં મન્તેતિ; સંવિજ્જન્તેવ તે ધમ્મા મયિ, અહઞ્ચ તેસુ ધમ્મેસુ સન્દિસ્સામી’તિ. ઇદં, ભિક્ખવે, પણ્ડિતો પઠમં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સુખં સોમનસ્સં પટિસંવેદેતિ.
૨૫૪. ‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, પણ્ડિતો પસ્સતિ રાજાનો ચોરં આગુચારિં ગહેત્વા વિવિધા કમ્મકારણા કારેન્તે – કસાહિપિ તાળેન્તે વેત્તેહિપિ તાળેન્તે અદ્ધદણ્ડકેહિપિ તાળેન્તે હત્થમ્પિ છિન્દન્તે પાદમ્પિ છિન્દન્તે હત્થપાદમ્પિ છિન્દન્તે કણ્ણમ્પિ છિન્દન્તે નાસમ્પિ છિન્દન્તે કણ્ણનાસમ્પિ છિન્દન્તે બિલઙ્ગથાલિકમ્પિ કરોન્તે સઙ્ખમુણ્ડિકમ્પિ કરોન્તે રાહુમુખમ્પિ કરોન્તે જોતિમાલિકમ્પિ કરોન્તે હત્થપજ્જોતિકમ્પિ કરોન્તે એરકવત્તિકમ્પિ કરોન્તે ચીરકવાસિકમ્પિ કરોન્તે એણેય્યકમ્પિ કરોન્તે બલિસમંસિકમ્પિ કરોન્તે કહાપણિકમ્પિ કરોન્તે ખારાપતચ્છિકમ્પિ કરોન્તે પલિઘપરિવત્તિકમ્પિ કરોન્તે પલાલપીઠકમ્પિ કરોન્તે તત્તેનપિ તેલેન ઓસિઞ્ચન્તે સુનખેહિપિ ખાદાપેન્તે જીવન્તમ્પિ સૂલે ઉત્તાસેન્તે અસિનાપિ સીસં છિન્દન્તે. તત્ર, ભિક્ખવે, પણ્ડિતસ્સ એવં હોતિ – ‘યથારૂપાનં ખો પાપકાનં કમ્માનં હેતુ રાજાનો ચોરં આગુચારિં ગહેત્વા વિવિધા કમ્મકારણા કારેન્તિ કસાહિપિ તાળેન્તિ, વેત્તેહિપિ તાળેન્તિ, અદ્ધદણ્ડકેહિપિ તાળેન્તિ, હત્થમ્પિ છિન્દન્તિ , પાદમ્પિ છિન્દન્તિ, હત્થપાદમ્પિ છિન્દન્તિ, કણ્ણમ્પિ છિન્દન્તિ, નાસમ્પિ છિન્દન્તિ, કણ્ણનાસમ્પિ છિન્દન્તિ, બિલઙ્ગથાલિકમ્પિ કરોન્તિ, સઙ્ખમુણ્ડિકમ્પિ કરોન્તિ, રાહુમુખમ્પિ કરોન્તિ, જોતિમાલિકમ્પિ કરોન્તિ, હત્થપજ્જોતિકમ્પિ કરોન્તિ, એરકવત્તિકમ્પિ કરોન્તિ, ચીરકવાસિકમ્પિ કરોન્તિ, એણેય્યકમ્પિ કરોન્તિ, બલિસમંસિકમ્પિ કરોન્તિ, કહાપણિકમ્પિ કરોન્તિ, ખારાપતચ્છિકમ્પિ કરોન્તિ, પલિઘપરિવત્તિકમ્પિ કરોન્તિ, પલાલપીઠકમ્પિ કરોન્તિ, તત્તેનપિ તેલેન ઓસિઞ્ચન્તિ, સુનખેહિપિ ખાદાપેન્તિ, જીવન્તમ્પિ સૂલે ઉત્તાસેન્તિ, અસિનાપિ સીસં છિન્દન્તિ, ન તે ધમ્મા મયિ સંવિજ્જન્તિ, અહઞ્ચ ન તેસુ ધમ્મેસુ સન્દિસ્સામી’તિ. ઇદમ્પિ, ભિક્ખવે, પણ્ડિતો દુતિયં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સુખં સોમનસ્સં પટિસંવેદેતિ.
૨૫૫. ‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, પણ્ડિતં પીઠસમારૂળ્હં વા મઞ્ચસમારૂળ્હં વા છમાયં વા સેમાનં, યાનિસ્સ પુબ્બે કલ્યાણાનિ કમ્માનિ કતાનિ કાયેન સુચરિતાનિ વાચાય સુચરિતાનિ મનસા સુચરિતાનિ તાનિસ્સ તમ્હિ સમયે ઓલમ્બન્તિ…પે॰… સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, મહતં પબ્બતકૂટાનં છાયા સાયન્હસમયં પથવિયા ઓલમ્બન્તિ અજ્ઝોલમ્બન્તિ અભિપ્પલમ્બન્તિ; એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, પણ્ડિતં પીઠસમારૂળ્હં વા મઞ્ચસમારૂળ્હં વા છમાયં વા સેમાનં યાનિસ્સ પુબ્બે કલ્યાણાનિ કમ્માનિ કતાનિ કાયેન સુચરિતાનિ વાચાય સુચરિતાનિ મનસા સુચરિતાનિ તાનિસ્સ તમ્હિ સમયે ઓલમ્બન્તિ અજ્ઝોલમ્બન્તિ અભિપ્પલમ્બન્તિ. તત્ર, ભિક્ખવે, પણ્ડિતસ્સ એવં હોતિ – ‘અકતં વત મે પાપં, અકતં લુદ્દં, અકતં કિબ્બિસં; કતં કલ્યાણં, કતં કુસલં, કતં ભીરુત્તાણં. યાવતા, ભો, અકતપાપાનં અકતલુદ્દાનં અકતકિબ્બિસાનં કતકલ્યાણાનં કતકુસલાનં કતભીરુત્તાણાનં ગતિ તં ગતિં પેચ્ચ ગચ્છામી’તિ. સો ન સોચતિ, ન કિલમતિ, ન પરિદેવતિ, ન ઉરત્તાળિં કન્દતિ, ન સમ્મોહં આપજ્જતિ. ઇદમ્પિ, ભિક્ખવે, પણ્ડિતો તતિયં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સુખં સોમનસ્સં પટિસંવેદેતિ.
‘‘સ ખો સો, ભિક્ખવે, પણ્ડિતો કાયેન સુચરિતં ચરિત્વા વાચાય સુચરિતં ચરિત્વા મનસા સુચરિતં ચરિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જતિ. યં ખો તં, ભિક્ખવે, સમ્મા વદમાનો વદેય્ય – ‘એકન્તં ઇટ્ઠં એકન્તં કન્તં એકન્તં મનાપ’ન્તિ, સગ્ગમેવ તં સમ્મા વદમાનો વદેય્ય – ‘એકન્તં ઇટ્ઠં એકન્તં કન્તં એકન્તં મનાપ’ન્તિ. યાવઞ્ચિદં, ભિક્ખવે, ઉપમાપિ ન સુકરા યાવ સુખા સગ્ગા’’તિ.
૨૫૬. એવં વુત્તે, અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘સક્કા પન, ભન્તે, ઉપમં કાતુ’’ન્તિ? ‘‘સક્કા ભિક્ખૂ’’તિ ભગવા અવોચ. ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, રાજા ચક્કવત્તી સત્તહિ રતનેહિ સમન્નાગતો ચતૂહિ ચ ઇદ્ધીહિ તતોનિદાનં સુખં સોમનસ્સં પટિસંવેદેતિ. કતમેહિ સત્તહિ? ઇધ, ભિક્ખવે, રઞ્ઞો ખત્તિયસ્સ મુદ્ધાવસિત્તસ્સ તદહુપોસથે પન્નરસે સીસંન્હાતસ્સ ઉપોસથિકસ્સ ઉપરિપાસાદવરગતસ્સ દિબ્બં ચક્કરતનં પાતુભવતિ સહસ્સારં સનેમિકં સનાભિકં સબ્બાકારપરિપૂરં. તં દિસ્વાન રઞ્ઞો ખત્તિયસ્સ મુદ્ધાવસિત્તસ્સ એવં હોતિ એતદહોસિ (સ્યા॰ કં॰ ક॰) – ‘સુતં ખો પન મેતં યસ્સ રઞ્ઞો ખત્તિયસ્સ મુદ્ધાવસિત્તસ્સ તદહુપોસથે પન્નરસે સીસંન્હાતસ્સ ઉપોસથિકસ્સ ઉપરિપાસાદવરગતસ્સ દિબ્બં ચક્કરતનં પાતુભવતિ સહસ્સારં સનેમિકં સનાભિકં સબ્બાકારપરિપૂરં, સો હોતિ રાજા ચક્કવત્તીતિ. અસ્સં નુ ખો અહં રાજા ચક્કવત્તી’’’તિ?
‘‘અથ ખો, ભિક્ખવે, રાજા ખત્તિયો મુદ્ધાવસિત્તો વામેન હત્થેન ભિઙ્કારં ગહેત્વા દક્ખિણેન હત્થેન ચક્કરતનં અબ્ભુક્કિરતિ – ‘પવત્તતુ ભવં ચક્કરતનં, અભિવિજિનાતુ ભવં ચક્કરતન’ન્તિ. અથ ખો તં, ભિક્ખવે, ચક્કરતનં પુરત્થિમં દિસં પવત્તતિ. અન્વદેવ રાજા ચક્કવત્તી સદ્ધિં ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય. યસ્મિં ખો પન, ભિક્ખવે, પદેસે ચક્કરતનં પતિટ્ઠાતિ તત્થ રાજા ચક્કવત્તી વાસં ઉપેતિ સદ્ધિં ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય. યે ખો પન, ભિક્ખવે , પુરત્થિમાય દિસાય પટિરાજાનો તે રાજાનં ચક્કવત્તિં ઉપસઙ્કમિત્વા એવમાહંસુ – ‘એહિ ખો, મહારાજ! સ્વાગતં તે, મહારાજ સ્વાગતં મહારાજ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰)! સકં તે, મહારાજ! અનુસાસ, મહારાજા’તિ . રાજા ચક્કવત્તી એવમાહ – ‘પાણો ન હન્તબ્બો, અદિન્નં નાદાતબ્બં, કામેસુમિચ્છા ન ચરિતબ્બા, મુસા ન ભાસિતબ્બા, મજ્જં ન પાતબ્બં, યથાભુત્તઞ્ચ ભુઞ્જથા’તિ. યે ખો પન, ભિક્ખવે, પુરત્થિમાય દિસાય પટિરાજાનો તે રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ અનુયન્તા અનુયુત્તા (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) ભવન્તિ અહેસું (સ્યા॰ કં॰ ક॰).
૨૫૭. ‘‘અથ ખો તં, ભિક્ખવે, ચક્કરતનં પુરત્થિમં સમુદ્દં અજ્ઝોગાહેત્વા અજ્ઝોગહેત્વા (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) પચ્ચુત્તરિત્વા દક્ખિણં દિસં પવત્તતિ…પે॰… દક્ખિણં સમુદ્દં અજ્ઝોગાહેત્વા પચ્ચુત્તરિત્વા પચ્છિમં દિસં પવત્તતિ… પચ્છિમં સમુદ્દં અજ્ઝોગાહેત્વા પચ્ચુત્તરિત્વા ઉત્તરં દિસં પવત્તતિ અન્વદેવ રાજા ચક્કવત્તી સદ્ધિં ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય. યસ્મિં ખો પન, ભિક્ખવે, પદેસે ચક્કરતનં પતિટ્ઠાતિ તત્થ રાજા ચક્કવત્તી વાસં ઉપેતિ સદ્ધિં ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય.
‘‘યે ખો પન, ભિક્ખવે, ઉત્તરાય દિસાય પટિરાજાનો તે રાજાનં ચક્કવત્તિં ઉપસઙ્કમિત્વા એવમાહંસુ – ‘એહિ ખો, મહારાજ! સ્વાગતં તે, મહારાજ! સકં તે, મહારાજ! અનુસાસ, મહારાજા’તિ. રાજા ચક્કવત્તી એવમાહ – ‘પાણો ન હન્તબ્બો, અદિન્નં નાદાતબ્બં, કામેસુમિચ્છા ન ચરિતબ્બા, મુસા ન ભાસિતબ્બા, મજ્જં ન પાતબ્બં; યથાભુત્તઞ્ચ ભુઞ્જથા’તિ. યે ખો પન, ભિક્ખવે, ઉત્તરાય દિસાય પટિરાજાનો તે રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ અનુયન્તા ભવન્તિ.
‘‘અથ ખો તં, ભિક્ખવે, ચક્કરતનં સમુદ્દપરિયન્તં પથવિં અભિવિજિનિત્વા તમેવ રાજધાનિં પચ્ચાગન્ત્વા રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ અન્તેપુરદ્વારે અક્ખાહતં મઞ્ઞે તિટ્ઠતિ રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ અન્તેપુરદ્વારં ઉપસોભયમાનં. રઞ્ઞો, ભિક્ખવે, ચક્કવત્તિસ્સ એવરૂપં ચક્કરતનં પાતુભવતિ.
૨૫૮. ‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ હત્થિરતનં પાતુભવતિ – સબ્બસેતો સત્તપ્પતિટ્ઠો ઇદ્ધિમા વેહાસઙ્ગમો ઉપોસથો નામ નાગરાજા. તં દિસ્વાન રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ ચિત્તં પસીદતિ – ‘ભદ્દકં વત, ભો, હત્થિયાનં, સચે દમથં ઉપેય્યા’તિ. અથ ખો તં, ભિક્ખવે, હત્થિરતનં સેય્યથાપિ નામ ભદ્દો હત્થાજાનીયો દીઘરત્તં સુપરિદન્તો એવમેવ દમથં ઉપેતિ. ભૂતપુબ્બં, ભિક્ખવે, રાજા ચક્કવત્તી તમેવ હત્થિરતનં વીમંસમાનો પુબ્બણ્હસમયં અભિરુહિત્વા સમુદ્દપરિયન્તં પથવિં અનુસંયાયિત્વા તમેવ રાજધાનિં પચ્ચાગન્ત્વા પાતરાસમકાસિ. રઞ્ઞો, ભિક્ખવે, ચક્કવત્તિસ્સ એવરૂપં હત્થિરતનં પાતુભવતિ.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ અસ્સરતનં પાતુભવતિ – સબ્બસેતો કાળસીસો મુઞ્જકેસો ઇદ્ધિમા વેહાસઙ્ગમો વલાહકો નામ અસ્સરાજા. તં દિસ્વાન રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ ચિત્તં પસીદતિ – ‘ભદ્દકં વત, ભો, અસ્સયાનં, સચે દમથં ઉપેય્યા’તિ. અથ ખો તં, ભિક્ખવે, અસ્સરતનં સેય્યથાપિ નામ ભદ્દો અસ્સાજાનીયો દીઘરત્તં સુપરિદન્તો એવમેવ દમથં ઉપેતિ. ભૂતપુબ્બં, ભિક્ખવે, રાજા ચક્કવત્તી તમેવ અસ્સરતનં વીમંસમાનો પુબ્બણ્હસમયં અભિરુહિત્વા સમુદ્દપરિયન્તં પથવિં અનુસંયાયિત્વા તમેવ રાજધાનિં પચ્ચાગન્ત્વા પાતરાસમકાસિ. રઞ્ઞો, ભિક્ખવે, ચક્કવત્તિસ્સ એવરૂપં અસ્સરતનં પાતુભવતિ.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ મણિરતનં પાતુભવતિ. સો હોતિ મણિ વેળુરિયો સુભો જાતિમા અટ્ઠંસો સુપરિકમ્મકતો . તસ્સ ખો પન, ભિક્ખવે, મણિરતનસ્સ આભા સમન્તા યોજનં ફુટા હોતિ. ભૂતપુબ્બં, ભિક્ખવે, રાજા ચક્કવત્તી તમેવ મણિરતનં વીમંસમાનો ચતુરઙ્ગિનિં સેનં સન્નય્હિત્વા મણિં ધજગ્ગં આરોપેત્વા રત્તન્ધકારતિમિસાય પાયાસિ. યે ખો પન, ભિક્ખવે, સમન્તા ગામા અહેસું તે તેનોભાસેન કમ્મન્તે પયોજેસું ‘દિવા’તિ મઞ્ઞમાના. રઞ્ઞો, ભિક્ખવે, ચક્કવત્તિસ્સ એવરૂપં મણિરતનં પાતુભવતિ.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ ઇત્થિરતનં પાતુભવતિ. સા અભિરૂપા દસ્સનીયા પાસાદિકા પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતા નાતિદીઘા નાતિરસ્સા નાતિકિસા નાતિથૂલા નાતિકાળિકા નાતિકાળી (સી॰ પી॰) નાચ્ચોદાતા, અતિક્કન્તા માનુસં વણ્ણં, અપ્પત્તા દિબ્બં વણ્ણં. તસ્સ ખો પન, ભિક્ખવે, ઇત્થિરતનસ્સ એવરૂપો કાયસમ્ફસ્સો હોતિ સેય્યથાપિ નામ તૂલપિચુનો વા કપ્પાસપિચુનો વા. તસ્સ ખો પન, ભિક્ખવે, ઇત્થિરતનસ્સ સીતે ઉણ્હાનિ ગત્તાનિ હોન્તિ, ઉણ્હે સીતાનિ ગત્તાનિ હોન્તિ. તસ્સ ખો પન, ભિક્ખવે, ઇત્થિરતનસ્સ કાયતો ચન્દનગન્ધો વાયતિ, મુખતો ઉપ્પલગન્ધો વાયતિ. તં ખો પન, ભિક્ખવે, ઇત્થિરતનં રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ પુબ્બુટ્ઠાયિની હોતિ પચ્છાનિપાતિની કિંકારપટિસ્સાવિની મનાપચારિની પિયવાદિની. તં ખો પન, ભિક્ખવે, ઇત્થિરતનં રાજાનં ચક્કવત્તિં મનસાપિ નો અતિચરતિ, કુતો પન કાયેન? રઞ્ઞો, ભિક્ખવે, ચક્કવત્તિસ્સ એવરૂપં ઇત્થિરતનં પાતુભવતિ.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ ગહપતિરતનં પાતુભવતિ. તસ્સ કમ્મવિપાકજં દિબ્બચક્ખુ પાતુભવતિ, યેન નિધિં પસ્સતિ સસ્સામિકમ્પિ અસ્સામિકમ્પિ. સો રાજાનં ચક્કવત્તિં ઉપસઙ્કમિત્વા એવમાહ – ‘અપ્પોસ્સુક્કો ત્વં, દેવ, હોહિ. અહં તે ધનેન ધનકરણીયં ધનેન કરણીયં (ક॰) કરિસ્સામી’તિ. ભૂતપુબ્બં, ભિક્ખવે, રાજા ચક્કવત્તી તમેવ ગહપતિરતનં વીમંસમાનો નાવં અભિરુહિત્વા મજ્ઝે ગઙ્ગાય નદિયા સોતં ઓગાહિત્વા ઓગહેત્વા (સી॰ પી॰) ગહપતિરતનં એતદવોચ – ‘અત્થો મે, ગહપતિ, હિરઞ્ઞસુવણ્ણેના’તિ. ‘તેન હિ, મહારાજ, એકં તીરં નાવા ઉપેતૂ’તિ. ‘ઇધેવ મે, ગહપતિ, અત્થો હિરઞ્ઞસુવણ્ણેના’તિ. અથ ખો તં, ભિક્ખવે, ગહપતિરતનં ઉભોહિ હત્થેહિ ઉદકે ઓમસિત્વા પૂરં હિરઞ્ઞસુવણ્ણસ્સ કુમ્ભિં ઉદ્ધરિત્વા રાજાનં ચક્કવત્તિં એતદવોચ – ‘અલમેત્તાવતા, મહારાજ! કતમેત્તાવતા, મહારાજ! પૂજિતમેત્તાવતા, મહારાજા’તિ. રાજા ચક્કવત્તી એવમાહ – ‘અલમેત્તાવતા, ગહપતિ! કતમેત્તાવતા, ગહપતિ! પૂજિતમેત્તાવતા, ગહપતી’તિ . રઞ્ઞો, ભિક્ખવે, ચક્કવત્તિસ્સ એવરૂપં ગહપતિરતનં પાતુભવતિ.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ પરિણાયકરતનં પાતુભવતિ – પણ્ડિતો બ્યત્તો મેધાવી પટિબલો રાજાનં ચક્કવત્તિં ઉપયાપેતબ્બં ઉપયાપેતું ઉપટ્ઠપેતબ્બં ઉપટ્ઠપેતું (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) અપયાપેતબ્બં અપયાપેતું ઠપેતબ્બં ઠપેતું. સો રાજાનં ચક્કવત્તિં ઉપસઙ્કમિત્વા એવમાહ – ‘અપ્પોસ્સુક્કો ત્વં , દેવ, હોહિ. અહમનુસાસિસ્સામી’તિ. રઞ્ઞો, ભિક્ખવે, ચક્કવત્તિસ્સ એવરૂપં પરિણાયકરતનં પાતુભવતિ. રાજા, ભિક્ખવે, ચક્કવત્તી ઇમેહિ સત્તહિ રતનેહિ સમન્નાગતો હોતિ.
૨૫૯. ‘‘કતમાહિ ચતૂહિ ઇદ્ધીહિ? ઇધ, ભિક્ખવે, રાજા ચક્કવત્તી અભિરૂપો હોતિ દસ્સનીયો પાસાદિકો પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતો અતિવિય અઞ્ઞેહિ મનુસ્સેહિ. રાજા, ભિક્ખવે, ચક્કવત્તી ઇમાય પઠમાય ઇદ્ધિયા સમન્નાગતો હોતિ.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, રાજા ચક્કવત્તી દીઘાયુકો હોતિ ચિરટ્ઠિતિકો અતિવિય અઞ્ઞેહિ મનુસ્સેહિ. રાજા, ભિક્ખવે, ચક્કવત્તી ઇમાય દુતિયાય ઇદ્ધિયા સમન્નાગતો હોતિ.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, રાજા ચક્કવત્તી અપ્પાબાધો હોતિ અપ્પાતઙ્કો સમવેપાકિનિયા ગહણિયા સમન્નાગતો નાતિસીતાય નાચ્ચુણ્હાય અતિવિય અઞ્ઞેહિ મનુસ્સેહિ. રાજા, ભિક્ખવે, ચક્કવત્તી ઇમાય તતિયાય ઇદ્ધિયા સમન્નાગતો હોતિ.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, રાજા ચક્કવત્તી બ્રાહ્મણગહપતિકાનં પિયો હોતિ મનાપો. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પિતા પુત્તાનં પિયો હોતિ મનાપો, એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, રાજા ચક્કવત્તી બ્રાહ્મણગહપતિકાનં પિયો હોતિ મનાપો. રઞ્ઞોપિ, ભિક્ખવે, ચક્કવત્તિસ્સ બ્રાહ્મણગહપતિકા પિયા હોન્તિ મનાપા. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પિતુ પુત્તા પિયા હોન્તિ મનાપા, એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, રઞ્ઞોપિ ચક્કવત્તિસ્સ બ્રાહ્મણગહપતિકા પિયા હોન્તિ મનાપા.
‘‘ભૂતપુબ્બં , ભિક્ખવે, રાજા ચક્કવત્તી ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય ઉય્યાનભૂમિં નિય્યાસિ. અથ ખો, ભિક્ખવે, બ્રાહ્મણગહપતિકા રાજાનં ચક્કવત્તિં ઉપસઙ્કમિત્વા એવમાહંસુ – ‘અતરમાનો, દેવ, યાહિ યથા તં મયં ચિરતરં પસ્સેય્યામા’તિ. રાજાપિ, ભિક્ખવે, ચક્કવત્તી સારથિં આમન્તેસિ – ‘અતરમાનો , સારથિ, પેસેહિ યથા મં બ્રાહ્મણગહપતિકા ચિરતરં પસ્સેય્યુ’ન્તિ. રાજા, ભિક્ખવે, ચક્કવત્તી ઇમાય ચતુત્થાય ઇદ્ધિયા સમન્નાગતો હોતિ. રાજા, ભિક્ખવે, ચક્કવત્તી ઇમાહિ ચતૂહિ ઇદ્ધીહિ સમન્નાગતો હોતિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, અપિ નુ ખો રાજા ચક્કવત્તી ઇમેહિ સત્તહિ રતનેહિ સમન્નાગતો ઇમાહિ ચતૂહિ ચ ઇદ્ધીહિ તતોનિદાનં સુખં સોમનસ્સં પટિસંવેદિયેથા’’તિ? ‘‘એકમેકેનપિ, ભન્તે, રતનેન તેન રતનેન (સી॰) સમન્નાગતો રાજા ચક્કવત્તી તતોનિદાનં સુખં સોમનસ્સં પટિસંવેદિયેથ, કો પન વાદો સત્તહિ રતનેહિ ચતૂહિ ચ ઇદ્ધીહી’’તિ?
૨૬૦. અથ ખો ભગવા પરિત્તં પાણિમત્તં પાસાણં ગહેત્વા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, કતમો નુ ખો મહન્તતરો – યો ચાયં મયા પરિત્તો પાણિમત્તો પાસાણો ગહિતો યો ચ હિમવા પબ્બતરાજા’’તિ? ‘‘અપ્પમત્તકો અયં, ભન્તે, ભગવતા પરિત્તો પાણિમત્તો પાસાણો ગહિતો; હિમવન્તં પબ્બતરાજાનં ઉપનિધાય સઙ્ખમ્પિ ન ઉપેતિ; કલભાગમ્પિ ન ઉપેતિ; ઉપનિધમ્પિ ન ઉપેતી’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, યં રાજા ચક્કવત્તી સત્તહિ રતનેહિ સમન્નાગતો ચતૂહિ ચ ઇદ્ધીહિ તતોનિદાનં સુખં સોમનસ્સં પટિસંવેદેતિ તં દિબ્બસ્સ સુખસ્સ ઉપનિધાય સઙ્ખમ્પિ ન ઉપેતિ; કલભાગમ્પિ ન ઉપેતિ; ઉપનિધમ્પિ ન ઉપેતિ’’.
‘‘સ ખો સો, ભિક્ખવે, પણ્ડિતો સચે કદાચિ કરહચિ દીઘસ્સ અદ્ધુનો અચ્ચયેન મનુસ્સત્તં આગચ્છતિ, યાનિ તાનિ ઉચ્ચાકુલાનિ – ખત્તિયમહાસાલકુલં વા બ્રાહ્મણમહાસાલકુલં વા ગહપતિમહાસાલકુલં વા તથારૂપે કુલે પચ્ચાજાયતિ અડ્ઢે મહદ્ધને મહાભોગે પહૂતજાતરૂપરજતે પહૂતવિત્તૂપકરણે પહૂતધનધઞ્ઞે. સો ચ હોતિ અભિરૂપો દસ્સનીયો પાસાદિકો પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતો, લાભી અન્નસ્સ પાનસ્સ વત્થસ્સ યાનસ્સ માલાગન્ધવિલેપનસ્સ સેય્યાવસથપદીપેય્યસ્સ. સો કાયેન સુચરિતં ચરતિ, વાચાય સુચરિતં ચરતિ, મનસા સુચરિતં ચરતિ. સો કાયેન સુચરિતં ચરિત્વા, વાચાય સુચરિતં ચરિત્વા, મનસા સુચરિતં ચરિત્વા, કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, અક્ખધુત્તો પઠમેનેવ કટગ્ગહેન મહન્તં ભોગક્ખન્ધં અધિગચ્છેય્ય; અપ્પમત્તકો સો, ભિક્ખવે, કટગ્ગહો યં સો અક્ખધુત્તો પઠમેનેવ કટગ્ગહેન મહન્તં ભોગક્ખન્ધં અધિગચ્છેય્ય. અથ ખો અયમેવ તતો મહન્તતરો કટગ્ગહો યં સો પણ્ડિતો કાયેન સુચરિતં ચરિત્વા, વાચાય સુચરિતં ચરિત્વા, મનસા સુચરિતં ચરિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જતિ. અયં, ભિક્ખવે, કેવલા પરિપૂરા પણ્ડિતભૂમી’’તિ.
ઇદમવોચ ભગવા. અત્તમના તે ભિક્ખૂ ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દુન્તિ.
બાલપણ્ડિતસુત્તં નિટ્ઠિતં નવમં.
૧૦. દેવદૂતસુત્તં
૨૬૧. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. તત્ર ખો ભગવા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘ભિક્ખવો’’તિ. ‘‘ભદન્તે’’તિ તે ભિક્ખૂ ભગવતો પચ્ચસ્સોસું. ભગવા એતદવોચ –
‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દ્વે અગારા સદ્વારા સન્ધિદ્વારા (ક॰), તત્થ ચક્ખુમા પુરિસો મજ્ઝે ઠિતો પસ્સેય્ય મનુસ્સે ગેહં પવિસન્તેપિ નિક્ખમન્તેપિ અનુચઙ્કમન્તેપિ અનુવિચરન્તેપિ; એવમેવ ખો અહં, ભિક્ખવે, દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન સત્તે પસ્સામિ ચવમાને ઉપપજ્જમાને હીને પણીતે સુવણ્ણે દુબ્બણ્ણે, સુગતે દુગ્ગતે યથાકમ્મૂપગે સત્તે પજાનામિ – ‘ઇમે વત ભોન્તો સત્તા કાયસુચરિતેન સમન્નાગતા વચીસુચરિતેન સમન્નાગતા મનોસુચરિતેન સમન્નાગતા અરિયાનં અનુપવાદકા સમ્માદિટ્ઠિકા સમ્માદિટ્ઠિકમ્મસમાદાના; તે કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપન્ના. ઇમે વા પન ભોન્તો સત્તા કાયસુચરિતેન સમન્નાગતા વચીસુચરિતેન સમન્નાગતા મનોસુચરિતેન સમન્નાગતા અરિયાનં અનુપવાદકા સમ્માદિટ્ઠિકા સમ્માદિટ્ઠિકમ્મસમાદાના; તે કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા મનુસ્સેસુ ઉપપન્ના. ઇમે વત ભોન્તો સત્તા કાયદુચ્ચરિતેન સમન્નાગતા વચીદુચ્ચરિતેન સમન્નાગતા મનોદુચ્ચરિતેન સમન્નાગતા અરિયાનં ઉપવાદકા મિચ્છાદિટ્ઠિકા મિચ્છાદિટ્ઠિકમ્મસમાદાના ; તે કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા પેત્તિવિસયં ઉપપન્ના. ઇમે વા પન ભોન્તો સત્તા કાયદુચ્ચરિતેન સમન્નાગતા વચીદુચ્ચરિતેન સમન્નાગતા મનોદુચ્ચરિતેન સમન્નાગતા અરિયાનં ઉપવાદકા મિચ્છાદિટ્ઠિકા મિચ્છાદિટ્ઠિકમ્મસમાદાના; તે કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા તિરચ્છાનયોનિં ઉપપન્ના. ઇમે વા પન ભોન્તો સત્તા કાયદુચ્ચરિતેન સમન્નાગતા વચીદુચ્ચરિતેન સમન્નાગતા મનોદુચ્ચરિતેન સમન્નાગતા અરિયાનં ઉપવાદકા મિચ્છાદિટ્ઠિકા મિચ્છાદિટ્ઠિકમ્મસમાદાના; તે કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં નિરયં ઉપપન્ના’’’તિ.
૨૬૨. ‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા નાનાબાહાસુ ગહેત્વા યમસ્સ રઞ્ઞો દસ્સેન્તિ – ‘અયં, દેવ, પુરિસો અમત્તેય્યો અપેત્તેય્યો અસામઞ્ઞો અબ્રાહ્મઞ્ઞો, ન કુલે જેટ્ઠાપચાયી. ઇમસ્સ દેવો દણ્ડં પણેતૂ’તિ. તમેનં, ભિક્ખવે, યમો રાજા પઠમં દેવદૂતં સમનુયુઞ્જતિ સમનુગાહતિ સમનુભાસતિ – ‘અમ્ભો પુરિસ, ન ત્વં અદ્દસ મનુસ્સેસુ પઠમં દેવદૂતં પાતુભૂત’ન્તિ? સો એવમાહ – ‘નાદ્દસં, ભન્તે’તિ.
‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, યમો રાજા એવમાહ – ‘અમ્ભો પુરિસ, ન ત્વં અદ્દસ મનુસ્સેસુ દહરં કુમારં મન્દં ઉત્તાનસેય્યકં સકે મુત્તકરીસે પલિપન્નં સેમાન’ન્તિ? સો એવમાહ – ‘અદ્દસં, ભન્તે’’’તિ.
‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, યમો રાજા એવમાહ – ‘અમ્ભો પુરિસ, તસ્સ તે વિઞ્ઞુસ્સ સતો મહલ્લકસ્સ ન એતદહોસિ – અહમ્પિ ખોમ્હિ જાતિધમ્મો, જાતિં અનતીતો. હન્દાહં કલ્યાણં કરોમિ કાયેન વાચાય મનસા’તિ? સો એવમાહ – ‘નાસક્ખિસ્સં, ભન્તે, પમાદસ્સં, ભન્તે’’’તિ.
‘‘તમેનં , ભિક્ખવે, યમો રાજા એવમાહ – ‘અમ્ભો પુરિસ, પમાદવતાય ન કલ્યાણમકાસિ કાયેન વાચાય મનસા. તગ્ઘ ત્વં, અમ્ભો પુરિસ, તથા કરિસ્સન્તિ યથા તં પમત્તં. તં ખો પન તે એતં પાપકમ્મં પાપં કમ્મં (સી॰ પી॰) નેવ માતરા કતં ન પિતરા કતં ન ભાતરા કતં ન ભગિનિયા કતં ન મિત્તામચ્ચેહિ કતં ન ઞાતિસાલોહિતેહિ કતં ન સમણબ્રાહ્મણેહિ કતં ન દેવતાહિ કતં, તયાવેતં પાપકમ્મં પાપં કમ્મં (સી॰ પી॰) કતં, ત્વઞ્ઞેવેતસ્સ વિપાકં પટિસંવેદિસ્સસી’’’તિ.
૨૬૩. ‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, યમો રાજા પઠમં દેવદૂતં સમનુયુઞ્જિત્વા સમનુગાહિત્વા સમનુભાસિત્વા દુતિયં દેવદૂતં સમનુયુઞ્જતિ સમનુગાહતિ સમનુભાસતિ – ‘અમ્ભો પુરિસ, ન ત્વં અદ્દસ મનુસ્સેસુ દુતિયં દેવદૂતં પાતુભૂત’ન્તિ? સો એવમાહ – ‘નાદ્દસં, ભન્તે’’’તિ.
‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, યમો રાજા એવમાહ – ‘અમ્ભો પુરિસ, ન ત્વં અદ્દસ મનુસ્સેસુ ઇત્થિં વા પુરિસં વા ( ) (આસીતિકં વા નાવુતિકં વા વસ્સસતિકં વા જાતિયા) (ક॰ સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) તિકઙ્ગુત્તરેપિ જિણ્ણં ગોપાનસિવઙ્કં ભોગ્ગં દણ્ડપરાયનં પવેધમાનં ગચ્છન્તં આતુરં ગતયોબ્બનં ખણ્ડદન્તં પલિતકેસં વિલૂનં ખલિતસિરં ખલિતંસિરો (સી॰), ખલિતંસિરં (સ્યા॰ કં॰ પી॰) વલિનં તિલકાહતગત્ત’ન્તિ? સો એવમાહ – ‘અદ્દસં, ભન્તે’’’તિ.
‘‘તમેનં , ભિક્ખવે, યમો રાજા એવમાહ – ‘અમ્ભો પુરિસ, તસ્સ તે વિઞ્ઞુસ્સ સતો મહલ્લકસ્સ ન એતદહોસિ – અહમ્પિ ખોમ્હિ જરાધમ્મો, જરં અનતીતો. હન્દાહં કલ્યાણં કરોમિ કાયેન વાચાય મનસા’તિ? સો એવમાહ – ‘નાસક્ખિસ્સં, ભન્તે, પમાદસ્સં, ભન્તે’’’તિ.
‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, યમો રાજા એવમાહ – ‘અમ્ભો પુરિસ, પમાદવતાય ન કલ્યાણમકાસિ કાયેન વાચાય મનસા. તગ્ઘ ત્વં, અમ્ભો પુરિસ, તથા કરિસ્સન્તિ યથા તં પમત્તં. તં ખો પન તે એતં પાપકમ્મં નેવ માતરા કતં ન પિતરા કતં ન ભાતરા કતં ન ભગિનિયા કતં ન મિત્તામચ્ચેહિ કતં ન ઞાતિસાલોહિતેહિ કતં ન સમણબ્રાહ્મણેહિ કતં ન દેવતાહિ કતં, તયાવેતં પાપકમ્મં કતં, ત્વઞ્ઞેવેતસ્સ વિપાકં પટિસંવેદિસ્સસી’’’તિ.
૨૬૪. ‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, યમો રાજા દુતિયં દેવદૂતં સમનુયુઞ્જિત્વા સમનુગાહિત્વા સમનુભાસિત્વા તતિયં દેવદૂતં સમનુયુઞ્જતિ સમનુગાહતિ સમનુભાસતિ – ‘અમ્ભો પુરિસ, ન ત્વં અદ્દસ મનુસ્સેસુ તતિયં દેવદૂતં પાતુભૂત’ન્તિ? સો એવમાહ – ‘નાદ્દસં, ભન્તે’’’તિ.
‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, યમો રાજા એવમાહ – ‘અમ્ભો પુરિસ, ન ત્વં અદ્દસ મનુસ્સેસુ ઇત્થિં વા પુરિસં વા આબાધિકં દુક્ખિતં બાળ્હગિલાનં સકે મુત્તકરીસે પલિપન્નં સેમાનં અઞ્ઞેહિ વુટ્ઠાપિયમાનં અઞ્ઞેહિ સંવેસિયમાન’ન્તિ? સો એવમાહ – ‘અદ્દસં, ભન્તે’’’તિ.
‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, યમો રાજા એવમાહ – ‘અમ્ભો પુરિસ, તસ્સ તે વિઞ્ઞુસ્સ સતો મહલ્લકસ્સ ન એતદહોસિ – અહમ્પિ ખોમ્હિ બ્યાધિધમ્મો , બ્યાધિં અનતીતો. હન્દાહં કલ્યાણં કરોમિ કાયેન વાચાય મનસા’તિ? સો એવમાહ – ‘નાસક્ખિસ્સં, ભન્તે, પમાદસ્સં, ભન્તે’’’તિ.
‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, યમો રાજા એવમાહ – ‘અમ્ભો પુરિસ, પમાદવતાય ન કલ્યાણમકાસિ કાયેન વાચાય મનસા. તગ્ઘ ત્વં, અમ્ભો પુરિસ, તથા કરિસ્સન્તિ યથા તં પમત્તં. તં ખો પન તે એતં પાપકમ્મં નેવ માતરા કતં ન પિતરા કતં ન ભાતરા કતં ન ભગિનિયા કતં ન મિત્તામચ્ચેહિ કતં ન ઞાતિસાલોહિતેહિ કતં ન સમણબ્રાહ્મણેહિ કતં ન દેવતાહિ કતં, તયાવેતં પાપકમ્મં કતં, ત્વઞ્ઞેવેતસ્સ વિપાકં પટિસંવેદિસ્સસી’’’તિ.
૨૬૫. ‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, યમો રાજા તતિયં દેવદૂતં સમનુયુઞ્જિત્વા સમનુગાહિત્વા સમનુભાસિત્વા ચતુત્થં દેવદૂતં સમનુયુઞ્જતિ સમનુગાહતિ સમનુભાસતિ – ‘અમ્ભો પુરિસ, ન ત્વં અદ્દસ મનુસ્સેસુ ચતુત્થં દેવદૂતં પાતુભૂત’ન્તિ? સો એવમાહ – ‘નાદ્દસં, ભન્તે’’’તિ.
‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, યમો રાજા એવમાહ – ‘અમ્ભો પુરિસ, ન ત્વં અદ્દસ મનુસ્સેસુ રાજાનો ચોરં આગુચારિં ગહેત્વા વિવિધા કમ્મકારણા કારેન્તે – કસાહિપિ તાળેન્તે વેત્તેહિપિ તાળેન્તે અદ્ધદણ્ડકેહિપિ તાળેન્તે હત્થમ્પિ છિન્દન્તે પાદમ્પિ છિન્દન્તે હત્થપાદમ્પિ છિન્દન્તે કણ્ણમ્પિ છિન્દન્તે નાસમ્પિ છિન્દન્તે કણ્ણનાસમ્પિ છિન્દન્તે બિલઙ્ગથાલિકમ્પિ કરોન્તે સઙ્ખમુણ્ડિકમ્પિ કરોન્તે રાહુમુખમ્પિ કરોન્તે જોતિમાલિકમ્પિ કરોન્તે હત્થપજ્જોતિકમ્પિ કરોન્તે એરકવત્તિકમ્પિ કરોન્તે ચીરકવાસિકમ્પિ કરોન્તે એણેય્યકમ્પિ કરોન્તે બળિસમંસિકમ્પિ કરોન્તે કહાપણિકમ્પિ કરોન્તે ખારાપતચ્છિકમ્પિ કરોન્તે પલિઘપરિવત્તિકમ્પિ કરોન્તે પલાલપીઠકમ્પિ કરોન્તે તત્તેનપિ તેલેન ઓસિઞ્ચન્તે સુનખેહિપિ ખાદાપેન્તે જીવન્તમ્પિ સૂલે ઉત્તાસેન્તે અસિનાપિ સીસં છિન્દન્તે’તિ? સો એવમાહ – ‘અદ્દસં, ભન્તે’’’તિ.
‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, યમો રાજા એવમાહ – ‘અમ્ભો પુરિસ, તસ્સ તે વિઞ્ઞુસ્સ સતો મહલ્લકસ્સ ન એતદહોસિ – યે કિર, ભો, પાપકાનિ કમ્માનિ કરોન્તિ તે દિટ્ઠેવ ધમ્મે એવરૂપા વિવિધા કમ્મકારણા કરીયન્તિ, કિમઙ્ગં કિમઙ્ગ (સી॰ પી॰) પન પરત્થ ! હન્દાહં કલ્યાણં કરોમિ કાયેન વાચાય મનસા’તિ? સો એવમાહ – ‘નાસક્ખિસ્સં, ભન્તે, પમાદસ્સં, ભન્તે’’’તિ.
‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, યમો રાજા એવમાહ – ‘અમ્ભો પુરિસ, પમાદવતાય ન કલ્યાણમકાસિ કાયેન વાચાય મનસા. તગ્ઘ ત્વં, અમ્ભો પુરિસ, તથા કરિસ્સન્તિ યથા તં પમત્તં. તં ખો પન તે એતં પાપકમ્મં નેવ માતરા કતં ન પિતરા કતં ન ભાતરા કતં ન ભગિનિયા કતં ન મિત્તામચ્ચેહિ કતં ન ઞાતિસાલોહિતેહિ કતં ન સમણબ્રાહ્મણેહિ કતં ન દેવતાહિ કતં, તયાવેતં પાપકમ્મં કતં, ત્વઞ્ઞેવેતસ્સ વિપાકં પટિસંવેદિસ્સસી’’’તિ.
૨૬૬. ‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, યમો રાજા ચતુત્થં દેવદૂતં સમનુયુઞ્જિત્વા સમનુગાહિત્વા સમનુભાસિત્વા પઞ્ચમં દેવદૂતં સમનુયુઞ્જતિ સમનુગાહતિ સમનુભાસતિ – ‘અમ્ભો પુરિસ, ન ત્વં અદ્દસ મનુસ્સેસુ પઞ્ચમં દેવદૂતં પાતુભૂત’ન્તિ? સો એવમાહ – ‘નાદ્દસં, ભન્તે’’’તિ.
‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, યમો રાજા એવમાહ – ‘અમ્ભો પુરિસ, ન ત્વં અદ્દસ મનુસ્સેસુ ઇત્થિં વા પુરિસં વા એકાહમતં વા દ્વીહમતં વા તીહમતં વા ઉદ્ધુમાતકં વિનીલકં વિપુબ્બકજાત’ન્તિ? સો એવમાહ – ‘અદ્દસં, ભન્તે’’’તિ.
‘‘તમેનં , ભિક્ખવે, યમો રાજા એવમાહ – ‘અમ્ભો પુરિસ, તસ્સ તે વિઞ્ઞુસ્સ સતો મહલ્લકસ્સ ન એતદહોસિ – અહમ્પિ ખોમ્હિ મરણધમ્મો, મરણં અનતીતો. હન્દાહં કલ્યાણં કરોમિ કાયેન વાચાય મનસા’તિ? સો એવમાહ – ‘નાસક્ખિસ્સં, ભન્તે, પમાદસ્સં, ભન્તે’’’તિ.
‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, યમો રાજા એવમાહ – ‘અમ્ભો પુરિસ, પમાદવતાય ન કલ્યાણમકાસિ કાયેન વાચાય મનસા. તગ્ઘ ત્વં, અમ્ભો પુરિસ, તથા કરિસ્સન્તિ યથા તં પમત્તં. તં ખો પન તે એતં પાપકમ્મં નેવ માતરા કતં ન પિતરા કતં ન ભાતરા કતં ન ભગિનિયા કતં ન મિત્તામચ્ચેહિ કતં ન ઞાતિસાલોહિતેહિ કતં ન સમણબ્રાહ્મણેહિ કતં ન દેવતાહિ કતં, તયાવેતં પાપકમ્મં કતં, ત્વઞ્ઞેવેતસ્સ વિપાકં પટિસંવેદિસ્સસી’’’તિ.
૨૬૭. ‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, યમો રાજા પઞ્ચમં દેવદૂતં સમનુયુઞ્જિત્વા સમનુગાહિત્વા સમનુભાસિત્વા તુણ્હી હોતિ. તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા પઞ્ચવિધબન્ધનં નામ કમ્મકારણં કરોન્તિ – તત્તં અયોખિલં હત્થે ગમેન્તિ, તત્તં અયોખિલં દુતિયે હત્થે ગમેન્તિ, તત્તં અયોખિલં પાદે ગમેન્તિ, તત્તં અયોખિલં દુતિયે પાદે ગમેન્તિ, તત્તં અયોખિલં મજ્ઝેઉરસ્મિં ગમેન્તિ. સો તત્થ દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદેતિ, ન ચ તાવ કાલં કરોતિ યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તીહોતિ. તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા સંવેસેત્વા કુઠારીહિ તચ્છન્તિ…પે॰… તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા ઉદ્ધંપાદં અધોસિરં ગહેત્વા વાસીહિ તચ્છન્તિ…પે॰… તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા રથે યોજેત્વા આદિત્તાય પથવિયા સમ્પજ્જલિતાય સજોતિભૂતાય સારેન્તિપિ, પચ્ચાસારેન્તિપિ…પે॰… તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા મહન્તં અઙ્ગારપબ્બતં આદિત્તં સમ્પજ્જલિતં સજોતિભૂતં આરોપેન્તિપિ ઓરોપેન્તિપિ…પે॰… તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા ઉદ્ધંપાદં અધોસિરં ગહેત્વા તત્તાય લોહકુમ્ભિયા પક્ખિપન્તિ આદિત્તાય સમ્પજ્જલિતાય સજોતિભૂતાય. સો તત્થ ફેણુદ્દેહકં પચ્ચતિ. સો તત્થ ફેણુદ્દેહકં પચ્ચમાનો સકિમ્પિ ઉદ્ધં ગચ્છતિ, સકિમ્પિ અધો ગચ્છતિ, સકિમ્પિ તિરિયં ગચ્છતિ. સો તત્થ દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદેતિ, ન ચ તાવ કાલઙ્કરોતિ યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તીહોતિ. તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા મહાનિરયે પક્ખિપન્તિ. સો ખો પન, ભિક્ખવે, મહાનિરયો –
‘‘ચતુક્કણ્ણો ચતુદ્વારો, વિભત્તો ભાગસો મિતો;
અયોપાકારપરિયન્તો, અયસા પટિકુજ્જિતો.
‘‘તસ્સ અયોમયા ભૂમિ, જલિતા તેજસાયુતા;
સમન્તા યોજનસતં, ફરિત્વા તિટ્ઠતિ સબ્બદા’’ .
૨૬૮. ‘‘તસ્સ ખો પન, ભિક્ખવે, મહાનિરયસ્સ પુરત્થિમાય ભિત્તિયા અચ્ચિ ઉટ્ઠહિત્વા પચ્છિમાય ભિત્તિયા પટિહઞ્ઞતિ, પચ્છિમાય ભિત્તિયા અચ્ચિ ઉટ્ઠહિત્વા પુરત્થિમાય ભિત્તિયા પટિહઞ્ઞતિ, ઉત્તરાય ભિત્તિયા અચ્ચિ ઉટ્ઠહિત્વા દક્ખિણાય ભિત્તિયા પટિહઞ્ઞતિ, દક્ખિણાય ભિત્તિયા અચ્ચિ ઉટ્ઠહિત્વા ઉત્તરાય ભિત્તિયા પટિહઞ્ઞતિ, હેટ્ઠા અચ્ચિ ઉટ્ઠહિત્વા ઉપરિ પટિહઞ્ઞતિ, ઉપરિતો અચ્ચિ ઉટ્ઠહિત્વા હેટ્ઠા પટિહઞ્ઞતિ. સો તત્થ દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદેતિ, ન ચ તાવ કાલઙ્કરોતિ યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તીહોતિ.
‘‘હોતિ ખો સો, ભિક્ખવે, સમયો યં કદાચિ કરહચિ દીઘસ્સ અદ્ધુનો અચ્ચયેન તસ્સ મહાનિરયસ્સ પુરત્થિમં દ્વારં અપાપુરીયતિ અવાપુરીયતિ (સી॰). સો તત્થ સીઘેન જવેન ધાવતિ. તસ્સ સીઘેન જવેન ધાવતો છવિમ્પિ ડય્હતિ, ચમ્મમ્પિ ડય્હતિ, મંસમ્પિ ડય્હતિ, ન્હારુમ્પિ ડય્હતિ, અટ્ઠીનિપિ સમ્પધૂપાયન્તિ, ઉબ્ભતં તાદિસમેવ હોતિ. યતો ચ ખો સો, ભિક્ખવે, બહુસમ્પત્તો હોતિ, અથ તં દ્વારં પિધીયતિ પિથીયતિ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰). સો તત્થ દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદેતિ, ન ચ તાવ કાલઙ્કરોતિ યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તીહોતિ.
‘‘હોતિ ખો સો, ભિક્ખવે, સમયો યં કદાચિ કરહચિ દીઘસ્સ અદ્ધુનો અચ્ચયેન તસ્સ મહાનિરયસ્સ પચ્છિમં દ્વારં અપાપુરીયતિ…પે॰… ઉત્તરં દ્વારં અપાપુરીયતિ…પે॰… દક્ખિણં દ્વારં અપાપુરીયતિ . સો તત્થ સીઘેન જવેન ધાવતિ. તસ્સ સીઘેન જવેન ધાવતો છવિમ્પિ ડય્હતિ, ચમ્મમ્પિ ડય્હતિ, મંસમ્પિ ડય્હતિ, ન્હારુમ્પિ ડય્હતિ, અટ્ઠીનિપિ સમ્પધૂપાયન્તિ, ઉબ્ભતં તાદિસમેવ હોતિ. યતો ચ ખો સો, ભિક્ખવે, બહુસમ્પત્તો હોતિ, અથ તં દ્વારં પિધીયતિ. સો તત્થ દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદેતિ, ન ચ તાવ કાલઙ્કરોતિ યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તીહોતિ.
‘‘હોતિ ખો સો, ભિક્ખવે, સમયો યં કદાચિ કરહચિ દીઘસ્સ અદ્ધુનો અચ્ચયેન તસ્સ મહાનિરયસ્સ પુરત્થિમં દ્વારં અપાપુરીયતિ. સો તત્થ સીઘેન જવેન ધાવતિ. તસ્સ સીઘેન જવેન ધાવતો છવિમ્પિ ડય્હતિ, ચમ્મમ્પિ ડય્હતિ, મંસમ્પિ ડય્હતિ, ન્હારુમ્પિ ડય્હતિ, અટ્ઠીનિપિ સમ્પધૂપાયન્તિ, ઉબ્ભતં તાદિસમેવ હોતિ. સો તેન દ્વારેન નિક્ખમતિ.
૨૬૯. ‘‘તસ્સ ખો પન, ભિક્ખવે, મહાનિરયસ્સ સમનન્તરા સહિતમેવ મહન્તો ગૂથનિરયો. સો તત્થ પતતિ. તસ્મિં ખો પન, ભિક્ખવે, ગૂથનિરયે સૂચિમુખા પાણા છવિં છિન્દન્તિ, છવિં છેત્વા ચમ્મં છિન્દન્તિ, ચમ્મં છેત્વા મંસં છિન્દન્તિ, મંસં છેત્વા ન્હારું છિન્દન્તિ, ન્હારું છેત્વા અટ્ઠિં છિન્દન્તિ, અટ્ઠિં છેત્વા અટ્ઠિમિઞ્જં ખાદન્તિ. સો તત્થ દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદેતિ, ન ચ તાવ કાલઙ્કરોતિ યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તીહોતિ.
‘‘તસ્સ ખો પન, ભિક્ખવે, ગૂથનિરયસ્સ સમનન્તરા સહિતમેવ મહન્તો કુક્કુલનિરયો. સો તત્થ પતતિ. સો તત્થ દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદેતિ, ન ચ તાવ કાલઙ્કરોતિ યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તીહોતિ.
‘‘તસ્સ ખો પન, ભિક્ખવે, કુક્કુલનિરયસ્સ સમનન્તરા સહિતમેવ મહન્તં સિમ્બલિવનં ઉદ્ધં ઉચ્ચં (સ્યા॰ કં॰), ઉબ્ભતો (ક॰) યોજનમુગ્ગતં સોળસઙ્ગુલકણ્ટકં સોળસઙ્ગુલકણ્ડકં (સી॰) આદિત્તં સમ્પજ્જલિતં સજોતિભૂતં. તત્થ આરોપેન્તિપિ ઓરોપેન્તિપિ. સો તત્થ દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદેતિ, ન ચ તાવ કાલઙ્કરોતિ યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તીહોતિ.
‘‘તસ્સ ખો પન, ભિક્ખવે, સિમ્બલિવનસ્સ સમનન્તરા સહિતમેવ મહન્તં અસિપત્તવનં. સો તત્થ પવિસતિ. તસ્સ વાતેરિતાનિ પત્તાનિ પતિતાનિ હત્થમ્પિ છિન્દન્તિ, પાદમ્પિ છિન્દન્તિ, હત્થપાદમ્પિ છિન્દન્તિ, કણ્ણમ્પિ છિન્દન્તિ, નાસમ્પિ છિન્દન્તિ, કણ્ણનાસમ્પિ છિન્દન્તિ. સો તત્થ દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદેતિ, ન ચ તાવ કાલઙ્કરોતિ યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તીહોતિ.
‘‘તસ્સ ખો પન, ભિક્ખવે, અસિપત્તવનસ્સ સમનન્તરા સહિતમેવ મહતી ખારોદકા નદી ખારોદિકા નદી (સી॰). સો તત્થ પતતિ. સો તત્થ અનુસોતમ્પિ વુય્હતિ , પટિસોતમ્પિ વુય્હતિ, અનુસોતપટિસોતમ્પિ વુય્હતિ. સો તત્થ દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદેતિ, ન ચ તાવ કાલઙ્કરોતિ યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તીહોતિ.
૨૭૦. ‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા બલિસેન ઉદ્ધરિત્વા થલે પતિટ્ઠાપેત્વા એવમાહંસુ – ‘અમ્ભો પુરિસ, કિં ઇચ્છસી’તિ? સો એવમાહ – ‘જિઘચ્છિતોસ્મિ, ભન્તે’તિ. તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા તત્તેન અયોસઙ્કુના મુખં વિવરિત્વા આદિત્તેન સમ્પજ્જલિતેન સજોતિભૂતેન તત્તં લોહગુળં મુખે પક્ખિપન્તિ આદિત્તં સમ્પજ્જલિતં સજોતિભૂતં. સો તસ્સ તં તસ્સ (ક॰), તસ્સ (સી॰ પી॰) ઓટ્ઠમ્પિ દહતિ ડય્હતિ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰), મુખમ્પિ દહતિ, કણ્ઠમ્પિ દહતિ, ઉરમ્પિ ઉદરમ્પિ (સી॰ સ્યા॰ કં॰) દહતિ, અન્તમ્પિ અન્તગુણમ્પિ આદાય અધોભાગા નિક્ખમતિ. સો તત્થ દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદેતિ, ન ચ તાવ કાલઙ્કરોતિ યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તીહોતિ.
‘‘તમેનં , ભિક્ખવે, નિરયપાલા એવમાહંસુ – ‘અમ્ભો પુરિસ, કિં ઇચ્છસી’તિ? સો એવમાહ – ‘પિપાસિતોસ્મિ, ભન્તે’તિ. તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા તત્તેન અયોસઙ્કુના મુખં વિવરિત્વા આદિત્તેન સમ્પજ્જલિતેન સજોતિભૂતેન તત્તં તમ્બલોહં મુખે આસિઞ્ચન્તિ આદિત્તં સમ્પજ્જલિતં સજોતિભૂતં. તં તસ્સ એત્થ પન પાઠભેદો નત્થિ ઓટ્ઠમ્પિ દહતિ, મુખમ્પિ દહતિ, કણ્ઠમ્પિ દહતિ, ઉરમ્પિ દહતિ, અન્તમ્પિ અન્તગુણમ્પિ આદાય અધોભાગા નિક્ખમતિ. સો તત્થ દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના વેદેતિ, ન ચ તાવ કાલઙ્કરોતિ, યાવ ન તં પાપકમ્મં બ્યન્તીહોતિ. તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા પુન મહાનિરયે પક્ખિપન્તિ.
‘‘ભૂતપુબ્બં, ભિક્ખવે, યમસ્સ રઞ્ઞો એતદહોસિ – ‘યે કિર , ભો, લોકે પાપકાનિ અકુસલાનિ કમ્માનિ કરોન્તિ તે એવરૂપા વિવિધા કમ્મકારણા કરીયન્તિ. અહો વતાહં મનુસ્સત્તં લભેય્યં. તથાગતો ચ લોકે ઉપ્પજ્જેય્ય અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો. તઞ્ચાહં ભગવન્તં પયિરુપાસેય્યં. સો ચ મે ભગવા ધમ્મં દેસેય્ય. તસ્સ ચાહં ભગવતો ધમ્મં આજાનેય્ય’ન્તિ. તં ખો પનાહં, ભિક્ખવે, નાઞ્ઞસ્સ સમણસ્સ વા બ્રાહ્મણસ્સ વા સુત્વા વદામિ, અપિ ચ યદેવ સામં ઞાતં સામં દિટ્ઠં સામં વિદિતં તદેવાહં વદામી’’તિ.
૨૭૧. ઇદમવોચ ભગવા. ઇદં વત્વાન ઇદં વત્વા (સી॰ પી॰) એવમીદિસેસુ ઠાનેસુ સુગતો અથાપરં એતદવોચ સત્થા –
‘‘ચોદિતા દેવદૂતેહિ, યે પમજ્જન્તિ માણવા;
તે દીઘરત્તં સોચન્તિ, હીનકાયૂપગા નરા.
‘‘યે ચ ખો દેવદૂતેહિ, સન્તો સપ્પુરિસા ઇધ;
ચોદિતા નપ્પમજ્જન્તિ, અરિયધમ્મે કુદાચનં.
‘‘ઉપાદાને ભયં દિસ્વા, જાતિમરણસમ્ભવે;
અનુપાદા વિમુચ્ચન્તિ, જાતિમરણસઙ્ખયે.
‘‘તે ખેમપ્પત્તા સુખિનો, દિટ્ઠધમ્માભિનિબ્બુતા;
સબ્બવેરભયાતીતા, સબ્બદુક્ખં સબ્બદુક્ખા (ક॰) ઉપચ્ચગુ’’ન્તિ.
દેવદૂતસુત્તં નિટ્ઠિતં દસમં.
સુઞ્ઞતવગ્ગો નિટ્ઠિતો તતિયો.
તસ્સુદ્દાનં –
દ્વિધાવ સુઞ્ઞતા હોતિ, અબ્ભુતધમ્મબાકુલં;
અચિરવતભૂમિજનામો, અનુરુદ્ધુપક્કિલેસં;
બાલપણ્ડિતો દેવદૂતઞ્ચ તે દસાતિ.