૧૦. અબ્યાકતસંયુત્તં
૧. ખેમાસુત્તં
૪૧૦. એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. તેન ખો પન સમયેન ખેમા ભિક્ખુની કોસલેસુ ચારિકં ચરમાના અન્તરા ચ સાવત્થિં અન્તરા ચ સાકેતં તોરણવત્થુસ્મિં વાસં ઉપગતા હોતિ. અથ ખો રાજા પસેનદિ કોસલો સાકેતા સાવત્થિં ગચ્છન્તો, અન્તરા ચ સાકેતં અન્તરા ચ સાવત્થિં તોરણવત્થુસ્મિં એકરત્તિવાસં ઉપગચ્છિ. અથ ખો રાજા પસેનદિ કોસલો અઞ્ઞતરં પુરિસં આમન્તેસિ – ‘‘એહિ ત્વં, અમ્ભો પુરિસ, તોરણવત્થુસ્મિં તથારૂપં સમણં વા બ્રાહ્મણં વા જાન યમહં અજ્જ પયિરુપાસેય્ય’’ન્તિ.
‘‘એવં, દેવા’’તિ ખો સો પુરિસો રઞ્ઞો પસેનદિસ્સ કોસલસ્સ પટિસ્સુત્વા કેવલકપ્પં તોરણવત્થું આહિણ્ડન્તો અન્વાહિણ્ડન્તો (સી॰) નાદ્દસ તથારૂપં સમણં વા બ્રાહ્મણં વા યં રાજા પસેનદિ કોસલો પયિરુપાસેય્ય. અદ્દસા ખો સો પુરિસો ખેમં ભિક્ખુનિં તોરણવત્થુસ્મિં વાસં ઉપગતં. દિસ્વાન યેન રાજા પસેનદિ કોસલો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા રાજાનં પસેનદિં કોસલં એતદવોચ –
‘‘નત્થિ ખો, દેવ, તોરણવત્થુસ્મિં તથારૂપો સમણો વા બ્રાહ્મણો વા યં દેવો પયિરુપાસેય્ય. અત્થિ ચ ખો, દેવ, ખેમા નામ ભિક્ખુની, તસ્સ ભગવતો સાવિકા અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ. તસ્સા ખો પન અય્યાય એવં કલ્યાણો કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગતો – ‘પણ્ડિતા, વિયત્તા મેધાવિની બહુસ્સુતા ચિત્તકથા કલ્યાણપટિભાના’તિ. તં દેવો પયિરુપાસતૂ’’તિ.
અથ ખો રાજા પસેનદિ કોસલો યેન ખેમા ભિક્ખુની તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ખેમં ભિક્ખુનિં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો રાજા પસેનદિ કોસલો ખેમં ભિક્ખુનિં એતદવોચ – ‘‘કિં નુ ખો, અય્યે, હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘અબ્યાકતં ખો એતં, મહારાજ, ભગવતા – ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ. ‘‘કિં પનય્યે, ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘એતમ્પિ ખો, મહારાજ, અબ્યાકતં ભગવતા – ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો, અય્યે, હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘અબ્યાકતં ખો એતં, મહારાજ, ભગવતા – ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ. ‘‘કિં પનય્યે, નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ. ‘‘એતમ્પિ ખો, મહારાજ, અબ્યાકતં ભગવતા – ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ.
‘‘‘કિં નુ ખો, અય્યે, હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ, ઇતિ પુટ્ઠા સમાના – ‘અબ્યાકતં ખો એતં, મહારાજ, ભગવતા – હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વદેસિ. ‘કિં પનય્યે, ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ ઇતિ પુટ્ઠા સમાના – ‘એતમ્પિ ખો, મહારાજ, અબ્યાકતં ભગવતા – ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વદેસિ. ‘કિં નુ ખો, અય્યે, હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ ઇતિ પુટ્ઠા સમાના – ‘અબ્યાકતં ખો એતં, મહારાજ, ભગવતા – હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વદેસિ. ‘કિં પનય્યે, નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ ઇતિ પુટ્ઠા સમાના – ‘એતમ્પિ ખો, મહારાજ, અબ્યાકતં ભગવતા – નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વદેસિ. ‘કો નુ ખો , અય્યે, હેતુ, કો પચ્ચયો યેનેતં અબ્યાકતં ભગવતા’’’તિ?
‘‘તેન હિ, મહારાજ, તઞ્ઞેવેત્થ પટિપુચ્છિસ્સામિ. યથા તે ખમેય્ય તથા નં બ્યાકરેય્યાસિ. તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, અત્થિ તે કોચિ ગણકો વા મુદ્દિકો વા સઙ્ખાયકો વા યો પહોતિ ગઙ્ગાય વાલુકં વાલિકં (સી॰ સ્યા॰ કં॰) ગણેતું – એત્તકા એત્તિકા (સી॰) વાલુકા ઇતિ વા, એત્તકાનિ વાલુકસતાનિ ઇતિ વા, એત્તકાનિ વાલુકસહસ્સાનિ ઇતિ વા, એત્તકાનિ વાલુકસતસહસ્સાનિ ઇતિ વા’’તિ? ‘‘નો હેતં, અય્યે’’. ‘‘અત્થિ પન તે કોચિ ગણકો વા મુદ્દિકો વા સઙ્ખાયકો વા યો પહોતિ મહાસમુદ્દે ઉદકં ગણેતું – એત્તકાનિ ઉદકાળ્હકાનિ ઇતિ વા, એત્તકાનિ ઉદકાળ્હકસતાનિ ઇતિ વા, એત્તકાનિ ઉદકાળ્હકસહસ્સાનિ ઇતિ વા, એત્તકાનિ ઉદકાળ્હકસતસહસ્સાનિ ઇતિ વા’’તિ? ‘‘નો હેતં, અય્યે’’. ‘‘તં કિસ્સ હેતુ’’? ‘‘મહાય્યે, સમુદ્દો ગમ્ભીરો અપ્પમેય્યો દુપ્પરિયોગાહો’’તિ. ‘‘એવમેવ ખો, મહારાજ, યેન રૂપે તથાગતં પઞ્ઞાપયમાનો પઞ્ઞાપેય્ય તં રૂપં તથાગતસ્સ પહીનં ઉચ્છિન્નમૂલં તાલાવત્થુકતં અનભાવઙ્કતં આયતિં અનુપ્પાદધમ્મં. રૂપસઙ્ખાયવિમુત્તો ખો, મહારાજ, તથાગતો ગમ્ભીરો અપ્પમેય્યો દુપ્પરિયોગાહો – સેય્યથાપિ મહાસમુદ્દો. ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ, ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ, ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ, ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ.
‘‘યાય વેદનાય તથાગતં પઞ્ઞાપયમાનો પઞ્ઞાપેય્ય, સા વેદના તથાગતસ્સ પહીના ઉચ્છિન્નમૂલા તાલાવત્થુકતા અનભાવઙ્કતા આયતિં અનુપ્પાદધમ્મા. વેદનાસઙ્ખાયવિમુત્તો, મહારાજ, તથાગતો ગમ્ભીરો અપ્પમેય્યો દુપ્પરિયોગાહો – સેય્યથાપિ મહાસમુદ્દો. ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ, ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ, ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ, ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ.
‘‘યાય સઞ્ઞા તથાગતં…પે॰… યેહિ સઙ્ખારેહિ તથાગતં પઞ્ઞાપયમાનો પઞ્ઞાપેય્ય, તે સઙ્ખારા તથાગતસ્સ પહીના ઉચ્છિન્નમૂલા તાલાવત્થુકતા અનભાવઙ્કતા આયતિં અનુપ્પાદધમ્મા. સઙ્ખારસઙ્ખાયવિમુત્તો ખો, મહારાજ, તથાગતો ગમ્ભીરો અપ્પમેય્યો દુપ્પરિયોગાહો – સેય્યથાપિ મહાસમુદ્દો. ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ, ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ , ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ, ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ.
‘‘યેન વિઞ્ઞાણે તથાગતં પઞ્ઞાપયમાનો પઞ્ઞાપેય્ય તં વિઞ્ઞાણં તથાગતસ્સ પહીનં ઉચ્છિન્નમૂલં તાલાવત્થુકતં અનભાવઙ્કતં આયતિં અનુપ્પાદધમ્મં. વિઞ્ઞાણસઙ્ખાયવિમુત્તો ખો, મહારાજ, તથાગતો ગમ્ભીરો અપ્પમેય્યો દુપ્પરિયોગાહો – સેય્યથાપિ મહાસમુદ્દો. ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ, ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ, ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ, ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતી’’તિ. અથ ખો રાજા પસેનદિ કોસલો ખેમાય ભિક્ખુનિયા ભાસિતં અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા ઉટ્ઠાયાસના ખેમં ભિક્ખુનિં અભિવાદેત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કામિ.
અથ ખો રાજા પસેનદિ કોસલો અપરેન સમયેન યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો રાજા પસેનદિ કોસલો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘કિં નુ ખો, ભન્તે, હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘અબ્યાકતં ખો એતં, મહારાજ, મયા – ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘એતમ્પિ ખો, મહારાજ, અબ્યાકતં મયા – ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો, ભન્તે, હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ ? ‘‘અબ્યાકતં ખો એતં, મહારાજ, મયા – ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘એતમ્પિ ખો, મહારાજ, અબ્યાકતં મયા – ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો, ભન્તે, હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ ઇતિ પુટ્ઠો સમાનો – ‘અબ્યાકતં ખો એતં, મહારાજ, મયા – હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વદેસિ…પે॰…. ‘‘‘કિં પન, ભન્તે, નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ ઇતિ પુટ્ઠો સમાનો – ‘‘‘એતમ્પિ ખો, મહારાજ, અબ્યાકતં મયા – નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વદેસિ. કો નુ ખો, ભન્તે, હેતુ, કો પચ્ચયો, યેનેતં અબ્યાકતં ભગવતા’’તિ?
‘‘તેન હિ, મહારાજ, તઞ્ઞેવેત્થ પટિપુચ્છિસ્સામિ. યથા તે ખમેય્ય તથા નં બ્યાકરેય્યાસિ. તં કિં મઞ્ઞસિ, મહારાજ, અત્થિ તે કોચિ ગણકો વા મુદ્દિકો વા સઙ્ખાયકો વા યો પહોતિ ગઙ્ગાય વાલુકં ગણેતું – એત્તકા વાલુકા ઇતિ વા…પે॰… એત્તકાનિ વાલુકસતસહસ્સાનિ ઇતિ વા’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’. ‘‘અત્થિ પન તે કોચિ ગણકો વા મુદ્દિકો વા સઙ્ખાયકો વા યો પહોતિ મહાસમુદ્દે ઉદકં ગણેતું – એત્તકાનિ ઉદકાળ્હકાનિ ઇતિ વા…પે॰… એત્તકાનિ ઉદકાળ્હકસતસહસ્સાનિ ઇતિ વા’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’. ‘‘તં કિસ્સ હેતુ’’? ‘‘મહા, ભન્તે, સમુદ્દો ગમ્ભીરો અપ્પમેય્યો દુપ્પરિયોગાહો. એવમેવ ખો, મહારાજ, યેન રૂપેન તથાગતં પઞ્ઞાપયમાનો પઞ્ઞાપેય્ય, તં રૂપં તથાગતસ્સ પહીનં ઉચ્છિન્નમૂલં તાલાવત્થુકતં અનભાવઙ્કતં આયતિં અનુપ્પાદધમ્મં. રૂપસઙ્ખાયવિમુત્તો ખો, મહારાજ, તથાગતો ગમ્ભીરો અપ્પમેય્યો દુપ્પરિયોગાહો – સેય્યથાપિ મહાસમુદ્દો. ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ. યાય વેદનાય…પે॰… યાય સઞ્ઞાય…પે॰… યેહિ સઙ્ખારેહિ…પે॰…’’.
‘‘યેન વિઞ્ઞાણેન તથાગતં પઞ્ઞાપયમાનો પઞ્ઞાપેય્ય, તં વિઞ્ઞાણં તથાગતસ્સ પહીનં ઉચ્છિન્નમૂલં તાલાવત્થુકતં અનભાવઙ્કતં આયતિં અનુપ્પાદધમ્મં. વિઞ્ઞાણસઙ્ખાયવિમુત્તો ખો, મહારાજ, તથાગતો ગમ્ભીરો અપ્પમેય્યો દુપ્પરિયોગાહો – સેય્યથાપિ મહાસમુદ્દો. ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ, ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ, ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતિ, ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ ન ઉપેતી’’તિ.
‘‘અચ્છરિયં, ભન્તે, અબ્ભુતં, ભન્તે! યત્ર હિ નામ સત્થુ ચેવ સત્થુનો ચેવ (સી॰) સાવિકાય ચ અત્થેન અત્થો બ્યઞ્જનેન બ્યઞ્જનં સંસન્દિસ્સતિ , સમેસ્સતિ, ન વિરોધયિસ્સતિ વિહાયિસ્સતિ (સી॰ સ્યા॰ કં॰), વિગાયિસ્સતિ (ક॰) યદિદં અગ્ગપદસ્મિં. એકમિદાહં, ભન્તે, સમયં ખેમં ભિક્ખુનિં ઉપસઙ્કમિત્વા એતમત્થં અપુચ્છિં. સાપિ મે અય્યા એતેહિ પદેહિ એતેહિ બ્યઞ્જનેહિ એતમત્થં બ્યાકાસિ, સેય્યથાપિ ભગવા. અચ્છરિયં, ભન્તે, અબ્ભુતં, ભન્તે! યત્ર હિ નામ સત્થુ ચેવ સાવિકાય ચ અત્થેન અત્થો બ્યઞ્જનેન બ્યઞ્જનં સંસન્દિસ્સતિ, સમેસ્સતિ, ન વિરોધયિસ્સતિ યદિદં અગ્ગપદસ્મિં. હન્દ દાનિ મયં, ભન્તે, ગચ્છામ. બહુકિચ્ચા મયં બહુકરણીયા’’તિ. ‘‘યસ્સ દાનિ ત્વં, મહારાજ, કાલં મઞ્ઞસી’’તિ. અથ ખો રાજા પસેનદિ કોસલો ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા ઉટ્ઠાયાસના ભગવન્તં અભિવાદેત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કામીતિ. પઠમં.
૨. અનુરાધસુત્તં
૪૧૧. એકં સમયં ભગવા વેસાલિયં વિહરતિ મહાવને કૂટાગારસાલાયં. તેન ખો પન સમયેન આયસ્મા અનુરાધો ભગવતો અવિદૂરે અરઞ્ઞકુટિકાયં વિહરતિ. અથ ખો સમ્બહુલા અઞ્ઞતિત્થિયા પરિબ્બાજકા યેનાયસ્મા અનુરાધો તેનુપસઙ્કમિંસુ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મતા અનુરાધેન સદ્ધિં સમ્મોદિંસુ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ . એકમન્તં નિસિન્ના ખો તે અઞ્ઞતિત્થિયા પરિબ્બાજકા આયસ્મન્તં અનુરાધં એતદવોચું – ‘‘યો સો, આવુસો અનુરાધ, તથાગતો ઉત્તમપુરિસો પરમપુરિસો પરમપત્તિપત્તો, તં તથાગતો ઇમેસુ ચતૂસુ ઠાનેસુ પઞ્ઞાપયમાનો પઞ્ઞાપેતિ – ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા, ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા, ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા, ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા’’તિ? ‘‘યો સો, આવુસો, તથાગતો ઉત્તમપુરિસો પરમપુરિસો પરમપત્તિપત્તો, તં તથાગતો અઞ્ઞત્ર ઇમેહિ ચતૂહિ ઠાનેહિ પઞ્ઞાપયમાનો પઞ્ઞાપેતિ – ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ વા, ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા, ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા, નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ વા’’તિ. એવં વુત્તે, તે અઞ્ઞતિત્થિયા પરિબ્બાજકા આયસ્મન્તં અનુરાધં એતદવોચું – ‘‘સો ચાયં યો ચાયં (સી॰) ભિક્ખુ નવો ભવિસ્સતિ અચિરપબ્બજિતો, થેરો વા પન બાલો અબ્યત્તો’’તિ. અથ ખો તે અઞ્ઞતિત્થિયા પરિબ્બાજકા આયસ્મન્તં અનુરાધં નવવાદેન ચ બાલવાદેન ચ અપસાદેત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કમિંસુ.
અથ ખો આયસ્મતો અનુરાધસ્સ અચિરપક્કન્તેસુ અઞ્ઞતિત્થિયેસુ પરિબ્બાજકેસુ એતદહોસિ – ‘‘સચે ખો મં તે અઞ્ઞતિત્થિયા પરિબ્બાજકા ઉત્તરિં પુચ્છેય્યું, કથં બ્યાકરમાનો નુ ખ્વાહં તેસં અઞ્ઞતિત્થિયાનં પરિબ્બાજકાનં વુત્તવાદી ચેવ ભગવતો અસ્સં, ન ચ ભગવન્તં અભૂતેન અબ્ભાચિક્ખેય્યં, ધમ્મસ્સ ચાનુધમ્મં બ્યાકરેય્યં, ન ચ કોચિ સહધમ્મિકો વાદાનુવાદો ગારય્હં ઠાનં આગચ્છેય્યા’’તિ? અથ ખો આયસ્મા અનુરાધો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો આયસ્મા અનુરાધો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘ઇધાહં, ભન્તે, ભગવતો અવિદૂરે અરઞ્ઞકુટિકાયં વિહરામિ. અથ ખો, ભન્તે, સમ્બહુલા અઞ્ઞતિત્થિયા પરિબ્બાજકા યેનાહં તેનુપસઙ્કમિંસુ; ઉપસઙ્કમિત્વા મયા સદ્ધિં સમ્મોદિંસુ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. એકમન્તં નિસિન્ના ખો, ભન્તે, તે અઞ્ઞતિત્થિયા પરિબ્બાજકા મં એતદવોચું – ‘‘યો સો, આવુસો અનુરાધ, તથાગતો ઉત્તમપુરિસો પરમપુરિસો પરમપત્તિપત્તો, તં તથાગતો ઇમેસુ ચતૂસુ ઠાનેસુ પઞ્ઞાપયમાનો પઞ્ઞાપેતિ – ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા’’તિ? એવં વુત્તાહં, ભન્તે, તે અઞ્ઞતિત્થિયે પરિબ્બાજકે એતદવોચં – ‘‘યો સો, આવુસો , તથાગતો ઉત્તમપુરિસો પરમપુરિસો પરમપત્તિપત્તો, તં તથાગતો અઞ્ઞત્ર ઇમેહિ ચતૂહિ ઠાનેહિ પઞ્ઞાપયમાનો પઞ્ઞાપેતિ – ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા’’તિ. એવં વુત્તે, ભન્તે, તે અઞ્ઞતિત્થિયા પરિબ્બાજકા મં એતદવોચું – ‘‘સો ચાયં ભિક્ખુ નવો ભવિસ્સતિ અચિરપબ્બજિતો થેરો વા પન બાલો અબ્યત્તો’’તિ. અથ ખો મં, ભન્તે, તે અઞ્ઞતિત્થિયા પરિબ્બાજકા નવવાદેન ચ બાલવાદેન ચ અપસાદેત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કમિંસુ. તસ્સ મય્હં, ભન્તે, અચિરપક્કન્તેસુ તેસુ અઞ્ઞતિત્થિયેસુ પરિબ્બાજકેસુ એતદહોસિ – ‘‘સચે ખો મં તે અઞ્ઞતિત્થિયા પરિબ્બાજકા ઉત્તરિં પુચ્છેય્યું, કથં બ્યાકરમાનો નુ ખ્વાહં તેસં અઞ્ઞતિત્થિયાનં પરિબ્બાજકાનં વુત્તવાદી ચેવ ભગવતો અસ્સં, ન ચ ભગવન્તં અભૂતેન અબ્ભાચિક્ખેય્યં, ધમ્મસ્સ ચાનુધમ્મં બ્યાકરેય્યં, ન ચ કોચિ સહધમ્મિકો વાદાનુવાદો ગારય્હં ઠાનં આગચ્છેય્યા’’તિ?
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, અનુરાધ, રૂપં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વા’’તિ?
‘‘અનિચ્ચં, ભન્તે’’.
‘‘યં પનાનિચ્ચં દુક્ખં વા તં સુખં વા’’તિ?
‘‘દુક્ખં, ભન્તે’’.
‘‘યં પનાનિચ્ચં દુક્ખં વિપરિણામધમ્મં, કલ્લં નુ તં સમનુપસ્સિતું – ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’’’તિ?
‘‘નો હેતં, ભન્તે’’.
‘‘વેદના નિચ્ચા વા અનિચ્ચા વા’’તિ?…પે॰… સઞ્ઞા …પે॰… સઙ્ખારા…પે॰… ‘‘વિઞ્ઞાણં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વા’’તિ?
‘‘અનિચ્ચં, ભન્તે’’.
‘‘યં પનાનિચ્ચં દુક્ખં વા તં સુખં વા’’તિ?
‘‘દુક્ખં, ભન્તે’’.
‘‘યં પનાનિચ્ચં દુક્ખં વિપરિણામધમ્મં, કલ્લં નુ તં સમનુપસ્સિતું – ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’’’તિ?
‘‘નો હેતં, ભન્તે’’.
‘‘તસ્માતિહ, અનુરાધ, યં કિઞ્ચિ રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા ઓળારિકં વા સુખુમં વા હીનં વા પણીતં વા યં દૂરે સન્તિકે વા, સબ્બં રૂપં ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ એવમેતં યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય દટ્ઠબ્બં. યા કાચિ વેદના અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્ના…પે॰… યા કાચિ સઞ્ઞા…પે॰… યે કેચિ સઙ્ખારા…પે॰… યં કિઞ્ચિ વિઞ્ઞાણં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા ઓળારિકં વા સુખુમં વા હીનં વા પણીતં વા યં દૂરે સન્તિકે વા, સબ્બં વિઞ્ઞાણં ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ એવમેતં યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય દટ્ઠબ્બં. એવં પસ્સં, અનુરાધ, સુતવા અરિયસાવકો રૂપસ્મિમ્પિ નિબ્બિન્દતિ, વેદનાયપિ નિબ્બિન્દતિ, સઞ્ઞાયપિ નિબ્બિન્દતિ, સઙ્ખારેસુપિ નિબ્બિન્દતિ, વિઞ્ઞાણસ્મિમ્પિ નિબ્બિન્દતિ. નિબ્બિન્દં વિરજ્જતિ; વિરાગા વિમુચ્ચતિ; વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણં હોતિ. ‘ખીણા જાતિ, વુસિતં બ્રહ્મચરિયં, કતં કરણીયં, નાપરં ઇત્થત્તાયા’તિ પજાનાતિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, અનુરાધ, રૂપં તથાગતોતિ સમનુપસ્સસી’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’. ‘‘વેદનં તથાગતોતિ સમનુપસ્સસી’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’. ‘‘સઞ્ઞં તથાગતોતિ સમનુપસ્સસી’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’. ‘‘સઙ્ખારે તથાગતોતિ સમનુપસ્સસી’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’. ‘‘વિઞ્ઞાણં તથાગતોતિ સમનુપસ્સસી’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, અનુરાધ, રૂપસ્મિં તથાગતોતિ સમનુપસ્સસી’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’. ‘‘અઞ્ઞત્ર રૂપા તથાગતોતિ સમનુપસ્સસી’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’. ‘‘વેદનાય…પે॰… અઞ્ઞત્ર વેદનાય…પે॰… સઞ્ઞાય…પે॰… અઞ્ઞત્ર સઞ્ઞાય…પે॰… સઙ્ખારેસુ…પે॰… અઞ્ઞત્ર સઙ્ખારેહિ…પે॰… વિઞ્ઞાણસ્મિં તથાગતોતિ સમનુપસ્સસી’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’. ‘‘અઞ્ઞત્ર વિઞ્ઞાણા તથાગતોતિ સમનુપસ્સસી’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, અનુરાધ, રૂપં, વેદનં, સઞ્ઞં, સઙ્ખારે, વિઞ્ઞાણં તથાગતોતિ સમનુપસ્સસી’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’. ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, અનુરાધ, અયં સો અરૂપી અવેદનો અસઞ્ઞી અસઙ્ખારો અવિઞ્ઞાણો તથાગતોતિ સમનુપસ્સસી’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’. ‘‘એત્થ ચ તે, અનુરાધ, દિટ્ઠેવ ધમ્મે સચ્ચતો થેતતો તથાગતે અનુપલબ્ભિયમાને તથાગતો અનુપલબ્ભિયમાનો (સ્યા॰ ક॰), તથાગતે અનુપલબ્ભમાને (?) કલ્લં નુ તે તં વેય્યાકરણં વેય્યાકરણાય (સી॰) – યો સો, આવુસો, તથાગતો ઉત્તમપુરિસો પરમપુરિસો પરમપત્તિપત્તો, તં તથાગતો અઞ્ઞત્ર ઇમેહિ ચતૂહિ ઠાનેહિ પઞ્ઞાપયમાનો પઞ્ઞાપેતિ – ‘‘‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’. ‘‘સાધુ સાધુ, અનુરાધ! પુબ્બે ચાહં, અનુરાધ, એતરહિ ચ દુક્ખઞ્ચેવ પઞ્ઞાપેમિ દુક્ખસ્સ ચ નિરોધ’’ન્તિ. દુતિયં.
૩. પઠમસારિપુત્તકોટ્ઠિકસુત્તં
૪૧૨. એકં સમયં આયસ્મા ચ સારિપુત્તો, આયસ્મા ચ મહાકોટ્ઠિકો બારાણસિયં વિહરન્તિ ઇસિપતને મિગદાયે. અથ ખો આયસ્મા મહાકોટ્ઠિકો સાયન્હસમયં પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો યેનાયસ્મા સારિપુત્તો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મતા સારિપુત્તેન સદ્ધિં સમ્મોદિ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો આયસ્મા મહાકોટ્ઠિકો આયસ્મન્તં સારિપુત્તં એતદવોચ –
‘‘કિં નુ ખો, આવુસો સારિપુત્ત, હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘અબ્યાકતં ખો એતં, આવુસો, ભગવતા – ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ. ‘‘કિં પનાવુસો, ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘એતમ્પિ ખો, આવુસો, અબ્યાકતં ભગવતા – ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો, આવુસો, હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘અબ્યાકતં ખો એતં, આવુસો, ભગવતા – ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ. ‘‘કિં પનાવુસો, નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘એતમ્પિ ખો, આવુસો, અબ્યાકતં ભગવતા – ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ.
‘‘‘કિં નુ ખો, આવુસો, હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ ઇતિ પુટ્ઠો સમાનો, ‘અબ્યાકતં ખો એતં, આવુસો, ભગવતા – હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વદેસિ…પે॰… ‘કિં પનાવુસો, નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ ઇતિ પુટ્ઠો સમાનો – ‘એતમ્પિ ખો, આવુસો, અબ્યાકતં ભગવતા – નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વદેસિ. કો નુ ખો, આવુસો, હેતુ, કો પચ્ચયો યેનેતં અબ્યાકતં ભગવતા’’તિ?
‘‘હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ ખો, આવુસો, રૂપગતમેતં. ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ, રૂપગતમેતં. હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ, રૂપગતમેતં. નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ, રૂપગતમેતં. હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ ખો, આવુસો, વેદનાગતમેતં. ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ, વેદનાગતમેતં. હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ, વેદનાગતમેતં. નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ, વેદનાગતમેતં. હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ ખો, આવુસો, સઞ્ઞાગતમેતં. ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ, સઞ્ઞાગતમેતં. હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ, સઞ્ઞાગતમેતં. નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ, સઞ્ઞાગતમેતં. હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ ખો, આવુસો, સઙ્ખારગતમેતં . ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ, સઙ્ખારગતમેતં. હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ, સઙ્ખારગતમેતં. નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ, સઙ્ખારગતમેતં. હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ ખો, આવુસો, વિઞ્ઞાણગતમેતં. ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ, વિઞ્ઞાણગતમેતં. હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ, વિઞ્ઞાણગતમેતં. નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ, વિઞ્ઞાણગતમેતં. અયં ખો, આવુસો, હેતુ અયં પચ્ચયો, યેનેતં અબ્યાકતં ભગવતા’’તિ. તતિયં.
૪. દુતિયસારિપુત્તકોટ્ઠિકસુત્તં
૪૧૩. એકં સમયં આયસ્મા ચ સારિપુત્તો, આયસ્મા ચ મહાકોટ્ઠિકો બારાણસિયં વિહરન્તિ ઇસિપતને મિગદાયે…પે॰… (સાયેવ પુચ્છા) ‘‘કો નુ ખો, આવુસો, હેતુ, કો પચ્ચયો, યેનેતં અબ્યાકતં ભગવતા’’તિ? ‘‘રૂપં ખો, આવુસો, અજાનતો અપસ્સતો યથાભૂતં, રૂપસમુદયં અજાનતો અપસ્સતો યથાભૂતં, રૂપનિરોધં અજાનતો અપસ્સતો યથાભૂતં , રૂપનિરોધગામિનિં પટિપદં અજાનતો અપસ્સતો યથાભૂતં, ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ; ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ; ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ; ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ. વેદનં…પે॰… સઞ્ઞં…પે॰… સઙ્ખારે…પે॰… વિઞ્ઞાણં અજાનતો અપસ્સતો યથાભૂતં, વિઞ્ઞાણસમુદયં અજાનતો અપસ્સતો યથાભૂતં, વિઞ્ઞાણનિરોધં અજાનતો અપસ્સતો યથાભૂતં, વિઞ્ઞાણનિરોધગામિનિં પટિપદં અજાનતો અપસ્સતો યથાભૂતં, ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ; ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ; ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ; ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિપિસ્સ હોતિ.
‘‘રૂપઞ્ચ ખો, આવુસો, જાનતો પસ્સતો યથાભૂતં, રૂપસમુદયં જાનતો પસ્સતો યથાભૂતં, રૂપનિરોધં જાનતો પસ્સતો યથાભૂતં, રૂપનિરોધગામિનિં પટિપદં જાનતો પસ્સતો યથાભૂતં, ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ ન હોતિ…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ ન હોતિ. વેદનં…પે॰… સઞ્ઞં…પે॰… સઙ્ખારે…પે॰… વિઞ્ઞાણં જાનતો પસ્સતો યથાભૂતં, વિઞ્ઞાણસમુદયં જાનતો પસ્સતો યથાભૂતં, વિઞ્ઞાણનિરોધં જાનતો પસ્સતો યથાભૂતં, વિઞ્ઞાણનિરોધગામિનિં પટિપદં જાનતો પસ્સતો યથાભૂતં, ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ ન હોતિ; ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ ન હોતિ; ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ ન હોતિ; ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ ન હોતિ. અયં ખો, આવુસો, હેતુ અયં પચ્ચયો, યેનેતં અબ્યાકતં ભગવતા’’તિ. ચતુત્થં.
૫. તતિયસારિપુત્તકોટ્ઠિકસુત્તં
૪૧૪. એકં સમયં આયસ્મા ચ સારિપુત્તો, આયસ્મા ચ મહાકોટ્ઠિકો બારાણસિયં વિહરન્તિ ઇસિપતને મિગદાયે…પે॰… (સાયેવ પુચ્છા) ‘‘કો નુ ખો, આવુસો, હેતુ કો પચ્ચયો, યેનેતં અબ્યાકતં ભગવતા’’તિ? ‘‘રૂપે ખો, આવુસો, અવિગતરાગસ્સ અવિગતચ્છન્દસ્સ અવિગતપેમસ્સ અવિગતપિપાસસ્સ અવિગતપરિળાહસ્સ અવિગતતણ્હસ્સ ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ. વેદનાય…પે॰… સઞ્ઞાય…પે॰… સઙ્ખારેસુ…પે॰… વિઞ્ઞાણે અવિગતરાગસ્સ અવિગતચ્છન્દસ્સ અવિગતપેમસ્સ અવિગતપિપાસસ્સ અવિગતપરિળાહસ્સ અવિગતતણ્હસ્સ ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ. રૂપે ચ ખો, આવુસો, વિગતરાગસ્સ…પે॰… વેદનાય…પે॰… સઞ્ઞાય…પે॰… સઙ્ખારેસુ…પે॰… વિઞ્ઞાણે વિગતરાગસ્સ વિગતચ્છન્દસ્સ વિગતપેમસ્સ વિગતપિપાસસ્સ વિગતપરિળાહસ્સ વિગતતણ્હસ્સ ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ ન હોતિ…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ ન હોતિ. અયં ખો, આવુસો, હેતુ, અયં પચ્ચયો, યેનેતં અબ્યાકતં ભગવતા’’તિ. પઞ્ચમં.
૬. ચતુત્થસારિપુત્તકોટ્ઠિકસુત્તં
૪૧૫. એકં સમયં આયસ્મા ચ સારિપુત્તો, આયસ્મા ચ મહાકોટ્ઠિકો બારાણસિયં વિહરન્તિ ઇસિપતને મિગદાયે. અથ ખો આયસ્મા સારિપુત્તો સાયન્હસમયં પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો યેનાયસ્મા મહાકોટ્ઠિકો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મતા મહાકોટ્ઠિકેન સદ્ધિં સમ્મોદિ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો આયસ્મા સારિપુત્તો આયસ્મન્તં મહાકોટ્ઠિકં એતદવોચ – ‘‘‘કિં નુ ખો, આવુસો કોટ્ઠિક, હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ…પે॰… ‘કિં પનાવુસો, નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ ઇતિ પુટ્ઠો સમાનો – ‘એતમ્પિ ખો, આવુસો, અબ્યાકતં ભગવતા – નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વદેસિ’’. ‘‘કો નુ ખો, આવુસો, હેતુ, કો પચ્ચયો, યેનેતં અબ્યાકતં ભગવતા’’તિ?
‘‘રૂપારામસ્સ ખો, આવુસો, રૂપરતસ્સ રૂપસમ્મુદિતસ્સ રૂપનિરોધં અજાનતો અપસ્સતો યથાભૂતં, ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ; ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ; ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ; ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ. વેદનારામસ્સ ખો, આવુસો, વેદનારતસ્સ વેદનાસમ્મુદિતસ્સ, વેદનાનિરોધં અજાનતો અપસ્સતો યથાભૂતં, ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ…પે॰… સઞ્ઞારામસ્સ ખો, આવુસો…પે॰… સઙ્ખારારામસ્સ ખો આવુસો…પે॰… વિઞ્ઞાણારામસ્સ ખો, આવુસો, વિઞ્ઞાણરતસ્સ વિઞ્ઞાણસમ્મુદિતસ્સ વિઞ્ઞાણનિરોધં અજાનતો અપસ્સતો યથાભૂતં, ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ’’.
‘‘ન રૂપારામસ્સ ખો, આવુસો, ન રૂપરતસ્સ ન રૂપસમ્મુદિતસ્સ, રૂપનિરોધં જાનતો પસ્સતો યથાભૂતં, ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ ન હોતિ…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ ન હોતિ. ન વેદનારામસ્સ ખો, આવુસો…પે॰… ન સઞ્ઞારામસ્સ ખો, આવુસો…પે॰… ન સઙ્ખારારામસ્સ ખો, આવુસો…પે॰… ન વિઞ્ઞાણારામસ્સ ખો, આવુસો, ન વિઞ્ઞાણરતસ્સ ન વિઞ્ઞાણસમ્મુદિતસ્સ, વિઞ્ઞાણનિરોધં જાનતો પસ્સતો યથાભૂતં, ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ ન હોતિ…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ ન હોતિ. અયં ખો, આવુસો, હેતુ, અયં પચ્ચયો, યેનેતં અબ્યાકતં ભગવતા’’તિ.
‘‘સિયા પનાવુસો, અઞ્ઞોપિ પરિયાયો, યેનેતં અબ્યાકતં ભગવતા’’તિ? ‘‘સિયા, આવુસો. ભવારામસ્સ ખો, આવુસો, ભવરતસ્સ ભવસમ્મુદિતસ્સ, ભવનિરોધં અજાનતો અપસ્સતો યથાભૂતં, ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ. ન ભવારામસ્સ ખો, આવુસો, ન ભવરતસ્સ ન ભવસમ્મુદિતસ્સ, ભવનિરોધં જાનતો પસ્સતો યથાભૂતં, ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ ન હોતિ…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ ન હોતિ. અયમ્પિ ખો, આવુસો, પરિયાયો, યેનેતં અબ્યાકતં ભગવતા’’તિ.
‘‘સિયા પનાવુસો, અઞ્ઞોપિ પરિયાયો, યેનેતં અબ્યાકતં ભગવતા’’તિ? ‘‘સિયા, આવુસો. ઉપાદાનારામસ્સ ખો, આવુસો, ઉપાદાનરતસ્સ ઉપાદાનસમ્મુદિતસ્સ, ઉપાદાનનિરોધં અજાનતો અપસ્સતો યથાભૂતં, ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ. ન ઉપાદાનારામસ્સ ખો, આવુસો, ન ઉપાદાનરતસ્સ ન ઉપાદાનસમ્મુદિતસ્સ, ઉપાદાનનિરોધં જાનતો પસ્સતો યથાભૂતં, ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ ન હોતિ…પે॰… ‘નેવ, હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ ન હોતિ. અયમ્પિ ખો આવુસો, પરિયાયો, યેનેતં અબ્યાકતં ભગવતા’’તિ.
‘‘સિયા પનાવુસો, અઞ્ઞોપિ પરિયાયો, યેનેતં અબ્યાકતં ભગવતા’’તિ? ‘‘સિયા, આવુસો. તણ્હારામસ્સ ખો, આવુસો, તણ્હારતસ્સ તણ્હાસમ્મુદિતસ્સ, તણ્હાનિરોધં અજાનતો અપસ્સતો યથાભૂતં, ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ હોતિ. ન તણ્હારામસ્સ ખો, આવુસો, ન તણ્હારતસ્સ ન તણ્હાસમ્મુદિતસ્સ, તણ્હાનિરોધં જાનતો પસ્સતો યથાભૂતં, ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ ન હોતિ…પે॰ … ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિસ્સ ન હોતિ. અયમ્પિ ખો, આવુસો, પરિયાયો, યેનેતં અબ્યાકતં ભગવતા’’તિ.
‘‘સિયા પનાવુસો, અઞ્ઞોપિ પરિયાયો, યેનેતં અબ્યાકતં ભગવતા’’તિ? ‘‘એત્થ દાનિ, આવુસો સારિપુત્ત, ઇતો ઉત્તરિ કિં ઇચ્છસિ? તણ્હાસઙ્ખયવિમુત્તસ્સ, આવુસો સારિપુત્ત, ભિક્ખુનો વટ્ટં વત્તં (સ્યા॰ કં॰ ક॰) વદ્ધં (પી॰) નત્થિ પઞ્ઞાપનાયા’’તિ. છટ્ઠં.
૭. મોગ્ગલ્લાનસુત્તં
૪૧૬. અથ ખો વચ્છગોત્તો પરિબ્બાજકો યેનાયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મતા મહામોગ્ગલ્લાનેન સદ્ધિં સમ્મોદિ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો વચ્છગોત્તો પરિબ્બાજકો આયસ્મન્તં મહામોગ્ગલ્લાનં એતદવોચ –
‘‘કિં નુ ખો, ભો મોગ્ગલ્લાન, સસ્સતો લોકો’’તિ? ‘‘અબ્યાકતં ખો એતં, વચ્છ, ભગવતા – ‘સસ્સતો લોકો’’’તિ. ‘‘કિં પન, ભો મોગ્ગલ્લાન, અસસ્સતો લોકો’’તિ? ‘‘એતમ્પિ ખો, વચ્છ, અબ્યાકતં ભગવતા – ‘અસસ્સતો લોકો’’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો, ભો મોગ્ગલ્લાન, અન્તવા લોકો’’તિ? ‘‘અબ્યાકતં ખો એતં, વચ્છ, ભગવતા – ‘અન્તવા લોકો’’’તિ. ‘‘કિં પન, ભો મોગ્ગલ્લાન, અનન્તવા લોકો’’તિ? ‘‘એતમ્પિ ખો, વચ્છ, અબ્યાકતં ભગવતા – ‘અનન્તવા લોકો’’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો, ભો મોગ્ગલ્લાન, તં જીવં તં સરીર’’ન્તિ? ‘‘અબ્યાકતં ખો એતં, વચ્છ, ભગવતા – ‘તં જીવં તં સરીર’’’ન્તિ. ‘‘કિં પન, ભો મોગ્ગલ્લાન, અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીર’’ન્તિ? ‘‘એતમ્પિ ખો, વચ્છ, અબ્યાકતં ભગવતા – ‘અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીર’’’ન્તિ. ‘‘કિં નુ ખો, ભો મોગ્ગલ્લાન, હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘અબ્યાકતં ખો એતં, વચ્છ, ભગવતા – ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ. ‘‘કિં પન, ભો મોગ્ગલ્લાન, ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘એતમ્પિ ખો, વચ્છ, અબ્યાકતં ભગવતા – ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો, ભો મોગ્ગલ્લાન, હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘અબ્યાકતં ખો એતં, વચ્છ, ભગવતા – ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ. ‘‘કિં પન, ભો મોગ્ગલ્લાન, નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘એતમ્પિ ખો, વચ્છ, અબ્યાકતં ભગવતા – ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ.
‘‘કો નુ ખો, ભો મોગ્ગલ્લાન, હેતુ કો પચ્ચયો, યેન અઞ્ઞતિત્થિયાનં પરિબ્બાજકાનં એવં પુટ્ઠાનં એવં વેય્યાકરણં હોતિ – સસ્સતો લોકોતિ વા, અસસ્સતો લોકોતિ વા, અન્તવા લોકોતિ વા, અનન્તવા લોકોતિ વા, તં જીવં તં સરીરન્તિ વા, અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીરન્તિ વા, હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ વા, ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ વા, હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ વા, નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ વા? કો પન, ભો મોગ્ગલ્લાન, હેતુ કો પચ્ચયો, યેન સમણસ્સ ગોતમસ્સ એવં પુટ્ઠસ્સ ન એવં વેય્યાકરણં હોતિ – સસ્સતો લોકોતિપિ, અસસ્સતો લોકોતિપિ, અન્તવા લોકોતિપિ, અનન્તવા લોકોતિપિ, તં જીવં તં સરીરન્તિપિ, અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીરન્તિપિ, હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિપિ, ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિપિ, હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિપિ, નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિપી’’તિ?
‘‘અઞ્ઞતિત્થિયા ખો, વચ્છ, પરિબ્બાજકા ચક્ખું ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’તિ સમનુપસ્સન્તિ…પે॰… જિવ્હં ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’તિ સમનુપસ્સન્તિ…પે॰… મનં ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’તિ સમનુપસ્સન્તિ. તસ્મા અઞ્ઞતિત્થિયાનં પરિબ્બાજકાનં એવં પુટ્ઠાનં એવં વેય્યાકરણં હોતિ – સસ્સતો લોકોતિ વા…પે॰… નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિ વા. તથાગતો ચ ખો, વચ્છ, અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો ચક્ખું ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ સમનુપસ્સતિ…પે॰… જિવ્હં ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ સમનુપસ્સતિ…પે॰… મનં ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ સમનુપસ્સતિ. તસ્મા તથાગતસ્સ એવં પુટ્ઠસ્સ ન એવં વેય્યાકરણં હોતિ – સસ્સતો લોકોતિપિ…પે॰… નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણાતિપી’’તિ.
અથ ખો વચ્છગોત્તો પરિબ્બાજકો ઉટ્ઠાયાસના યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદિ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો વચ્છગોત્તો પરિબ્બાજકો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘કિં નુ ખો, ભો ગોતમ, સસ્સતો લોકો’’તિ? અબ્યાકતં ખો એતં, વચ્છ, મયા – ‘સસ્સતો લોકો’તિ…પે॰…. ‘‘કિં પન, ભો ગોતમ, નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘એતમ્પિ ખો, વચ્છ, અબ્યાકતં મયા – ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ.
‘‘કો નુ ખો, ભો ગોતમ, હેતુ કો પચ્ચયો, યેન અઞ્ઞતિત્થિયાનં પરિબ્બાજકાનં એવં પુટ્ઠાનં એવં વેય્યાકરણં હોતિ – ‘સસ્સતો લોકો’તિ વા…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા? કો પન, ભો ગોતમ, હેતુ કો પચ્ચયો, યેન ભોતો ગોતમસ્સ એવં પુટ્ઠસ્સ ન એવં વેય્યાકરણં હોતિ – ‘સસ્સતો લોકો’તિપિ…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપી’’તિ?
‘‘અઞ્ઞતિત્થિયા ખો, વચ્છ, પરિબ્બાજકા ચક્ખું ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ , એસો મે અત્તા’તિ સમનુપસ્સન્તિ…પે॰… જિવ્હં ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’તિ સમનુપસ્સન્તિ…પે॰… મનં ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’તિ સમનુપસ્સન્તિ. તસ્મા અઞ્ઞતિત્થિયાનં પરિબ્બાજકાનં એવં પુટ્ઠાનં એવં વેય્યાકરણં હોતિ – ‘સસ્સતો લોકો’તિ વા…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા. તથાગતો ચ ખો, વચ્છ, અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો ચક્ખું ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ સમનુપસ્સતિ…પે॰… જિવ્હં ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ સમનુપસ્સતિ…પે॰… મનં ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ સમનુપસ્સતિ. તસ્મા તથાગતસ્સ એવં પુટ્ઠસ્સ ન એવં વેય્યાકરણં હોતિ – ‘સસ્સતો લોકો’તિપિ, ‘અસસ્સતો લોકો’તિપિ, ‘અન્તવા લોકો’તિપિ, ‘અનન્તવા લોકો’તિપિ, ‘તં જીવં તં સરીર’ન્તિપિ, ‘અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીર’ન્તિપિ, ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ, ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ, ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ, ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપી’’તિ.
‘‘અચ્છરિયં, ભો ગોતમ, અબ્ભુતં, ભો ગોતમ! યત્ર હિ નામ સત્થુ ચ સત્થુસ્સ ચ (સી॰ પી॰), સત્થુ ચેવ (ખેમાસુત્તે) સાવકસ્સ ચ અત્થેન અત્થો બ્યઞ્જનેન બ્યઞ્જનં સંસન્દિસ્સતિ સમેસ્સતિ ન વિરોધયિસ્સતિ, યદિદં અગ્ગપદસ્મિં. ઇદાનાહં, ભો ગોતમ, સમણં મહામોગ્ગલ્લાનં ઉપસઙ્કમિત્વા એતમત્થં અપુચ્છિં. સમણોપિ મે મોગ્ગલ્લાનો એતેહિ પદેહિ એતેહિ બ્યઞ્જનેહિ તમત્થં બ્યાકાસિ, સેય્યથાપિ ભવં ગોતમો. અચ્છરિયં, ભો ગોતમ, અબ્ભુતં, ભો ગોતમ ! યત્ર હિ નામ સત્થુ ચ સાવકસ્સ ચ અત્થેન અત્થો બ્યઞ્જનેન બ્યઞ્જનં સંસન્દિસ્સતિ સમેસ્સતિ ન વિરોધયિસ્સતિ, યદિદં અગ્ગપદસ્મિ’’ન્તિ. સત્તમં.
૮. વચ્છગોત્તસુત્તં
૪૧૭. અથ ખો વચ્છગોત્તો પરિબ્બાજકો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદિ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો વચ્છગોત્તો પરિબ્બાજકો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘કિં નુ ખો, ભો ગોતમ, સસ્સતો લોકો’’તિ? અબ્યાકતં ખો એતં, વચ્છ, મયા – ‘સસ્સતો લોકો’તિ…પે॰…. ‘‘કિં પન, ભો ગોતમ, ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ? ‘‘એતમ્પિ ખો, વચ્છ, અબ્યાકતં મયા – ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ.
‘‘કો નુ ખો, ભો ગોતમ, હેતુ, કો પચ્ચયો, યેન અઞ્ઞતિત્થિયાનં પરિબ્બાજકાનં એવં પુટ્ઠાનં એવં વેય્યાકરણં હોતિ – ‘સસ્સતો લોકો’તિ વા…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા? કો પન, ભો ગોતમ, હેતુ, કો પચ્ચયો, યેન ભોતો ગોતમસ્સ એવં પુટ્ઠસ્સ ન એવં વેય્યાકરણં હોતિ – ‘સસ્સતો લોકો’તિપિ…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપી’’તિ?
‘‘અઞ્ઞતિત્થિયા ખો, વચ્છ, પરિબ્બાજકા રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સન્તિ, રૂપવન્તં વા અત્તાનં, અત્તનિ વા રૂપં, રૂપસ્મિં વા અત્તાનં . વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સન્તિ…પે॰… સઞ્ઞં…પે॰… સઙ્ખારે…પે॰… વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સન્તિ, વિઞ્ઞાણવન્તં વા અત્તાનં, અત્તનિ વા વિઞ્ઞાણં, વિઞ્ઞાણસ્મિં વા અત્તાનં. તસ્મા અઞ્ઞતિત્થિયાનં પરિબ્બાજકાનં એવં પુટ્ઠાનં એવં વેય્યાકરણં હોતિ – ‘સસ્સતો લોકો’તિ વા…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા. તથાગતો ચ ખો, વચ્છ, અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો ન રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, ન રૂપવન્તં વા અત્તાનં, ન અત્તનિ વા રૂપં, ન રૂપસ્મિં વા અત્તાનં. ન વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતિ…પે॰… ન સઞ્ઞં…પે॰… ન સઙ્ખારે…પે॰… ન વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, ન વિઞ્ઞાણવન્તં વા અત્તાનં, ન અત્તનિ વા વિઞ્ઞાણં, ન વિઞ્ઞાણસ્મિં વા અત્તાનં. તસ્મા તથાગતસ્સ એવં પુટ્ઠસ્સ ન એવં વેય્યાકરણં હોતિ – ‘સસ્સતો લોકો’તિપિ…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપી’’તિ.
અથ ખો વચ્છગોત્તો પરિબ્બાજકો ઉટ્ઠાયાસના યેનાયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મતા મહામોગ્ગલ્લાનેન સદ્ધિં સમ્મોદિ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો વચ્છગોત્તો પરિબ્બાજકો આયસ્મન્તં મહામોગ્ગલ્લાનં એતદવોચ – ‘‘કિં નુ ખો, ભો મોગ્ગલ્લાન, સસ્સતો લોકો’’તિ? અબ્યાકતં ખો એતં, વચ્છ, ભગવતા – ‘સસ્સતો લોકો’તિ…પે॰…. ‘‘કિં પન, ભો મોગ્ગલ્લાન, ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ? ‘‘એતમ્પિ ખો, વચ્છ, અબ્યાકતં ભગવતા – ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ.
‘‘કો નુ ખો, ભો મોગ્ગલ્લાન, હેતુ, કો પચ્ચયો, યેન અઞ્ઞતિત્થિયાનં પરિબ્બાજકાનં એવં પુટ્ઠાનં એવં વેય્યાકરણં હોતિ – ‘સસ્સતો લોકો’તિ વા…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા? કો પન, ભો મોગ્ગલ્લાન, હેતુ, કો પચ્ચયો યેન સમણસ્સ ગોતમસ્સ એવં પુટ્ઠસ્સ ન એવં વેય્યાકરણં હોતિ – ‘સસ્સતો લોકો’તિપિ…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપી’’તિ?
‘‘અઞ્ઞતિત્થિયા ખો, વચ્છ, પરિબ્બાજકા રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સન્તિ, રૂપવન્તં વા અત્તાનં, અત્તનિ વા રૂપં, રૂપસ્મિં વા અત્તાનં. વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સન્તિ…પે॰… સઞ્ઞં…પે॰… સઙ્ખારે…પે॰… વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સન્તિ, વિઞ્ઞાણવન્તં વા અત્તાનં, અત્તનિ વા વિઞ્ઞાણં, વિઞ્ઞાણસ્મિં વા અત્તાનં. તસ્મા અઞ્ઞતિત્થિયાનં પરિબ્બાજકાનં એવં પુટ્ઠાનં એવં વેય્યાકરણં હોતિ – ‘સસ્સતો લોકો’તિ વા…પે॰… ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વા. તથાગતો ચ ખો, વચ્છ, અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો ન રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, ન રૂપવન્તં વા અત્તાનં, ન અત્તનિ વા રૂપં, ન રૂપસ્મિં વા અત્તાનં. ન વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતિ…પે॰… ન સઞ્ઞં…પે॰… ન સઙ્ખારે…પે॰… ન વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, ન વિઞ્ઞાણવન્તં વા અત્તાનં, ન અત્તનિ વા વિઞ્ઞાણં, ન વિઞ્ઞાણસ્મિં વા અત્તાનં. તસ્મા તથાગતસ્સ એવં પુટ્ઠસ્સ ન એવં વેય્યાકરણં હોતિ – ‘સસ્સતો લોકો’તિપિ, ‘અસસ્સતો લોકો’તિપિ, ‘અન્તવા લોકો’તિપિ, ‘અનન્તવા લોકો’તિપિ, ‘તં જીવં તં સરીર’ન્તિપિ, ‘અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીર’ન્તિપિ, ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ, ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ, ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપિ, ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિપી’’તિ.
‘‘અચ્છરિયં, ભો મોગ્ગલ્લાન, અબ્ભુતં, ભો મોગ્ગલ્લાન! યત્ર હિ નામ સત્થુ ચ સાવકસ્સ ચ અત્થેન અત્થો બ્યઞ્જનેન બ્યઞ્જનં સંસન્દિસ્સતિ, સમેસ્સતિ, ન વિરોધયિસ્સતિ, યદિદં અગ્ગપદસ્મિં. ઇદાનાહં, ભો મોગ્ગલ્લાન, સમણં ગોતમં ઉપસઙ્કમિત્વા એતમત્થં અપુચ્છિં. સમણોપિ મે ગોતમો એતેહિ પદેહિ એતેહિ બ્યઞ્જનેહિ એતમત્થં બ્યાકાસિ, સેય્યથાપિ ભવં મોગ્ગલ્લાનો. અચ્છરિયં, ભો મોગ્ગલ્લાન, અબ્ભુતં, ભો મોગ્ગલ્લાન! યત્ર હિ નામ સત્થુ ચ સાવકસ્સ ચ અત્થેન અત્થો બ્યઞ્જનેન બ્યઞ્જનં સંસન્દિસ્સતિ સમેસ્સતિ ન વિરોધયિસ્સતિ, યદિદં અગ્ગપદસ્મિ’’ન્તિ. અટ્ઠમં.
૯. કુતૂહલસાલાસુત્તં
૪૧૮. અથ ખો વચ્છગોત્તો પરિબ્બાજકો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદિ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો વચ્છગોત્તો પરિબ્બાજકો ભગવન્તં એતદવોચ –
‘‘પુરિમાનિ , ભો ગોતમ , દિવસાનિ પુરિમતરાનિ સમ્બહુલાનં નાનાતિત્થિયાનં સમણબ્રાહ્મણાનં પરિબ્બાજકાનં કુતૂહલસાલાયં સન્નિસિન્નાનં સન્નિપતિતાનં અયમન્તરાકથા ઉદપાદિ – ‘અયં ખો પૂરણો કસ્સપો સઙ્ઘી ચેવ ગણી ચ ગણાચરિયો ચ ઞાતો યસસ્સી તિત્થકરો સાધુસમ્મતો બહુજનસ્સ. સોપિ સાવકં અબ્ભતીતં કાલઙ્કતં ઉપપત્તીસુ બ્યાકરોતિ – ‘અસુ અમુત્ર ઉપપન્નો, અસુ અમુત્ર ઉપપન્નો’તિ. યોપિસ્સ સાવકો ઉત્તમપુરિસો પરમપુરિસો પરમપત્તિપત્તો તમ્પિ સાવકં અબ્ભતીતં કાલઙ્કતં ઉપપત્તીસુ બ્યાકરોતિ – ‘અસુ અમુત્ર ઉપપન્નો, અસુ અમુત્ર ઉપપન્નો’’’તિ.
‘‘અયમ્પિ ખો મક્ખલિ ગોસાલો…પે॰… અયમ્પિ ખો નિગણ્ઠો નાટપુત્તો…પે॰… અયમ્પિ ખો સઞ્ચયો સઞ્જયો (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) બેલટ્ઠપુત્તો…પે॰… અયમ્પિ ખો પકુધો પકુદ્ધો (પી॰) કચ્ચાનો…પે॰… અયમ્પિ ખો અજિતો કેસકમ્બલો સઙ્ઘી ચેવ ગણી ચ ગણાચરિયો ચ ઞાતો યસસ્સી તિત્થકરો સાધુસમ્મતો બહુજનસ્સ. સોપિ સાવકં અબ્ભતીતં કાલઙ્કતં ઉપપત્તીસુ બ્યાકરોતિ – ‘અસુ અમુત્ર ઉપપન્નો, અસુ અમુત્ર ઉપપન્નો’તિ. યોપિસ્સ સાવકો ઉત્તમપુરિસો પરમપુરિસો પરમપત્તિપત્તો તમ્પિ સાવકં અબ્ભતીતં કાલઙ્કતં ઉપપત્તીસુ બ્યાકરોતિ – ‘અસુ અમુત્ર ઉપપન્નો, અસુ અમુત્ર ઉપપન્નો’’’તિ.
‘‘અયમ્પિ ખો સમણો ગોતમો સઙ્ઘી ચેવ ગણી ચ ગણાચરિયો ચ ઞાતો યસસ્સી તિત્થકરો સાધુસમ્મતો બહુજનસ્સ. સોપિ સાવકં અબ્ભતીતં કાલઙ્કતં ઉપપત્તીસુ બ્યાકરોતિ – ‘અસુ અમુત્ર ઉપપન્નો, અસુ અમુત્ર ઉપપન્નો’તિ. યોપિસ્સ યો ચ ખ્વસ્સ (પી॰) સાવકો ઉત્તમપુરિસો પરમપુરિસો પરમપત્તિપત્તો તઞ્ચ સાવકં અબ્ભતીતં કાલઙ્કતં ઉપપત્તીસુ ન બ્યાકરોતિ – ‘અસુ અમુત્ર ઉપપન્નો, અસુ અમુત્ર ઉપપન્નો’તિ. અપિ ચ ખો નં એવં બ્યાકરોતિ – ‘અચ્છેચ્છિ તણ્હં, વિવત્તયિ સંયોજનં, સમ્મા માનાભિસમયા અન્તમકાસિ દુક્ખસ્સા’તિ. તસ્સ મય્હં, ભો ગોતમ, અહુ દેવ કઙ્ખા, અહુ વિચિકિચ્છા – ‘કથં નામ કથઞ્હિ નામ (સ્યા॰ કં॰ પી॰ ક॰) કથં કથં નામ (છક્કઙ્ગુત્તરે પઞ્ચમવગ્ગે દુતિયસુત્તે) સમણસ્સ ગોતમસ્સ ધમ્મો અભિઞ્ઞેય્યો’’’તિ ધમ્માભિઞ્ઞેય્યાતિ (પી॰ ક॰) ધમ્મો… અઞ્ઞેય્યો (છક્કઙ્ગુત્તરે)?
‘‘અલઞ્હિ તે, વચ્છ, કઙ્ખિતું, અલં વિચિકિચ્છિતું. કઙ્ખનીયે ચ પન તે ઠાને વિચિકિચ્છા ઉપ્પન્ના. સઉપાદાનસ્સ ખ્વાહં, વચ્છ, ઉપપત્તિં પઞ્ઞાપેમિ નો અનુપાદાનસ્સ. સેય્યથાપિ , વચ્છ, અગ્ગિ સઉપાદાનો જલતિ, નો અનુપાદાનો; એવમેવ ખ્વાહં, વચ્છ, સઉપાદાનસ્સ ઉપપત્તિં પઞ્ઞાપેમિ, નો અનુપાદાનસ્સા’’તિ.
‘‘યસ્મિં , ભો ગોતમ, સમયે અચ્ચિ વાતેન ખિત્તા દૂરમ્પિ ગચ્છતિ, ઇમસ્સ પન ભવં ગોતમો કિં ઉપાદાનસ્મિં પઞ્ઞાપેતી’’તિ? ‘‘યસ્મિં ખો, વચ્છ, સમયે અચ્ચિ વાતેન ખિત્તા દૂરમ્પિ ગચ્છતિ, તમહં વાતૂપાદાનં પઞ્ઞાપેમિ. વાતો હિસ્સ, વચ્છ, તસ્મિં સમયે ઉપાદાનં હોતી’’તિ. ‘‘યસ્મિઞ્ચ પન, ભો ગોતમ, સમયે ઇમઞ્ચ કાયં નિક્ખિપતિ, સત્તો ચ અઞ્ઞતરં કાયં અનુપપન્નો હોતિ, ઇમસ્સ પન ભવં ગોતમો કિં ઉપાદાનસ્મિં પઞ્ઞાપેતી’’તિ? ‘‘યસ્મિં ખો, વચ્છ, સમયે ઇમઞ્ચ કાયં નિક્ખિપતિ, સત્તો ચ અઞ્ઞતરં કાયં અનુપપન્નો હોતિ, તમહં તણ્હૂપાદાનં વદામિ. તણ્હા હિસ્સ, વચ્છ, તસ્મિં સમયે ઉપાદાનં હોતી’’તિ હોતીતિ…પે॰… (ક॰). નવમં.
૧૦. આનન્દસુત્તં
૪૧૯. અથ ખો વચ્છગોત્તો પરિબ્બાજકો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદિ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો વચ્છગોત્તો પરિબ્બાજકો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘કિં નુ ખો, ભો ગોતમ, અત્થત્તા’’તિ? એવં વુત્તે, ભગવા તુણ્હી અહોસિ. ‘‘કિં પન, ભો ગોતમ, નત્થત્તા’’તિ? દુતિયમ્પિ ખો ભગવા તુણ્હી અહોસિ. અથ ખો વચ્છગોત્તો પરિબ્બાજકો ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ.
અથ ખો આયસ્મા આનન્દો અચિરપક્કન્તે વચ્છગોત્તે પરિબ્બાજકે ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘કિં નુ ખો, ભન્તે, ભગવા વચ્છગોત્તસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ પઞ્હં પુટ્ઠો ન બ્યાકાસી’’તિ? ‘‘અહઞ્ચાનન્દ, વચ્છગોત્તસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ ‘અત્થત્તા’તિ પુટ્ઠો સમાનો ‘અત્થત્તા’તિ બ્યાકરેય્યં, યે તે, આનન્દ, સમણબ્રાહ્મણા સસ્સતવાદા તેસમેતં સદ્ધિં તેસમેતં લદ્ધિ (સી॰) અભવિસ્સ. અહઞ્ચાનન્દ, વચ્છગોત્તસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ ‘નત્થત્તા’તિ પુટ્ઠો સમાનો ‘નત્થત્તા’તિ બ્યાકરેય્યં, યે તે, આનન્દ, સમણબ્રાહ્મણા ઉચ્છેદવાદા તેસમેતં સદ્ધિં અભવિસ્સ. અહઞ્ચાનન્દ, વચ્છગોત્તસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ ‘અત્થત્તા’તિ પુટ્ઠો સમાનો ‘અત્થત્તા’તિ બ્યાકરેય્યં, અપિ નુ મે તં, આનન્દ, અનુલોમં અભવિસ્સ ઞાણસ્સ ઉપ્પાદાય – ‘સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’. ‘‘અહઞ્ચાનન્દ, વચ્છગોત્તસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ ‘નત્થત્તા’તિ પુટ્ઠો સમાનો ‘નત્થત્તા’તિ બ્યાકરેય્યં , સમ્મૂળ્હસ્સ, આનન્દ, વચ્છગોત્તસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ ભિય્યો સમ્મોહાય અભવિસ્સ – ‘અહુવા મે નૂન પુબ્બે અત્તા, સો એતરહિ નત્થી’’’તિ. દસમં.
૧૧. સભિયકચ્ચાનસુત્તં
૪૨૦. એકં સમયં આયસ્મા સભિયો કચ્ચાનો ઞાતિકે વિહરતિ ગિઞ્જકાવસથે. અથ ખો વચ્છગોત્તો પરિબ્બાજકો યેનાયસ્મા સભિયો કચ્ચાનો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મતા સભિયેન કચ્ચાનેન સદ્ધિં સમ્મોદિ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો વચ્છગોત્તો પરિબ્બાજકો આયસ્મન્તં સભિયં કચ્ચાનં એતદવોચ – ‘‘કિં નુ ખો ભો, કચ્ચાન, હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘અબ્યાકતં ખો એતં, વચ્છ, ભગવતા – ‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ. ‘‘કિં પન, ભો કચ્ચાન, ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘એતમ્પિ ખો, વચ્છ, અબ્યાકતં ભગવતા – ‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ.
‘‘કિં નુ ખો, ભો કચ્ચાન, હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘અબ્યાકતં ખો એતં, વચ્છ, ભગવતા – ‘હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ. ‘‘કિં પન, ભો કચ્ચાન, નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ? ‘‘એતમ્પિ ખો, વચ્છ, અબ્યાકતં ભગવતા – ‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’’તિ.
‘‘‘કિં નુ ખો, ભો કચ્ચાન, હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ, ઇતિ પુટ્ઠો સમાનો – ‘અબ્યાકતં ખો એતં, વચ્છ, ભગવતા – હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વદેસિ . ‘કિં પન, ભો કચ્ચાન, ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ, ઇતિ પુટ્ઠો સમાનો – ‘અબ્યાકતં ખો એતં, વચ્છ, ભગવતા – ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વદેસિ. ‘કિં નુ ખો, ભો કચ્ચાન, હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ, ઇતિ પુટ્ઠો સમાનો – ‘અબ્યાકતં ખો એતં, વચ્છ , ભગવતા – હોતિ ચ ન ચ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વદેસિ. ‘કિં પન, ભો કચ્ચાન, નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ, ઇતિ પુટ્ઠો સમાનો – ‘એતમ્પિ ખો, વચ્છ, અબ્યાકતં ભગવતા – નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા’તિ વદેસિ. કો નુ ખો, ભો કચ્ચાન, હેતુ, કો પચ્ચયો, યેનેતં અબ્યાકતં સમણેન ગોતમેના’’તિ? ‘‘યો ચ, વચ્છ, હેતુ, યો ચ પચ્ચયો પઞ્ઞાપનાય રૂપીતિ વા અરૂપીતિ વા સઞ્ઞીતિ વા અસઞ્ઞીતિ વા નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીતિ વા, સો ચ હેતુ, સો ચ પચ્ચયો સબ્બેન સબ્બં સબ્બથા સબ્બં અપરિસેસં નિરુજ્ઝેય્ય. કેન નં પઞ્ઞાપયમાનો પઞ્ઞાપેય્ય રૂપીતિ વા અરૂપીતિ વા સઞ્ઞીતિ વા અસઞ્ઞીતિ વા નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીતિ વા’’તિ. ‘‘કીવચિરં પબ્બજિતોસિ, ભો કચ્ચાના’’તિ? ‘‘નચિરં, આવુસો, તીણિ વસ્સાની’’તિ. ‘‘યસ્સપ’સ્સ, આવુસો, એતમેત્તકેન એત્તકમેવ તંપ’સ્સ બહુ, કો પન વાદો એવં કો પન વાદો એવ (સી॰ પી॰) અભિક્કન્તે’’તિ! એકાદસમં.
અબ્યાકતસંયુત્તં સમત્તં.
તસ્સુદ્દાનં –
ખેમાથેરી અનુરાધો, સારિપુત્તોતિ કોટ્ઠિકો;
મોગ્ગલ્લાનો ચ વચ્છો ચ, કુતૂહલસાલાનન્દો;
સભિયો એકાદસમન્તિ;
સળાયતનવગ્ગો ચતુત્થો.
તસ્સુદ્દાનં –
સળાયતનવેદના, માતુગામો જમ્બુખાદકો;
સામણ્ડકો મોગ્ગલ્લાનો, ચિત્તો ગામણિ સઙ્ખતં;
અબ્યાકતન્તિ દસધાતિ.
સળાયતનવગ્ગસંયુત્તપાળિ નિટ્ઠિતા.