(૭) ૨. મહાવગ્ગો
૧. તિત્થાયતનાદિસુત્તં
૬૨. ‘‘તીણિમાનિ , ભિક્ખવે, તિત્થાયતનાનિ યાનિ પણ્ડિતેહિ સમનુયુઞ્જિયમાનાનિ સમનુગ્ગાહિયમાનાનિ (સ્યા॰ કં॰ ક॰) સમનુગાહિયમાનાનિ સમનુભાસિયમાનાનિ પરમ્પિ ગન્ત્વા અકિરિયાય સણ્ઠહન્તિ. કતમાનિ તીણિ? સન્તિ, ભિક્ખવે, એકે સમણબ્રાહ્મણા એવંવાદિનો એવંદિટ્ઠિનો – ‘યં કિઞ્ચાયં પુરિસપુગ્ગલો પટિસંવેદેતિ સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા સબ્બં તં પુબ્બેકતહેતૂ’તિ. સન્તિ, ભિક્ખવે, એકે સમણબ્રાહ્મણા એવંવાદિનો એવંદિટ્ઠિનો – ‘યં કિઞ્ચાયં પુરિસપુગ્ગલો પટિસંવેદેતિ સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા સબ્બં તં ઇસ્સરનિમ્માનહેતૂ’તિ. સન્તિ, ભિક્ખવે, એકે સમણબ્રાહ્મણા એવંવાદિનો એવંદિટ્ઠિનો – ‘યં કિઞ્ચાયં પુરિસપુગ્ગલો પટિસંવેદેતિ સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા સબ્બં તં અહેતુઅપ્પચ્ચયા’’’તિ.
‘‘તત્ર, ભિક્ખવે, યે તે સમણબ્રાહ્મણા એવંવાદિનો એવંદિટ્ઠિનો – ‘યં કિઞ્ચાયં પુરિસપુગ્ગલો પટિસંવેદેતિ સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા સબ્બં તં પુબ્બેકતહેતૂ’તિ, ત્યાહં ઉપસઙ્કમિત્વા એવં વદામિ – ‘સચ્ચં કિર તુમ્હે આયસ્મન્તો એવંવાદિનો એવંદિટ્ઠિનો – યં કિઞ્ચાયં પુરિસપુગ્ગલો પટિસંવેદેતિ સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા સબ્બં તં પુબ્બેકતહેતૂ’તિ ? તે ચ મે તે ચે મે (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) એવં પુટ્ઠા ‘આમા’તિ આમોતિ (સી॰) પટિજાનન્તિ. ત્યાહં એવં વદામિ – ‘તેનહાયસ્મન્તો પાણાતિપાતિનો ભવિસ્સન્તિ પુબ્બેકતહેતુ, અદિન્નાદાયિનો ભવિસ્સન્તિ પુબ્બેકતહેતુ, અબ્રહ્મચારિનો ભવિસ્સન્તિ પુબ્બેકતહેતુ, મુસાવાદિનો ભવિસ્સન્તિ પુબ્બેકતહેતુ, પિસુણવાચા ભવિસ્સન્તિ પુબ્બેકતહેતુ, ફરુસવાચા ભવિસ્સન્તિ પુબ્બેકતહેતુ, સમ્ફપ્પલાપિનો ભવિસ્સન્તિ પુબ્બેકતહેતુ, અભિજ્ઝાલુનો ભવિસ્સન્તિ પુબ્બેકતહેતુ, બ્યાપન્નચિત્તા ભવિસ્સન્તિ પુબ્બેકતહેતુ, મિચ્છાદિટ્ઠિકા ભવિસ્સન્તિ પુબ્બેકતહેતુ’’’.
‘‘પુબ્બેકતં ખો પન, ભિક્ખવે, સારતો પચ્ચાગચ્છતં ન હોતિ છન્દો વા વાયામો વા ઇદં વા કરણીયં ઇદં વા અકરણીયન્તિ. ઇતિ કરણીયાકરણીયે ખો પન સચ્ચતો થેતતો અનુપલબ્ભિયમાને મુટ્ઠસ્સતીનં અનારક્ખાનં વિહરતં ન હોતિ પચ્ચત્તં સહધમ્મિકો સમણવાદો . અયં ખો મે, ભિક્ખવે, તેસુ સમણબ્રાહ્મણેસુ એવંવાદીસુ એવંદિટ્ઠીસુ પઠમો સહધમ્મિકો નિગ્ગહો હોતિ.
‘‘તત્ર, ભિક્ખવે, યે તે સમણબ્રાહ્મણા એવંવાદિનો એવંદિટ્ઠિનો – ‘યં કિઞ્ચાયં પુરિસપુગ્ગલો પટિસંવેદેતિ સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા સબ્બં તં ઇસ્સરનિમ્માનહેતૂ’તિ, ત્યાહં ઉપસઙ્કમિત્વા એવં વદામિ – ‘સચ્ચં કિર તુમ્હે આયસ્મન્તો એવંવાદિનો એવદિટ્ઠિનો – યં કિઞ્ચાયં પુરિસપુગ્ગલો પટિસંવેદેતિ સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા સબ્બં તં ઇસ્સરનિમ્માનહેતૂ’તિ? તે ચ મે એવં પુટ્ઠા ‘આમા’તિ પટિજાનન્તિ. ત્યાહં એવં વદામિ – ‘તેનહાયસ્મન્તો પાણાતિપાતિનો ભવિસ્સન્તિ ઇસ્સરનિમ્માનહેતુ, અદિન્નાદાયિનો ભવિસ્સન્તિ ઇસ્સરનિમ્માનહેતુ, અબ્રહ્મચારિનો ભવિસ્સન્તિ ઇસ્સરનિમ્માનહેતુ, મુસાવાદિનો ભવિસ્સન્તિ ઇસ્સરનિમ્માનહેતુ, પિસુણવાચા ભવિસ્સન્તિ ઇસ્સરનિમ્માનહેતુ, ફરુસવાચા ભવિસ્સન્તિ ઇસ્સરનિમ્માનહેતુ, સમ્ફપ્પલાપિનો ભવિસ્સન્તિ ઇસ્સરનિમ્માનહેતુ, અભિજ્ઝાલુનો ભવિસ્સન્તિ ઇસ્સરનિમ્માનહેતુ, બ્યાપન્નચિત્તા ભવિસ્સન્તિ ઇસ્સરનિમ્માનહેતુ, મિચ્છાદિટ્ઠિકા ભવિસ્સન્તિ ઇસ્સરનિમ્માનહેતુ’’’.
‘‘ઇસ્સરનિમ્માનં ખો પન, ભિક્ખવે, સારતો પચ્ચાગચ્છતં ન હોતિ છન્દો વા વાયામો વા ઇદં વા કરણીયં ઇદં વા અકરણીયન્તિ. ઇતિ કરણીયાકરણીયે ખો પન સચ્ચતો થેતતો અનુપલબ્ભિયમાને મુટ્ઠસ્સતીનં અનારક્ખાનં વિહરતં ન હોતિ પચ્ચત્તં સહધમ્મિકો સમણવાદો. અયં ખો મે, ભિક્ખવે, તેસુ સમણબ્રાહ્મણેસુ એવંવાદીસુ એવંદિટ્ઠીસુ દુતિયો સહધમ્મિકો નિગ્ગહો હોતિ.
‘‘તત્ર , ભિક્ખવે, યે તે સમણબ્રાહ્મણા એવંવાદિનો એવંદિટ્ઠિનો – ‘યં કિં ચાયં પુરિસપુગ્ગલો પટિસંવેદેતિ સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા સબ્બં તં અહેતુઅપ્પચ્ચયા’તિ, ત્યાહં ઉપસઙ્કમિત્વા એવં વદામિ – ‘સચ્ચં કિર તુમ્હે આયસ્મન્તો એવંવાદિનો એવંદિટ્ઠિનો – યં કિં ચાયં પુરિસપુગ્ગલો પટિસંવેદેતિ સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા સબ્બં તં અહેતુઅપ્પચ્ચયા’તિ? તે ચ મે એવં પુટ્ઠા ‘આમા’તિ પટિજાનન્તિ . ત્યાહં એવં વદામિ – ‘તેનહાયસ્મન્તો પાણાતિપાતિનો ભવિસ્સન્તિ અહેતુઅપ્પચ્ચયા…પે॰… મિચ્છાદિટ્ઠિકા ભવિસ્સન્તિ અહેતુઅપ્પચ્ચયા’’’.
‘‘અહેતુઅપ્પચ્ચયં અહેતું (સી॰), અહેતુ (સ્યા॰ કં॰), અહેતુઅપ્પચ્ચયા (પી॰), અહેતું અપ્પચ્ચયં (ક॰) ખો પન, ભિક્ખવે, સારતો પચ્ચાગચ્છતં ન હોતિ છન્દો વા વાયામો વા ઇદં વા કરણીયં ઇદં વા અકરણીયન્તિ. ઇતિ કરણીયાકરણીયે ખો પન સચ્ચતો થેતતો અનુપલબ્ભિયમાને મુટ્ઠસ્સતીનં અનારક્ખાનં વિહરતં ન હોતિ પચ્ચત્તં સહધમ્મિકો સમણવાદો. અયં ખો મે, ભિક્ખવે, તેસુ સમણબ્રાહ્મણેસુ એવંવાદીસુ એવંદિટ્ઠીસુ તતિયો સહધમ્મિકો નિગ્ગહો હોતિ.
‘‘ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, તીણિ તિત્થાયતનાનિ યાનિ પણ્ડિતેહિ સમનુયુઞ્જિયમાનાનિ સમનુગાહિયમાનાનિ સમનુભાસિયમાનાનિ પરમ્પિ ગન્ત્વા અકિરિયાય સણ્ઠહન્તિ.
‘‘અયં ખો પન, ભિક્ખવે, મયા ધમ્મો દેસિતો અનિગ્ગહિતો અસંકિલિટ્ઠો અનુપવજ્જો અપ્પટિકુટ્ઠો સમણેહિ બ્રાહ્મણેહિ વિઞ્ઞૂહિ. કતમો ચ, ભિક્ખવે, મયા ધમ્મો દેસિતો અનિગ્ગહિતો અસંકિલિટ્ઠો અનુપવજ્જો અપ્પટિકુટ્ઠો સમણેહિ બ્રાહ્મણેહિ વિઞ્ઞૂહિ? ઇમા છ ધાતુયોતિ, ભિક્ખવે, મયા ધમ્મો દેસિતો અનિગ્ગહિતો અસંકિલિટ્ઠો અનુપવજ્જો અપ્પટિકુટ્ઠો સમણેહિ બ્રાહ્મણેહિ વિઞ્ઞૂહિ. ઇમાનિ છ ફસ્સાયતનાનીતિ, ભિક્ખવે, મયા ધમ્મો દેસિતો અનિગ્ગહિતો અસંકિલિટ્ઠો અનુપવજ્જો અપ્પટિકુટ્ઠો સમણેહિ બ્રાહ્મણેહિ વિઞ્ઞૂહિ. ઇમે અટ્ઠારસ મનોપવિચારાતિ, ભિક્ખવે, મયા ધમ્મો દેસિતો અનિગ્ગહિતો અસંકિલિટ્ઠો અનુપવજ્જો અપ્પટિકુટ્ઠો સમણેહિ બ્રાહ્મણેહિ વિઞ્ઞૂહિ. ઇમાનિ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનીતિ, ભિક્ખવે, મયા ધમ્મો દેસિતો અનિગ્ગહિતો અસંકિલિટ્ઠો અનુપવજ્જો અપ્પટિકુટ્ઠો સમણેહિ બ્રાહ્મણેહિ વિઞ્ઞૂહિ.
‘‘ઇમા છ ધાતુયોતિ, ભિક્ખવે, મયા ધમ્મો દેસિતો અનિગ્ગહિતો અસંકિલિટ્ઠો અનુપવજ્જો અપ્પટિકુટ્ઠો સમણેહિ બ્રાહ્મણેહિ વિઞ્ઞૂહીતિ. ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં. કિઞ્ચેતં પટિચ્ચ વુત્તં? છયિમા, ભિક્ખવે , ધાતુયો – પથવીધાતુ, આપોધાતુ, તેજોધાતુ, વાયોધાતુ, આકાસધાતુ, વિઞ્ઞાણધાતુ. ઇમા છ ધાતુયોતિ, ભિક્ખવે, મયા ધમ્મો દેસિતો અનિગ્ગહિતો અસંકિલિટ્ઠો અનુપવજ્જો અપ્પટિકુટ્ઠો સમણેહિ બ્રાહ્મણેહિ વિઞ્ઞૂહીતિ. ઇતિ યં તં વુત્તં, ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્તં.
‘‘ઇમાનિ છ ફસ્સાયતનાનીતિ, ભિક્ખવે, મયા ધમ્મો દેસિતો અનિગ્ગહિતો અસંકિલિટ્ઠો અનુપવજ્જો અપ્પટિકુટ્ઠો સમણેહિ બ્રાહ્મણેહિ વિઞ્ઞૂહીતિ. ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં. કિઞ્ચેતં પટિચ્ચ વુત્તં? છયિમાનિ, ભિક્ખવે, ફસ્સાયતનાનિ – ચક્ખુ ફસ્સાયતનં, સોતં ફસ્સાયતનં, ઘાનં ફસ્સાયતનં, જિવ્હા ફસ્સાયતનં, કાયો ફસ્સાયતનં, મનો ફસ્સાયતનં. ઇમાનિ છ ફસ્સાયતનાનીતિ, ભિક્ખવે, મયા ધમ્મો દેસિતો અનિગ્ગહિતો અસંકિલિટ્ઠો અનુપવજ્જો અપ્પટિકુટ્ઠો સમણેહિ બ્રાહ્મણેહિ વિઞ્ઞૂહીતિ. ઇતિ યં તં વુત્તં, ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્તં.
‘‘ઇમે અટ્ઠારસ મનોપવિચારાતિ, ભિક્ખવે, મયા ધમ્મો દેસિતો અનિગ્ગહિતો અસંકિલિટ્ઠો અનુપવજ્જો અપ્પટિકુટ્ઠો સમણેહિ બ્રાહ્મણેહિ વિઞ્ઞૂહીતિ. ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં. કિઞ્ચેતં પટિચ્ચ વુત્તં? ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા સોમનસ્સટ્ઠાનિયં રૂપં ઉપવિચરતિ દોમનસ્સટ્ઠાનિયં રૂપં ઉપવિચરતિ ઉપેક્ખાટ્ઠાનિયં રૂપં ઉપવિચરતિ, સોતેન સદ્દં સુત્વા… ઘાનેન ગન્ધં ઘાયિત્વા… જિવ્હાય રસં સાયિત્વા… કાયેન ફોટ્ઠબ્બં ફુસિત્વા… મનસા ધમ્મં વિઞ્ઞાય સોમનસ્સટ્ઠાનિયં ધમ્મં ઉપવિચરતિ દોમનસ્સટ્ઠાનિયં ધમ્મં ઉપવિચરતિ ઉપેક્ખાટ્ઠાનિયં ધમ્મં ઉપવિચરતિ. ઇમે અટ્ઠારસ મનોપવિચારાતિ, ભિક્ખવે, મયા ધમ્મો દેસિતો અનિગ્ગહિતો અસંકિલિટ્ઠો અનુપવજ્જો અપ્પટિકુટ્ઠો સમણેહિ બ્રાહ્મણેહિ વિઞ્ઞૂહીતિ. ઇતિ યં તં વુત્તં, ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્તં.
‘‘ઇમાનિ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનીતિ, ભિક્ખવે, મયા ધમ્મો દેસિતો અનિગ્ગહિતો અસંકિલિટ્ઠો અનુપવજ્જો અપ્પટિકુટ્ઠો સમણેહિ બ્રાહ્મણેહિ વિઞ્ઞૂહીતિ. ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં. કિઞ્ચેતં પટિચ્ચ વુત્તં? છન્નં, ભિક્ખવે, ધાતૂનં ઉપાદાય ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ હોતિ; ઓક્કન્તિયા સતિ નામરૂપં, નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનં, સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સો, ફસ્સપચ્ચયા વેદના. વેદિયમાનસ્સ ખો પનાહં, ભિક્ખવે, ઇદં દુક્ખન્તિ પઞ્ઞપેમિ, અયં દુક્ખસમુદયોતિ પઞ્ઞપેમિ, અયં દુક્ખનિરોધોતિ પઞ્ઞપેમિ, અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદાતિ પઞ્ઞપેમિ.
‘‘કતમઞ્ચ, ભિક્ખવે, દુક્ખં અરિયસચ્ચં? જાતિપિ દુક્ખા, જરાપિ દુક્ખા , ( ) (બ્યાધિપિ દુક્ખો) (સી॰ પી॰ ક॰) અટ્ઠકથાય સંસન્દેતબ્બં વિસુદ્ધિ॰ ૨.૫૩૭ મરણમ્પિ દુક્ખં , સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસાપિ દુક્ખા, (અપ્પિયેહિ સમ્પયોગો દુક્ખો, પિયેહિ વિપ્પયોગો દુક્ખો,) (નત્થિ કત્થચિ) યમ્પિચ્છં ન લભતિ તમ્પિ દુક્ખં. સંખિત્તેન પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા દુક્ખા. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, દુક્ખં અરિયસચ્ચં.
‘‘કતમઞ્ચ, ભિક્ખવે, દુક્ખસમુદયં દુક્ખસમુદયો (સ્યા॰ કં॰) અરિયસચ્ચં? અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા, સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં, વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપં, નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનં, સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સો, ફસ્સપચ્ચયા વેદના, વેદનાપચ્ચયા તણ્હા, તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનં, ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો, ભવપચ્ચયા જાતિ, જાતિપચ્ચયા જરામરણં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા સમ્ભવન્તિ. એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો હોતિ. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, દુક્ખસમુદયં અરિયસચ્ચં.
‘‘કતમઞ્ચ, ભિક્ખવે, દુક્ખનિરોધં દુક્ખનિરોધો (સ્યા॰ કં॰) અરિયસચ્ચં? અવિજ્જાય ત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો, સઙ્ખારનિરોધા વિઞ્ઞાણનિરોધો, વિઞ્ઞાણનિરોધા નામરૂપનિરોધો, નામરૂપનિરોધા સળાયતનનિરોધો, સળાયતનનિરોધા ફસ્સનિરોધો, ફસ્સનિરોધા વેદનાનિરોધો, વેદનાનિરોધા તણ્હાનિરોધો, તણ્હાનિરોધા ઉપાદાનનિરોધો, ઉપાદાનનિરોધા ભવનિરોધો, ભવનિરોધા જાતિનિરોધો, જાતિનિરોધા જરામરણં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા નિરુજ્ઝન્તિ. એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધો હોતિ. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, દુક્ખનિરોધં અરિયસચ્ચં.
‘‘કતમઞ્ચ, ભિક્ખવે, દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા અરિયસચ્ચં? અયમેવ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો, સેય્યથિદં – સમ્માદિટ્ઠિ, સમ્માસઙ્કપ્પો, સમ્માવાચા, સમ્માકમ્મન્તો, સમ્માઆજીવો, સમ્માવાયામો, સમ્માસતિ, સમ્માસમાધિ. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા અરિયસચ્ચં. ‘ઇમાનિ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાની’તિ, ભિક્ખવે, મયા ધમ્મો દેસિતો અનિગ્ગહિતો અસંકિલિટ્ઠો અનુપવજ્જો અપ્પટિકુટ્ઠો સમણેહિ બ્રાહ્મણેહિ વિઞ્ઞૂહીતિ. ઇતિ યં તં વુત્તં ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્ત’’ન્તિ. પઠમં.
૬૩. ‘‘તીણિમાનિ , ભિક્ખવે, અમાતાપુત્તિકાનિ ભયાનીતિ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો ભાસતિ. કતમાનિ તીણિ? હોતિ સો, ભિક્ખવે, સમયો યં મહાઅગ્ગિડાહો વુટ્ઠાતિ. મહાઅગ્ગિડાહે ખો પન, ભિક્ખવે, વુટ્ઠિતે તેન ગામાપિ ડય્હન્તિ નિગમાપિ ડય્હન્તિ નગરાપિ ડય્હન્તિ. ગામેસુપિ ડય્હમાનેસુ નિગમેસુપિ ડય્હમાનેસુ નગરેસુપિ ડય્હમાનેસુ તત્થ માતાપિ પુત્તં નપ્પટિલભતિ, પુત્તોપિ માતરં નપ્પટિલભતિ . ઇદં, ભિક્ખવે, પઠમં અમાતાપુત્તિકં ભયન્તિ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો ભાસતિ.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, હોતિ સો સમયો યં મહામેઘો વુટ્ઠાતિ. મહામેઘે ખો પન, ભિક્ખવે, વુટ્ઠિતે મહાઉદકવાહકો સઞ્જાયતિ. મહાઉદકવાહકે ખો પન, ભિક્ખવે, સઞ્જાયન્તે તેન ગામાપિ વુય્હન્તિ નિગમાપિ વુય્હન્તિ નગરાપિ વુય્હન્તિ. ગામેસુપિ વુય્હમાનેસુ નિગમેસુપિ વુય્હમાનેસુ નગરેસુપિ વુય્હમાનેસુ તત્થ માતાપિ પુત્તં નપ્પટિલભતિ, પુત્તોપિ માતરં નપ્પટિલભતિ. ઇદં, ભિક્ખવે, દુતિયં અમાતાપુત્તિકં ભયન્તિ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો ભાસતિ.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, હોતિ સો સમયો યં ભયં હોતિ અટવિસઙ્કોપો, ચક્કસમારુળ્હા જાનપદા પરિયાયન્તિ. ભયે ખો પન, ભિક્ખવે, સતિ અટવિસઙ્કોપે ચક્કસમારુળ્હેસુ જાનપદેસુ પરિયાયન્તેસુ તત્થ માતાપિ પુત્તં નપ્પટિલભતિ, પુત્તોપિ માતરં નપ્પટિલભતિ. ઇદં, ભિક્ખવે, તતિયં અમાતાપુત્તિકં ભયન્તિ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો ભાસતિ. ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, તીણિ અમાતાપુત્તિકાનિ ભયાનીતિ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો ભાસતિ.
‘‘તાનિ ખો પનિમાનિ ઇમાનિ ખો (સી॰), ઇમાનિ ખો પન (ક॰), ભિક્ખવે, તીણિ સમાતાપુત્તિકાનિયેવ ભયાનિ અમાતાપુત્તિકાનિ ભયાનીતિ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો ભાસતિ. કતમાનિ તીણિ? હોતિ સો, ભિક્ખવે, સમયો યં મહાઅગ્ગિડાહો વુટ્ઠાતિ. મહાઅગ્ગિડાહે ખો પન, ભિક્ખવે, વુટ્ઠિતે તેન ગામાપિ ડય્હન્તિ નિગમાપિ ડય્હન્તિ નગરાપિ ડય્હન્તિ. ગામેસુપિ ડય્હમાનેસુ નિગમેસુપિ ડય્હમાનેસુ નગરેસુપિ ડય્હમાનેસુ હોતિ સો સમયો યં કદાચિ કરહચિ માતાપિ પુત્તં પટિલભતિ, પુત્તોપિ માતરં પટિલભતિ. ઇદં, ભિક્ખવે, પઠમં સમાતાપુત્તિકંયેવ ભયં અમાતાપુત્તિકં ભયન્તિ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો ભાસતિ.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, હોતિ સો સમયો યં મહામેઘો વુટ્ઠાતિ. મહામેઘે ખો પન, ભિક્ખવે, વુટ્ઠિતે મહાઉદકવાહકો સઞ્જાયતિ. મહાઉદકવાહકે ખો પન, ભિક્ખવે, સઞ્જાતે તેન ગામાપિ વુય્હન્તિ નિગમાપિ વુય્હન્તિ નગરાપિ વુય્હન્તિ. ગામેસુપિ વુય્હમાનેસુ નિગમેસુપિ વુય્હમાનેસુ નગરેસુપિ વુય્હમાનેસુ હોતિ સો સમયો યં કદાચિ કરહચિ માતાપિ પુત્તં પટિલભતિ, પુત્તોપિ માતરં પટિલભતિ. ઇદં, ભિક્ખવે, દુતિયં સમાતાપુત્તિકંયેવ ભયં અમાતાપુત્તિકં ભયન્તિ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો ભાસતિ.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, હોતિ સો સમયો યં ભયં હોતિ અટવિસઙ્કોપો, ચક્કસમારુળ્હા જાનપદા પરિયાયન્તિ. ભયે ખો પન, ભિક્ખવે, સતિ અટવિસઙ્કોપે ચક્કસમારુળ્હેસુ જાનપદેસુ પરિયાયન્તેસુ હોતિ સો સમયો યં કદાચિ કરહચિ માતાપિ પુત્તં પટિલભતિ, પુત્તોપિ માતરં પટિલભતિ. ઇદં, ભિક્ખવે, તતિયં સમાતાપુત્તિકંયેવ ભયં અમાતાપુત્તિકં ભયન્તિ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો ભાસતિ. ‘‘ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, તીણિ સમાતાપુત્તિકાનિયેવ ભયાનિ અમાતાપુત્તિકાનિ ભયાનીતિ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો ભાસતિ’’.
‘‘તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, અમાતાપુત્તિકાનિ ભયાનિ. કતમાનિ તીણિ? જરાભયં, બ્યાધિભયં, મરણભયન્તિ. ન, ભિક્ખવે, માતા પુત્તં જીરમાનં એવં લભતિ – ‘અહં જીરામિ, મા મે પુત્તો જીરી’તિ; પુત્તો વા પન માતરં જીરમાનં ન એવં લભતિ – ‘અહં જીરામિ, મા મે માતા જીરી’’’તિ.
‘‘ન, ભિક્ખવે, માતા પુત્તં બ્યાધિયમાનં એવં લભતિ – ‘અહં બ્યાધિયામિ, મા મે પુત્તો બ્યાધિયી’તિ; પુત્તો વા પન માતરં બ્યાધિયમાનં ન એવં લભતિ – ‘અહં બ્યાધિયામિ, મા મે માતા બ્યાધિયી’’’તિ.
‘‘ન, ભિક્ખવે, માતા પુત્તં મીયમાનં એવં લભતિ – ‘અહં મીયામિ, મા મે પુત્તો મીયી’તિ; પુત્તો વા પન માતરં મીયમાનં ન એવં લભતિ – ‘અહં મીયામિ, મા મે માતા મીયી’તિ. ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, તીણિ અમાતાપુત્તિકાનિ ભયાની’’તિ.
‘‘અત્થિ , ભિક્ખવે, મગ્ગો અત્થિ પટિપદા ઇમેસઞ્ચ તિણ્ણં સમાતાપુત્તિકાનં ભયાનં ઇમેસઞ્ચ તિણ્ણં અમાતાપુત્તિકાનં ભયાનં પહાનાય સમતિક્કમાય સંવત્તતિ. કતમો ચ, ભિક્ખવે, મગ્ગો કતમા ચ પટિપદા ઇમેસઞ્ચ તિણ્ણં સમાતાપુત્તિકાનં ભયાનં ઇમેસઞ્ચ તિણ્ણં અમાતાપુત્તિકાનં ભયાનં પહાનાય સમતિક્કમાય સંવત્તતિ? અયમેવ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો, સેય્યથિદં – સમ્માદિટ્ઠિ, સમ્માસઙ્કપો, સમ્માવાચા, સમ્માકમ્મન્તો, સમ્માઆજીવો, સમ્માવાયામો, સમ્માસતિ, સમ્માસમાધિ. અયં ખો, ભિક્ખવે, મગ્ગો અયં પટિપદા ઇમેસઞ્ચ તિણ્ણં સમાતાપુત્તિકાનં ભયાનં ઇમેસઞ્ચ તિણ્ણં અમાતાપુત્તિકાનં ભયાનં પહાનાય સમતિક્કમાય સંવત્તતી’’તિ. દુતિયં.
૩. વેનાગપુરસુત્તં
૬૪. એકં સમયં ભગવા કોસલેસુ ચારિકં ચરમાનો મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં યેન વેનાગપુરં નામ કોસલાનં બ્રાહ્મણગામો તદવસરિ. અસ્સોસું ખો વેનાગપુરિકા બ્રાહ્મણગહપતિકા – ‘‘સમણો ખલુ , ભો, ગોતમો સક્યપુત્તો સક્યકુલા પબ્બજિતો વેનાગપુરં અનુપ્પત્તો. તં ખો પન ભવન્તં ગોતમં એવં કલ્યાણો કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગતો – ‘ઇતિપિ સો ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો વિજ્જાચરણસમ્પન્નો સુગતો લોકવિદૂ અનુત્તરો પુરિસદમ્મસારથિ સત્થા દેવમનુસ્સાનં બુદ્ધો ભગવા’તિ ભગવા (સી॰ સ્યા કં॰ પી॰) ઇદં સુત્તવણ્ણનાય અટ્ઠકથાય સંસન્દેતબ્બં પારા॰ ૧; દી॰ નિ॰ ૧.૨૫૫ પસ્સિતબ્બં. સો ઇમં લોકં સદેવકં સમારકં સબ્રહ્મકં સસ્સમણબ્રાહ્મણિં પજં સદેવમનુસ્સં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદેતિ. સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં મજ્ઝેકલ્યાણં પરિયોસાનકલ્યાણં સાત્થં સબ્યઞ્જનં, કેવલપરિપુણ્ણં પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં પકાસેતિ. સાધુ ખો પન તથારૂપાનં અરહતં દસ્સનં હોતી’’તિ.
અથ ખો વેનાગપુરિકા બ્રાહ્મણગહપતિકા યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસુ; ઉપસઙ્કમિત્વા અપ્પેકચ્ચે ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ, અપ્પેકચ્ચે ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદિંસુ, સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ, અપ્પેકચ્ચે યેન ભગવા તેનઞ્જલિં પણામેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ, અપ્પેકચ્ચે નામગોત્તં સાવેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ, અપ્પેકચ્ચે તુણ્હીભૂતા એકમન્તં નિસીદિંસુ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો વેનાગપુરિકો વચ્છગોત્તો બ્રાહ્મણો ભગવન્તં એતદવોચ –
‘‘અચ્છરિયં , ભો ગોતમ, અબ્ભુતં, ભો ગોતમ! યાવઞ્ચિદં ભોતો ગોતમસ્સ વિપ્પસન્નાનિ ઇન્દ્રિયાનિ, પરિસુદ્ધો છવિવણ્ણો પરિયોદાતો. સેય્યથાપિ, ભો ગોતમ, સારદં બદરપણ્ડું મણ્ડં (ક॰) પરિસુદ્ધં હોતિ પરિયોદાતં; એવમેવં ભોતો ગોતમસ્સ વિપ્પસન્નાનિ ઇન્દ્રિયાનિ પરિસુદ્ધો છવિવણ્ણો પરિયોદાતો. સેય્યથાપિ, ભો ગોતમ, તાલપક્કં સમ્પતિ બન્ધના પમુત્તં મુત્તં (સી॰ પી॰ ક॰) પરિસુદ્ધં હોતિ પરિયોદાતં; એવમેવં ભોતો ગોતમસ્સ વિપ્પસન્નાનિ ઇન્દ્રિયાનિ પરિસુદ્ધો છવિવણ્ણો પરિયોદાતો. સેય્યથાપિ, ભો ગોતમ, નેક્ખં નિક્ખં-ઇતિપિ (મ॰ નિ॰ ૩.૧૬૮) જમ્બોનદં દક્ખકમ્મારપુત્તસુપરિકમ્મકતં ઉક્કામુખે સુકુસલસમ્પહટ્ઠં પણ્ડુકમ્બલે નિક્ખિત્તં ભાસતે ચ તપતે ચ વિરોચતિ ચ; એવમેવં ભોતો ગોતમસ્સ વિપ્પસન્નાનિ ઇન્દ્રિયાનિ પરિસુદ્ધો છવિવણ્ણો પરિયોદાતો. યાનિ તાનિ, ભો ગોતમ, ઉચ્ચાસયનમહાસયનાનિ, સેય્યથિદં – આસન્દિ પલ્લઙ્કો ગોનકો ચિત્તકો પટિકા પટલિકા તૂલિકા વિકતિકા ઉદ્દલોમી એકન્તલોમી કટ્ટિસ્સં કોસેય્યં કુત્તકં હત્થત્થરં અસ્સત્થરં રથત્થરં અજિનપ્પવેણી કદલિમિગપવરપચ્ચત્થરણં કાદલિમિગપવરપચ્ચત્થરણં (સી॰) સઉત્તરચ્છદં ઉભતોલોહિતકૂપધાનં, એવરૂપાનં નૂન ભવં ગોતમો ઉચ્ચાસયનમહાસયનાનં નિકામલાભી અકિચ્છલાભી અકસિરલાભી’’તિ.
‘‘યાનિ ખો પન તાનિ, બ્રાહ્મણ, ઉચ્ચાસયનમહાસયનાનિ, સેય્યથિદં – આસન્દિ પલ્લઙ્કો ગોનકો ચિત્તકો પટિકા પટલિકા તૂલિકા વિકતિકા ઉદ્દલોમી એકન્તલોમી કટ્ટિસ્સં કોસેય્યં કુત્તકં હત્થત્થરં અસ્સત્થરં રથત્થરં અજિનપ્પવેણી કદલિમિગપવરપચ્ચત્થરણં સઉત્તરચ્છદં ઉભતોલોહિતકૂપધાનં. દુલ્લભાનિ તાનિ પબ્બજિતાનં લદ્ધા ચ પન લદ્ધાનિ ચ (સી॰ સ્યા॰ કં॰), લદ્ધા ચ (પી॰) ન કપ્પન્તિ.
‘‘તીણિ ખો, ઇમાનિ, બ્રાહ્મણ, ઉચ્ચાસયનમહાસયનાનિ, યેસાહં એતરહિ નિકામલાભી અકિચ્છલાભી અકસિરલાભી. કતમાનિ તીણિ? દિબ્બં ઉચ્ચાસયનમહાસયનં, બ્રહ્મં ઉચ્ચાસયનમહાસયનં, અરિયં ઉચ્ચાસયનમહાસયનં. ઇમાનિ ખો, બ્રાહ્મણ, તીણિ ઉચ્ચાસયનમહાસયનાનિ, યેસાહં એતરહિ નિકામલાભી અકિચ્છલાભી અકસિરલાભી’’તિ.
‘‘કતમં પન તં, ભો ગોતમ, દિબ્બં ઉચ્ચાસયનમહાસયનં, યસ્સ ભવં ગોતમો એતરહિ નિકામલાભી અકિચ્છલાભી અકસિરલાભી’’તિ? ‘‘ઇધાહં, બ્રાહ્મણ, યં ગામં વા નિગમં વા ઉપનિસ્સાય વિહરામિ, સો પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય તમેવ ગામં વા નિગમં વા પિણ્ડાય પવિસામિ. સો પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો વનન્તઞ્ઞેવ પવિસામિ પચારયામિ (સી॰ સ્યા॰ કં॰). સો યદેવ તત્થ હોન્તિ તિણાનિ વા પણ્ણાનિ વા તાનિ એકજ્ઝં સઙ્ઘરિત્વા નિસીદામિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા ઉજું કાયં પણિધાય પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા. સો વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ; વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા અજ્ઝત્તં સમ્પસાદનં ચેતસો એકોદિભાવં અવિતક્કં અવિચારં સમાધિજં પીતિસુખં દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ; પીતિયા ચ વિરાગા ઉપેક્ખકો ચ વિહરામિ સતો ચ સમ્પજાનો સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેમિ, યં તં અરિયા આચિક્ખન્તિ – ‘ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારી’તિ તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ; સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાના પુબ્બેવ સોમનસ્સદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમા અદુક્ખમસુખં ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિં ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. સો ચે અહં, બ્રાહ્મણ, એવંભૂતો ચઙ્કમામિ, દિબ્બો મે એસો તસ્મિં સમયે ચઙ્કમો હોતિ. સો ચે અહં, બ્રાહ્મણ, એવંભૂતો તિટ્ઠામિ, દિબ્બં મે એતં તસ્મિં સમયે ઠાનં હોતિ. સો ચે અહં, બ્રાહ્મણ, એવંભૂતો નિસીદામિ, દિબ્બં મે એતં તસ્મિં સમયે આસનં હોતિ. સો ચે અહં, બ્રાહ્મણ, એવંભૂતો સેય્યં કપ્પેમિ, દિબ્બં મે એતં તસ્મિં સમયે ઉચ્ચાસયનમહાસયનં હોતિ. ઇદં ખો, બ્રાહ્મણ, દિબ્બં ઉચ્ચાસયનમહાસયનં, યસ્સાહં એતરહિ નિકામલાભી અકિચ્છલાભી અકસિરલાભી’’તિ.
‘‘અચ્છરિયં, ભો ગોતમ, અબ્ભુતં, ભો ગોતમ! કો ચઞ્ઞો એવરૂપસ્સ દિબ્બસ્સ ઉચ્ચાસયનમહાસયનસ્સ નિકામલાભી ભવિસ્સતિ અકિચ્છલાભી અકસિરલાભી, અઞ્ઞત્ર ભોતા ગોતમેન!
‘‘કતમં પન તં, ભો ગોતમ, બ્રહ્મં ઉચ્ચાસયનમહાસયનં, યસ્સ ભવં ગોતમો એતરહિ નિકામલાભી અકિચ્છલાભી અકસિરલાભી’’તિ? ‘‘ઇધાહં, બ્રાહ્મણ, યં ગામં વા નિગમં વા ઉપનિસ્સાય વિહરામિ, સો પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય તમેવ ગામં વા નિગમં વા પિણ્ડાય પવિસામિ. સો પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો વનન્તઞ્ઞેવ પવિસામિ. સો યદેવ તત્થ હોન્તિ તિણાનિ વા પણ્ણાનિ વા તાનિ એકજ્ઝં સઙ્ઘરિત્વા નિસીદામિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા ઉજું કાયં પણિધાય પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા. સો મેત્તાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરામિ, તથા દુતિયં, તથા તતિયં, તથા ચતુત્થં, ઇતિ ઉદ્ધમધો તિરિયં સબ્બધિ સબ્બત્તતાય સબ્બાવન્તં લોકં મેત્તાસહગતેન ચેતસા વિપુલેન મહગ્ગતેન અપ્પમાણેન અવેરેન અબ્યાપજ્ઝેન અબ્યાપજ્ઝેન (સબ્બત્થ) ફરિત્વા વિહરામિ. કરુણાસહગતેન ચેતસા…પે॰… મુદિતાસહગતેન ચેતસા…પે॰… ઉપેક્ખાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરામિ, તથા દુતિયં, તથા તતિયં , તથા ચતુત્થં ચતુત્થિં (સી॰), ઇતિ ઉદ્ધમધો તિરિયં સબ્બધિ સબ્બત્તતાય સબ્બાવન્તં લોકં ઉપેક્ખાસહગતેન ચેતસા વિપુલેન મહગ્ગતેન અપ્પમાણેન અવેરેન અબ્યાપજ્ઝેન ફરિત્વા વિહરામિ. સો ચે અહં, બ્રાહ્મણ, એવંભૂતો ચઙ્કમામિ, બ્રહ્મા મે એસો તસ્મિં સમયે ચઙ્કમો હોતિ. સો ચે અહં, બ્રાહ્મણ, એવંભૂતો તિટ્ઠામિ…પે॰… નિસીદામિ…પે॰… સેય્યં કપ્પેમિ, બ્રહ્મં મે એતં તસ્મિં સમયે ઉચ્ચાસયનમહાસયનં હોતિ. ઇદં ખો, બ્રાહ્મણ, બ્રહ્મં ઉચ્ચાસયનમહાસયનં, યસ્સાહં એતરહિ નિકામલાભી અકિચ્છલાભી અકસિરલાભી’’તિ.
‘‘અચ્છરિયં , ભો ગોતમ, અબ્ભુતં, ભો ગોતમ! કો ચઞ્ઞો એવરૂપસ્સ બ્રહ્મસ્સ ઉચ્ચાસયનમહાસયનસ્સ નિકામલાભી ભવિસ્સતિ અકિચ્છલાભી અકસિરલાભી, અઞ્ઞત્ર ભોતા ગોતમેન!
‘‘કતમં પન તં, ભો ગોતમ, અરિયં ઉચ્ચાસયનમહાસયનં, યસ્સ ભવં ગોતમો એતરહિ નિકામલાભી અકિચ્છલાભી અકસિરલાભી’’તિ? ‘‘ઇધાહં, બ્રાહ્મણ, યં ગામં વા નિગમં વા ઉપનિસ્સાય વિહરામિ, સો પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય તમેવ ગામં વા નિગમં વા પિણ્ડાય પવિસામિ. સો પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો વનન્તઞ્ઞેવ પવિસામિ. સો યદેવ તત્થ હોન્તિ તિણાનિ વા પણ્ણાનિ વા તાનિ એકજ્ઝં સઙ્ઘરિત્વા નિસીદામિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા ઉજું કાયં પણિધાય પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા. સો એવં જાનામિ – ‘રાગો મે પહીનો ઉચ્છિન્નમૂલો તાલાવત્થુકતો અનભાવંકતો આયતિં અનુપ્પાદધમ્મો; દોસો મે પહીનો ઉચ્છિન્નમૂલો તાલાવત્થુકતો અનભાવઙ્કતો આયતિં અનુપ્પાદધમ્મો; મોહો મે પહીનો ઉચ્છિન્નમૂલો તાલાવત્થુકતો અનભાવઙ્કતો આયતિં અનુપ્પાદધમ્મો’. સો ચે અહં, બ્રાહ્મણ, એવંભૂતો ચઙ્કમામિ, અરિયો મે એસો તસ્મિં સમયે ચઙ્કમો હોતિ. સો ચે અહં, બ્રાહ્મણ, એવંભૂતો તિટ્ઠામિ…પે॰… નિસીદામિ…પે॰… સેય્યં કપ્પેમિ, અરિયં મે એતં તસ્મિં સમયે ઉચ્ચાસયનમહાસયનં હોતિ. ઇદં ખો, બ્રાહ્મણ, અરિયં ઉચ્ચાસયનમહાસયનં, યસ્સાહં એતરહિ નિકામલાભી અકિચ્છલાભી અકસિરલાભી’’તિ.
‘‘અચ્છરિયં, ભો ગોતમ, અબ્ભુતં, ભો ગોતમ! કો ચઞ્ઞો એવરૂપસ્સ અરિયસ્સ ઉચ્ચાસયનમહાસયનસ્સ નિકામલામી ભવિસ્સતિ અકિચ્છલાભી અકસિરલાભી, અઞ્ઞત્ર ભોતા ગોતમેન!
‘‘અભિક્કન્તં, ભો ગોતમ, અભિક્કન્તં, ભો ગોતમ! સેય્યથાપિ, ભો ગોતમ, નિક્કુજ્જિતં વા ઉક્કુજ્જેય્ય, પટિચ્છન્નં વા વિવરેય્ય, મૂળ્હસ્સ વા મગ્ગં આચિક્ખેય્ય, અન્ધકારે વા તેલપજ્જોતં ધારેય્ય – ‘ચક્ખુમન્તો રૂપાનિ દક્ખન્તી’તિ; એવમેવં ખો ભોતા ગોતમેન અનેકપરિયાયેન ધમ્મો પકાસિતો. એતે મયં ભવન્તં ગોતમં સરણં ગચ્છામ ધમ્મઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ. ઉપાસકે નો ભવં ગોતમો ધારેતુ અજ્જતગ્ગે પાણુપેતે સરણં ગતે’’તિ. તતિયં.
૪. સરભસુત્તં
૬૫. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા રાજગહે વિહરતિ ગિજ્ઝકૂટે પબ્બતે. તેન ખો પન સમયેન સરભો નામ પરિબ્બાજકો અચિરપક્કન્તો હોતિ ઇમસ્મા ધમ્મવિનયા. સો રાજગહે પરિસતિ પરિસતિં (સી॰ પી॰) એવં વાચં ભાસતિ – ‘‘અઞ્ઞાતો મયા સમણાનં સક્યપુત્તિકાનં ધમ્મો. અઞ્ઞાય ચ પનાહં સમણાનં સક્યપુત્તિકાનં ધમ્મં એવાહં તસ્મા ધમ્મવિનયા અપક્કન્તો’’તિ. અથ ખો સમ્બહુલા ભિક્ખૂ પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય રાજગહં પિણ્ડાય પવિસિંસુ. અસ્સોસું ખો તે ભિક્ખૂ સરભસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ રાજગહે પરિસતિ એવં વાચં ભાસમાનસ્સ – ‘‘અઞ્ઞાતો મયા સમણાનં સક્યપુત્તિકાનં ધમ્મો. અઞ્ઞાય ચ પનાહં સમણાનં સક્યપુત્તિકાનં ધમ્મં એવાહં તસ્મા ધમ્મવિનયા અપક્કન્તો’’તિ.
અથ ખો તે ભિક્ખૂ રાજગહે પિણ્ડાય ચરિત્વા પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તા યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસુ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. એકમન્તં નિસિન્ના ખો તે ભિક્ખૂ ભગવન્તં એતદવોચું – ‘‘સરભો નામ, ભન્તે, પરિબ્બાજકો અચિરપક્કન્તો ઇમસ્મા ધમ્મવિનયા. સો રાજગહે પરિસતિ એવં વાચં ભાસતિ – ‘અઞ્ઞાતો મયા સમણાનં સક્યપુત્તિકાનં ધમ્મો. અઞ્ઞાય ચ પનાહં સમણાનં સક્યપુત્તિકાનં ધમ્મં એવાહં તસ્મા ધમ્મવિનયા અપક્કન્તો’તિ. સાધુ ભન્તે, ભગવા યેન સિપ્પિનિકાતીરં સપ્પિનિકાતીરં (સી॰ પી॰), સપ્પિનિયા તીરં (સ્યા॰ કં॰) પરિબ્બાજકારામો યેન સરભો પરિબ્બાજકો તેનુપસઙ્કમતુ અનુકમ્પં ઉપાદાયા’’તિ. અધિવાસેસિ ભગવા તુણ્હીભાવેન.
અથ ખો ભગવા સાયન્હસમયં પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો યેન સિપ્પિનિકાતીરં પરિબ્બાજકારામો યેન સરભો પરિબ્બાજકો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ . નિસજ્જ ખો ભગવા સરભં પરિબ્બાજકં એતદવોચ – ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં, સરભ, એવં વદેસિ – ‘અઞ્ઞાતો મયા સમણાનં સક્યપુત્તિકાનં ધમ્મો. અઞ્ઞાય ચ પનાહં સમણાનં સક્યપુત્તિકાનં ધમ્મં એવાહં તસ્મા ધમ્મવિનયા અપક્કન્તો’’’તિ? એવં વુત્તે સરભો પરિબ્બાજકો તુણ્હી અહોસિ.
દુતિયમ્પિ ખો, ભગવા સરભં પરિબ્બાજકં એતદવોચ – ‘‘વદેહિ, સરભ, કિન્તિ તે અઞ્ઞાતો સમણાનં સક્યપુત્તિકાનં ધમ્મો? સચે તે અપરિપૂરં ભવિસ્સતિ, અહં પરિપૂરેસ્સામિ. સચે પન તે પરિપૂરં ભવિસ્સતિ, અહં અનુમોદિસ્સામી’’તિ. દુતિયમ્પિ ખો સરભો પરિબ્બાજકો તુણ્હી અહોસિ.
તતિયમ્પિ ખો ભગવા સરભં પરિબ્બાજકં એતદવોચ – (‘‘યો મયા (સ્યા॰ કં॰ પી॰) ખો સરભ પઞ્ઞાયતિ સમણાનં સક્યપુત્તિકાનં ધમ્મો) ( ) સી॰ પોત્થકે નત્થિ ‘‘વદેહિ, સરભ, કિન્તિ તે અઞ્ઞાતો સમણાનં સક્યપુત્તિકાનં ધમ્મો? સચે તે અપરિપૂરં ભવિસ્સતિ, અહં પરિપૂરેસ્સામિ. સચે પન તે પરિપૂરં ભવિસ્સતિ, અહં અનુમોદિસ્સામી’’તિ. તતિયમ્પિ ખો સરભો પરિબ્બાજકો તુણ્હી અહોસિ.
અથ ખો તે પરિબ્બાજકા સરભં પરિબ્બાજકં એતદવોચું – ‘‘યદેવ ખો ત્વં, આવુસો સરભ, સમણં ગોતમં યાચેય્યાસિ તદેવ તે સમણો ગોતમો પવારેતિ. વદેહાવુસો સરભ, કિન્તિ તે અઞ્ઞાતો સમણાનં સક્યપુત્તિકાનં ધમ્મો? સચે તે અપરિપૂરં ભવિસ્સતિ, સમણો ગોતમો પરિપૂરેસ્સતિ. સચે પન તે પરિપૂરં ભવિસ્સતિ, સમણો ગોતમો અનુમોદિસ્સતી’’તિ. એવં વુત્તે સરભો પરિબ્બાજકો તુણ્હીભૂતો મઙ્કુભૂતો પત્તક્ખન્ધો અધોમુખો પજ્ઝાયન્તો અપ્પટિભાનો નિસીદિ.
અથ ખો ભગવા સરભં પરિબ્બાજકં તુણ્હીભૂતં મઙ્કુભૂતં પત્તક્ખન્ધં અધોમુખં પજ્ઝાયન્તં અપ્પટિભાનં વિદિત્વા તે પરિબ્બાજકે એતદવોચ –
‘‘યો ખો મં, પરિબ્બાજકા પરિબ્બાજકો (પી॰ ક॰), એવં વદેય્ય – ‘સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ તે પટિજાનતો ઇમે ધમ્મા અનભિસમ્બુદ્ધા’તિ, તમહં તત્થ સાધુકં સમનુયુઞ્જેય્યં સમનુગાહેય્યં સમનુભાસેય્યં. સો વત મયા સાધુકં સમનુયુઞ્જિયમાનો સમનુગાહિયમાનો સમનુભાસિયમાનો અટ્ઠાનમેતં અનવકાસો યં સો તિણ્ણં ઠાનાનં નાઞ્ઞતરં અઞ્ઞતરં (ક॰) ઠાનં નિગચ્છેય્ય, અઞ્ઞેન વા અઞ્ઞં પટિચરિસ્સતિ, બહિદ્ધા કથં અપનામેસ્સતિ, કોપઞ્ચ દોસઞ્ચ અપ્પચ્ચયઞ્ચ પાતુકરિસ્સતિ, તુણ્હીભૂતો મઙ્કુભૂતો તુણ્હીભૂતો વા મઙ્કુભૂતો (સી॰ સ્યા॰ કં॰), તુણ્હીભૂતો વા મઙ્કુભૂતો વા (પી॰) પત્તક્ખન્ધો અધોમુખો પજ્ઝાયન્તો અપ્પટિભાનો નિસીદિસ્સતિ, સેય્યથાપિ સરભો પરિબ્બાજકો.
‘‘યો ખો મં, પરિબ્બાજકા, એવં વદેય્ય – ‘ખીણાસવસ્સ તે પટિજાનતો ઇમે આસવા અપરિક્ખીણા’તિ, તમહં તત્થ સાધુકં સમનુયુઞ્જેય્યં સમનુગાહેય્યં સમનુભાસેય્યં. સો વત મયા સાધુકં સમનુયુઞ્જિયમાનો સમનુગાહિયમાનો સમનુભાસિયમાનો અટ્ઠાનમેતં અનવકાસો યં સો તિણ્ણં ઠાનાનં નાઞ્ઞતરં ઠાનં નિગચ્છેય્ય, અઞ્ઞેન વા અઞ્ઞં પટિચરિસ્સતિ, બહિદ્ધા કથં અપનામેસ્સતિ, કોપઞ્ચ દોસઞ્ચ અપ્પચ્ચયઞ્ચ પાતુકરિસ્સતિ, તુણ્હીભૂતો મઙ્કુભૂતો પત્તક્ખન્ધો અધોમુખો પજ્ઝાયન્તો અપ્પટિભાનો નિસીદિસ્સતિ, સેય્યથાપિ સરભો પરિબ્બાજકો.
‘‘યો ખો મં, પરિબ્બાજકા, એવં વદેય્ય – ‘યસ્સ ખો પન તે અત્થાય ધમ્મો દેસિતો, સો ન નિય્યાતિ તક્કરસ્સ સમ્મા દુક્ખક્ખયાયા’તિ, તમહં તત્થ સાધુકં સમનુયુઞ્જેય્યં સમનુગાહેય્યં સમનુભાસેય્યં. સો વત મયા સાધુકં સમનુયુઞ્જિયમાનો સમનુગાહિયમાનો સમનુભાસિયમાનો અટ્ઠાનમેતં અનવકાસો યં સો તિણ્ણં ઠાનાનં નાઞ્ઞતરં ઠાનં નિગચ્છેય્ય, અઞ્ઞેન વા અઞ્ઞં પટિચરિસ્સતિ, બહિદ્ધા કથં અપનામેસ્સતિ, કોપઞ્ચ દોસઞ્ચ અપ્પચ્ચયઞ્ચ પાતુકરિસ્સતિ, તુણ્હીભૂતો મઙ્કુભૂતો પત્તક્ખન્ધો અધોમુખો પજ્ઝાયન્તો અપ્પટિભાનો નિસીદિસ્સતિ, સેય્યથાપિ સરભો પરિબ્બાજકો’’તિ. અથ ખો ભગવા સિપ્પિનિકાતીરે પરિબ્બાજકારામે તિક્ખત્તું સીહનાદં નદિત્વા વેહાસં પક્કામિ.
અથ ખો તે પરિબ્બાજકા અચિરપક્કન્તસ્સ ભગવતો સરભં પરિબ્બાજકં સમન્તતો વાચાયસન્નિતોદકેન વાચાસત્તિતોદકેન (સી॰) સઞ્જમ્ભરિમકંસુ સઞ્ચુમ્ભરિમકંસુ (પી॰, દી॰ નિ॰ ૧.૪૨૧) સં॰ નિ॰ ૨.૨૪૩ ઉપરિપાઠો વિય – ‘‘સેય્યથાપિ, આવુસો સરભ, બ્રહારઞ્ઞે જરસિઙ્ગાલો ‘સીહનાદં નદિસ્સામી’તિ સિઙ્ગાલકંયેવ સેગાલકંયેવ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) નદતિ, ભેરણ્ડકંયેવ નદતિ ભેદણ્ડકં (ક॰); એવમેવં ખો ત્વં, આવુસો સરભ, અઞ્ઞત્રેવ સમણેન ગોતમેન ‘સીહનાદં નદિસ્સામી’તિ સિઙ્ગાલકંયેવ નદસિ ભેરણ્ડકંયેવ નદસિ. સેય્યથાપિ, આવુસો સરભ, અમ્બુકસઞ્ચરી અમ્બકમદ્દરી (સી॰) ‘પુરિસકરવિતં ફુસ્સકરવિતં (સી॰), પુસ્સકરવિતં (સ્યા॰ કં॰ પી॰) રવિસ્સામી’તિ અમ્બુકસઞ્ચરિરવિતંયેવ રવતિ; એવમેવં ખો ત્વં, આવુસો સરભ, અઞ્ઞત્રેવ સમણેન ગોતમેન ‘પુરિસકરવિતં રવિસ્સામી’તિ, અમ્બુકસઞ્ચરિરવિતંયેવ રવસિ. સેય્યથાપિ, આવુસો સરભ, ઉસભો સુઞ્ઞાય ગોસાલાય ગમ્ભીરં નદિતબ્બં મઞ્ઞતિ; એવમેવં ખો ત્વં, આવુસો સરભ, અઞ્ઞત્રેવ સમણેન ગોતમેન ગમ્ભીરં નદિતબ્બં મઞ્ઞસી’’તિ. અથ ખો તે પરિબ્બાજકા સરભં પરિબ્બાજકં સમન્તતો વાચાયસન્નિતોદકેન સઞ્જમ્ભરિમકંસૂતિ. ચતુત્થં.
૫. કેસમુત્તિસુત્તં
૬૬. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા કોસલેસુ ચારિકં ચરમાનો મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં યેન કેસમુત્તં કેસપુત્તં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) નામ કાલામાનં નિગમો તદવસરિ. અસ્સોસું ખો કેસમુત્તિયા કાલામા – ‘‘સમણો ખલુ, ભો, ગોતમો સક્યપુત્તો સક્યકુલા પબ્બજિતો કેસમુત્તં અનુપ્પત્તો. તં ખો પન ભવન્તં ગોતમં એવં કલ્યાણો કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગતો – ‘ઇતિપિ સો ભગવા…પે॰… સાધુ ખો પન તથારૂપાનં અરહતં દસ્સનં હોતી’’’તિ.
અથ ખો કેસમુત્તિયા કાલામા યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસુ; ઉપસઙ્કમિત્વા અપ્પેકચ્ચે ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ, અપ્પેકચ્ચે ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદિંસુ, સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ, અપ્પેકચ્ચે યેન ભગવા તેનઞ્જલિં પણામેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ, અપ્પેકચ્ચે નામગોત્તં સાવેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ, અપ્પેકચ્ચે તુણ્હીભૂતા એકમન્તં નિસીદિંસુ. એકમન્તં નિસિન્ના ખો તે કેસમુત્તિયા કાલામા ભગવન્તં એતદવોચું –
‘‘સન્તિ, ભન્તે, એકે સમણબ્રાહ્મણા કેસમુત્તં આગચ્છન્તિ. તે સકંયેવ વાદં દીપેન્તિ જોતેન્તિ, પરપ્પવાદં પન ખુંસેન્તિ વમ્ભેન્તિ પરિભવન્તિ ઓમક્ખિં ઓપપક્ખિં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰), ઓમક્ખિકં (ક॰) કરોન્તિ. અપરેપિ, ભન્તે, એકે સમણબ્રાહ્મણા કેસમુત્તં આગચ્છન્તિ . તેપિ સકંયેવ વાદં દીપેન્તિ જોતેન્તિ, પરપ્પવાદં પન ખુંસેન્તિ વમ્ભેન્તિ પરિભવન્તિ ઓમક્ખિં કરોન્તિ. તેસં નો, ભન્તે , અમ્હાકં હોતેવ કઙ્ખા હોતિ વિચિકિચ્છા – ‘કો સુ નામ ઇમેસં ભવતં સમણબ્રાહ્મણાનં સચ્ચં આહ, કો મુસા’’’તિ? ‘‘અલઞ્હિ વો, કાલામા, કઙ્ખિતું અલં વિચિકિચ્છિતું. કઙ્ખનીયેવ પન કઙ્ખનીયેવ ચ પન (સંયુત્તનિકાયે) વો ઠાને વિચિકિચ્છા ઉપ્પન્ના’’.
‘‘એથ તુમ્હે, કાલામા, મા અનુસ્સવેન, મા પરમ્પરાય, મા ઇતિકિરાય, મા પિટકસમ્પદાનેન, મા તક્કહેતુ, મા નયહેતુ, મા આકારપરિવિતક્કેન , મા દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા, મા ભબ્બરૂપતાય, મા સમણો નો ગરૂતિ. યદા તુમ્હે, કાલામા, અત્તનાવ જાનેય્યાથ – ‘ઇમે ધમ્મા અકુસલા, ઇમે ધમ્મા સાવજ્જા, ઇમે ધમ્મા વિઞ્ઞુગરહિતા, ઇમે ધમ્મા સમત્તા સમાદિન્ના સમાદિણ્ણા (ક॰) અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તી’’’તિ, અથ તુમ્હે, કાલામા, પજહેય્યાથ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, કાલામા, લોભો પુરિસસ્સ અજ્ઝત્તં ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ હિતાય વા અહિતાય વા’’તિ?
‘‘અહિતાય, ભન્તે’’.
‘‘લુદ્ધો પનાયં, કાલામા, પુરિસપુગ્ગલો લોભેન અભિભૂતો પરિયાદિન્નચિત્તો પાણમ્પિ હનતિ, અદિન્નમ્પિ આદિયતિ, પરદારમ્પિ ગચ્છતિ, મુસાપિ ભણતિ, પરમ્પિ તથત્તાય તદત્થાય (ક॰) સમાદપેતિ, યં સ યં તસ્સ (ક॰) અનન્તરસુત્તે પન ‘‘યં’ સ’’ ઇત્વેવ સબ્બત્થપિ દિસ્સતિ હોતિ દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાયા’’તિ.
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, કાલામા, દોસો પુરિસસ્સ અજ્ઝત્તં ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ હિતાય વા અહિતાય વા’’તિ?
‘‘અહિતાય, ભન્તે’’.
‘‘દુટ્ઠો પનાયં, કાલામા, પુરિસપુગ્ગલો દોસેન અભિભૂતો પરિયાદિન્નચિત્તો પાણમ્પિ હનતિ હન્તિ (સી॰ પી॰), અદિન્નમ્પિ આદિયતિ, પરદારમ્પિ ગચ્છતિ, મુસાપિ ભણતિ, પરમ્પિ તથત્તાય સમાદપેતિ, યં સ હોતિ દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાયા’’તિ.
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, કાલામા, મોહો પુરિસસ્સ અજ્ઝત્તં ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ હિતાય વા અહિતાય વા’’તિ?
‘‘અહિતાય, ભન્તે’’.
‘‘મૂળ્હો પનાયં, કાલામા, પુરિસપુગ્ગલો મોહેન અભિભૂતો પરિયાદિન્નચિત્તો પાણમ્પિ હનતિ, અદિન્નમ્પિ આદિયતિ, પરદારમ્પિ ગચ્છતિ, મુસાપિ ભણતિ, પરમ્પિ તથત્તાય સમાદપેતિ, યં સ હોતિ દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાયા’’તિ.
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, કાલામા, ઇમે ધમ્મા કુસલા વા અકુસલા વા’’તિ?
‘‘અકુસલા, ભન્તે’’.
‘‘સાવજ્જા વા અનવજ્જા વા’’તિ?
‘‘સાવજ્જા, ભન્તે’’.
‘‘વિઞ્ઞુગરહિતા વા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા વા’’તિ?
‘‘વિઞ્ઞુગરહિતા, ભન્તે’’.
‘‘સમત્તા સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ, નો વા? કથં વા કથં વા વો (?) એત્થ હોતી’’તિ ?
‘‘સમત્તા, ભન્તે, સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તીતિ. એવં નો એત્થ હોતી’’તિ.
‘‘ઇતિ ખો, કાલામા, યં તં અવોચુમ્હા અવોચુમ્હ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) અ॰ નિ॰ ૪.૧૯૩ – ‘એથ તુમ્હે, કાલામા! મા અનુસ્સવેન, મા પરમ્પરાય, મા ઇતિકિરાય, મા પિટકસમ્પદાનેન, મા તક્કહેતુ, મા નયહેતુ, મા આકારપરિવિતક્કેન, મા દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા, મા ભબ્બરૂપતાય, મા સમણો નો ગરૂતિ. યદા તુમ્હે કાલામા અત્તનાવ જાનેય્યાથ – ‘ઇમે ધમ્મા અકુસલા, ઇમે ધમ્મા સાવજ્જા, ઇમે ધમ્મા વિઞ્ઞુગરહિતા, ઇમે ધમ્મા સમત્તા સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તીતિ, અથ તુમ્હે, કાલામા, પજહેય્યાથા’તિ, ઇતિ યં તં વુત્તં, ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્તં.
‘‘એથ તુમ્હે, કાલામા, મા અનુસ્સવેન, મા પરમ્પરાય, મા ઇતિકિરાય, મા પિટકસમ્પદાનેન, મા તક્કહેતુ, મા નયહેતુ, મા આકારપરિવિતક્કેન, મા દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા, મા ભબ્બરૂપતાય, મા સમણો નો ગરૂતિ. યદા તુમ્હે, કાલામા, અત્તનાવ જાનેય્યાથ – ‘ઇમે ધમ્મા કુસલા, ઇમે ધમ્મા અનવજ્જા, ઇમે ધમ્મા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા, ઇમે ધમ્મા સમત્તા સમાદિન્ના હિતાય સુખાય સંવત્તન્તી’તિ, અથ તુમ્હે, કાલામા, ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્યાથ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, કાલામા, અલોભો પુરિસસ્સ અજ્ઝત્તં ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ હિતાય વા અહિતાય વા’’તિ?
‘‘હિતાય, ભન્તે’’.
‘‘અલુદ્ધો પનાયં, કાલામા, પુરિસપુગ્ગલો લોભેન અનભિભૂતો અપરિયાદિન્નચિત્તો નેવ પાણં હનતિ, ન અદિન્નં આદિયતિ, ન પરદારં ગચ્છતિ, ન મુસા ભણતિ, ન પરમ્પિ તથત્તાય સમાદપેતિ , યં સ હોતિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’’તિ.
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, કાલામા, અદોસો પુરિસસ્સ અજ્ઝત્તં ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ…પે॰… અમોહો પુરિસસ્સ અજ્ઝત્તં ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ…પે॰… હિતાય સુખાયા’’તિ.
‘‘એવં ભન્તે’’ .
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, કાલામા, ઇમે ધમ્મા કુસલા વા અકુસલા વા’’તિ?
‘‘કુસલા , ભન્તે’’.
‘‘સાવજ્જા વા અનવજ્જા વા’’તિ?
‘‘અનવજ્જા, ભન્તે’’.
‘‘વિઞ્ઞુગરહિતા વા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા વા’’તિ?
‘‘વિઞ્ઞુપ્પસત્થા, ભન્તે’’.
‘‘સમત્તા સમાદિન્ના હિતાય સુખાય સંવત્તન્તિ નો વા? કથં વા એત્થ હોતી’’તિ?
‘‘સમત્તા, ભન્તે, સમાદિન્ના હિતાય સુખાય સંવત્તન્તિ. એવં નો એત્થ હોતી’’તિ.
‘‘ઇતિ ખો, કાલામા, યં તં અવોચુમ્હા – ‘એથ તુમ્હે, કાલામા! મા અનુસ્સવેન, મા પરમ્પરાય, મા ઇતિકિરાય, મા પિટકસમ્પદાનેન, મા તક્કહેતુ, મા નયહેતુ, મા આકારપરિવિતક્કેન, મા દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા, મા ભબ્બરૂપતાય, મા સમણો નો ગરૂતિ. યદા તુમ્હે, કાલામા, અત્તનાવ જાનેય્યાથ – ઇમે ધમ્મા કુસલા, ઇમે ધમ્મા અનવજ્જા, ઇમે ધમ્મા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા, ઇમે ધમ્મા સમત્તા સમાદિન્ના હિતાય સુખાય સંવત્તન્તીતિ, અથ તુમ્હે, કાલામા, ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્યાથા’તિ, ઇતિ યં તં વુત્તં ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્તં.
‘‘સ ખો સો યો ખો (ક॰), કાલામા, અરિયસાવકો એવં વિગતાભિજ્ઝો વિગતબ્યાપાદો અસમ્મૂળ્હો સમ્પજાનો પતિસ્સતો સતો (ક॰) મેત્તાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતિ, તથા દુતિયં, તથા તતિયં, તથા ચતુત્થં, ઇતિ ઉદ્ધમધો તિરિયં સબ્બધિ સબ્બત્તતાય સબ્બાવન્તં લોકં મેત્તાસહગતેન ચેતસા વિપુલેન મહગ્ગતેન અપ્પમાણેન અવેરેન અબ્યાપજ્ઝેન ફરિત્વા વિહરતિ. કરુણાસહગતેન ચેતસા…પે॰… મુદિતાસહગતેન ચેતસા…પે॰… ઉપેક્ખાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતિ, તથા દુતિયં , તથા તતિયં, તથા ચતુત્થં, ઇતિ ઉદ્ધમધો તિરિયં સબ્બધિ સબ્બત્તતાય સબ્બાવન્તં લોકં ઉપેક્ખાસહગતેન ચેતસા વિપુલેન મહગ્ગતેન અપ્પમાણેન અવેરેન અબ્યાપજ્ઝેન ફરિત્વા વિહરતિ.
‘‘સ સચે (ક॰) ખો સો, કાલામા, અરિયસાવકો એવં અવેરચિત્તો એવં અબ્યાપજ્ઝચિત્તો એવં અસંકિલિટ્ઠચિત્તો એવં વિસુદ્ધચિત્તો. તસ્સ દિટ્ઠેવ ધમ્મે ચત્તારો અસ્સાસા અધિગતા હોન્તિ. ‘સચે ખો પન અત્થિ પરો લોકો, અત્થિ સુકતદુક્કટાનં સુકટદુક્કટાનં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) કમ્માનં ફલં વિપાકો, અથાહં ઠાનમહં (સી॰ પી॰), ઠાનમેતં યેનાહં (સ્યા॰ કં॰) કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જિસ્સામી’તિ, અયમસ્સ પઠમો અસ્સાસો અધિગતો હોતિ.
‘‘‘સચે ખો પન નત્થિ પરો લોકો, નત્થિ સુકતદુક્કટાનં કમ્માનં ફલં વિપાકો, અથાહં ઇધાહં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) દિટ્ઠેવ ધમ્મે અવેરં અબ્યાપજ્ઝં અનીઘં સુખિં સુખં (સી॰), સુખી (સ્યા॰ કં॰) અત્તાનં પરિહરામી’તિ, અયમસ્સ દુતિયો અસ્સાસો અધિગતો હોતિ.
‘‘‘સચે ખો પન કરોતો કરીયતિ પાપં, ન ખો પનાહં કસ્સચિ પાપં ચેતેમિ. અકરોન્તં ખો પન મં પાપકમ્મં કુતો દુક્ખં ફુસિસ્સતી’તિ, અયમસ્સ તતિયો અસ્સાસો અધિગતો હોતિ.
‘‘‘સચે ખો પન કરોતો ન કરીયતિ પાપં, અથાહં ઉભયેનેવ વિસુદ્ધં અત્તાનં સમનુપસ્સામી’તિ, અયમસ્સ ચતુત્થો અસ્સાસો અધિગતો હોતિ.
‘‘સ ખો સો, કાલામા, અરિયસાવકો એવં અવેરચિત્તો એવં અબ્યાપજ્ઝચિત્તો એવં અસંકિલિટ્ઠચિત્તો એવં વિસુદ્ધચિત્તો. તસ્સ દિટ્ઠેવ ધમ્મે ઇમે ચત્તારો અસ્સાસા અધિગતા હોન્તી’’તિ.
‘‘એવમેતં, ભગવા, એવમેતં, સુગત! સ ખો સો, ભન્તે, અરિયસાવકો એવં અવેરચિત્તો એવં અબ્યાપજ્ઝચિત્તો એવં અસંકિલિટ્ઠચિત્તો એવં વિસુદ્ધચિત્તો. તસ્સ દિટ્ઠેવ ધમ્મે ચત્તારો અસ્સાસા અધિગતા હોન્તિ. ‘સચે ખો પન અત્થિ પરો લોકો, અત્થિ સુકતદુક્કટાનં કમ્માનં ફલં વિપાકો, અથાહં કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જિસ્સામી’તિ, અયમસ્સ પઠમો અસ્સાસો અધિગતો હોતિ.
‘‘‘સચે ખો પન નત્થિ પરો લોકો, નત્થિ સુકતદુક્કટાનં કમ્માનં ફલં વિપાકો, અથાહં દિટ્ઠેવ ધમ્મે અવેરં અબ્યાપજ્ઝં અનીઘં સુખિં અત્તાનં પરિહરામી’તિ, અયમસ્સ દુતિયો અસ્સાસો અધિગતો હોતિ.
‘‘સચે ખો પન કરોતો કરીયતિ પાપં, ન ખો પનાહં – કસ્સચિ પાપં ચેતેમિ, અકરોન્તં ખો પન મં પાપકમ્મં કુતો દુક્ખં ફુસિસ્સતી’તિ, અયમસ્સ તતિયો અસ્સાસો અધિગતો હોતિ.
‘‘‘સચે ખો પન કરોતો ન કરીયતિ પાપં, અથાહં ઉભયેનેવ વિસુદ્ધં અત્તાનં સમનુપસ્સામી’તિ, અયમસ્સ ચતુત્થો અસ્સાસો અધિગતો હોતિ.
‘‘સ ખો સો, ભન્તે, અરિયસાવકો એવં અવેરચિત્તો એવં અબ્યાપજ્ઝચિત્તો એવં અસંકિલિટ્ઠચિત્તો એવં વિસુદ્ધચિત્તો. તસ્સ દિટ્ઠેવ ધમ્મે ઇમે ચત્તારો અસ્સાસા અધિગતા હોન્તિ.
‘‘અભિક્કન્તં, ભન્તે…પે॰… એતે મયં, ભન્તે, ભગવન્તં સરણં ગચ્છામ ધમ્મઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ. ઉપાસકે નો, ભન્તે, ભગવા ધારેતુ અજ્જતગ્ગે પાણુપેતે સરણં ગતે’’તિ. પઞ્ચમં.
૬. સાળ્હસુત્તં
૬૭. એવં મે સુતં – એકં સમયં આયસ્મા નન્દકો સાવત્થિયં વિહરતિ પુબ્બારામે મિગારમાતુપાસાદે. અથ ખો સાળ્હો ચ મિગારનત્તા સાણો ચ સેખુનિયનત્તા રોહણો ચ પેખુણિયનત્તા (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) યેનાયસ્મા નન્દકો તેનુપસઙ્કમિંસુ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં નન્દકં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. એકમન્તં નિસિન્નં ખો સાળ્હં મિગારનત્તારં આયસ્મા નન્દકો એતદવોચ –
‘‘એથ તુમ્હે, સાળ્હા, મા અનુસ્સવેન, મા પરમ્પરાય, મા ઇતિકિરાય, મા પિટકસમ્પદાનેન, મા તક્કહેતુ, મા નયહેતુ, મા આકારપરિવિતક્કેન, મા દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા, મા ભબ્બરૂપતાય, મા સમણો નો ગરૂતિ. યદા તુમ્હે, સાળ્હા , અત્તનાવ જાનેય્યાથ ‘ઇમે ધમ્મા અકુસલા, ઇમે ધમ્મા સાવજ્જા, ઇમે ધમ્મા વિઞ્ઞુગરહિતા, ઇમે ધમ્મા સમત્તા સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તી’તિ, અથ તુમ્હે સાળ્હા પજહેય્યાથ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, સાળ્હા, અત્થિ લોભો’’તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘અભિજ્ઝાતિ ખો અહં, સાળ્હા, એતમત્થં વદામિ. લુદ્ધો ખો અયં, સાળ્હા, અભિજ્ઝાલુ પાણમ્પિ હનતિ, અદિન્નમ્પિ આદિયતિ, પરદારમ્પિ ગચ્છતિ, મુસાપિ ભણતિ, પરમ્પિ તથત્તાય સમાદપેતિ, યં સ હોતિ દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાયા’’તિ.
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, સાળ્હા, અત્થિ દોસો’’તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘બ્યાપાદોતિ ખો અહં, સાળ્હા, એતમત્થં વદામિ. દુટ્ઠો ખો અયં, સાળ્હા, બ્યાપન્નચિત્તો પાણમ્પિ હનતિ, અદિન્નમ્પિ આદિયતિ, પરદારમ્પિ ગચ્છતિ, મુસાપિ ભણતિ, પરમ્પિ તથત્તાય સમાદપેતિ, યં સ હોતિ દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાયા’’તિ.
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, સાળ્હા, અત્થિ મોહો’’તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘અવિજ્જાતિ ખો અહં, સાળ્હા, એતમત્થં વદામિ. મૂળ્હો ખો અયં, સાળ્હા , અવિજ્જાગતો પાણમ્પિ હનતિ, અદિન્નમ્પિ આદિયતિ, પરદારમ્પિ ગચ્છતિ, મુસાપિ ભણતિ, પરમ્પિ તથત્તાય સમાદપેતિ, યં સ હોતિ દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાયા’’તિ.
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, સાળ્હા, ઇમે ધમ્મા કુસલા વા અકુસલા વા’’તિ?
‘‘અકુસલા, ભન્તે’’.
‘‘સાવજ્જા વા અનવજ્જા વા’’તિ?
‘‘સાવજ્જા, ભન્તે’’.
‘‘વિઞ્ઞુગરહિતા વા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા વા’’તિ?
‘‘વિઞ્ઞુગરહિતા, ભન્તે’’.
‘‘સમત્તા સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ, નો વા? કથં વા એત્થ હોતી’’તિ?
‘‘સમત્તા , ભન્તે, સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તીતિ. એવં નો એત્થ હોતી’’તિ.
‘‘ઇતિ ખો, સાળ્હા, યં તં અવોચુમ્હા – ‘એથ તુમ્હે, સાળ્હા, મા અનુસ્સવેન, મા પરમ્પરાય, મા ઇતિકિરાય, મા પિટકસમ્પદાનેન, મા તક્કહેતુ, મા નયહેતુ, મા આકારપરિવિતક્કેન, મા દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા, મા ભબ્બરૂપતાય, મા સમણો નો ગરૂતિ. યદા તુમ્હે, સાળ્હા, અત્તનાવ જાનેય્યાથ – ઇમે ધમ્મા અકુસલા, ઇમે ધમ્મા સાવજ્જા, ઇમે ધમ્મા વિઞ્ઞુગરહિતા, ઇમે ધમ્મા સમત્તા સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તીતિ, અથ તુમ્હે, સાળ્હા, પજહેય્યાથા’તિ, ઇતિ યં તં વુત્તં ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્તં.
‘‘એથ તુમ્હે, સાળ્હા, મા અનુસ્સવેન, મા પરમ્પરાય, મા ઇતિકિરાય, મા પિટકસમ્પદાનેન, મા તક્કહેતુ, મા નયહેતુ, મા આકારપરિવિતક્કેન, મા દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા, મા ભબ્બરૂપતાય, મા સમણો નો ગરૂતિ. યદા તુમ્હે, સાળ્હા, અત્તનાવ જાનેય્યાથ – ‘ઇમે ધમ્મા કુસલા, ઇમે ધમ્મા અનવજ્જા, ઇમે ધમ્મા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા, ઇમે ધમ્મા સમત્તા સમાદિન્ના હિતાય સુખાય સંવત્તન્તી’તિ, અથ તુમ્હે, સાળ્હા, ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્યાથ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, સાળ્હા, અત્થિ અલોભો’’તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘અનભિજ્ઝાતિ ખો અહં, સાળ્હા, એતમત્થં વદામિ. અલુદ્ધો ખો અયં, સાળ્હા, અનભિજ્ઝાલુ નેવ પાણં હનતિ, ન અદિન્નં આદિયતિ, ન પરદારં ગચ્છતિ, ન મુસા ભણતિ, પરમ્પિ ન તથત્તાય સમાદપેતિ, યં સ હોતિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’’તિ.
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, સાળ્હા, અત્થિ અદોસો’’તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘અબ્યાપાદોતિ ખો અહં, સાળ્હા, એતમત્થં વદામિ. અદુટ્ઠો ખો અયં, સાળ્હા, અબ્યાપન્નચિત્તો નેવ પાણં હનતિ, ન અદિન્નં આદિયતિ, ન પરદારં ગચ્છતિ, ન મુસા ભણતિ, પરમ્પિ ન તથત્તાય સમાદપેતિ, યં સ હોતિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’’તિ.
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, સાળ્હા, અત્થિ અમોહો’’તિ?
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘વિજ્જાતિ ખો અહં, સાળ્હા, એતમત્થં વદામિ. અમૂળ્હો ખો અયં, સાળ્હા, વિજ્જાગતો નેવ પાણં હનતિ, ન અદિન્નં આદિયતિ, ન પરદારં ગચ્છતિ, ન મુસા ભણતિ, પરમ્પિ ન તથત્તાય સમાદપેતિ, યં સ હોતિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’’તિ.
‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, સાળ્હા, ઇમે ધમ્મા કુસલા વા અકુસલા વા’’તિ?
‘‘કુસલા, ભન્તે’’.
‘‘સાવજ્જા વા અનવજ્જા વા’’તિ?
‘‘અનવજ્જા, ભન્તે’’.
‘‘વિઞ્ઞુગરહિતા વા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા વા’’તિ?
‘‘વિઞ્ઞુપ્પસત્થા , ભન્તે’’.
‘‘સમત્તા સમાદિન્ના હિતાય સુખાય સંવત્તન્તિ, નો વા? કથં વા એત્થ હોતી’’તિ?
‘‘સમત્તા, ભન્તે, સમાદિન્ના હિતાય સુખાય સંવત્તન્તીતિ. એવં નો એત્થ હોતી’’તિ.
‘‘ઇતિ ખો, સાળ્હા, યં તં અવોચુમ્હા – ‘એથ તુમ્હે, સાળ્હા, મા અનુસ્સવેન, મા પરમ્પરાય, મા ઇતિકિરાય, મા પિટકસમ્પદાનેન, મા તક્કહેતુ, મા નયહેતુ, મા આકારપરિવિતક્કેન, મા દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા, મા ભબ્બરૂપતાય, મા સમણો નો ગરૂતિ. યદા તુમ્હે, સાળ્હા, અત્તનાવ જાનેય્યાથ – ઇમે ધમ્મા કુસલા, ઇમે ધમ્મા અનવજ્જા, ઇમે ધમ્મા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા, ઇમે ધમ્મા સમત્તા સમાદિન્ના દીઘરત્તં હિતાય સુખાય સંવત્તન્તીતિ, અથ તુમ્હે, સાળ્હા, ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્યાથા’તિ, ઇતિ યં તં વુત્તં ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્તં.
‘‘સ ખો સો, સાળ્હા, અરિયસાવકો એવં વિગતાભિજ્ઝો વિગતબ્યાપાદો અસમ્મૂળ્હો સમ્પજાનો પતિસ્સતો મેત્તાસહગતેન ચેતસા…પે॰… કરુણા…પે॰… મુદિતા…પે॰… ઉપેક્ખાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતિ, તથા દુતિયં, તથા તતિયં, તથા ચતુત્થં, ઇતિ ઉદ્ધમધો તિરિયં સબ્બધિ સબ્બત્તતાય સબ્બાવન્તં લોકં ઉપેક્ખાસહગતેન ચેતસા વિપુલેન મહગ્ગતેન અપ્પમાણેન અવેરેન અબ્યાપજ્ઝેન ફરિત્વા વિહરતિ. સો એવં પજાનાતિ – ‘અત્થિ ઇદં, અત્થિ હીનં, અત્થિ પણીતં, અત્થિ ઇમસ્સ સઞ્ઞાગતસ્સ ઉત્તરિ ઉત્તરિં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) નિસ્સરણ’ન્તિ. તસ્સ એવં જાનતો એવં પસ્સતો કામાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, ભવાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, અવિજ્જાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ; વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણં હોતિ. ‘ખીણા જાતિ, વુસિતં બ્રહ્મચરિયં, કતં કરણીયં, નાપરં ઇત્થત્તાયા’તિ પજાનાતિ.
‘‘સો એવં પજાનાતિ – ‘અહુ પુબ્બે લોભો, તદહુ અકુસલં, સો એતરહિ નત્થિ, ઇચ્ચેતં કુસલં; અહુ પુબ્બે દોસો…પે॰… અહુ પુબ્બે મોહો, તદહુ અકુસલં, સો એતરહિ નત્થિ, ઇચ્ચેતં કુસલ’ન્તિ. સો દિટ્ઠેવ ધમ્મે નિચ્છાતો નિબ્બુતો સીતિભૂતો સુખપ્પટિસંવેદી બ્રહ્મભૂતેન અત્તના વિહરતી’’તિ. છટ્ઠં.
૭. કથાવત્થુસુત્તં
૬૮. ‘‘તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, કથાવત્થૂનિ. કતમાનિ તીણિ? અતીતં વા, ભિક્ખવે, અદ્ધાનં આરબ્ભ કથં કથેય્ય – ‘એવં અહોસિ અતીતમદ્ધાન’ન્તિ. અનાગતં વા, ભિક્ખવે, અદ્ધાનં આરબ્ભ કથં કથેય્ય – ‘એવં ભવિસ્સતિ અનાગતમદ્ધાન’ન્તિ. એતરહિ વા, ભિક્ખવે, પચ્ચુપ્પન્નં અદ્ધાનં આરબ્ભ કથં કથેય્ય – ‘એવં હોતિ એતરહિ પચ્ચુપ્પન્નમદ્ધાન’’’ન્તિ એવં એતરહિ પચ્ચુપ્પન્નન્તિ (સી॰ પી॰ ક॰), એવં હોતિ એતરહિ પચ્ચુપ્પન્નન્તિ (સ્યા॰ કં॰).
‘‘કથાસમ્પયોગેન, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો વેદિતબ્બો યદિ વા કચ્છો યદિ વા અકચ્છોતિ. સચાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પઞ્હં પુટ્ઠો સમાનો એકંસબ્યાકરણીયં પઞ્હં ન એકંસેન બ્યાકરોતિ, વિભજ્જબ્યાકરણીયં પઞ્હં ન વિભજ્જ બ્યાકરોતિ, પટિપુચ્છાબ્યાકરણીયં પઞ્હં ન પટિપુચ્છા બ્યાકરોતિ, ઠપનીયં પઞ્હં ન ઠપેતિ થપનીયં પઞ્હં ન થપેતિ (ક॰), એવં સન્તાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો અકચ્છો હોતિ. સચે પનાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પઞ્હં પુટ્ઠો સમાનો એકંસબ્યાકરણીયં પઞ્હં એકંસેન બ્યાકરોતિ, વિભજ્જબ્યાકરણીયં પઞ્હં વિભજ્જ બ્યાકરોતિ, પટિપુચ્છાબ્યાકરણીયં પઞ્હં પટિપુચ્છા બ્યાકરોતિ , ઠપનીયં પઞ્હં ઠપેતિ, એવં સન્તાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો કચ્છો હોતિ.
‘‘કથાસમ્પયોગેન, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો વેદિતબ્બો યદિ વા કચ્છો યદિ વા અકચ્છોતિ. સચાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પઞ્હં પુટ્ઠો સમાનો ઠાનાઠાને ન સણ્ઠાતિ પરિકપ્પે ન સણ્ઠાતિ અઞ્ઞાતવાદે અઞ્ઞવાદે (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰), અઞ્ઞાતવારે (ક॰) ન સણ્ઠાતિ પટિપદાય ન સણ્ઠાતિ, એવં સન્તાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો અકચ્છો હોતિ. સચે પનાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પઞ્હં પુટ્ઠો સમાનો ઠાનાઠાને સણ્ઠાતિ પરિકપ્પે સણ્ઠાતિ અઞ્ઞાતવાદે સણ્ઠાતિ પટિપદાય સણ્ઠાતિ, એવં સન્તાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો કચ્છો હોતિ.
‘‘કથાસમ્પયોગેન, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો વેદિતબ્બો યદિ વા કચ્છો યદિ વા અકચ્છોતિ. સચાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પઞ્હં પુટ્ઠો સમાનો અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરતિ, બહિદ્ધા કથં અપનામેતિ, કોપઞ્ચ દોસઞ્ચ અપ્પચ્ચયઞ્ચ પાતુકરોતિ, એવં સન્તાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો અકચ્છો હોતિ. સચે પનાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પઞ્હં પુટ્ઠો સમાનો ન અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરતિ ન બહિદ્ધા કથં અપનામેતિ, ન કોપઞ્ચ દોસઞ્ચ અપ્પચ્ચયઞ્ચ પાતુકરોતિ, એવં સન્તાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો કચ્છો હોતિ.
‘‘કથાસમ્પયોગેન, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો વેદિતબ્બો યદિ વા કચ્છો યદિ વા અકચ્છોતિ. સચાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પઞ્હં પુટ્ઠો સમાનો અભિહરતિ અભિમદ્દતિ અનુપજગ્ઘતિ અનુસંજગ્ઘતિ (ક॰) ખલિતં ગણ્હાતિ, એવં સન્તાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો અકચ્છો હોતિ. સચે પનાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પઞ્હં પુટ્ઠો સમાનો નાભિહરતિ નાભિમદ્દતિ ન અનુપજગ્ઘતિ ન ખલિતં ગણ્હાતિ, એવં સન્તાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો કચ્છો હોતિ.
‘‘કથાસમ્પયોગેન , ભિક્ખવે, પુગ્ગલો વેદિતબ્બો યદિ વા સઉપનિસો યદિ વા અનુપનિસોતિ. અનોહિતસોતો, ભિક્ખવે, અનુપનિસો હોતિ, ઓહિતસોતો સઉપનિસો હોતિ. સો સઉપનિસો સમાનો અભિજાનાતિ એકં ધમ્મં, પરિજાનાતિ એકં ધમ્મં, પજહતિ એકં ધમ્મં, સચ્છિકરોતિ એકં ધમ્મં. સો અભિજાનન્તો એકં ધમ્મં, પરિજાનન્તો એકં ધમ્મં, પજહન્તો એકં ધમ્મં, સચ્છિકરોન્તો એકં ધમ્મં સમ્માવિમુત્તિં ફુસતિ. એતદત્થા, ભિક્ખવે, કથા; એતદત્થા મન્તના; એતદત્થા ઉપનિસા; એતદત્થં સોતાવધાનં, યદિદં અનુપાદા ચિત્તસ્સ વિમોક્ખોતિ.
‘‘યે વિરુદ્ધા સલ્લપન્તિ, વિનિવિટ્ઠા સમુસ્સિતા;
અનરિયગુણમાસજ્જ, અઞ્ઞોઞ્ઞવિવરેસિનો.
‘‘દુબ્ભાસિતં વિક્ખલિતં, સમ્પમોહં સસમ્મોહં (ક॰) પરાજયં;
અઞ્ઞોઞ્ઞસ્સાભિનન્દન્તિ, તદરિયો કથનાચરે તદરિયો ન કથં વદે (ક॰).
‘‘સચે ચસ્સ કથાકામો, કાલમઞ્ઞાય પણ્ડિતો;
ધમ્મટ્ઠપટિસંયુત્તા, યા અરિયચરિતા અરિયઞ્ચરિતા (સી॰), અરિયાદિકા (ક॰) કથા.
‘‘તં કથં કથયે ધીરો, અવિરુદ્ધો અનુસ્સિતો;
અનુન્નતેન મનસા, અપળાસો અસાહસો.
‘‘અનુસૂયાયમાનો સો, સમ્મદઞ્ઞાય ભાસતિ;
સુભાસિતં અનુમોદેય્ય, દુબ્ભટ્ઠે નાપસાદયે નાવસાદયે (સી॰ પી॰).
‘‘ઉપારમ્ભં ન સિક્ખેય્ય, ખલિતઞ્ચ ન ગાહયે ન ભાસયે (ક॰);
નાભિહરે નાભિમદ્દે, ન વાચં પયુતં ભણે.
‘‘અઞ્ઞાતત્થં પસાદત્થં, સતં વે હોતિ મન્તના;
એવં ખો અરિયા મન્તેન્તિ, એસા અરિયાન મન્તના;
એતદઞ્ઞાય મેધાવી, ન સમુસ્સેય્ય મન્તયે’’તિ. સત્તમં;
૮. અઞ્ઞતિત્થિયસુત્તં
૬૯. ‘‘સચે, ભિક્ખવે, અઞ્ઞતિત્થિયા પરિબ્બાજકા એવં પુચ્છેય્યું – ‘તયોમે, આવુસો, ધમ્મા. કતમે તયો? રાગો, દોસો, મોહો – ઇમે ખો, આવુસો, તયો ધમ્મા. ઇમેસં, આવુસો, તિણ્ણં ધમ્માનં કો વિસેસો કો અધિપ્પયાસો અધિપ્પાયો (સી॰) અધિપ્પાયાસો (સ્યા॰ કં॰ પી॰) અધિ + પ + યસુ + ણ = અધિપ્પયાસો કિં નાનાકરણ’ન્તિ? એવં પુટ્ઠા તુમ્હે, ભિક્ખવે, તેસં અઞ્ઞતિત્થિયાનં પરિબ્બાજકાનં કિન્તિ બ્યાકરેય્યાથા’’તિ? ‘‘ભગવંમૂલકા નો, ભન્તે, ધમ્મા ભગવંનેત્તિકા ભગવંપટિસરણા. સાધુ વત, ભન્તે, ભગવન્તંયેવ પટિભાતુ એતસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થો. ભગવતો સુત્વા ભિક્ખૂ ધારેસ્સન્તી’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભિક્ખવે, સુણાથ, સાધુકં મનસિ કરોથ; ભાસિસ્સામી’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ ખો તે ભિક્ખૂ ભગવતો પચ્ચસ્સોસું. ભગવા એતદવોચ –
‘‘સચે , ભિક્ખવે, અઞ્ઞતિત્થિયા પરિબ્બાજકા એવં પુચ્છેય્યું – ‘તયોમે, આવુસો, ધમ્મા. કતમે તયો? રાગો, દોસો, મોહો – ઇમે ખો, આવુસો, તયો ધમ્મા; ઇમેસં, આવુસો, તિણ્ણં ધમ્માનં કો વિસેસો કો અધિપ્પયાસો કિં નાનાકરણ’ન્તિ? એવં પુટ્ઠા તુમ્હે, ભિક્ખવે, તેસં અઞ્ઞતિત્થિયાનં પરિબ્બાજકાનં એવં બ્યાકરેય્યાથ – ‘રાગો ખો, આવુસો, અપ્પસાવજ્જો દન્ધવિરાગી, દોસો મહાસાવજ્જો ખિપ્પવિરાગી, મોહો મહાસાવજ્જો દન્ધવિરાગી’’’ તિ.
‘‘‘કો પનાવુસો, હેતુ કો પચ્ચયો યેન અનુપ્પન્નો વા રાગો ઉપ્પજ્જતિ ઉપ્પન્નો વા રાગો ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય સંવત્તતી’તિ? ‘સુભનિમિત્તન્તિસ્સ વચનીયં. તસ્સ સુભનિમિત્તં અયોનિસો મનસિ કરોતો અનુપ્પન્નો વા રાગો ઉપ્પજ્જતિ ઉપ્પન્નો વા રાગો ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય સંવત્તતિ. અયં ખો, આવુસો, હેતુ અયં પચ્ચયો યેન અનુપ્પન્નો વા રાગો ઉપ્પજ્જતિ ઉપ્પન્નો વા રાગો ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય સંવત્તતી’’’તિ.
‘‘‘કો પનાવુસો, હેતુ કો પચ્ચયો યેન અનુપ્પન્નો વા દોસો ઉપ્પજ્જતિ ઉપ્પન્નો વા દોસો ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય સંવત્તતી’તિ? ‘પટિઘનિમિત્તં તિસ્સ વચનીયં. તસ્સ પટિઘનિમિત્તં અયોનિસો મનસિ કરોતો અનુપ્પન્નો વા દોસો ઉપ્પજ્જતિ ઉપ્પન્નો વા દોસો ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય સંવત્તતિ. અયં ખો, આવુસો, હેતુ અયં પચ્ચયો યેન અનુપ્પન્નો વા દોસો ઉપ્પજ્જતિ ઉપ્પન્નો વા દોસો ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય સંવત્તતી’’’તિ.
‘‘‘કો પનાવુસો, હેતુ કો પચ્ચયો યેન અનુપ્પન્નો વા મોહો ઉપ્પજ્જતિ ઉપ્પન્નો વા મોહો ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય સંવત્તતી’તિ? ‘અયોનિસો મનસિકારો તિસ્સ વચનીયં. તસ્સ અયોનિસો મનસિ કરોતો અનુપ્પન્નો વા મોહો ઉપ્પજ્જતિ ઉપ્પન્નો વા મોહો ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય સંવત્તતિ. અયં ખો, આવુસો, હેતુ અયં પચ્ચયો યેન અનુપ્પન્નો વા મોહો ઉપ્પજ્જતિ ઉપ્પન્નો વા મોહો ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય સંવત્તતી’’’તિ.
‘‘‘કો પનાવુસો, હેતુ કો પચ્ચયો યેન અનુપ્પન્નો ચેવ રાગો નુપ્પજ્જતિ ઉપ્પન્નો ચ રાગો પહીયતી’તિ? ‘અસુભનિમિત્તન્તિસ્સ વચનીયં. તસ્સ અસુભનિમિત્તં યોનિસો મનસિ કરોતો અનુપ્પન્નો ચેવ રાગો નુપ્પજ્જતિ ઉપ્પન્નો ચ રાગો પહીયતિ. અયં ખો, આવુસો , હેતુ અયં પચ્ચયો યેન અનુપ્પન્નો ચેવ રાગો નુપ્પજ્જતિ ઉપ્પન્નો ચ રાગો પહીયતી’’’તિ.
‘‘‘કો પનાવુસો, હેતુ કો પચ્ચયો યેન અનુપ્પન્નો ચેવ દોસો નુપ્પજ્જતિ ઉપ્પન્નો ચ દોસો પહીયતી’તિ? ‘મેત્તા ચેતોવિમુત્તી તિસ્સ વચનીયં. તસ્સ મેત્તં ચેતોવિમુત્તિં યોનિસો મનસિ કરોતો અનુપ્પન્નો ચેવ દોસો નુપ્પજ્જતિ ઉપ્પન્નો ચ દોસો પહીયતિ. અયં ખો, આવુસો, હેતુ અયં પચ્ચયો યેન અનુપ્પન્નો ચેવ દોસો નુપ્પજ્જતિ ઉપ્પન્નો ચ દોસો પહીયતી’’’તિ.
‘‘‘કો પનાવુસો, હેતુ કો પચ્ચયો યેન અનુપ્પન્નો ચેવ મોહો નુપ્પજ્જતિ ઉપ્પન્નો ચ મોહો પહીયતી’તિ? ‘યોનિસોમનસિકારો તિસ્સ વચનીયં. તસ્સ યોનિસો મનસિ કરોતો અનુપ્પન્નો ચેવ મોહો નુપ્પજ્જતિ ઉપ્પન્નો ચ મોહો પહીયતિ. અયં ખો, આવુસો, હેતુ અયં પચ્ચયો યેન અનુપ્પન્નો વા મોહો નુપ્પજ્જતિ ઉપ્પન્નો ચ મોહો પહીયતી’’’તિ. અટ્ઠમં.
૯. અકુસલમૂલસુત્તં
૭૦. ‘‘તીણિમાનિ , ભિક્ખવે, અકુસલમૂલાનિ. કતમાનિ તીણિ? લોભો અકુસલમૂલં, દોસો અકુસલમૂલં, મોહો અકુસલમૂલં.
‘‘યદપિ, ભિક્ખવે, લોભો તદપિ અકુસલમૂલં અકુસલં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰); યદપિ લુદ્ધો અભિસઙ્ખરોતિ કાયેન વાચાય મનસા તદપિ અકુસલં અકુસલમૂલં (ક॰); યદપિ લુદ્ધો લોભેન અભિભૂતો પરિયાદિન્નચિત્તો પરસ્સ અસતા દુક્ખં ઉપ્પાદયતિ ઉપદહતિ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) વધેન વા બન્ધનેન વા જાનિયા વા ગરહાય વા પબ્બાજનાય વા બલવમ્હિ બલત્થો ઇતિપિ તદપિ અકુસલં ઇદં પન સબ્બત્થપિ એવમેવ દિસ્સતિ. ઇતિસ્સમે લોભજા લોભનિદાના લોભસમુદયા લોભપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ.
‘‘યદપિ, ભિક્ખવે, દોસો તદપિ અકુસલમૂલં; યદપિ દુટ્ઠો અભિસઙ્ખરોતિ કાયેન વાચાય મનસા તદપિ અકુસલં; યદપિ દુટ્ઠો દોસેન અભિભૂતો પરિયાદિન્નચિત્તો પરસ્સ અસતા દુક્ખં ઉપ્પાદયતિ વધેન વા બન્ધનેન વા જાનિયા વા ગરહાય વા પબ્બાજનાય વા બલવમ્હિ બલત્થો ઇતિપિ તદપિ અકુસલં. ઇતિસ્સમે દોસજા દોસનિદાના દોસસમુદયા દોસપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ.
‘‘યદપિ, ભિક્ખવે, મોહો તદપિ અકુસલમૂલં; યદપિ મૂળ્હો અભિસઙ્ખરોતિ કાયેન વાચાય મનસા તદપિ અકુસલં; યદપિ મૂળ્હો મોહેન અભિભૂતો પરિયાદિન્નચિત્તો પરસ્સ અસતા દુક્ખં ઉપ્પાદયતિ વધેન વા બન્ધનેન વા જાનિયા વા ગરહાય વા પબ્બાજનાય વા બલવમ્હિ બલત્થો ઇતિપિ તદપિ અકુસલં. ઇતિસ્સમે મોહજા મોહનિદાના મોહસમુદયા મોહપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ. એવરૂપો ચાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો વુચ્ચતિ અકાલવાદીતિપિ, અભૂતવાદીતિપિ, અનત્થવાદીતિપિ, અધમ્મવાદીતિપિ, અવિનયવાદીતિપિ.
‘‘કસ્મા ચાયં, ભિક્ખવે, એવરૂપો પુગ્ગલો વુચ્ચતિ અકાલવાદીતિપિ, અભૂતવાદીતિપિ, અનત્થવાદીતિપિ, અધમ્મવાદીતિપિ, અવિનયવાદીતિપિ? તથાહાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પરસ્સ અસતા દુક્ખં ઉપ્પાદયતિ વધેન વા બન્ધનેન વા જાનિયા વા ગરહાય વા પબ્બાજનાય વા બલવમ્હિ બલત્થો ઇતિપિ. ભૂતેન ખો પન વુચ્ચમાનો અવજાનાતિ, નો પટિજાનાતિ; અભૂતેન વુચ્ચમાનો ન આતપ્પં કરોતિ, તસ્સ નિબ્બેઠનાય ઇતિપેતં અતચ્છં ઇતિપેતં અભૂતન્તિ. તસ્મા એવરૂપો પુગ્ગલો વુચ્ચતિ અકાલવાદીતિપિ, અભૂતવાદીતિપિ, અનત્થવાદીતિપિ, અધમ્મવાદીતિપિ, અવિનયવાદીતિપિ.
‘‘એવરૂપો, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો લોભજેહિ પાપકેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ અભિભૂતો પરિયાદિન્નચિત્તો દિટ્ઠે ચેવ ધમ્મે દુક્ખં વિહરતિ, સવિઘાતં સઉપાયાસં સપરિળાહં. કાયસ્સ ચ ભેદા પરં મરણા દુગ્ગતિ પાટિકઙ્ખા.
‘‘દોસજેહિ…પે॰… મોહજેહિ પાપકેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ અભિભૂતો પરિયાદિન્નચિત્તો દિટ્ઠે ચેવ ધમ્મે દુક્ખં વિહરતિ, સવિઘાતં સઉપાયાસં સપરિળાહં. કાયસ્સ ચ ભેદા પરં મરણા દુગ્ગતિ પાટિકઙ્ખા. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, સાલો વા ધવો વા ફન્દનો વા તીહિ માલુવાલતાહિ ઉદ્ધસ્તો પરિયોનદ્ધો અનયં આપજ્જતિ, બ્યસનં આપજ્જતિ, અનયબ્યસનં આપજ્જતિ; એવમેવં ખો, ભિક્ખવે, એવરૂપો પુગ્ગલો લોભજેહિ પાપકેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ અભિભૂતો પરિયાદિન્નચિત્તો દિટ્ઠે ચેવ ધમ્મે દુક્ખં વિહરતિ, સવિઘાતં સઉપાયાસં સપરિળાહં. કાયસ્સ ચ ભેદા પરં મરણા દુગ્ગતિ પાટિકઙ્ખા.
‘‘દોસજેહિ…પે॰… મોહજેહિ પાપકેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ અભિભૂતો પરિયાદિન્નચિત્તો દિટ્ઠે ચેવ ધમ્મે દુક્ખં વિહરતિ સવિઘાતં સઉપાયાસં સપરિળાહં. કાયસ્સ ચ ભેદા પરં મરણા દુગ્ગતિ પાટિકઙ્ખા. ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, તીણિ અકુસલમૂલાનીતિ.
‘‘તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, કુસલમૂલાનિ. કતમાનિ તીણિ? અલોભો કુસલમૂલં, અદોસો કુસલમૂલં, અમોહો કુસલમૂલં.
‘‘યદપિ , ભિક્ખવે, અલોભો તદપિ કુસલમૂલં કુસલં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰); યદપિ અલુદ્ધો અભિસઙ્ખરોતિ કાયેન વાચાય મનસા તદપિ કુસલં કુસલમૂલં (ક॰); યદપિ અલુદ્ધો લોભેન અનભિભૂતો અપરિયાદિન્નચિત્તો ન પરસ્સ અસતા દુક્ખં ઉપ્પાદયતિ વધેન વા બન્ધનેન વા જાનિયા વા ગરહાય વા પબ્બાજનાય વા બલવમ્હિ બલત્થો ઇતિપિ તદપિ કુસલં. ઇતિસ્સમે અલોભજા અલોભનિદાના અલોભસમુદયા અલોભપચ્ચયા અનેકે કુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ.
‘‘યદપિ, ભિક્ખવે, અદોસો તદપિ કુસલમૂલં; યદપિ અદુટ્ઠો અભિસઙ્ખરોતિ કાયેન વાચાય મનસા તદપિ કુસલં; યદપિ અદુટ્ઠો દોસેન અનભિભૂતો અપરિયાદિન્નચિત્તો ન પરસ્સ અસતા દુક્ખં ઉપ્પાદયતિ વધેન વા બન્ધનેન વા જાનિયા વા ગરહાય વા પબ્બાજનાય વા બલવમ્હિ બલત્થો ઇતિપિ તદપિ કુસલં. ઇતિસ્સમે અદોસજા અદોસનિદાના અદોસસમુદયા અદોસપચ્ચયા અનેકે કુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ.
‘‘યદપિ, ભિક્ખવે, અમોહો તદપિ કુસલમૂલં; યદપિ અમૂળ્હો અભિસઙ્ખરોતિ કાયેન વાચાય મનસા તદપિ કુસલં; યદપિ અમૂળ્હો મોહેન અનભિભૂતો અપરિયાદિન્નચિત્તો ન પરસ્સ અસતા દુક્ખં ઉપ્પાદયતિ વધેન વા બન્ધનેન વા જાનિયા વા ગરહાય વા પબ્બાજનાય વા બલવમ્હિ બલત્થો ઇતિપિ તદપિ કુસલં. ઇતિસ્સમે અમોહજા અમોહનિદાના અમોહસમુદયા અમોહપચ્ચયા અનેકે કુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ. એવરૂપો ચાયં , ભિક્ખવે, પુગ્ગલો વુચ્ચતિ કાલવાદીતિપિ, ભૂતવાદીતિપિ, અત્થવાદીતિપિ, ધમ્મવાદીતિપિ, વિનયવાદીતિપિ.
‘‘કસ્મા ચાયં, ભિક્ખવે, એવરૂપો પુગ્ગલો વુચ્ચતિ કાલવાદીતિપિ, ભૂતવાદીતિપિ, અત્થવાદીતિપિ, ધમ્મવાદીતિપિ, વિનયવાદીતિપિ? તથાહાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો ન પરસ્સ અસતા દુક્ખં ઉપ્પાદયતિ વધેન વા બન્ધનેન વા જાનિયા વા ગરહાય વા પબ્બાજનાય વા બલવમ્હિ બલત્થો ઇતિપિ. ભૂતેન ખો પન વુચ્ચમાનો પટિજાનાતિ નો અવજાનાતિ; અભૂતેન વુચ્ચમાનો આતપ્પં કરોતિ તસ્સ નિબ્બેઠનાય – ‘ઇતિપેતં અતચ્છં, ઇતિપેતં અભૂત’ન્તિ . તસ્મા એવરૂપો પુગ્ગલો વુચ્ચતિ કાલવાદીતિપિ, અત્થવાદીતિપિ, ધમ્મવાદીતિપિ, વિનયવાદીતિપિ.
‘‘એવરૂપસ્સ, ભિક્ખવે, પુગ્ગલસ્સ લોભજા પાપકા અકુસલા ધમ્મા પહીના ઉચ્છિન્નમૂલા તાલાવત્થુકતા અનભાવંકતા આયતિં અનુપ્પાદધમ્મા. દિટ્ઠેવ ધમ્મે સુખં વિહરતિ અવિઘાતં અનુપાયાસં અપરિળાહં. દિટ્ઠેવ ધમ્મે પરિનિબ્બાયતિ.
‘‘દોસજા…પે॰… પરિનિબ્બાયતિ. મોહજા…પે॰… પરિનિબ્બાયતિ. સેય્યથાપિ ભિક્ખવે, સાલો વા ધવો વા ફન્દનો વા તીહિ માલુવાલતાહિ ઉદ્ધસ્તો પરિયોનદ્ધો. અથ પુરિસો આગચ્છેય્ય કુદ્દાલ-પિટકં કુદ્દાલપિટકં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) આદાય. સો તં માલુવાલતં મૂલે છિન્દેય્ય, મૂલે છેત્વા પલિખણેય્ય, પલિખણિત્વા મૂલાનિ ઉદ્ધરેય્ય, અન્તમસો ઉસીરનાળિમત્તાનિપિ ઉસીરનાળમત્તાનિપિ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰). સો તં માલુવાલતં ખણ્ડાખણ્ડિકં છિન્દેય્ય, ખણ્ડાખણ્ડિકં છેત્વા ફાલેય્ય, ફાલેત્વા સકલિકં સકલિકં કરેય્ય, સકલિકં સકલિકં કરિત્વા વાતાતપે વિસોસેય્ય, વાતાતપે વિસોસેત્વા અગ્ગિના ડહેય્ય, અગ્ગિના ડહિત્વા મસિં કરેય્ય, મસિં કરિત્વા મહાવાતે વા ઓફુણેય્ય નદિયા વા સીઘસોતાય પવાહેય્ય. એવમસ્સ એવમસ્સુ (સી॰), એવસ્સુ (ક॰) તા, ભિક્ખવે, માલુવાલતા ઉચ્છિન્નમૂલા તાલાવત્થુકતા અનભાવંકતા આયતિં અનુપ્પાદધમ્મા. એવમેવં ખો, ભિક્ખવે, એવરૂપસ્સ પુગ્ગલસ્સ લોભજા પાપકા અકુસલા ધમ્મા પહીના ઉચ્છિન્નમૂલા તાલાવત્થુકતા અનભાવંકતા આયતિં અનુપ્પાદધમ્મા. દિટ્ઠેવ ધમ્મે સુખં વિહરતિ અવિઘાતં અનુપાયાસં અપરિળાહં. દિટ્ઠેવ ધમ્મે પરિનિબ્બાયતિ.
‘‘દોસજા …પે॰… મોહજા પાપકા અકુસલા ધમ્મા પહીના ઉચ્છિન્નમૂલા તાલાવત્થુકતા અનભાવંકતા આયતિં અનુપ્પાદધમ્મા. દિટ્ઠેવ ધમ્મે સુખં વિહરતિ અવિઘાતં અનુપાયાસં અપરિળાહં. દિટ્ઠેવ ધમ્મે પરિનિબ્બાયતિ. ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, તીણિ કુસલમૂલાની’’તિ. નવમં.
૧૦. ઉપોસથસુત્તં
૭૧. એવં મે સુતં – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ પુબ્બારામે મિગારમાતુપાસાદે. અથ ખો વિસાખા મિગારમાતા તદહુપોસથે યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નં ખો વિસાખં મિગારમાતરં ભગવા એતદવોચ – ‘‘હન્દ કુતો નુ ત્વં, વિસાખે, આગચ્છસિ દિવા દિવસ્સા’’તિ? ‘‘ઉપોસથાહં, ભન્તે, અજ્જ ઉપવસામી’’તિ.
‘‘તયો ખોમે, વિસાખે, ઉપોસથા. કતમે તયો? ગોપાલકુપોસથો, નિગણ્ઠુપોસથો, અરિયુપોસથો. કથઞ્ચ, વિસાખે, ગોપાલકુપોસથો હોતિ? સેય્યથાપિ, વિસાખે, ગોપાલકો સાયન્હસમયે સામિકાનં ગાવો નિય્યાતેત્વા ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ – ‘અજ્જ ખો ગાવો અમુકસ્મિઞ્ચ અમુકસ્મિઞ્ચ પદેસે ચરિંસુ, અમુકસ્મિઞ્ચ અમુકસ્મિઞ્ચ પદેસે પાનીયાનિ પિવિંસુ; સ્વે દાનિ ગાવો અમુકસ્મિઞ્ચ અમુકસ્મિઞ્ચ પદેસે ચરિસ્સન્તિ, અમુકસ્મિઞ્ચ અમુકસ્મિઞ્ચ પદેસે પાનીયાનિ પિવિસ્સન્તી’તિ; એવમેવં ખો, વિસાખે, ઇધેકચ્ચો ઉપોસથિકો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ – ‘અહં ખ્વજ્જ ઇદઞ્ચિદઞ્ચ ખાદનીયં ખાદિં, ઇદઞ્ચિદઞ્ચ ભોજનીયં ભુઞ્જિં ; સ્વે દાનાહં ઇદઞ્ચિદઞ્ચ ખાદનીયં ખાદિસ્સામિ, ઇદં ચિદઞ્ચ ભોજનીયં ભુઞ્જિસ્સામી’તિ. સો તેન અભિજ્ઝાસહગતેન ચેતસા દિવસં અતિનામેતિ. એવં ખો વિસાખે, ગોપાલકુપોસથો હોતિ. એવં ઉપવુત્થો ખો, વિસાખે, ગોપાલકુપોસથો ન મહપ્ફલો હોતિ ન મહાનિસંસો ન મહાજુતિકો ન મહાવિપ્ફારો.
‘‘કથઞ્ચ, વિસાખે, નિગણ્ઠુપોસથો હોતિ? અત્થિ, વિસાખે, નિગણ્ઠા નામ સમણજાતિકા. તે સાવકં એવં સમાદપેન્તિ – ‘એહિ ત્વં, અમ્ભો પુરિસ, યે પુરત્થિમાય દિસાય પાણા પરં યોજનસતં તેસુ દણ્ડં નિક્ખિપાહિ; યે પચ્છિમાય દિસાય પાણા પરં યોજનસતં તેસુ દણ્ડં નિક્ખિપાહિ; યે ઉત્તરાય દિસાય પાણા પરં યોજનસતં તેસુ દણ્ડં નિક્ખિપાહિ; યે દક્ખિણાય દિસાય પાણા પરં યોજનસતં તેસુ દણ્ડં નિક્ખિપાહી’તિ. ઇતિ એકચ્ચાનં પાણાનં અનુદ્દયાય અનુકમ્પાય સમાદપેન્તિ, એકચ્ચાનં પાણાનં નાનુદ્દયાય નાનુકમ્પાય સમાદપેન્તિ. તે તદહુપોસથે સાવકં એવં સમાદપેન્તિ – ‘એહિ ત્વં, અમ્ભો પુરિસ, સબ્બચેલાનિ સબ્બવેરાનિ (ક॰) નિક્ખિપિત્વા એવં વદેહિ – નાહં ક્વચનિ કસ્સચિ કિઞ્ચનતસ્મિં કિઞ્ચનતસ્મિ (?) કિરિયાપદમેતં યથા કિઞ્ચનતત્થીતિ, ન ચ મમ ક્વચનિ કત્થચિ કિઞ્ચનતત્થી’તિ. જાનન્તિ ખો પનસ્સ માતાપિતરો – ‘અયં અમ્હાકં પુત્તો’તિ; સોપિ જાનાતિ – ‘ઇમે મય્હં માતાપિતરો’તિ. જાનાતિ ખો પનસ્સ પુત્તદારો – ‘અયં મય્હં ભત્તા’તિ; સોપિ જાનાતિ – ‘અયં મય્હં પુત્તદારો’તિ. જાનન્તિ ખો પનસ્સ દાસકમ્મકરપોરિસા – ‘અયં અમ્હાકં અય્યો’તિ; સોપિ જાનાતિ – ‘ઇમે મય્હં દાસકમ્મકરપોરિસા’તિ. ઇતિ યસ્મિં સમયે સચ્ચે સમાદપેતબ્બા મુસાવાદે તસ્મિં સમયે સમાદપેન્તિ. ઇદં તસ્સ મુસાવાદસ્મિં વદામિ. સો તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન ભોગે અદિન્નંયેવ પરિભુઞ્જતિ. ઇદં તસ્સ અદિન્નાદાનસ્મિં વદામિ. એવં ખો, વિસાખે, નિગણ્ઠુપોસથો હોતિ. એવં ઉપવુત્થો ખો, વિસાખે, નિગણ્ઠુપોસથો ન મહપ્ફલો હોતિ ન મહાનિસંસો ન મહાજુતિકો ન મહાવિપ્ફારો.
‘‘કથઞ્ચ, વિસાખે, અરિયુપોસથો હોતિ? ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ , વિસાખે, ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ. કથઞ્ચ, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના પરિયોદાપના (?) હોતિ? ઇધ, વિસાખે, અરિયસાવકો તથાગતં અનુસ્સરતિ – ‘ઇતિપિ સો ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો વિજ્જાચરણસમ્પન્નો સુગતો લોકવિદૂ અનુત્તરો પુરિસદમ્મસારથિ સત્થા દેવમનુસ્સાનં બુદ્ધો ભગવા’તિ. તસ્સ તથાગતં અનુસ્સરતો ચિત્તં પસીદતિ, પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ. યે ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા તે પહીયન્તિ, સેય્યથાપિ, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ સીસસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ સીસસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ? કક્કઞ્ચ પટિચ્ચ મત્તિકઞ્ચ પટિચ્ચ ઉદકઞ્ચ પટિચ્ચ પુરિસસ્સ ચ તજ્જં વાયામં પટિચ્ચ, એવં ખો, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ સીસસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ. એવમેવં ખો , વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ , વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ? ઇધ, વિસાખે, અરિયસાવકો તથાગતં અનુસ્સરતિ – ‘ઇતિપિ સો ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો વિજ્જાચરણસમ્પન્નો સુગતો લોકવિદૂ અનુત્તરો પુરિસદમ્મસારથિ સત્થા દેવમનુસ્સાનં બુદ્ધો ભગવા’તિ. તસ્સ તથાગતં અનુસ્સરતો ચિત્તં પસીદતિ, પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ, યે ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા તે પહીયન્તિ. અયં વુચ્ચતિ, વિસાખે – ‘અરિયસાવકો બ્રહ્મુપોસથં ઉપવસતિ, બ્રહ્મુના સદ્ધિં સંવસતિ, બ્રહ્મઞ્ચસ્સ બ્રહ્મઞ્ચ (ક॰) આરબ્ભ ચિત્તં પસીદતિ, પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ, યે ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા તે પહીયન્તિ’. એવં ખો, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ.
‘‘ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ, વિસાખે, ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ. કથઞ્ચ, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ? ઇધ, વિસાખે, અરિયસાવકો ધમ્મં અનુસ્સરતિ – ‘સ્વાક્ખાતો ભગવતા ધમ્મો સન્દિટ્ઠિકો અકાલિકો એહિપસ્સિકો ઓપનેય્યિકો પચ્ચત્તં વેદિતબ્બો વિઞ્ઞૂહી’તિ. તસ્સ ધમ્મં અનુસ્સરતો ચિત્તં પસીદતિ, પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ, યે ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા તે પહીયન્તિ, સેય્યથાપિ, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ કાયસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ કાયસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ? સોત્તિઞ્ચ પટિચ્ચ, ચુણ્ણઞ્ચ પટિચ્ચ, ઉદકઞ્ચ પટિચ્ચ, પુરિસસ્સ ચ તજ્જં વાયામં પટિચ્ચ. એવં ખો, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ કાયસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ. એવમેવં ખો, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ? ઇધ, વિસાખે, અરિયસાવકો ધમ્મં અનુસ્સરતિ – ‘સ્વાક્ખાતો ભગવતા ધમ્મો સન્દિટ્ઠિકો અકાલિકો એહિપસ્સિકો ઓપનેય્યિકો પચ્ચત્તં વેદિતબ્બો વિઞ્ઞૂહી’તિ. તસ્સ ધમ્મં અનુસ્સરતો ચિત્તં પસીદતિ, પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ, યે ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા તે પહીયન્તિ. અયં વુચ્ચતિ, વિસાખે, ‘અરિયસાવકો ધમ્મુપોસથં ઉપવસતિ, ધમ્મેન સદ્ધિં સંવસતિ, ધમ્મઞ્ચસ્સ આરબ્ભ ચિત્તં પસીદતિ, પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ, યે ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા તે પહીયન્તિ’. એવં ખો, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ.
‘‘ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ , વિસાખે, ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ. કથઞ્ચ, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ? ઇધ, વિસાખે, અરિયસાવકો સઙ્ઘં અનુસ્સરતિ – ‘સુપ્પટિપન્નો ભગવતો સાવકસઙ્ઘો, ઉજુપ્પટિપન્નો ભગવતો સાવકસઙ્ઘો, ઞાયપ્પટિપન્નો ભગવતો સાવકસઙ્ઘો, સામીચિપ્પટિપન્નો ભગવતો સાવકસઙ્ઘો, યદિદં ચત્તારિ પુરિસયુગાનિ અટ્ઠ પુરિસપુગ્ગલા એસ ભગવતો સાવકસઙ્ઘો આહુનેય્યો પાહુનેય્યો દક્ખિણેય્યો અઞ્જલિકરણીયો અનુત્તરં પુઞ્ઞક્ખેત્તં લોકસ્સા’તિ. તસ્સ સઙ્ઘં અનુસ્સરતો ચિત્તં પસીદતિ, પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ, યે ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા તે પહીયન્તિ, સેય્યથાપિ, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ વત્થસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ વત્થસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ? ઉસ્મઞ્ચ ઊસઞ્ચ (સ્યા॰ કં॰ અટ્ઠકથાયમ્પિ પાઠન્તરં, સં॰ નિ॰ ૩.૮૯ ખેમકસુત્તપાળિયાપિ સમેતિ.) ઉસુમઞ્ચ (સી॰) પટિચ્ચ, ખારઞ્ચ પટિચ્ચ, ગોમયઞ્ચ પટિચ્ચ, ઉદકઞ્ચ પટિચ્ચ, પુરિસસ્સ ચ તજ્જં વાયામં પટિચ્ચ. એવં ખો, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ વત્થસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ. એવમેવં ખો, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ? ઇધ, વિસાખે, અરિયસાવકો સઙ્ઘં અનુસ્સરતિ – ‘સુપ્પટિપન્નો ભગવતો સાવકસઙ્ઘો…પે॰… અનુત્તરં પુઞ્ઞક્ખેત્તં લોકસ્સા’તિ. તસ્સ સઙ્ઘં અનુસ્સરતો ચિત્તં પસીદતિ, પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ, યે ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા તે પહીયન્તિ. અયં વુચ્ચતિ, વિસાખે, ‘અરિયસાવકો સઙ્ઘુપોસથં ઉપવસતિ, સઙ્ઘેન સદ્ધિં સંવસતિ, સઙ્ઘઞ્ચસ્સ આરબ્ભ ચિત્તં પસીદતિ, પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ, યે ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા તે પહીયન્તિ’. એવં ખો, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ.
‘‘ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ, વિસાખે, ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ. કથઞ્ચ, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ? ઇધ, વિસાખે, અરિયસાવકો અત્તનો સીલાનિ અનુસ્સરતિ અખણ્ડાનિ અચ્છિદ્દાનિ અસબલાનિ અકમ્માસાનિ ભુજિસ્સાનિ વિઞ્ઞુપ્પસત્થાનિ અપરામટ્ઠાનિ સમાધિસંવત્તનિકાનિ. તસ્સ સીલં અનુસ્સરતો ચિત્તં પસીદતિ, પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ, યે ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા તે પહીયન્તિ, સેય્યથાપિ, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ આદાસસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ , વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ આદાસસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ? તેલઞ્ચ પટિચ્ચ , છારિકઞ્ચ પટિચ્ચ, વાલણ્ડુપકઞ્ચ પટિચ્ચ, પુરિસસ્સ ચ તજ્જં વાયામં પટિચ્ચ. એવં ખો, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ આદાસસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ. એવમેવં ખો, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ? ઇધ , વિસાખે, અરિયસાવકો અત્તનો સીલાનિ અનુસ્સરતિ અખણ્ડાનિ…પે॰… સમાધિસંવત્તનિકાનિ. તસ્સ સીલં અનુસ્સરતો ચિત્તં પસીદતિ, પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ, યે ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા તે પહીયન્તિ. અયં વુચ્ચતિ, વિસાખે, ‘અરિયસાવકો સીલુપોસથં ઉપવસતિ, સીલેન સદ્ધિં સંવસતિ, સીલઞ્ચસ્સ આરબ્ભ ચિત્તં પસીદતિ, પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ, યે ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા તે પહીયન્તિ’. એવં ખો, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ.
‘‘ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ, વિસાખે, ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ. કથઞ્ચ, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ? ઇધ વિસાખે, અરિયસાવકો દેવતા અનુસ્સરતિ – ‘સન્તિ દેવા ચાતુમહારાજિકા ચાતુમ્મહારાજિકા (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰), સન્તિ દેવા તાવતિંસા, સન્તિ દેવા યામા, સન્તિ દેવા તુસિતા, સન્તિ દેવા નિમ્માનરતિનો, સન્તિ દેવા પરનિમ્મિતવસવત્તિનો, સન્તિ દેવા બ્રહ્મકાયિકા, સન્તિ દેવા તતુત્તરિ તતુત્તરિં (સી॰ પી॰). યથારૂપાય સદ્ધાય સમન્નાગતા તા દેવતા ઇતો ચુતા તત્થુપપન્ના તત્થુપ્પન્ના (સી॰ પી॰), મય્હમ્પિ તથારૂપા સદ્ધા સંવિજ્જતિ. યથારૂપેન સીલેન સમન્નાગતા તા દેવતા ઇતો ચુતા તત્થુપપન્ના, મય્હમ્પિ તથારૂપં સીલં સંવિજ્જતિ. યથારૂપેન સુતેન સમન્નાગતા તા દેવતા ઇતો ચુતા તત્થુપપન્ના, મય્હમ્પિ તથારૂપં સુતં સંવિજ્જતિ. યથારૂપેન ચાગેન સમન્નાગતા તા દેવતા ઇતો ચુતા તત્થુપપન્ના, મય્હમ્પિ તથારૂપો ચાગો સંવિજ્જતિ. યથારૂપાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતા તા દેવતા ઇતો ચુતા તત્થુપપન્ના, મય્હમ્પિ તથારૂપા પઞ્ઞા સંવિજ્જતી’તિ. તસ્સ અત્તનો ચ તાસઞ્ચ દેવતાનં સદ્ધઞ્ચ સીલઞ્ચ સુતઞ્ચ ચાગઞ્ચ પઞ્ઞઞ્ચ અનુસ્સરતો ચિત્તં પસીદતિ, પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ, યે ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા તે પહીયન્તિ, સેય્યથાપિ, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ જાતરૂપસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ , વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ જાતરૂપસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ? ઉક્કઞ્ચ પટિચ્ચ, લોણઞ્ચ પટિચ્ચ, ગેરુકઞ્ચ પટિચ્ચ, નાળિકસણ્ડાસઞ્ચ નાળિકઞ્ચ પટિચ્ચ સણ્ડાસઞ્ચ (પી॰ ક॰) પટિચ્ચ, પુરિસસ્સ ચ તજ્જં વાયામં પટિચ્ચ. એવં ખો, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ જાતરૂપસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ. એવમેવં ખો, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ.
‘‘કથઞ્ચ , વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ? ઇધ, વિસાખે, અરિયસાવકો દેવતા અનુસ્સરતિ – ‘સન્તિ દેવા ચાતુમહારાજિકા, સન્તિ દેવા તાવતિંસા…પે॰… સન્તિ દેવા તતુત્તરિ. યથારૂપાય સદ્ધાય સમન્નાગતા તા દેવતા ઇતો ચુતા તત્થુપપન્ના, મય્હમ્પિ તથારૂપા સદ્ધા સંવિજ્જતિ. યથારૂપેન સીલેન…પે॰… સુતેન…પે॰… ચાગેન…પે॰… પઞ્ઞાય સમન્નાગતા તા દેવતા ઇતો ચુતા તત્થુપપન્ના, મય્હમ્પિ તથારૂપા પઞ્ઞા સંવિજ્જતી’તિ. તસ્સ અત્તનો ચ તાસઞ્ચ દેવતાનં સદ્ધઞ્ચ સીલઞ્ચ સુતઞ્ચ ચાગઞ્ચ પઞ્ઞઞ્ચ અનુસ્સરતો ચિત્તં પસીદતિ, પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ, યે ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા તે પહીયન્તિ. અયં વુચ્ચતિ, વિસાખે, ‘અરિયસાવકો દેવતુપોસથં ઉપવસતિ, દેવતાહિ સદ્ધિં સંવસતિ, દેવતા આરબ્ભ ચિત્તં પસીદતિ, પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ, યે ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા તે પહીયન્તિ’. એવં ખો, વિસાખે, ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપક્કમેન પરિયોદપના હોતિ.
‘‘સ ખો સો, વિસાખે, અરિયસાવકો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ – ‘યાવજીવં અરહન્તો પાણાતિપાતં પહાય પાણાતિપાતા પટિવિરતા નિહિતદણ્ડા નિહિતસત્થા લજ્જી દયાપન્ના સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પી વિહરન્તિ; અહમ્પજ્જ ઇમઞ્ચ રત્તિં ઇમઞ્ચ દિવસં પાણાતિપાતં પહાય પાણાતિપાતા પટિવિરતો નિહિતદણ્ડો નિહિતસત્થો લજ્જી દયાપન્નો સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પી વિહરામિ. ઇમિનાપિ ઇમિનાપહં (સી॰) અ॰ નિ॰ ૮.૪૧ અઙ્ગેન અરહતં અનુકરોમિ, ઉપોસથો ચ મે ઉપવુત્થો ભવિસ્સતિ.
‘‘યાવજીવં અરહન્તો અદિન્નાદાનં પહાય અદિન્નાદાના પટિવિરતા દિન્નાદાયી દિન્નપાટિકઙ્ખી, અથેનેન સુચિભૂતેન અત્તના વિહરન્તિ; અહમ્પજ્જ ઇમઞ્ચ રત્તિં ઇમઞ્ચ દિવસં અદિન્નાદાનં પહાય અદિન્નાદાના પટિવિરતો દિન્નાદાયી દિન્નપાટિકઙ્ખી, અથેનેન સુચિભૂતેન અત્તના વિહરામિ. ઇમિનાપિ અઙ્ગેન અરહતં અનુકરોમિ, ઉપોસથો ચ મે ઉપવુત્થો ભવિસ્સતિ.
‘‘યાવજીવં અરહન્તો અબ્રહ્મચરિયં પહાય બ્રહ્મચારી આરાચારી અનાચારી (પી॰) વિરતા મેથુના ગામધમ્મા; અહમ્પજ્જ ઇમઞ્ચ રત્તિં ઇમઞ્ચ દિવસં અબ્રહ્મચરિયં પહાય બ્રહ્મચારી આરાચારી વિરતો મેથુના ગામધમ્મા. ઇમિનાપિ અઙ્ગેન અરહતં અનુકરોમિ, ઉપોસથો ચ મે ઉપવુત્થો ભવિસ્સતિ.
‘‘યાવજીવં અરહન્તો મુસાવાદં પહાય મુસાવાદા પટિવિરતા સચ્ચવાદી સચ્ચસન્ધા થેતા પચ્ચયિકા અવિસંવાદકા લોકસ્સ; અહમ્પજ્જ ઇમઞ્ચ રત્તિં ઇમઞ્ચ દિવસં મુસાવાદં પહાય મુસાવાદા પટિવિરતો સચ્ચવાદી સચ્ચસન્ધો થેતો પચ્ચયિકો અવિસંવાદકો લોકસ્સ. ઇમિનાપિ અઙ્ગેન અરહતં અનુકરોમિ, ઉપોસથો ચ મે ઉપવુત્થો ભવિસ્સતિ.
‘‘યાવજીવં અરહન્તો સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાનં પહાય સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાના પટિવિરતા; અહમ્પજ્જ ઇમઞ્ચ રત્તિં ઇમઞ્ચ દિવસં સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાનં પહાય સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાના પટિવિરતો. ઇમિનાપિ અઙ્ગેન અરહતં અનુકરોમિ, ઉપોસથો ચ મે ઉપવુત્થો ભવિસ્સતિ.
‘‘યાવજીવં અરહન્તો એકભત્તિકા રત્તૂપરતા વિરતા વિકાલભોજના; અહમ્પજ્જ ઇમઞ્ચ રત્તિં ઇમઞ્ચ દિવસં એકભત્તિકો રત્તૂપરતો વિરતો વિકાલભોજના. ઇમિનાપિ અઙ્ગેન અરહતં અનુકરોમિ, ઉપોસથો ચ મે ઉપવુત્થો ભવિસ્સતિ.
‘‘યાવજીવં અરહન્તો નચ્ચગીતવાદિતવિસૂકદસ્સનમાલાગન્ધવિલેપનધારણમણ્ડનવિભૂસનટ્ઠાના પટિવિરતા; અહમ્પજ્જ ઇમઞ્ચ રત્તિં ઇમઞ્ચ દિવસં નચ્ચગીતવાદિતવિસૂકદસ્સનમાલાગન્ધવિલેપનધારણમણ્ડનવિભૂસનટ્ઠાના પટિવિરતો . ઇમિનાપિ અઙ્ગેન અરહતં અનુકરોમિ, ઉપોસથો ચ મે ઉપવુત્થો ભવિસ્સતિ.
‘‘યાવજીવં અરહન્તો ઉચ્ચાસયનમહાસયનં પહાય ઉચ્ચાસયનમહાસયના પટિવિરતા નીચસેય્યં કપ્પેન્તિ મઞ્ચકે વા તિણસન્થારકે વા; અહમ્પજ્જ ઇમઞ્ચ રત્તિં ઇમઞ્ચ દિવસં ઉચ્ચાસયનમહાસયનં પહાય ઉચ્ચાસયનમહાસયના પટિવિરતો નીચસેય્યં કપ્પેમિ મઞ્ચકે વા તિણસન્થારકે વા. ઇમિનાપિ અઙ્ગેન અરહતં અનુકરોમિ, ઉપોસથો ચ મે ઉપવુત્થો ભવિસ્સતી’’તિ.
‘‘એવં ખો, વિસાખે, અરિયુપોસથો હોતિ. એવં ઉપવુત્થો ખો, વિસાખે, અરિયુપોસથો મહપ્ફલો હોતિ મહાનિસંસો મહાજુતિકો મહાવિપ્ફારો’’.
‘‘કીવમહપ્ફલો હોતિ કીવમહાનિસંસો કીવમહાજુતિકો કીવમહાવિપ્ફારો’’? ‘‘સેય્યથાપિ, વિસાખે, યો ઇમેસં સોળસન્નં મહાજનપદાનં પહૂતરત્તરતનાનં પહૂતસત્તરતનાનં (ક॰ સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) ટીકાયં દસ્સિતપાળિયેવ. અ॰ નિ॰ ૮.૪૨ ઇસ્સરિયાધિપચ્ચં રજ્જં કારેય્ય , સેય્યથિદં – અઙ્ગાનં, મગધાનં, કાસીનં, કોસલાનં, વજ્જીનં, મલ્લાનં, ચેતીનં, વઙ્ગાનં, કુરૂનં, પઞ્ચાલાનં, મચ્છાનં મચ્ચાનં (ક॰), સૂરસેનાનં, અસ્સકાનં, અવન્તીનં, ગન્ધારાનં, કમ્બોજાનં, અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતસ્સ ઉપોસથસ્સ એતં એકં (ક॰) કલં નાગ્ઘતિ સોળસિં. તં કિસ્સ હેતુ? કપણં, વિસાખે, માનુસકં રજ્જં દિબ્બં સુખં ઉપનિધાય’’.
‘‘યાનિ, વિસાખે, માનુસકાનિ પઞ્ઞાસ વસ્સાનિ, ચાતુમહારાજિકાનં દેવાનં એસો એકો રત્તિન્દિવો રત્તિદિવો (ક॰). તાય રત્તિયા તિંસરત્તિયો માસો. તેન માસેન દ્વાદસમાસિયો સંવચ્છરો. તેન સંવચ્છરેન દિબ્બાનિ પઞ્ચ વસ્સસતાનિ ચાતુમહારાજિકાનં દેવાનં આયુપ્પમાણં. ઠાનં ખો પનેતં, વિસાખે, વિજ્જતિ યં ઇધેકચ્ચો ઇત્થી વા પુરિસો વા અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં ઉપોસથં ઉપવસિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા ચાતુમહારાજિકાનં દેવાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જેય્ય. ઇદં ખો પનેતં, વિસાખે, સન્ધાય ભાસિતં – ‘કપણં માનુસકં રજ્જં દિબ્બં સુખં ઉપનિધાય’’’.
‘‘યં , વિસાખે, માનુસકં વસ્સસતં, તાવતિંસાનં દેવાનં એસો એકો રત્તિન્દિવો. તાય રત્તિયા તિંસરત્તિયો માસો. તેન માસેન દ્વાદસમાસિયો સંવચ્છરો. તેન સંવચ્છરેન દિબ્બં વસ્સસહસ્સં તાવતિંસાનં દેવાનં આયુપ્પમાણં. ઠાનં ખો પનેતં, વિસાખે, વિજ્જતિ યં ઇધેકચ્ચો ઇત્થી વા પુરિસો વા અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં ઉપોસથં ઉપવસિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા તાવતિંસાનં દેવાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જેય્ય. ઇદં ખો પનેતં, વિસાખે, સન્ધાય ભાસિતં – ‘કપણં માનુસકં રજ્જં દિબ્બં સુખં ઉપનિધાય’’’.
‘‘યાનિ, વિસાખે, માનુસકાનિ દ્વે વસ્સસતાનિ, યામાનં દેવાનં એસો એકો રત્તિન્દિવો. તાય રત્તિયા તિંસરત્તિયો માસો. તેન માસેન દ્વાદસમાસિયો સંવચ્છરો. તેન સંવચ્છરેન દિબ્બાનિ દ્વે વસ્સસહસ્સાનિ યામાનં દેવાનં આયુપ્પમાણં. ઠાનં ખો પનેતં, વિસાખે, વિજ્જતિ યં ઇધેકચ્ચો ઇત્થી વા પુરિસો વા અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં ઉપોસથં ઉપવસિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા યામાનં દેવાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જેય્ય. ઇદં ખો પનેતં, વિસાખે, સન્ધાય ભાસિતં – ‘કપણં માનુસકં રજ્જં દિબ્બં સુખં ઉપનિધાય’’’.
‘‘યાનિ, વિસાખે, માનુસકાનિ ચત્તારિ વસ્સસતાનિ, તુસિતાનં દેવાનં એસો એકો રત્તિન્દિવો. તાય રત્તિયા તિંસરત્તિયો માસો. તેન માસેન દ્વાદસમાસિયો સંવચ્છરો. તેન સંવચ્છરેન દિબ્બાનિ ચત્તારિ વસ્સસહસ્સાનિ તુસિતાનં દેવાનં આયુપ્પમાણં. ઠાનં ખો પનેતં, વિસાખે, વિજ્જતિ યં ઇધેકચ્ચો ઇત્થી વા પુરિસો વા અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં ઉપોસથં ઉપવસિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા તુસિતાનં દેવાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જેય્ય. ઇદં ખો પનેતં, વિસાખે, સન્ધાય ભાસિતં – ‘કપણં માનુસકં રજ્જં દિબ્બં સુખં ઉપનિધાય’’’.
‘‘યાનિ, વિસાખે, માનુસકાનિ અટ્ઠ વસ્સસતાનિ, નિમ્માનરતીનં દેવાનં એસો એકો રત્તિન્દિવો. તાય રત્તિયા તિંસરત્તિયો માસો. તેન માસેન દ્વાદસમાસિયો સંવચ્છરો. તેન સંવચ્છરેન દિબ્બાનિ અટ્ઠ વસ્સસહસ્સાનિ નિમ્માનરતીનં દેવાનં આયુપ્પમાણં. ઠાનં ખો પનેતં, વિસાખે, વિજ્જતિ યં ઇધેકચ્ચો ઇત્થી વા પુરિસો વા અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં ઉપોસથં ઉપવસિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા નિમ્માનરતીનં દેવાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જેય્ય. ઇદં ખો પનેતં, વિસાખે, સન્ધાય ભાસિતં – ‘કપણં માનુસકં રજ્જં દિબ્બં સુખં ઉપનિધાય’’’.
‘‘યાનિ, વિસાખે, માનુસકાનિ સોળસ વસ્સસતાનિ, પરનિમ્મિતવસવત્તીનં દેવાનં એસો એકો રત્તિન્દિવો. તાય રત્તિયા તિંસરત્તિયો માસો. તેન માસેન દ્વાદસમાસિયો સંવચ્છરો. તેન સંવચ્છરેન દિબ્બાનિ સોળસ વસ્સસહસ્સાનિ પરનિમ્મિતવસવત્તીનં દેવાનં આયુપ્પમાણં. ઠાનં ખો પનેતં, વિસાખે, વિજ્જતિ યં ઇધેકચ્ચો ઇત્થી વા પુરિસો વા અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં ઉપોસથં ઉપવસિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા પરનિમ્મિતવસવત્તીનં દેવાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જેય્ય. ઇદં ખો પનેતં, વિસાખે, સન્ધાય ભાસિતં – ‘કપણં માનુસકં રજ્જં દિબ્બં સુખં ઉપનિધાયા’’’તિ.
‘‘પાણં ન હઞ્ઞે ન હાને (સી॰ પી॰), ન હને (ક॰) ન ચદિન્નમાદિયે,
મુસા ન ભાસે ન ચ મજ્જપો સિયા;
અબ્રહ્મચરિયા વિરમેય્ય મેથુના,
રત્તિં ન ભુઞ્જેય્ય વિકાલભોજનં.
‘‘માલં ન ધારે ન ચ ગન્ધમાચરે,
મઞ્ચે છમાયં વ સયેથ સન્થતે;
એતઞ્હિ અટ્ઠઙ્ગિકમાહુપોસથં,
બુદ્ધેન દુક્ખન્તગુના પકાસિતં.
‘‘ચન્દો ચ સૂરિયો ચ ઉભો સુદસ્સના,
ઓભાસયં અનુપરિયન્તિ યાવતા;
તમોનુદા તે પન અન્તલિક્ખગા,
નભે પભાસન્તિ દિસાવિરોચના.
‘‘એતસ્મિં યં વિજ્જતિ અન્તરે ધનં,
મુત્તા મણિ વેળુરિયઞ્ચ ભદ્દકં;
સિઙ્ગી સુવણ્ણં અથ વાપિ કઞ્ચનં,
યં જાતરૂપં હટકન્તિ વુચ્ચતિ.
‘‘અટ્ઠઙ્ગુપેતસ્સ ઉપોસથસ્સ,
કલમ્પિ તે નાનુભવન્તિ સોળસિં;
ચન્દપ્પભા તારગણા ચ સબ્બે.
‘‘તસ્મા હિ નારી ચ નરો ચ સીલવા,
અટ્ઠઙ્ગુપેતં ઉપવસ્સુપોસથં;
પુઞ્ઞાનિ કત્વાન સુખુદ્રયાનિ,
અનિન્દિતા સગ્ગમુપેન્તિ ઠાન’’ન્તિ. દસમં;
મહાવગ્ગો સત્તમો.
તસ્સુદ્દાનં –
તિત્થભયઞ્ચ વેનાગો, સરભો કેસમુત્તિયા;
સાળ્હો ચાપિ કથાવત્થુ, તિત્થિયમૂલુપોસથોતિ.