(૨૦) ૫. મહાવગ્ગો
૧. સોતાનુગતસુત્તં
૧૯૧. ‘‘સોતાનુગતાનં , ભિક્ખવે, ધમ્માનં, વચસા પરિચિતાનં, મનસાનુપેક્ખિતાનં, દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધાનં ચત્તારો આનિસંસા પાટિકઙ્ખા. કતમે ચત્તારો? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ધમ્મં પરિયાપુણાતિ – સુત્તં, ગેય્યં, વેય્યાકરણં, ગાથં, ઉદાનં, ઇતિવુત્તકં, જાતકં, અબ્ભુતધમ્મં, વેદલ્લં. તસ્સ તે ધમ્મા સોતાનુગતા હોન્તિ, વચસા પરિચિતા, મનસાનુપેક્ખિતા, દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધા. સો મુટ્ઠસ્સતિ મુટ્ઠસ્સતી (સી॰) કાલં કુરુમાનો અઞ્ઞતરં દેવનિકાયં ઉપપજ્જતિ. તસ્સ તત્થ સુખિનો ધમ્મપદા પ્લવન્તિ પિલપન્તિ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰). દન્ધો, ભિક્ખવે, સતુપ્પાદો; અથ સો સત્તો ખિપ્પંયેવ વિસેસગામી હોતિ. સોતાનુગતાનં, ભિક્ખવે, ધમ્માનં, વચસા પરિચિતાનં, મનસાનુપેક્ખિતાનં, દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધાનં અયં પઠમો આનિસંસો પાટિકઙ્ખો.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ધમ્મં પરિયાપુણાતિ – સુત્તં, ગેય્યં, વેય્યાકરણં, ગાથં, ઉદાનં, ઇતિવુત્તકં, જાતકં, અબ્ભુતધમ્મં, વેદલ્લં. તસ્સ તે ધમ્મા સોતાનુગતા હોન્તિ, વચસા પરિચિતા, મનસાનુપેક્ખિતા, દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધા. સો મુટ્ઠસ્સતિ કાલં કુરુમાનો અઞ્ઞતરં દેવનિકાયં ઉપપજ્જતિ. તસ્સ તત્થ ન હેવ ખો સુખિનો ધમ્મપદા પ્લવન્તિ; અપિ ચ ખો ભિક્ખુ ઇદ્ધિમા ચેતોવસિપ્પત્તો દેવપરિસાયં ધમ્મં દેસેતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘અયં વા સો ધમ્મવિનયો, યત્થાહં પુબ્બે બ્રહ્મચરિયં અચરિ’ન્તિ. દન્ધો, ભિક્ખવે, સતુપ્પાદો; અથ સો સત્તો ખિપ્પમેવ વિસેસગામી હોતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પુરિસો કુસલો ભેરિસદ્દસ્સ. સો અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નો ભેરિસદ્દં સુણેય્ય. તસ્સ ન હેવ ખો અસ્સ કઙ્ખા વા વિમતિ વા – ‘ભેરિસદ્દો નુ ખો, ન નુ ખો ભેરિસદ્દો’તિ! અથ ખો ભેરિસદ્દોત્વેવ નિટ્ઠં ગચ્છેય્ય. એવમેવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ધમ્મં પરિયાપુણાતિ – સુત્તં, ગેય્યં, વેય્યાકરણં, ગાથં, ઉદાનં, ઇતિવુત્તકં, જાતકં, અબ્ભુતધમ્મં, વેદલ્લં. તસ્સ તે ધમ્મા સોતાનુગતા હોન્તિ, વચસા પરિચિતા, મનસાનુપેક્ખિતા, દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધા. સો મુટ્ઠસ્સતિ કાલં કુરુમાનો અઞ્ઞતરં દેવનિકાયં ઉપપજ્જતિ. તસ્સ તત્થ ન હેવ ખો સુખિનો ધમ્મપદા પ્લવન્તિ; અપિ ચ ખો ભિક્ખુ ઇદ્ધિમા ચેતોવસિપ્પત્તો દેવપરિસાયં ધમ્મં દેસેતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘અયં વા સો ધમ્મવિનયો, યત્થાહં પુબ્બે બ્રહ્મચરિયં અચરિ’ન્તિ. દન્ધો, ભિક્ખવે, સતુપ્પાદો; અથ સો સત્તો ખિપ્પંયેવ વિસેસગામી હોતિ. સોતાનુગતાનં, ભિક્ખવે, ધમ્માનં , વચસા પરિચિતાનં, મનસાનુપેક્ખિતાનં, દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધાનં અયં દુતિયો આનિસંસો પાટિકઙ્ખો.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ધમ્મં પરિયાપુણાતિ – સુત્તં, ગેય્યં, વેય્યાકરણં, ગાથં, ઉદાનં, ઇતિવુત્તકં, જાતકં, અબ્ભુતધમ્મં, વેદલ્લં. તસ્સ તે ધમ્મા સોતાનુગતા હોન્તિ, વચસા પરિચિતા, મનસાનુપેક્ખિતા, દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધા. સો મુટ્ઠસ્સતિ કાલં કુરુમાનો અઞ્ઞતરં દેવનિકાયં ઉપપજ્જતિ. તસ્સ તત્થ ન હેવ ખો સુખિનો ધમ્મપદા પ્લવન્તિ, નપિ ભિક્ખુ ઇદ્ધિમા ચેતોવસિપ્પત્તો દેવપરિસાયં ધમ્મં દેસેતિ; અપિ ચ ખો દેવપુત્તો દેવપરિસાયં ધમ્મં દેસેતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘અયં વા સો ધમ્મવિનયો, યત્થાહં પુબ્બે બ્રહ્મચરિયં અચરિ’ન્તિ. દન્ધો, ભિક્ખવે, સતુપ્પાદો; અથ સો સત્તો ખિપ્પંયેવ વિસેસગામી હોતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પુરિસો કુસલો સઙ્ખસદ્દસ્સ. સો અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નો સઙ્ખસદ્દં સુણેય્ય. તસ્સ ન હેવ ખો અસ્સ કઙ્ખા વા વિમતિ વા – ‘સઙ્ખસદ્દો નુ ખો, ન નુ ખો સઙ્ખસદ્દો’તિ! અથ ખો સઙ્ખસદ્દોત્વેવ નિટ્ઠં ગચ્છેય્ય. એવમેવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ધમ્મં પરિયાપુણાતિ – સુત્તં, ગેય્યં, વેય્યાકરણં, ગાથં, ઉદાનં, ઇતિવુત્તકં, જાતકં, અબ્ભુતધમ્મં, વેદલ્લં. તસ્સ તે ધમ્મા સોતાનુગતા હોન્તિ, વચસા પરિચિતા, મનસાનુપેક્ખિતા, દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધા. સો મુટ્ઠસ્સતિ કાલં કુરુમાનો અઞ્ઞતરં દેવનિકાયં ઉપપજ્જતિ. તસ્સ તત્થ ન હેવ ખો સુખિનો ધમ્મપદા પ્લવન્તિ, નપિ ભિક્ખુ ઇદ્ધિમા ચેતોવસિપ્પત્તો દેવપરિસાયં ધમ્મં દેસેતિ; અપિ ચ ખો દેવપુત્તો દેવપરિસાયં ધમ્મં દેસેતિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘અયં વા સો ધમ્મવિનયો, યત્થાહં પુબ્બે બ્રહ્મચરિયં અચરિ’ન્તિ. દન્ધો, ભિક્ખવે, સતુપ્પાદો; અથ સો સત્તો ખિપ્પંયેવ વિસેસગામી હોતિ. સોતાનુગતાનં, ભિક્ખવે, ધમ્માનં, વચસા પરિચિતાનં, મનસાનુપેક્ખિતાનં, દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધાનં અયં તતિયો આનિસંસો પાટિકઙ્ખો.
‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ધમ્મં પરિયાપુણાતિ – સુત્તં, ગેય્યં, વેય્યાકરણં, ગાથં, ઉદાનં, ઇતિવુત્તકં, જાતકં, અબ્ભુતધમ્મં, વેદલ્લં. તસ્સ તે ધમ્મા સોતાનુગતા હોન્તિ, વચસા પરિચિતા, મનસાનુપેક્ખિતા, દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધા. સો મુટ્ઠસ્સતિ કાલં કુરુમાનો અઞ્ઞતરં દેવનિકાયં ઉપપજ્જતિ. તસ્સ તત્થ ન હેવ ખો સુખિનો ધમ્મપદા પ્લવન્તિ, નપિ ભિક્ખુ ઇદ્ધિમા ચેતોવસિપ્પત્તો દેવપરિસાયં ધમ્મં દેસેતિ, નપિ દેવપુત્તો દેવપરિસાયં ધમ્મં દેસેતિ; અપિ ચ ખો ઓપપાતિકો ઓપપાતિકં સારેતિ – ‘સરસિ ત્વં, મારિસ, સરસિ ત્વં , મારિસ, યત્થ મયં પુબ્બે બ્રહ્મચરિયં અચરિમ્હા’તિ. સો એવમાહ – ‘સરામિ, મારિસ, સરામિ, મારિસા’તિ. દન્ધો, ભિક્ખવે, સતુપ્પાદો; અથ સો સત્તો ખિપ્પંયેવ વિસેસગામી હોતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દ્વે સહાયકા સહપંસુકીળિકા સહપંસુકીળકા (સ્યા॰ કં॰). તે કદાચિ કરહચિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમાગચ્છેય્યું. અઞ્ઞો પન સમાગચ્છેય્યું, તમેનં (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) સહાયકો સહાયકં એવં વદેય્ય – ‘ઇદમ્પિ, સમ્મ, સરસિ, ઇદમ્પિ, સમ્મ, સરસી’તિ. સો એવં વદેય્ય – ‘સરામિ , સમ્મ, સરામિ, સમ્મા’તિ. એવમેવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ધમ્મં પરિયાપુણાતિ – સુત્તં, ગેય્યં, વેય્યાકરણં, ગાથં, ઉદાનં, ઇતિવુત્તકં, જાતકં, અબ્ભુતધમ્મં, વેદલ્લં. તસ્સ તે ધમ્મા સોતાનુગતા હોન્તિ, વચસા પરિચિતા, મનસાનુપેક્ખિતા, દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધા. સો મુટ્ઠસ્સતિ કાલં કુરુમાનો અઞ્ઞતરં દેવનિકાયં ઉપપજ્જતિ. તસ્સ તત્થ ન હેવ ખો સુખિનો ધમ્મપદા પ્લવન્તિ, નપિ ભિક્ખુ ઇદ્ધિમા ચેતોવસિપ્પત્તો દેવપરિસાયં ધમ્મં દેસેતિ, નપિ દેવપુત્તો દેવપરિસાયં ધમ્મં દેસેતિ; અપિ ચ ખો ઓપપાતિકો ઓપપાતિકં સારેતિ – ‘સરસિ ત્વં, મારિસ, સરસિ ત્વં, મારિસ, યત્થ મયં પુબ્બે બ્રહ્મચરિયં અચરિમ્હા’તિ. સો એવમાહ – ‘સરામિ, મારિસ, સરામિ, મારિસા’તિ. દન્ધો, ભિક્ખવે, સતુપ્પાદો; અથ ખો સો સત્તો ખિપ્પંયેવ વિસેસગામી હોતિ. સોતાનુગતાનં, ભિક્ખવે, ધમ્માનં, વચસા પરિચિતાનં, મનસાનુપેક્ખિતાનં, દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધાનં અયં ચતુત્થો આનિસંસો પાટિકઙ્ખો. સોતાનુગતાનં, ભિક્ખવે, ધમ્માનં, વચસા પરિચિતાનં, મનસાનુપેક્ખિતાનં દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધાનં ઇમે ચત્તારો આનિસંસા પાટિકઙ્ખા’’તિ. પઠમં.
૨. ઠાનસુત્તં
૧૯૨. ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, ઠાનાનિ ચતૂહિ ઠાનેહિ વેદિતબ્બાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ? સંવાસેન, ભિક્ખવે, સીલં વેદિતબ્બં, તઞ્ચ ખો દીઘેન અદ્ધુના, ન ઇત્તરં; મનસિકરોતા, નો અમનસિકરોતા; પઞ્ઞવતા, નો દુપ્પઞ્ઞેન. સંવોહારેન, ભિક્ખવે, સોચેય્યં વેદિતબ્બં, તઞ્ચ ખો દીઘેન અદ્ધુના, ન ઇત્તરં; મનસિકરોતા, નો અમનસિકરોતા; પઞ્ઞવતા, નો દુપ્પઞ્ઞેન. આપદાસુ, ભિક્ખવે, થામો વેદિતબ્બો, સો ચ ખો દીઘેન અદ્ધુના , ન ઇત્તરં; મનસિકરોતા, નો અમનસિકરોતા; પઞ્ઞવતા, નો દુપ્પઞ્ઞેન. સાકચ્છાય, ભિક્ખવે, પઞ્ઞા વેદિતબ્બા, સા ચ ખો દીઘેન અદ્ધુના, ન ઇત્તરં; મનસિકરોતા, નો અમનસિકરોતા; પઞ્ઞવતા, નો દુપ્પઞ્ઞેનાતિ.
સં॰ નિ॰ ૧.૧૨૨ ‘‘‘સંવાસેન , ભિક્ખવે, સીલં વેદિતબ્બં, તઞ્ચ ખો દીઘેન અદ્ધુના, ન ઇત્તરં; મનસિકરોતા, નો અમનસિકરોતા; પઞ્ઞવતા, નો દુપ્પઞ્ઞેના’તિ, ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં. કિઞ્ચેતં પટિચ્ચ વુત્તં? ઇધ, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પુગ્ગલેન સદ્ધિં સંવસમાનો એવં જાનાતિ – ‘દીઘરત્તં ખો અયમાયસ્મા ખણ્ડકારી છિદ્દકારી સબલકારી કમ્માસકારી, ન સન્તતકારી ન સન્તતવુત્તિ સતતવુત્તિ (સ્યા॰ કં॰); સીલેસુ દુસ્સીલો અયમાયસ્મા, નાયમાયસ્મા સીલવા’’’તિ.
‘‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પુગ્ગલેન સદ્ધિં સંવસમાનો એવં જાનાતિ – ‘દીઘરત્તં ખો અયમાયસ્મા અખણ્ડકારી અચ્છિદ્દકારી અસબલકારી અકમ્માસકારી સન્તતકારી સન્તતવુત્તિ; સીલેસુ સીલવા અયમાયસ્મા, નાયમાયસ્મા દુસ્સીલો’તિ. ‘સંવાસેન, ભિક્ખવે, સીલં વેદિતબ્બં, તઞ્ચ ખો દીઘેન અદ્ધુના, ન ઇત્તરં; મનસિકરોતા, નો અમનસિકરોતા; પઞ્ઞવતા, નો દુપ્પઞ્ઞેના’તિ, ઇતિ યં તં વુત્તં ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્તં.
‘‘‘સંવોહારેન, ભિક્ખવે, સોચેય્યં વેદિતબ્બં, તઞ્ચ ખો દીઘેન અદ્ધુના, ન ઇત્તરં; મનસિકરોતા, નો અમનસિકરોતા; પઞ્ઞવતા, નો દુપ્પઞ્ઞેના’તિ, ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં. કિઞ્ચેતં પટિચ્ચ વુત્તં? ઇધ, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પુગ્ગલેન સદ્ધિં સંવોહરમાનો એવં જાનાતિ – ‘અઞ્ઞથા ખો અયમાયસ્મા એકેન એકો વોહરતિ, અઞ્ઞથા દ્વીહિ, અઞ્ઞથા તીહિ, અઞ્ઞથા સમ્બહુલેહિ; વોક્કમતિ અયમાયસ્મા પુરિમવોહારા પચ્છિમવોહારં; અપરિસુદ્ધવોહારો અયમાયસ્મા, નાયમાયસ્મા પરિસુદ્ધવોહારો’’’તિ.
‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પુગ્ગલેન સદ્ધિં સંવોહરમાનો એવં જાનાતિ – ‘યથેવ ખો અયમાયસ્મા એકેન એકો વોહરતિ, તથા દ્વીહિ, તથા તીહિ, તથા સમ્બહુલેહિ. નાયમાયસ્મા વોક્કમતિ પુરિમવોહારા પચ્છિમવોહારં; પરિસુદ્ધવોહારો અયમાયસ્મા, નાયમાયસ્મા અપરિસુદ્ધવોહારો’તિ . ‘સંવોહારેન, ભિક્ખવે, સોચેય્યં વેદિતબ્બં, તઞ્ચ ખો દીઘેન અદ્ધુના, ન ઇત્તરં; મનસિકરોતા, નો અમનસિકરોતા; પઞ્ઞવતા, નો દુપ્પઞ્ઞેના’તિ, ઇતિ યં તં વુત્તં ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્તં.
‘‘‘આપદાસુ, ભિક્ખવે, થામો વેદિતબ્બો, સો ચ ખો દીઘેન અદ્ધુના, ન ઇત્તરં; મનસિકરોતા, નો અમનસિકરોતા; પઞ્ઞવતા, નો દુપ્પઞ્ઞેના’તિ, ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં. કિઞ્ચેતં પટિચ્ચ વુત્તં? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો ઞાતિબ્યસનેન વા ફુટ્ઠો સમાનો, ભોગબ્યસનેન વા ફુટ્ઠો સમાનો, રોગબ્યસનેન વા ફુટ્ઠો સમાનો ન ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ – ‘તથાભૂતો ખો અયં લોકસન્નિવાસો તથાભૂતો અયં અત્તભાવપટિલાભો યથાભૂતે લોકસન્નિવાસે યથાભૂતે અત્તભાવપટિલાભે અટ્ઠ લોકધમ્મા લોકં અનુપરિવત્તન્તિ લોકો ચ અટ્ઠ લોકધમ્મે અનુપરિવત્તતિ – લાભો ચ, અલાભો ચ, યસો ચ, અયસો ચ, નિન્દા ચ, પસંસા ચ, સુખઞ્ચ, દુક્ખઞ્ચા’તિ. સો ઞાતિબ્યસનેન વા ફુટ્ઠો સમાનો ભોગબ્યસનેન વા ફુટ્ઠો સમાનો રોગબ્યસનેન વા ફુટ્ઠો સમાનો સોચતિ કિલમતિ પરિદેવતિ, ઉરત્તાળિં કન્દતિ, સમ્મોહં આપજ્જતિ.
‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, એકચ્ચો ઞાતિબ્યસનેન વા ફુટ્ઠો સમાનો ભોગબ્યસનેન વા ફુટ્ઠો સમાનો રોગબ્યસનેન વા ફુટ્ઠો સમાનો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ – ‘તથાભૂતો ખો અયં લોકસન્નિવાસો તથાભૂતો અયં અત્તભાવપટિલાભો યથાભૂતે લોકસન્નિવાસે યથાભૂતે અત્તભાવપટિલાભે અટ્ઠ લોકધમ્મા લોકં અનુપરિવત્તન્તિ લોકો ચ અટ્ઠ લોકધમ્મે અનુપરિવત્તતિ – લાભો ચ, અલાભો ચ, યસો ચ, અયસો ચ, નિન્દા ચ, પસંસા ચ, સુખઞ્ચ, દુક્ખઞ્ચા’તિ. સો ઞાતિબ્યસનેન વા ફુટ્ઠો સમાનો ભોગબ્યસનેન વા ફુટ્ઠો સમાનો રોગબ્યસનેન વા ફુટ્ઠો સમાનો ન સોચતિ ન કિલમતિ ન પરિદેવતિ, ન ઉરત્તાળિં કન્દતિ, ન સમ્મોહં આપજ્જતિ. ‘આપદાસુ, ભિક્ખવે, થામો વેદિતબ્બો, સો ચ ખો દીઘેન અદ્ધુના, ન ઇત્તરં; મનસિકરોતા, નો અમનસિકરોતા; પઞ્ઞવતા, નો દુપ્પઞ્ઞેના’તિ, ઇતિ યં તં વુત્તં ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્તં.
‘‘‘સાકચ્છાય, ભિક્ખવે, પઞ્ઞા વેદિતબ્બા, સા ચ ખો દીઘેન અદ્ધુના, ન ઇત્તરં; મનસિકરોતા, નો અમનસિકરોતા; પઞ્ઞવતા, નો દુપ્પઞ્ઞેના’તિ , ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં. કિઞ્ચેતં પટિચ્ચ વુત્તં? ઇધ, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પુગ્ગલેન સદ્ધિં સાકચ્છાયમાનો એવં જાનાતિ – ‘યથા ખો ઇમસ્સ આયસ્મતો ઉમ્મગ્ગો યથા ચ અભિનીહારો યથા ચ પઞ્હાસમુદાહારો, દુપ્પઞ્ઞો અયમાયસ્મા, નાયમાયસ્મા પઞ્ઞવા. તં કિસ્સ હેતુ? તથા હિ અયમાયસ્મા ન ચેવ ગમ્ભીરં અત્થપદં ઉદાહરતિ સન્તં પણીતં અતક્કાવચરં નિપુણં પણ્ડિતવેદનીયં. યઞ્ચ અયમાયસ્મા ધમ્મં ભાસતિ તસ્સ ચ નપ્પટિબલો સંખિત્તેન વા વિત્થારેન વા અત્થં આચિક્ખિતું દેસેતું પઞ્ઞાપેતું પટ્ઠપેતું વિવરિતું વિભજિતું ઉત્તાનીકાતું. દુપ્પઞ્ઞો અયમાયસ્મા, નાયમાયસ્મા પઞ્ઞવા’’’તિ.
‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, ચક્ખુમા પુરિસો ઉદકરહદસ્સ તીરે ઠિતો પસ્સેય્ય પરિત્તં મચ્છં ઉમ્મુજ્જમાનં. તસ્સ એવમસ્સ – ‘યથા ખો ઇમસ્સ મચ્છસ્સ ઉમ્મગ્ગો યથા ચ ઊમિઘાતો યથા ચ વેગાયિતત્તં, પરિત્તો અયં મચ્છો, નાયં મચ્છો મહન્તો’તિ. એવમેવં ખો, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પુગ્ગલેન સદ્ધિં સાકચ્છાયમાનો એવં જાનાતિ – ‘યથા ખો ઇમસ્સ આયસ્મતો ઉમ્મગ્ગો યથા ચ અભિનીહારો યથા ચ પઞ્હાસમુદાહારો, દુપ્પઞ્ઞો અયમાયસ્મા, નાયમાયસ્મા પઞ્ઞવા. તં કિસ્સ હેતુ? તથા હિ અયમાયસ્મા ન ચેવ ગમ્ભીરં અત્થપદં ઉદાહરતિ સન્તં પણીતં અતક્કાવચરં નિપુણં પણ્ડિતવેદનીયં. યઞ્ચ અયમાયસ્મા ધમ્મં ભાસતિ, તસ્સ ચ ન પટિબલો સંખિત્તેન વા વિત્થારેન વા અત્થં આચિક્ખિતું દેસેતું પઞ્ઞાપેતું પટ્ઠપેતું વિવરિતું વિભજિતું ઉત્તાનીકાતું. દુપ્પઞ્ઞો અયમાયસ્મા, નાયમાયસ્મા પઞ્ઞવા’’’તિ.
‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પુગ્ગલેન સદ્ધિં સાકચ્છાયમાનો એવં જાનાતિ – ‘યથા ખો ઇમસ્સ આયસ્મતો ઉમ્મગ્ગો યથા ચ અભિનીહારો યથા ચ પઞ્હાસમુદાહારો, પઞ્ઞવા અયમાયસ્મા, નાયમાયસ્મા દુપ્પઞ્ઞો. તં કિસ્સ હેતુ? તથા હિ અયમાયસ્મા ગમ્ભીરઞ્ચેવ અત્થપદં ઉદાહરતિ સન્તં પણીતં અતક્કાવચરં નિપુણં પણ્ડિતવેદનીયં. યઞ્ચ અયમાયસ્મા ધમ્મં ભાસતિ, તસ્સ ચ પટિબલો સંખિત્તેન વા વિત્થારેન વા અત્થં આચિક્ખિતું દેસેતું પઞ્ઞાપેતું પટ્ઠપેતું વિવરિતું વિભજિતું ઉત્તાનીકાતું. પઞ્ઞવા અયમાયસ્મા, નાયમાયસ્મા દુપ્પઞ્ઞો’’’તિ.
‘‘સેય્યથાપિ , ભિક્ખવે, ચક્ખુમા પુરિસો ઉદકરહદસ્સ તીરે ઠિતો પસ્સેય્ય મહન્તં મચ્છં ઉમ્મુજ્જમાનં. તસ્સ એવમસ્સ – ‘યથા ખો ઇમસ્સ મચ્છસ્સ ઉમ્મગ્ગો યથા ચ ઊમિઘાતો યથા ચ વેગાયિતત્તં, મહન્તો અયં મચ્છો, નાયં મચ્છો પરિત્તો’તિ. એવમેવં ખો, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પુગ્ગલેન સદ્ધિં સાકચ્છાયમાનો એવં જાનાતિ – ‘યથા ખો ઇમસ્સ આયસ્મતો ઉમ્મગ્ગો યથા ચ અભિનીહારો યથા ચ પઞ્હાસમુદાહારો, પઞ્ઞવા અયમાયસ્મા, નાયમાયસ્મા દુપ્પઞ્ઞો. તં કિસ્સ હેતુ? તથા હિ અયમાયસ્મા ગમ્ભીરઞ્ચેવ અત્થપદં ઉદાહરતિ સન્તં પણીતં અતક્કાવચરં નિપુણં પણ્ડિતવેદનીયં. યઞ્ચ અયમાયસ્મા ધમ્મં ભાસતિ, તસ્સ ચ પટિબલો સંખિત્તેન વા વિત્થારેન વા અત્થં આચિક્ખિતું દેસેતું પઞ્ઞાપેતું પટ્ઠપેતું વિવરિતું વિભજિતું ઉત્તાનીકાતું. પઞ્ઞવા અયમાયસ્મા, નાયમાયસ્મા દુપ્પઞ્ઞો’તિ.
‘‘‘સાકચ્છાય, ભિક્ખવે, પઞ્ઞા વેદિતબ્બા, સા ચ ખો દીઘેન અદ્ધુના, ન ઇત્તરં; મનસિકરોતા, નો અમનસિકરોતા; પઞ્ઞવતા, નો દુપ્પઞ્ઞેના’તિ , ઇતિ યં તં વુત્તં ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્તં. ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, ચત્તારિ ઠાનાનિ ઇમેહિ ચતૂહિ ઠાનેહિ વેદિતબ્બાની’’તિ. દુતિયં.
૩. ભદ્દિયસુત્તં
૧૯૩. એકં સમયં ભગવા વેસાલિયં વિહરતિ મહાવને કૂટાગારસાલાયં. અથ ખો ભદ્દિયો લિચ્છવિ યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો ભદ્દિયો લિચ્છવિ ભગવન્તં એતદવોચ –
‘‘સુતં મેતં, ભન્તે – ‘માયાવી સમણો ગોતમો આવટ્ટનિં માયં આવટ્ટનીમાયં (સી॰), આવટ્ટનિમાયં (સ્યા॰ કં॰ ક॰) મ॰ નિ॰ ૨.૬૦ પસ્સિતબ્બં જાનાતિ યાય અઞ્ઞતિત્થિયાનં સાવકે આવટ્ટેતી’તિ. યે તે, ભન્તે, એવમાહંસુ – ‘માયાવી સમણો ગોતમો આવટ્ટનિં માયં જાનાતિ યાય અઞ્ઞતિત્થિયાનં સાવકે આવટ્ટેતી’તિ, કચ્ચિ તે, ભન્તે, ભગવતો વુત્તવાદિનો, ન ચ ભગવન્તં અભૂતેન અબ્ભાચિક્ખન્તિ, ધમ્મસ્સ ચ અનુધમ્મં બ્યાકરોન્તિ, ન ચ કોચિ સહધમ્મિકો વાદાનુપાતો ગારય્હં ઠાનં આગચ્છતિ, અનબ્ભક્ખાતુકામા હિ મયં, ભન્તે, ભગવન્ત’’ન્તિ?
‘‘એથ તુમ્હે, ભદ્દિય, મા અનુસ્સવેન, મા પરમ્પરાય, મા ઇતિકિરાય, મા પિટકસમ્પદાનેન, મા તક્કહેતુ, મા નયહેતુ, મા આકારપરિવિતક્કેન, મા દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા, મા ભબ્બરૂપતાય, મા ‘સમણો નો ગરૂ’તિ. યદા તુમ્હે, ભદ્દિય, અત્તનાવ જાનેય્યાથ – ‘ઇમે ધમ્મા અકુસલા, ઇમે ધમ્મા સાવજ્જા, ઇમે ધમ્મા વિઞ્ઞુગરહિતા, ઇમે ધમ્મા સમત્તા સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તી’તિ, અથ તુમ્હે, ભદ્દિય, પજહેય્યાથ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભદ્દિય, લોભો પુરિસસ્સ અજ્ઝત્તં ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ હિતાય વા અહિતાય વા’’તિ? ‘‘અહિતાય, ભન્તે’’. ‘‘લુદ્ધો પનાયં, ભદ્દિય, પુરિસપુગ્ગલો લોભેન અભિભૂતો પરિયાદિન્નચિત્તો પાણમ્પિ હનતિ, અદિન્નમ્પિ આદિયતિ, પરદારમ્પિ ગચ્છતિ, મુસાપિ ભણતિ, પરમ્પિ તથત્તાય તદત્થાય (ક॰) અ॰ નિ॰ ૩.૬૬ સમાદપેતિ યંસ હોતિ દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાયા’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભદ્દિય, દોસો પુરિસસ્સ…પે॰… મોહો પુરિસસ્સ…પે॰… સારમ્ભો પુરિસસ્સ અજ્ઝત્તં ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ હિતાય વા અહિતાય વા’’તિ? ‘‘અહિતાય, ભન્તે’’. ‘‘સારદ્ધો પનાયં, ભદ્દિય, પુરિસપુગ્ગલો સારમ્ભેન અભિભૂતો પરિયાદિન્નચિત્તો પાણમ્પિ હનતિ, અદિન્નમ્પિ આદિયતિ, પરદારમ્પિ ગચ્છતિ, મુસાપિ ભણતિ, પરમ્પિ તથત્તાય સમાદપેતિ યંસ હોતિ દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાયા’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભદ્દિય, ઇમે ધમ્મા કુસલા વા અકુસલા વા’’તિ? ‘‘અકુસલા, ભન્તે’’. ‘‘સાવજ્જા વા અનવજ્જા વા’’તિ? ‘‘સાવજ્જા, ભન્તે’’. ‘‘વિઞ્ઞુગરહિતા વા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા વા’’તિ? ‘‘વિઞ્ઞુગરહિતા, ભન્તે’’. ‘‘સમત્તા સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ, નો વા? કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘સમત્તા, ભન્તે, સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ. એવં નો એત્થ હોતી’’તિ.
‘‘ઇતિ ખો, ભદ્દિય, યં તં તે અવોચુમ્હા – એથ તુમ્હે, ભદ્દિય, મા અનુસ્સવેન, મા પરમ્પરાય, મા ઇતિકિરાય, મા પિટકસમ્પદાનેન, મા તક્કહેતુ, મા નયહેતુ, મા આકારપરિવિતક્કેન, મા દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા, મા ભબ્બરૂપતાય, મા ‘સમણો નો ગરૂ’તિ. યદા તુમ્હે, ભદ્દિય, અત્તનાવ જાનેય્યાથ – ‘ઇમે ધમ્મા અકુસલા, ઇમે ધમ્મા સાવજ્જા, ઇમે ધમ્મા વિઞ્ઞુગરહિતા, ઇમે ધમ્મા સમત્તા સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તીતિ, અથ તુમ્હે, ભદ્દિય, પજહેય્યાથા’તિ, ઇતિ યં તં વુત્તં ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્તં.
‘‘એથ તુમ્હે, ભદ્દિય, મા અનુસ્સવેન, મા પરમ્પરાય, મા ઇતિકિરાય, મા પિટકસમ્પદાનેન, મા તક્કહેતુ, મા નયહેતુ, મા આકારપરિવિતક્કેન, મા દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા, મા ભબ્બરૂપતાય, મા ‘સમણો નો ગરૂ’તિ. યદા તુમ્હે, ભદ્દિય, અત્તનાવ જાનેય્યાથ – ‘ઇમે ધમ્મા કુસલા, ઇમે ધમ્મા અનવજ્જા, ઇમે ધમ્મા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા, ઇમે ધમ્મા સમત્તા સમાદિન્ના હિતાય સુખાય સંવત્તન્તી’તિ, અથ તુમ્હે, ભદ્દિય, ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્યાથા’’તિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભદ્દિય, અલોભો પુરિસસ્સ અજ્ઝત્તં ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ હિતાય વા અહિતાય વા’’તિ? ‘‘હિતાય, ભન્તે’’. ‘‘અલુદ્ધો પનાયં, ભદ્દિય, પુરિસપુગ્ગલો લોભેન અનભિભૂતો અપરિયાદિન્નચિત્તો નેવ પાણં હનતિ, ન અદિન્નં આદિયતિ, ન પરદારં ગચ્છતિ, ન મુસા ભણતિ, પરમ્પિ તથત્તાય ન સમાદપેતિ યં’સ હોતિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભદ્દિય, અદોસો પુરિસસ્સ…પે॰… અમોહો પુરિસસ્સ…પે॰… અસારમ્ભો પુરિસસ્સ અજ્ઝત્તં ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ હિતાય વા અહિતાય વા’’તિ? ‘‘હિતાય, ભન્તે’’. ‘‘અસારદ્ધો પનાયં, ભદ્દિય, પુરિસપુગ્ગલો સારમ્ભેન અનભિભૂતો અપરિયાદિન્નચિત્તો નેવ પાણં હનતિ, ન અદિન્નં આદિયતિ, ન પરદારં ગચ્છતિ, ન મુસા ભણતિ , પરમ્પિ તથત્તાય ન સમાદપેતિ યં’સ હોતિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભદ્દિય, ઇમે ધમ્મા કુસલા વા અકુસલા વા’’તિ? ‘‘કુસલા, ભન્તે’’. ‘‘સાવજ્જા વા અનવજ્જા વા’’તિ? ‘‘અનવજ્જા, ભન્તે’’. ‘‘વિઞ્ઞુગરહિતા વા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા વા’’તિ? ‘‘વિઞ્ઞુપ્પસત્થા, ભન્તે’’. ‘‘સમત્તા સમાદિન્ના હિતાય સુખાય સંવત્તન્તિ નો વા? કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘સમત્તા, ભન્તે, સમાદિન્ના હિતાય સુખાય સંવત્તન્તિ. એવં નો એત્થ હોતી’’તિ.
‘‘ઇતિ ખો, ભદ્દિય, યં તં તે અવોચુમ્હા – એથ તુમ્હે, ભદ્દિય, મા અનુસ્સવેન, મા પરમ્પરાય, મા ઇતિકિરાય, મા પિટકસમ્પદાનેન, મા તક્કહેતુ, મા નયહેતુ, મા આકારપરિવિતક્કેન, મા દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા, મા ભબ્બરૂપતાય, મા ‘સમણો નો ગરૂ’તિ. યદા તુમ્હે, ભદ્દિય, અત્તનાવ જાનેય્યાથ – ‘ઇમે ધમ્મા કુસલા, ઇમે ધમ્મા અનવજ્જા, ઇમે ધમ્મા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા, ઇમે ધમ્મા સમત્તા સમાદિન્ના હિતાય સુખાય સંવત્તન્તીતિ , અથ તુમ્હે, ભદ્દિય, ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્યાથા’તિ, ઇતિ યં તં વુત્તં ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્તં.
‘‘યે ખો તે, ભદ્દિય, લોકે સન્તો સપ્પુરિસા તે સાવકં એવં સમાદપેન્તિ – ‘એહિ ત્વં, અમ્ભો પુરિસ, લોભં વિનેય્ય વિનેય્ય વિનેય્ય (સી॰ સ્યા॰ કં॰) વિહરાહિ. લોભં વિનેય્ય વિહરન્તો ન લોભજં કમ્મં કરિસ્સસિ કાયેન વાચાય મનસા. દોસં વિનેય્ય વિહરાહિ. દોસં વિનેય્ય વિહરન્તો ન દોસજં કમ્મં કરિસ્સસિ કાયેન વાચાય મનસા. મોહં વિનેય્ય વિહરાહિ. મોહં વિનેય્ય વિહરન્તો ન મોહજં કમ્મં કરિસ્સસિ કાયેન વાચાય મનસા. સારમ્ભં વિનેય્ય વિહરાહિ. સારમ્ભં વિનેય્ય વિહરન્તો ન સારમ્ભજં કમ્મં કરિસ્સસિ કાયેન વાચાય મનસા’’’તિ.
એવં વુત્તે ભદ્દિયો લિચ્છવિ ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘અભિક્કન્તં, ભન્તે…પે॰… ઉપાસકં મં, ભન્તે, ભગવા ધારેતુ અજ્જતગ્ગે પાણુપેતં સરણં ગત’’ન્તિ.
‘‘અપિ નુ તાહં, ભદ્દિય, એવં અવચં – ‘એહિ મે ત્વં, ભદ્દિય, સાવકો હોહિ; અહં સત્થા ભવિસ્સામી’’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’. ‘‘એવંવાદિં ખો મં, ભદ્દિય, એવમક્ખાયિં એકે સમણબ્રાહ્મણા અસતા તુચ્છા મુસા અભૂતેન અબ્ભાચિક્ખન્તિ – ‘માયાવી સમણો ગોતમો આવટ્ટનિં માયં જાનાતિ યાય અઞ્ઞતિત્થિયાનં સાવકે આવટ્ટેતી’’’તિ. ‘‘ભદ્દિકા , ભન્તે, આવટ્ટની માયા. કલ્યાણી, ભન્તે, આવટ્ટની માયા. પિયા મે, ભન્તે, ઞાતિસાલોહિતા ઇમાય આવટ્ટનિયા આવટ્ટેય્યું, પિયાનમ્પિ મે અસ્સ ઞાતિસાલોહિતાનં દીઘરત્તં હિતાય સુખાય. સબ્બે ચેપિ, ભન્તે, ખત્તિયા ઇમાય આવટ્ટનિયા આવટ્ટેય્યું, સબ્બેસમ્પિસ્સ ખત્તિયાનં દીઘરત્તં હિતાય સુખાય. સબ્બે ચેપિ, ભન્તે, બ્રાહ્મણા… વેસ્સા … સુદ્દા ઇમાય આવટ્ટનિયા આવટ્ટેય્યું, સબ્બેસમ્પિસ્સ સુદ્દાનં દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’’તિ.
‘‘એવમેતં, ભદ્દિય, એવમેતં, ભદ્દિય! સબ્બે ચેપિ, ભદ્દિય, ખત્તિયા ઇમાય આવટ્ટનિયા આવટ્ટેય્યું અકુસલધમ્મપ્પહાનાય કુસલધમ્મૂપસમ્પદાય, સબ્બેસમ્પિસ્સ ખત્તિયાનં દીઘરત્તં હિતાય સુખાય. સબ્બે ચેપિ, ભદ્દિય, બ્રાહ્મણા… વેસ્સા… સુદ્દા આવટ્ટેય્યું અકુસલધમ્મપ્પહાનાય કુસલધમ્મૂપસમ્પદાય, સબ્બેસમ્પિસ્સ સુદ્દાનં દીઘરત્તં હિતાય સુખાય. સદેવકો ચેપિ, ભદ્દિય, લોકો સમારકો સબ્રહ્મકો સસ્સમણબ્રાહ્મણી પજા સદેવમનુસ્સા ઇમાય આવટ્ટનિયા આવટ્ટેય્યું આવટ્ટેય્ય (?) અકુસલધમ્મપ્પહાનાય કુસલધમ્મૂપસમ્પદાય, સદેવકસ્સપિસ્સ લોકસ્સ સમારકસ્સ સબ્રહ્મકસ્સ સસ્સમણબ્રાહ્મણિયા પજાય સદેવમનુસ્સાય દીઘરત્તં હિતાય સુખાય. ઇમે ચેપિ, ભદ્દિય, મહાસાલા ઇમાય આવટ્ટનિયા આવટ્ટેય્યું અકુસલધમ્મપ્પહાનાય કુસલધમ્મૂપસમ્પદાય, ઇમેસમ્પિસ્સ મહાસાલાનં દીઘરત્તં હિતાય સુખાય ( ) (સચે ચેતેય્યું) (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰), (આવટ્ટેય્યું) (ક॰) અ॰ નિ॰ ૮.૪૪. કો પન વાદો મનુસ્સભૂતસ્સા’’તિ! તતિયં.
૪. સામુગિયસુત્તં
૧૯૪. એકં સમયં આયસ્મા આનન્દો કોલિયેસુ વિહરતિ સામુગં નામ સાપૂગં નામ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) કોલિયાનં નિગમો. અથ ખો સમ્બહુલા સામુગિયા કોલિયપુત્તા યેનાયસ્મા આનન્દો તેનુપસઙ્કમિંસુ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં આનન્દં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. એકમન્તં નિસિન્ને ખો તે સામુગિયે કોલિયપુત્તે આયસ્મા આનન્દો એતદવોચ –
‘‘ચત્તારિમાનિ, બ્યગ્ઘપજ્જા, પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગાનિ તેન ભગવતા જાનતા પસ્સતા અરહતા સમ્માસમ્બુદ્ધેન સમ્મદક્ખાતાનિ સત્તાનં વિસુદ્ધિયા સોકપરિદેવાનં સોકપરિદ્દવાનં (સી॰) સમતિક્કમાય દુક્ખદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમાય ઞાયસ્સ અધિગમાય નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાય. કતમાનિ ચત્તારિ? સીલપારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં, ચિત્તપારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં , દિટ્ઠિપારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં, વિમુત્તિપારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં.
‘‘કતમઞ્ચ , બ્યગ્ઘપજ્જા, સીલપારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં? ઇધ, બ્યગ્ઘપજ્જા, ભિક્ખુ સીલવા હોતિ…પે॰… સમાદાય સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસુ. અયં વુચ્ચતિ, બ્યગ્ઘપજ્જા, સીલપારિસુદ્ધિ. ઇતિ એવરૂપિં સીલપારિસુદ્ધિં અપરિપૂરં વા પરિપૂરેસ્સામિ પરિપૂરં વા તત્થ તત્થ પઞ્ઞાય અનુગ્ગહેસ્સામીતિ, યો તત્થ છન્દો ચ વાયામો ચ ઉસ્સાહો ચ ઉસ્સોળ્હી ચ અપ્પટિવાની ચ સતિ ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ, ઇદં વુચ્ચતિ, બ્યગ્ઘપજ્જા, સીલપારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં.
‘‘કતમઞ્ચ, બ્યગ્ઘપજ્જા, ચિત્તપારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં? ઇધ, બ્યગ્ઘપજ્જા, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે॰… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. અયં વુચ્ચતિ, બ્યગ્ઘપજ્જા, ચિત્તપારિસુદ્ધિ. ઇતિ એવરૂપિં ચિત્તપારિસુદ્ધિં અપરિપૂરં વા પરિપૂરેસ્સામિ પરિપૂરં વા તત્થ તત્થ પઞ્ઞાય અનુગ્ગહેસ્સામીતિ, યો તત્થ છન્દો ચ વાયામો ચ ઉસ્સાહો ચ ઉસ્સોળ્હી ચ અપ્પટિવાની ચ સતિ ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ, ઇદં વુચ્ચતિ, બ્યગ્ઘપજ્જા, ચિત્તપારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં.
‘‘કતમઞ્ચ, બ્યગ્ઘપજ્જા, દિટ્ઠિપારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં? ઇધ, બ્યગ્ઘપજ્જા, ભિક્ખુ ‘ઇદં દુક્ખ’ન્તિ યથાભૂતં પજાનાતિ…પે॰… ‘અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ. અયં વુચ્ચતિ, બ્યગ્ઘપજ્જા, દિટ્ઠિપારિસુદ્ધિ. ઇતિ એવરૂપિં દિટ્ઠિપારિસુદ્ધિં અપરિપૂરં વા…પે॰… તત્થ તત્થ પઞ્ઞાય અનુગ્ગહેસ્સામીતિ, યો તત્થ છન્દો ચ વાયામો ચ ઉસ્સાહો ચ ઉસ્સોળ્હી ચ અપ્પટિવાની ચ સતિ ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ, ઇદં વુચ્ચતિ, બ્યગ્ઘપજ્જા, દિટ્ઠિપારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં .
‘‘કતમઞ્ચ, બ્યગ્ઘપજ્જા, વિમુત્તિપારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં? સ ખો સો, બ્યગ્ઘપજ્જા, અરિયસાવકો ઇમિના ચ સીલપારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગેન સમન્નાગતો ઇમિના ચ ચિત્તપારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગેન સમન્નાગતો ઇમિના ચ દિટ્ઠિપારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગેન સમન્નાગતો રજનીયેસુ ધમ્મેસુ ચિત્તં વિરાજેતિ, વિમોચનીયેસુ ધમ્મેસુ ચિત્તં વિમોચેતિ. સો રજનીયેસુ ધમ્મેસુ ચિત્તં વિરાજેત્વા, વિમોચનીયેસુ ધમ્મેસુ ચિત્તં વિમોચેત્વા સમ્માવિમુત્તિં ફુસતિ. અયં વુચ્ચતિ, બ્યગ્ઘપજ્જા, વિમુત્તિપારિસુદ્ધિ. ઇતિ એવરૂપિં વિમુત્તિપારિસુદ્ધિં અપરિપૂરં વા પરિપૂરેસ્સામિ પરિપૂરં વા તત્થ તત્થ પઞ્ઞાય અનુગ્ગહેસ્સામીતિ, યો તત્થ છન્દો ચ વાયામો ચ ઉસ્સાહો ચ ઉસ્સોળ્હી ચ અપ્પટિવાની ચ સતિ ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ, ઇદં વુચ્ચતિ, બ્યગ્ઘપજ્જા, વિમુત્તિપારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં.
‘‘ઇમાનિ ખો, બ્યગ્ઘપજ્જા, ચત્તારિ પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગાનિ તેન ભગવતા જાનતા પસ્સતા અરહતા સમ્માસમ્બુદ્ધેન સમ્મદક્ખાતાનિ સત્તાનં વિસુદ્ધિયા સોકપરિદેવાનં સમતિક્કમાય દુક્ખદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમાય ઞાયસ્સ અધિગમાય નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાયા’’તિ. ચતુત્થં.
૫. વપ્પસુત્તં
૧૯૫. એકં સમયં ભગવા સક્કેસુ વિહરતિ કપિલવત્થુસ્મિં નિગ્રોધારામે. અથ ખો વપ્પો સક્કો નિગણ્ઠસાવકો યેનાયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં મહામોગ્ગલ્લાનં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નં ખો વપ્પં સક્કં નિગણ્ઠસાવકં આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો એતદવોચ –
‘‘ઇધસ્સ , વપ્પ, કાયેન સંવુતો વાચાય સંવુતો મનસા સંવુતો અવિજ્જાવિરાગા વિજ્જુપ્પાદા. પસ્સસિ નો ત્વં, વપ્પ, તં ઠાનં યતોનિદાનં પુરિસં દુક્ખવેદનિયા આસવા અસ્સવેય્યું અન્વાસ્સવેય્યું (ક॰) અભિસમ્પરાય’’ન્તિ? ‘‘પસ્સામહં, ભન્તે, તં ઠાનં. ઇધસ્સ, ભન્તે, પુબ્બે પાપકમ્મં કતં અવિપક્કવિપાકં. તતોનિદાનં પુરિસં દુક્ખવેદનિયા આસવા અસ્સવેય્યું અભિસમ્પરાય’’ન્તિ. અયઞ્ચેવ ખો પન આયસ્મતો મહામોગ્ગલ્લાનસ્સ વપ્પેન સક્કેન નિગણ્ઠસાવકેન સદ્ધિં અન્તરાકથા વિપ્પકતા હોતિ.
અથ ખો ભગવા સાયન્હસમયં પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો યેન ઉપટ્ઠાનસાલા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. નિસજ્જ ખો ભગવા આયસ્મન્તં મહામોગ્ગલ્લાનં એતદવોચ –
‘‘કાય નુત્થ, મોગ્ગલ્લાન, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના; કા ચ પન વો અન્તરાકથા વિપ્પકતા’’તિ? ‘‘ઇધાહં, ભન્તે, વપ્પં સક્કં નિગણ્ઠસાવકં એતદવોચં – ‘ઇધસ્સ, વપ્પ, કાયેન સંવુતો વાચાય સંવુતો મનસા સંવુતો અવિજ્જાવિરાગા વિજ્જુપ્પાદા. પસ્સસિ નો ત્વં, વપ્પ, તં ઠાનં યતોનિદાનં પુરિસં દુક્ખવેદનિયા આસવા અસ્સવેય્યું અભિસમ્પરાય’ન્તિ? એવં વુત્તે, ભન્તે, વપ્પો સક્કો નિગણ્ઠસાવકો મં એતદવોચ – ‘પસ્સામહં, ભન્તે, તં ઠાનં. ઇધસ્સ, ભન્તે, પુબ્બે પાપકમ્મં કતં અવિપક્કવિપાકં. તતોનિદાનં પુરિસં દુક્ખવેદનિયા આસવા અસ્સવેય્યું અભિસમ્પરાય’ન્તિ . અયં ખો નો, ભન્તે , વપ્પેન સક્કેન નિગણ્ઠસાવકેન સદ્ધિં અન્તરાકથા વિપ્પકતા; અથ ભગવા અનુપ્પત્તો’’તિ.
અથ ખો ભગવા વપ્પં સક્કં નિગણ્ઠસાવકં એતદવોચ – ‘‘સચે મે ત્વં, વપ્પ, અનુઞ્ઞેય્યઞ્ચેવ અનુજાનેય્યાસિ, પટિક્કોસિતબ્બઞ્ચ પટિક્કોસેય્યાસિ, યસ્સ ચ મે ભાસિતસ્સ અત્થં ન જાનેય્યાસિ મમેવેત્થ ઉત્તરિ પટિપુચ્છેય્યાસિ – ‘ઇદં, ભન્તે, કથં, ઇમસ્સ કો અત્થો’તિ, સિયા નો એત્થ કથાસલ્લાપો’’તિ. ‘‘અનુઞ્ઞેય્યઞ્ચેવાહં, ભન્તે, ભગવતો અનુજાનિસ્સામિ, પટિક્કોસિતબ્બઞ્ચ પટિક્કોસિસ્સામિ, યસ્સ ચાહં ભગવતો ભાસિતસ્સ અત્થં ન જાનિસ્સામિ ભગવન્તંયેવેત્થ ઉત્તરિ પટિપુચ્છિસ્સામિ – ‘ઇદં ભન્તે, કથં, ઇમસ્સ કો અત્થો’તિ? હોતુ નો એત્થ કથાસલ્લાપો’’તિ.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, વપ્પ, યે કાયસમારમ્ભપચ્ચયા ઉપ્પજ્જન્તિ આસવા વિઘાતપરિળાહા, કાયસમારમ્ભા પટિવિરતસ્સ એવંસ તે આસવા વિઘાતપરિળાહા ન હોન્તિ. સો નવઞ્ચ કમ્મં ન કરોતિ, પુરાણઞ્ચ કમ્મં ફુસ્સ ફુસ્સ બ્યન્તીકરોતિ, સન્દિટ્ઠિકા નિજ્જરા અકાલિકા એહિપસ્સિકા ઓપનેય્યિકા પચ્ચત્તં વેદિતબ્બા વિઞ્ઞૂહિ વિઞ્ઞૂહીતિ (સી॰ પી॰ ક॰) સં॰ નિ॰ ૪.૩૬૪ પસ્સિતબ્બં. પસ્સસિ નો ત્વં, વપ્પ, તં ઠાનં યતોનિદાનં પુરિસં દુક્ખવેદનિયા આસવા અસ્સવેય્યું અભિસમ્પરાય’’ન્તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, વપ્પ, યે વચીસમારમ્ભપચ્ચયા ઉપ્પજ્જન્તિ આસવા વિઘાતપરિળાહા, વચીસમારમ્ભા પટિવિરતસ્સ એવંસ તે આસવા વિઘાતપરિળાહા ન હોન્તિ. સો નવઞ્ચ કમ્મં ન કરોતિ, પુરાણઞ્ચ કમ્મં ફુસ્સ ફુસ્સ બ્યન્તીકરોતિ. સન્દિટ્ઠિકા નિજ્જરા અકાલિકા એહિપસ્સિકા ઓપનેય્યિકા પચ્ચત્તં વેદિતબ્બા વિઞ્ઞૂહિ. પસ્સસિ નો ત્વં, વપ્પ, તં ઠાનં યતોનિદાનં પુરિસં દુક્ખવેદનિયા આસવા અસ્સવેય્યું અભિસમ્પરાય’’ન્તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, વપ્પ, યે મનોસમારમ્ભપચ્ચયા ઉપ્પજ્જન્તિ આસવા વિઘાતપરિળાહા, મનોસમારમ્ભા પટિવિરતસ્સ એવંસ તે આસવા વિઘાતપરિળાહા ન હોન્તિ. સો નવઞ્ચ કમ્મં ન કરોતિ, પુરાણઞ્ચ કમ્મં ફુસ્સ ફુસ્સ બ્યન્તીકરોતિ. સન્દિટ્ઠિકા નિજ્જરા અકાલિકા એહિપસ્સિકા ઓપનેય્યિકા પચ્ચત્તં વેદિતબ્બા વિઞ્ઞૂહિ. પસ્સસિ નો ત્વં, વપ્પ, તં ઠાનં યતોનિદાનં પુરિસં દુક્ખવેદનિયા આસવા અસ્સવેય્યું અભિસમ્પરાય’’ન્તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, વપ્પ, યે અવિજ્જાપચ્ચયા ઉપ્પજ્જન્તિ આસવા વિઘાતપરિળાહા, અવિજ્જાવિરાગા વિજ્જુપ્પાદા એવંસ તે આસવા વિઘાતપરિળાહા ન હોન્તિ. સો નવઞ્ચ કમ્મં ન કરોતિ, પુરાણઞ્ચ કમ્મં ફુસ્સ ફુસ્સ બ્યન્તીકરોતિ. સન્દિટ્ઠિકા નિજ્જરા અકાલિકા એહિપસ્સિકા ઓપનેય્યિકા પચ્ચત્તં વેદિતબ્બા વિઞ્ઞૂહિ. પસ્સસિ નો ત્વં, વપ્પ, તં ઠાનં યતોનિદાનં પુરિસં દુક્ખવેદનિયા આસવા અસ્સવેય્યું અભિસમ્પરાય’’ન્તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’.
‘‘એવં સમ્મા વિમુત્તચિત્તસ્સ ખો, વપ્પ, ભિક્ખુનો છ સતતવિહારા અધિગતા હોન્તિ. સો ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા નેવ સુમનો હોતિ ન દુમ્મનો; ઉપેક્ખકો વિહરતિ સતો સમ્પજાનો. સોતેન સદ્દં સુત્વા…પે॰… ઘાનેન ગન્ધં ઘાયિત્વા…પે॰.. જિવ્હાય રસં સાયિત્વા…પે॰… કાયેન ફોટ્ઠબ્બં ફુસિત્વા…પે॰… મનસા ધમ્મં વિઞ્ઞા નેવ સુમનો હોતિ ન દુમ્મનો; ઉપેક્ખકો વિહરતિ સતો સમ્પજાનો. સો કાયપરિયન્તિકં વેદનં વેદિયમાનો ‘કાયપરિયન્તિકં વેદનં વેદિયામી’તિ પજાનાતિ; જીવિતપરિયન્તિકં વેદનં વેદિયમાનો ‘જીવિતપરિયન્તિકં વેદનં વેદિયામી’તિ પજાનાતિ; ‘કાયસ્સ ભેદા ઉદ્ધં જીવિતપરિયાદાના ઇધેવ સબ્બવેદયિતાનિ અનભિનન્દિતાનિ સીતી ભવિસ્સન્તી’તિ પજાનાતિ’’.
‘‘સેય્યથાપિ, વપ્પ, થૂણં પટિચ્ચ છાયા પઞ્ઞાયતિ. અથ પુરિસો આગચ્છેય્ય કુદ્દાલપિટકં આદાય. સો તં થૂણં મૂલે છિન્દેય્ય; મૂલે છિન્દિત્વા પલિખણેય્ય; પલિખણિત્વા મૂલાનિ ઉદ્ધરેય્ય, અન્તમસો ઉસીરનાળિમત્તાનિપિ ઉસીરનાળમત્તાનિપિ (સી॰). સો તં થૂણં ખણ્ડાખણ્ડિકં છિન્દેય્ય. ખણ્ડાખણ્ડિકં છેત્વા ફાલેય્ય. ફાલેત્વા સકલિકં સકલિકં કરેય્ય. સકલિકં સકલિકં કત્વા વાતાતપે વિસોસેય્ય. વાતાતપે વિસોસેત્વા અગ્ગિના ડહેય્ય. અગ્ગિના ડહેત્વા મસિં કરેય્ય . મસિં કરિત્વા મહાવાતે વા ઓફુણેય્ય નદિયા વા સીઘસોતાય પવાહેય્ય. એવં હિસ્સ, વપ્પ, યા થૂણં પટિચ્ચ છાયા સા ઉચ્છિન્નમૂલા તાલાવત્થુકતા અનભાવંકતા આયતિં અનુપ્પાદધમ્મા.
‘‘એવમેવં ખો, વપ્પ, એવં સમ્મા વિમુત્તચિત્તસ્સ ભિક્ખુનો છ સતતવિહારા અધિગતા હોન્તિ. સો ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા નેવ સુમનો હોતિ ન દુમ્મનો; ઉપેક્ખકો વિહરતિ સતો સમ્પજાનો. સોતેન સદ્દં સુત્વા…પે॰… ઘાનેન ગન્ધં ઘાયિત્વા…પે॰… જિવ્હાય રસં સાયિત્વા…પે॰… કાયેન ફોટ્ઠબ્બં ફુસિત્વા…પે॰… મનસા ધમ્મં વિઞ્ઞાય નેવ સુમનો હોતિ ન દુમ્મનો; ઉપેક્ખકો વિહરતિ સતો સમ્પજાનો. સો કાયપરિયન્તિકં વેદનં વેદિયમાનો ‘કાયપરિયન્તિકં વેદનં વેદિયામી’તિ પજાનાતિ; જીવિતપરિયન્તિકં વેદનં વેદિયમાનો ‘જીવિતપરિયન્તિકં વેદનં વેદિયામી’તિ પજાનાતિ; ‘કાયસ્સ ભેદા ઉદ્ધં જીવિતપરિયાદાના ઇધેવ સબ્બવેદયિતાનિ અનભિનન્દિતાનિ સીતી ભવિસ્સન્તી’તિ પજાનાતિ’’.
એવં વુત્તે વપ્પો સક્કો નિગણ્ઠસાવકો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘સેય્યથાપિ, ભન્તે, પુરિસો ઉદયત્થિકો અસ્સપણિયં પોસેય્ય. સો ઉદયઞ્ચેવ નાધિગચ્છેય્ય, ઉત્તરિઞ્ચ કિલમથસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અસ્સ. એવમેવં ખો અહં, ભન્તે, ઉદયત્થિકો બાલે નિગણ્ઠે પયિરુપાસિં. સ્વાહં ઉદયઞ્ચેવ નાધિગચ્છિં, ઉત્તરિઞ્ચ કિલમથસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અહોસિં. એસાહં, ભન્તે, અજ્જતગ્ગે યો મે બાલેસુ નિગણ્ઠેસુ પસાદો તં મહાવાતે વા ઓફુણામિ નદિયા વા સીઘસોતાય પવાહેમિ. અભિક્કન્તં, ભન્તે…પે॰… ઉપાસકં મં, ભન્તે , ભગવા ધારેતુ અજ્જતગ્ગે પાણુપેતં સરણં ગત’’ન્તિ. પઞ્ચમં.
૬. સાળ્હસુત્તં
૧૯૬. એકં સમયં ભગવા વેસાલિયં વિહરતિ મહાવને કૂટાગારસાલાયં. અથ ખો સાળ્હો ચ લિચ્છવિ અભયો ચ લિચ્છવિ યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસુ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો સાળ્હો લિચ્છવિ ભગવન્તં એતદવોચ –
‘‘સન્તિ, ભન્તે, એકે સમણબ્રાહ્મણા દ્વયેન ઓઘસ્સ નિત્થરણં પઞ્ઞપેન્તિ – સીલવિસુદ્ધિહેતુ ચ તપોજિગુચ્છાહેતુ ચ. ઇધ, ભન્તે, ભગવા કિમાહા’’તિ?
‘‘સીલવિસુદ્ધિં ખો અહં, સાળ્હ, અઞ્ઞતરં સામઞ્ઞઙ્ગન્તિ વદામિ. યે તે, સાળ્હ, સમણબ્રાહ્મણા તપોજિગુચ્છાવાદા તપોજિગુચ્છાસારા તપોજિગુચ્છાઅલ્લીના વિહરન્તિ, અભબ્બા તે ઓઘસ્સ નિત્થરણાય. યેપિ તે, સાળ્હ, સમણબ્રાહ્મણા અપરિસુદ્ધકાયસમાચારા અપરિસુદ્ધવચીસમાચારા અપરિસુદ્ધમનોસમાચારા અપરિસુદ્ધાજીવા, અભબ્બા તે ઞાણદસ્સનાય અનુત્તરાય સમ્બોધાય.
‘‘સેય્યથાપિ, સાળ્હ, પુરિસો નદિં તરિતુકામો તિણ્હં કુઠારિં કુધારિં (ક॰) આદાય વનં પવિસેય્ય. સો તત્થ પસ્સેય્ય મહતિં સાલલટ્ઠિં ઉજું નવં અકુક્કુચ્ચકજાતં. તમેનં મૂલે છિન્દેય્ય; મૂલે છેત્વા અગ્ગે છિન્દેય્ય; અગ્ગે છેત્વા સાખાપલાસં સુવિસોધિતં વિસોધેય્ય; સાખાપલાસં સુવિસોધિતં વિસોધેત્વા કુઠારીહિ તચ્છેય્ય; કુઠારીહિ તચ્છેત્વા વાસીહિ તચ્છેય્ય; વાસીહિ તચ્છેત્વા લેખણિયા લિખેય્ય; લેખણિયા લિખિત્વા પાસાણગુળેન ધોવેય્ય ધોપેય્ય (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰); પાસાણગુળેન ધોવેત્વા નદિં પતારેય્ય.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, સાળ્હ, ભબ્બો નુ ખો સો પુરિસો નદિં તરિતુ’’ન્તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’. ‘‘તં કિસ્સ હેતુ’’? ‘‘અસુ હિ, ભન્તે, સાલલટ્ઠિ બહિદ્ધા સુપરિકમ્મકતા અન્તો અવિસુદ્ધા. તસ્સેતં પાટિકઙ્ખં – સાલલટ્ઠિ સંસીદિસ્સતિ, પુરિસો અનયબ્યસનં આપજ્જિસ્સતી’’તિ.
‘‘એવમેવં ખો, સાળ્હ, યે તે સમણબ્રાહ્મણા તપોજિગુચ્છાવાદા તપોજિગુચ્છાસારા તપોજિગુચ્છાઅલ્લીના વિહરન્તિ, અભબ્બા તે ઓઘસ્સ નિત્થરણાય. યેપિ તે, સાળ્હ, સમણબ્રાહ્મણા અપરિસુદ્ધકાયસમાચારા અપરિસુદ્ધવચીસમાચારા અપરિસુદ્ધમનોસમાચારા અપરિસુદ્ધાજીવા, અભબ્બા તે ઞાણદસ્સનાય અનુત્તરાય સમ્બોધાય.
‘‘યે ચ ખો તે, સાળ્હ, સમણબ્રાહ્મણા ન તપોજિગુચ્છાવાદા ન તપોજિગુચ્છાસારા ન તપોજિગુચ્છાઅલ્લીના વિહરન્તિ, ભબ્બા તે ઓઘસ્સ નિત્થરણાય. યેપિ તે, સાળ્હ, સમણબ્રાહ્મણા પરિસુદ્ધકાયસમાચારા પરિસુદ્ધવચીસમાચારા પરિસુદ્ધમનોસમાચારા પરિસુદ્ધાજીવા, ભબ્બા તે ઞાણદસ્સનાય અનુત્તરાય સમ્બોધાય.
‘‘સેય્યથાપિ , સાળ્હ, પુરિસો નદિં તરિતુકામો તિણ્હં કુઠારિં આદાય વનં પવિસેય્ય. સો તત્થ પસ્સેય્ય મહતિં સાલલટ્ઠિં ઉજું નવં અકુક્કુચ્ચકજાતં. તમેનં મૂલે છિન્દેય્ય; મૂલે છિન્દિત્વા અગ્ગે છિન્દેય્ય; અગ્ગે છિન્દિત્વા સાખાપલાસં સુવિસોધિતં વિસોધેય્ય; સાખાપલાસં સુવિસોધિતં વિસોધેત્વા કુઠારીહિ તચ્છેય્ય; કુઠારીહિ તચ્છેત્વા વાસીહિ તચ્છેય્ય; વાસીહિ તચ્છેત્વા નિખાદનં આદાય અન્તો સુવિસોધિતં વિસોધેય્ય; અન્તો સુવિસોધિતં વિસોધેત્વા લેખણિયા લિખેય્ય; લેખણિયા લિખિત્વા પાસાણગુળેન ધોવેય્ય; પાસાણગુળેન ધોવેત્વા નાવં કરેય્ય; નાવં કત્વા ફિયારિત્તં પિયારિત્તં (સી॰ પી॰) બન્ધેય્ય; ફિયારિત્તં બન્ધિત્વા નદિં પતારેય્ય.
‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, સાળ્હ, ભબ્બો નુ ખો સો પુરિસો નદિં તરિતુ’’ન્તિ? ‘‘એવં, ભન્તે’’. ‘‘તં કિસ્સ હેતુ’’? ‘‘અસુ હિ, ભન્તે, સાલલટ્ઠિ બહિદ્ધા સુપરિકમ્મકતા, અન્તો સુવિસુદ્ધા નાવાકતા સુવિસુદ્ધકતા (ક॰) ફિયારિત્તબદ્ધા. તસ્સેતં પાટિકઙ્ખં – ‘નાવા ન સંસીદિસ્સતિ, પુરિસો સોત્થિના પારં ગમિસ્સતી’’’તિ.
‘‘એવમેવં ખો , સાળ્હ, યે તે સમણબ્રાહ્મણા ન તપોજિગુચ્છાવાદા ન તપોજિગુચ્છાસારા ન તપોજિગુચ્છાઅલ્લીના વિહરન્તિ, ભબ્બા તે ઓઘસ્સ નિત્થરણાય. યેપિ તે, સાળ્હ, સમણબ્રાહ્મણા પરિસુદ્ધકાયસમાચારા પરિસુદ્ધવચીસમાચારા પરિસુદ્ધમનોસમાચારા પરિસુદ્ધાજીવા, ભબ્બા તે ઞાણદસ્સનાય અનુત્તરાય સમ્બોધાય. સેય્યથાપિ, સાળ્હ, યોધાજીવો બહૂનિ ચેપિ કણ્ડચિત્રકાનિ જાનાતિ; અથ ખો સો તીહિ ઠાનેહિ રાજારહો હોતિ રાજભોગ્ગો, રઞ્ઞો અઙ્ગન્તેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ. કતમેહિ તીહિ? દૂરેપાતી ચ, અક્ખણવેધી ચ, મહતો ચ કાયસ્સ પદાલેતા.
‘‘સેય્યથાપિ, સાળ્હ, યોધાજીવો દૂરેપાતી; એવમેવં ખો, સાળ્હ, અરિયસાવકો સમ્માસમાધિ હોતિ. સમ્માસમાધિ, સાળ્હ, અરિયસાવકો યં કિઞ્ચિ રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા ઓળારિકં વા સુખુમં વા હીનં વા પણીતં વા યં દૂરે સન્તિકે વા સબ્બં રૂપં ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ એવમેતં યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતિ. યા કાચિ વેદના…પે॰… યા કાચિ સઞ્ઞા… યે કેચિ સઙ્ખારા… યં કિઞ્ચિ વિઞ્ઞાણં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા ઓળારિકં વા સુખુમં વા હીનં વા પણીતં વા યં દૂરે સન્તિકે વા, સબ્બં વિઞ્ઞાણં ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ એવમેતં યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતિ.
‘‘સેય્યથાપિ, સાળ્હ, યોધાજીવો અક્ખણવેધી; એવમેવં ખો, સાળ્હ, અરિયસાવકો સમ્માદિટ્ઠિ હોતિ. સમ્માદિટ્ઠિ , સાળ્હ, અરિયસાવકો ‘ઇદં દુક્ખ’ન્તિ યથાભૂતં પજાનાતિ…પે॰… ‘અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ.
‘‘સેય્યથાપિ, સાળ્હ, યોધાજીવો મહતો કાયસ્સ પદાલેતા; એવમેવં ખો, સાળ્હ, અરિયસાવકો સમ્માવિમુત્તિ હોતિ. સમ્માવિમુત્તિ, સાળ્હ, અરિયસાવકો મહન્તં અવિજ્જાક્ખન્ધં પદાલેતી’’તિ. છટ્ઠં.
૭. મલ્લિકાદેવીસુત્તં
૧૯૭. એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. અથ ખો મલ્લિકા દેવી યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્ના ખો મલ્લિકા દેવી ભગવન્તં એતદવોચ –
‘‘કો નુ ખો, ભન્તે, હેતુ કો પચ્ચયો, યેન મિધેકચ્ચો માતુગામો દુબ્બણ્ણા ચ હોતિ દુરૂપા સુપાપિકા સ્યા॰ પી॰ પોત્થકેસુ ‘‘દુબ્બણો ચ હોતિ દુરૂપો સુપાપકો’’તિ એવમાદિના પુલ્લિઙ્ગિકવસેન દિસ્સતિ દસ્સનાય; દલિદ્દા ચ હોતિ અપ્પસ્સકા અપ્પભોગા અપ્પેસક્ખા ચ?
‘‘કો પન, ભન્તે, હેતુ કો પચ્ચયો, યેન મિધેકચ્ચો માતુગામો દુબ્બણ્ણા ચ હોતિ દુરૂપા સુપાપિકા દસ્સનાય; અડ્ઢા ચ હોતિ મહદ્ધના મહાભોગા મહેસક્ખા ચ?
‘‘કો નુ ખો, ભન્તે, હેતુ કો પચ્ચયો, યેન મિધેકચ્ચો માતુગામો અભિરૂપા ચ હોતિ દસ્સનીયા પાસાદિકા પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતા; દલિદ્દા ચ હોતિ અપ્પસ્સકા અપ્પભોગા અપ્પેસક્ખા ચ?
‘‘કો પન, ભન્તે, હેતુ કો પચ્ચયો, યેન મિધેકચ્ચો માતુગામો અભિરૂપા ચ હોતિ દસ્સનીયા પાસાદિકા પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતા, અડ્ઢા ચ હોતિ મહદ્ધના મહાભોગા મહેસક્ખા ચા’’તિ?
‘‘ઇધ , મલ્લિકે, એકચ્ચો માતુગામો કોધના હોતિ ઉપાયાસબહુલા. અપ્પમ્પિ વુત્તા સમાના અભિસજ્જતિ કુપ્પતિ બ્યાપજ્જતિ પતિત્થીયતિ, કોપઞ્ચ દોસઞ્ચ અપ્પચ્ચયઞ્ચ પાતુકરોતિ. સા સો (સ્યા॰) ન દાતા હોતિ સમણસ્સ વા બ્રાહ્મણસ્સ વા અન્નં પાનં વત્થં યાનં માલાગન્ધવિલેપનં સેય્યાવસથપદીપેય્યં. ઇસ્સામનિકા ઇસ્સામનકો (સ્યા॰) ખો પન હોતિ; પરલાભસક્કારગરુકારમાનનવન્દનપૂજનાસુ ઇસ્સતિ ઉપદુસ્સતિ ઇસ્સં બન્ધતિ. સા ચે તતો ચુતા ઇત્થત્તં આગચ્છતિ, સા સો (સ્યા॰) યત્થ યત્થ પચ્ચાજાયતિ દુબ્બણ્ણા ચ હોતિ દુરૂપા સુપાપિકા દસ્સનાય; દલિદ્દા ચ હોતિ અપ્પસ્સકા અપ્પભોગા અપ્પેસક્ખા ચ.
‘‘ઇધ પન, મલ્લિકે, એકચ્ચો માતુગામો કોધના હોતિ ઉપાયાસબહુલા. અપ્પમ્પિ વુત્તા સમાના અભિસજ્જતિ કુપ્પતિ બ્યાપજ્જતિ પતિત્થીયતિ, કોપઞ્ચ દોસઞ્ચ અપ્પચ્ચયઞ્ચ પાતુકરોતિ. સા દાતા હોતિ સમણસ્સ વા બ્રાહ્મણસ્સ વા અન્નં પાનં વત્થં યાનં માલાગન્ધવિલેપનં સેય્યાવસથપદીપેય્યં. અનિસ્સામનિકા ખો પન હોતિ; પરલાભસક્કારગરુકારમાનનવન્દનપૂજનાસુ ન ઇસ્સતિ ન ઉપદુસ્સતિ ન ઇસ્સં બન્ધતિ. સા ચે તતો ચુતા ઇત્થત્તં આગચ્છતિ, સા યત્થ યત્થ પચ્ચાજાયતિ દુબ્બણ્ણા ચ હોતિ દુરૂપા સુપાપિકા દસ્સનાય; અડ્ઢા ચ હોતિ મહદ્ધના મહાભોગા મહેસક્ખા ચ.
‘‘ઇધ પન, મલ્લિકે, એકચ્ચો માતુગામો અક્કોધના હોતિ અનુપાયાસબહુલા. બહુમ્પિ વુત્તા સમાના નાભિસજ્જતિ ન કુપ્પતિ ન બ્યાપજ્જતિ ન પતિત્થીયતિ, ન કોપઞ્ચ દોસઞ્ચ અપ્પચ્ચયઞ્ચ પાતુકરોતિ. સા ન દાતા હોતિ સમણસ્સ વા બ્રાહ્મણસ્સ વા અન્નં પાનં વત્થં યાનં માલાગન્ધવિલેપનં સેય્યાવસથપદીપેય્યં. ઇસ્સામનિકા ખો પન હોતિ; પરલાભસક્કારગરુકારમાનનવન્દનપૂજનાસુ ઇસ્સતિ ઉપદુસ્સતિ ઇસ્સં બન્ધતિ. સા ચે તતો ચુતા ઇત્થત્તં આગચ્છતિ, સા યત્થ યત્થ પચ્ચાજાયતિ અભિરૂપા ચ હોતિ દસ્સનીયા પાસાદિકા પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતા; દલિદ્દા ચ હોતિ અપ્પસ્સકા અપ્પભોગા અપ્પેસક્ખા ચ.
‘‘ઇધ પન, મલ્લિકે, એકચ્ચો માતુગામો અક્કોધના હોતિ અનુપાયાસબહુલા. બહુમ્પિ વુત્તા સમાના નાભિસજ્જતિ ન કુપ્પતિ ન બ્યાપજ્જતિ ન પતિત્થીયતિ, ન કોપઞ્ચ દોસઞ્ચ અપ્પચ્ચયઞ્ચ પાતુકરોતિ. સા દાતા હોતિ સમણસ્સ વા બ્રાહ્મણસ્સ વા અન્નં પાનં વત્થં યાનં માલાગન્ધવિલેપનં સેય્યાવસથપદીપેય્યં. અનિસ્સામનિકા ખો પન હોતિ; પરલાભસક્કારગરુકારમાનનવન્દનપૂજનાસુ ન ઇસ્સતિ ન ઉપદુસ્સતિ ન ઇસ્સં બન્ધતિ. સા ચે તતો ચુતા ઇત્થત્તં આગચ્છતિ, સા યત્થ યત્થ પચ્ચાજાયતિ અભિરૂપા ચ હોતિ દસ્સનીયા પાસાદિકા પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતા; અડ્ઢા ચ હોતિ મહદ્ધના મહાભોગા મહેસક્ખા ચ.
‘‘અયં ખો, મલ્લિકે, હેતુ અયં પચ્ચયો, યેન મિધેકચ્ચો માતુગામો દુબ્બણ્ણા ચ હોતિ દુરૂપા સુપાપિકા દસ્સનાય; દલિદ્દા ચ હોતિ અપ્પસ્સકા અપ્પભોગા અપ્પેસક્ખા ચ. અયં પન, મલ્લિકે, હેતુ અયં પચ્ચયો, યેન મિધેકચ્ચો માતુગામો દુબ્બણ્ણા ચ હોતિ દુરૂપા સુપાપિકા દસ્સનાય; અડ્ઢા ચ હોતિ મહદ્ધના મહાભોગા મહેસક્ખા ચ. અયં ખો, મલ્લિકે, હેતુ અયં પચ્ચયો, યેન મિધેકચ્ચો માતુગામો અભિરૂપા ચ હોતિ દસ્સનીયા પાસાદિકા પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતા; દલિદ્દા ચ હોતિ અપ્પસ્સકા અપ્પભોગા અપ્પેસક્ખા ચ. અયં પન, મલ્લિકે, હેતુ અયં પચ્ચયો, યેન મિધેકચ્ચો માતુગામો અભિરૂપા ચ હોતિ દસ્સનીયા પાસાદિકા પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતા; અડ્ઢા ચ હોતિ મહદ્ધના મહાભોગા મહેસક્ખા ચા’’તિ.
એવં વુત્તે મલ્લિકા દેવી ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘યા નૂનાહં સા નૂનાહં (સ્યા॰), યં નૂનાહં (ક॰) ભન્તે, અઞ્ઞં જાતિં અઞ્ઞાય જાતિયા (સ્યા॰) કોધના અહોસિં ઉપાયાસબહુલા, અપ્પમ્પિ વુત્તા સમાના અભિસજ્જિં કુપ્પિં બ્યાપજ્જિં પતિત્થીયિં કોપઞ્ચ દોસઞ્ચ અપ્પચ્ચયઞ્ચ પાત્વાકાસિં, સાહં, ભન્તે, એતરહિ દુબ્બણ્ણા દુરૂપા સુપાપિકા દસ્સનાય.
‘‘યા નૂનાહં, ભન્તે, અઞ્ઞં જાતિં દાતા અહોસિં સમણસ્સ વા બ્રાહ્મણસ્સ વા અન્નં પાનં વત્થં યાનં માલાગન્ધવિલેપનં સેય્યાવસથપદીપેય્યં, સાહં, ભન્તે, એતરહિ અડ્ઢા અડ્ઢા ચ (સી॰ પી॰ ક॰) મહદ્ધના મહાભોગા.
‘‘યા નૂનાહં, ભન્તે, અઞ્ઞં જાતિં અનિસ્સામનિકા અહોસિં, પરલાભસક્કારગરુકારમાનનવન્દનપૂજનાસુ ન ઇસ્સિં ન ઉપદુસ્સિં ન ઇસ્સં બન્ધિં, સાહં, ભન્તે, એતરહિ મહેસક્ખા. સન્તિ ખો પન, ભન્તે, ઇમસ્મિં રાજકુલે ખત્તિયકઞ્ઞાપિ બ્રાહ્મણકઞ્ઞાપિ ગહપતિકઞ્ઞાપિ, તાસાહં ઇસ્સરાધિપચ્ચં કારેમિ. એસાહં, ભન્તે, અજ્જતગ્ગે અક્કોધના ભવિસ્સામિ અનુપાયાસબહુલા, બહુમ્પિ વુત્તા સમાના નાભિસજ્જિસ્સામિ ન કુપ્પિસ્સામિ ન બ્યાપજ્જિસ્સામિ ન પતિત્થીયિસ્સામિ, કોપઞ્ચ દોસઞ્ચ અપ્પચ્ચયઞ્ચ ન પાતુકરિસ્સામિ; દસ્સામિ સમણસ્સ વા બ્રાહ્મણસ્સ વા અન્નં પાનં વત્થં યાનં માલાગન્ધવિલેપનં સેય્યાવસથપદીપેય્યં. અનિસ્સામનિકા ભવિસ્સામિ, પરલાભસક્કારગરુકારમાનનવન્દનપૂજનાસુ ન ઇસ્સિસ્સામિ ન ઉપદુસ્સિસ્સામિ ન ઇસ્સં બન્ધિસ્સામિ. અભિક્કન્તં, ભન્તે…પે॰… ઉપાસિકં મં, ભન્તે, ભગવા ધારેતુ અજ્જતગ્ગે પાણુપેતં સરણં ગત’’ન્તિ. સત્તમં.
૮. અત્તન્તપસુત્તં
૧૯૮. ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, પુગ્ગલા સન્તો સંવિજ્જમાના લોકસ્મિં. કતમે ચત્તારો? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો પુ॰ પ॰ ૧૭૪; મ॰ નિ॰ ૨.૭; દી॰ નિ॰ ૩.૩૧૪; અ॰ નિ॰ ૩.૧૫૭-૧૬૩ પુગ્ગલો અત્તન્તપો હોતિ અત્તપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો. ઇધ પન, ભિક્ખવે, એકચ્ચો પુગ્ગલો પરન્તપો હોતિ પરપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો. ઇધ પન, ભિક્ખવે, એકચ્ચો પુગ્ગલો અત્તન્તપો ચ હોતિ અત્તપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો, પરન્તપો ચ પરપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો. ઇધ પન, ભિક્ખવે, એકચ્ચો પુગ્ગલો નેવત્તન્તપો હોતિ નાત્તપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો ન પરન્તપો ન પરપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો. સો નેવ અત્તન્તપો ન પરન્તપો દિટ્ઠેવ ધમ્મે નિચ્છાતો નિબ્બુતો સીતીભૂતો સુખપ્પટિસંવેદી બ્રહ્મભૂતેન અત્તના વિહરતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો અત્તન્તપો હોતિ અત્તપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો અચેલકો હોતિ મુત્તાચારો હત્થાપલેખનો નએહિભદ્દન્તિકો નતિટ્ઠભદ્દન્તિકો નાભિહટં ન ઉદ્દિસ્સકતં ન નિમન્તનં સાદિયતિ. સો ન કુમ્ભિમુખા પટિગ્ગણ્હાતિ, ન કળોપિમુખા પટિગ્ગણ્હાતિ, ન એળકમન્તરં ન દણ્ડમન્તરં ન મુસલમન્તરં ન દ્વિન્નં ભુઞ્જમાનાનં ન ગબ્ભિનિયા ન પાયમાનાય ન પુરિસન્તરગતાય ન સઙ્કિત્તીસુ ન યત્થ સા ઉપટ્ઠિતો હોતિ ન યત્થ મક્ખિકા સણ્ડસણ્ડચારિની ન મચ્છં ન મંસં ન સુરં ન મેરયં ન થુસોદકં પિવતિ. સો એકાગારિકો વા હોતિ એકાલોપિકો દ્વાગારિકો વા હોતિ દ્વાલોપિકો…પે॰… સત્તાગારિકો વા હોતિ સત્તાલોપિકો; એકિસ્સાપિ દત્તિયા યાપેતિ દ્વીહિપિ દત્તીહિ યાપેતિ…પે॰… સત્તહિપિ દત્તીહિ યાપેતિ; એકાહિકમ્પિ આહારં આહારેતિ દ્વાહિકમ્પિ આહારં આહારેતિ…પે॰… સત્તાહિકમ્પિ આહારં આહારેતિ. ઇતિ એવરૂપં અડ્ઢમાસિકમ્પિ પરિયાયભત્તભોજનાનુયોગમનુયુત્તો વિહરતિ.
‘‘સો સાકભક્ખોપિ હોતિ સામાકભક્ખોપિ હોતિ નીવારભક્ખોપિ હોતિ દદ્દુલભક્ખોપિ હોતિ હટભક્ખોપિ હોતિ કણભક્ખોપિ હોતિ આચામભક્ખોપિ હોતિ પિઞ્ઞાકભક્ખોપિ હોતિ તિણભક્ખોપિ હોતિ ગોમયભક્ખોપિ હોતિ; વનમૂલફલાહારોપિ યાપેતિ પવત્તફલભોજી.
‘‘સો સાણાનિપિ ધારેતિ મસાણાનિપિ ધારેતિ છવદુસ્સાનિપિ ધારેતિ પંસુકૂલાનિપિ ધારેતિ તિરીટાનિપિ ધારેતિ અજિનમ્પિ ધારેતિ અજિનક્ખિપમ્પિ ધારેતિ કુસચીરમ્પિ ધારેતિ વાકચીરમ્પિ ધારેતિ ફલકચીરમ્પિ ધારેતિ કેસકમ્બલમ્પિ ધારેતિ વાળકમ્બલમ્પિ ધારેતિ ઉલૂકપક્ખમ્પિ ધારેતિ; કેસમસ્સુલોચકોપિ હોતિ કેસમસ્સુલોચનાનુયોગમનુયુત્તો; ઉબ્ભટ્ઠકોપિ હોતિ આસનપ્પટિક્ખિત્તો; ઉક્કુટિકોપિ હોતિ ઉક્કુટિકપ્પધાનમનુયુત્તો; કણ્ટકાપસ્સયિકોપિ હોતિ કણ્ટકાપસ્સયે સેય્યં કપ્પેતિ; સાયતતિયકમ્પિ ઉદકોરોહનાનુયોગમનુયુત્તો વિહરતિ. ઇતિ એવરૂપં અનેકવિહિતં કાયસ્સ આતાપનપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો વિહરતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો અત્તન્તપો હોતિ અત્તપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો.
‘‘કથઞ્ચ , ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પરન્તપો હોતિ પરપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો પુગ્ગલો ઓરબ્ભિકો હોતિ સૂકરિકો સાકુણિકો માગવિકો લુદ્દો મચ્છઘાતકો ચોરો ચોરઘાતકો ગોઘાતકો બન્ધનાગારિકો, યે વા પનઞ્ઞેપિ કેચિ કુરૂરકમ્મન્તા. એવં ખો, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પરન્તપો હોતિ પરપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો અત્તન્તપો ચ હોતિ અત્તપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો પરન્તપો ચ પરપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો પુગ્ગલો રાજા વા હોતિ ખત્તિયો મુદ્ધાવસિત્તો, બ્રાહ્મણો વા હોતિ મહાસાલો. સો પુરત્થિમેન નગરસ્સ નવં સન્થાગારં કારાપેત્વા કેસમસ્સું ઓહારેત્વા ખરાજિનં નિવાસેત્વા સપ્પિતેલેન કાયં અબ્ભઞ્જિત્વા મગવિસાણેન પિટ્ઠિં કણ્ડુવમાનો નવં સન્થાગારં પવિસતિ, સદ્ધિં મહેસિયા બ્રાહ્મણેન ચ પુરોહિતેન. સો તત્થ અનન્તરહિતાય ભૂમિયા હરિતુપલિત્તાય સેય્યં કપ્પેતિ. એકિસ્સાય ગાવિયા સરૂપવચ્છાય યં એકસ્મિં થને ખીરં હોતિ તેન રાજા યાપેતિ; યં દુતિયસ્મિં થને ખીરં હોતિ તેન મહેસી યાપેતિ; યં તતિયસ્મિં થને ખીરં હોતિ તેન બ્રાહ્મણો પુરોહિતો યાપેતિ; યં ચતુત્થસ્મિં થને ખીરં હોતિ તેન અગ્ગિં જુહતિ જુહન્તિ (સી॰ પી॰); અવસેસેન વચ્છકો યાપેતિ. સો એવમાહ – ‘એત્તકા ઉસભા હઞ્ઞન્તુ યઞ્ઞત્થાય, એત્તકા વચ્છતરા હઞ્ઞન્તુ યઞ્ઞત્થાય, એત્તકા વચ્છતરિયો હઞ્ઞન્તુ યઞ્ઞત્થાય, એત્તકા અજા હઞ્ઞન્તુ યઞ્ઞત્થાય, એત્તકા ઉરબ્ભા હઞ્ઞન્તુ યઞ્ઞત્થાય, (એત્તકા અસ્સા હઞ્ઞન્તુ યઞ્ઞત્થાય,) ( ) નત્થિ સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰ પોત્થકેસુ એત્તકા રુક્ખા છિજ્જન્તુ યૂપત્થાય, એત્તકા દબ્ભા લૂયન્તુ બરિહિસત્થાયા’તિ પરિકમ્મત્થાયાતિ (ક॰). યેપિસ્સ તે હોન્તિ દાસાતિ વા પેસ્સાતિ વા કમ્મકરાતિ વા તેપિ દણ્ડતજ્જિતા ભયતજ્જિતા અસ્સુમુખા રુદમાના પરિકમ્માનિ કરોન્તિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો અત્તન્તપો ચ હોતિ અત્તપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો પરન્તપો ચ પરપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો.
‘‘કથઞ્ચ , ભિક્ખવે, પુગ્ગલો નેવત્તન્તપો હોતિ નાત્તપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો ન પરન્તપો ન પરપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો? સો અનત્તન્તપો અપરન્તપો દિટ્ઠેવ ધમ્મે નિચ્છાતો નિબ્બુતો સીતીભૂતો સુખપ્પટિસંવેદી બ્રહ્મભૂતેન અત્તના વિહરતિ. ઇધ, ભિક્ખવે, તથાગતો લોકે ઉપ્પજ્જતિ અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો વિજ્જાચરણસમ્પન્નો સુગતો લોકવિદૂ અનુત્તરો પુરિસદમ્મસારથિ સત્થા દેવમનુસ્સાનં બુદ્ધો ભગવા. સો ઇમં લોકં સદેવકં સમારકં સબ્રહ્મકં સસ્સમણબ્રાહ્મણિં પજં સદેવમનુસ્સં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદેતિ. સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં મજ્ઝેકલ્યાણં પરિયોસાનકલ્યાણં સાત્થં સબ્યઞ્જનં, કેવલપરિપુણ્ણં પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં પકાસેતિ. તં ધમ્મં સુણાતિ ગહપતિ વા ગહપતિપુત્તો વા અઞ્ઞતરસ્મિં વા કુલે પચ્ચાજાતો. સો તં ધમ્મં સુત્વા તથાગતે સદ્ધં પટિલભતિ. સો તેન સદ્ધાપટિલાભેન સમન્નાગતો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ – ‘સમ્બાધો ઘરાવાસો રજાપથો, અબ્ભોકાસો પબ્બજ્જા; નયિદં સુકરં અગારં અજ્ઝાવસતા એકન્તપરિપુણ્ણં એકન્તપરિસુદ્ધં સઙ્ખલિખિતં બ્રહ્મચરિયં ચરિતું; યંનૂનાહં કેસમસ્સું ઓહારેત્વા કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજેય્ય’ન્તિ. સો અપરેન સમયેન અપ્પં વા ભોગક્ખન્ધં પહાય, મહન્તં વા ભોગક્ખન્ધં પહાય, અપ્પં વા ઞાતિપરિવટ્ટં પહાય, મહન્તં વા ઞાતિપરિવટ્ટં પહાય, કેસમસ્સું ઓહારેત્વા કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજતિ.
‘‘સો એવં પબ્બજિતો સમાનો ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો પાણાતિપાતં પહાય પાણાતિપાતા પટિવિરતો હોતિ નિહિતદણ્ડો નિહિતસત્થો લજ્જી દયાપન્નો, સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પી વિહરતિ. અદિન્નાદાનં પહાય અદિન્નાદાના પટિવિરતો હોતિ દિન્નાદાયી દિન્નપાટિકઙ્ખી, અથેનેન સુચિભૂતેન અત્તના વિહરતિ. અબ્રહ્મચરિયં પહાય બ્રહ્મચારી હોતિ આરાચારી વિરતો અસદ્ધમ્મા ગામધમ્મા. મુસાવાદં પહાય મુસાવાદા પટિવિરતો હોતિ સચ્ચવાદી સચ્ચસન્ધો થેતો પચ્ચયિકો અવિસંવાદકો લોકસ્સ. પિસુણં વાચં પહાય પિસુણાય વાચાય પટિવિરતો હોતિ, ન ઇતો સુત્વા અમુત્ર અક્ખાતા ઇમેસં ભેદાય, ન અમુત્ર વા સુત્વા ઇમેસં અક્ખાતા અમૂસં ભેદાય; ઇતિ ભિન્નાનં વા સન્ધાતા, સહિતાનં વા અનુપ્પદાતા, સમગ્ગારામો સમગ્ગરતો સમગ્ગનન્દી સમગ્ગકરણિં વાચં ભાસિતા હોતિ. ફરુસં વાચં પહાય ફરુસાય વાચાય પટિવિરતો હોતિ; યા સા વાચા નેલા કણ્ણસુખા પેમનીયા હદયઙ્ગમા પોરી બહુજનકન્તા બહુજનમનાપા તથારૂપિં વાચં ભાસિતા હોતિ. સમ્ફપ્પલાપં પહાય સમ્ફપ્પલાપા પટિવિરતો હોતિ કાલવાદી ભૂતવાદી અત્તવાદી ધમ્મવાદી વિનયવાદી; નિધાનવતિં વાચં ભાસિતા હોતિ કાલેન સાપદેસં પરિયન્તવતિં અત્થસંહિતં.
‘‘સો બીજગામભૂતગામસમારમ્ભા પટિવિરતો હોતિ. એકભત્તિકો હોતિ રત્તૂપરતો વિરતો વિકાલભોજના. નચ્ચગીતવાદિતવિસૂકદસ્સના પટિવિરતો હોતિ. માલાગન્ધવિલેપનધારણમણ્ડનવિભૂસનટ્ઠાના પટિવિરતો હોતિ. ઉચ્ચાસયનમહાસયના પટિવિરતો હોતિ. જાતરૂપરજતપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતિ. આમકધઞ્ઞપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતિ. આમકમંસપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતિ. ઇત્થિકુમારિકપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતિ. દાસિદાસપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતિ. અજેળકપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતિ. કુક્કુટસૂકરપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતિ. હત્થિગવાસ્સવળવપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતિ. ખેત્તવત્થુપટિગ્ગહણા પટિવિરતો હોતિ. દૂતેય્યપહિણગમનાનુયોગા પટિવિરતો હોતિ. કયવિક્કયા પટિવિરતો હોતિ. તુલાકૂટકંસકૂટમાનકૂટા પટિવિરતો હોતિ. ઉક્કોટનવઞ્ચનનિકતિસાચિયોગા પટિવિરતો હોતિ. છેદનવધબન્ધનવિપરામોસઆલોપસહસાકારા પટિવિરતો હોતિ.
‘‘સો સન્તુટ્ઠો હોતિ કાયપરિહારિકેન ચીવરેન કુચ્છિપરિહારિકેન પિણ્ડપાતેન. સો યેન યેનેવ પક્કમતિ સમાદાયેવ પક્કમતિ. સેય્યથાપિ નામ પક્ખી સકુણો યેન યેનેવ ડેતિ, સપત્તભારોવ ડેતિ; એવમેવં ભિક્ખુ સન્તુટ્ઠો હોતિ કાયપરિહારિકેન ચીવરેન કુચ્છિપરિહારિકેન પિણ્ડપાતેન. સો યેન યેનેવ પક્કમતિ , સમાદાયેવ પક્કમતિ. સો ઇમિના અરિયેન સીલક્ખન્ધેન સમન્નાગતો અજ્ઝત્તં અનવજ્જસુખં પટિસંવેદેતિ.
‘‘સો ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા ન નિમિત્તગ્ગાહી હોતિ નાનુબ્યઞ્જનગ્ગાહી. યત્વાધિકરણમેનં ચક્ખુન્દ્રિયં અસંવુતં વિહરન્તં અભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવેય્યું, તસ્સ સંવરાય પટિપજ્જતિ; રક્ખતિ ચક્ખુન્દ્રિયં; ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરં આપજ્જતિ. સોતેન સદ્દં સુત્વા… ઘાનેન ગન્ધં ઘાયિત્વા… જિવ્હાય રસં સાયિત્વા… કાયેન ફોટ્ઠબ્બં ફુસિત્વા… મનસા ધમ્મં વિઞ્ઞાય ન નિમિત્તગ્ગાહી હોતિ નાનુબ્યઞ્જનગ્ગાહી. યત્વાધિકરણમેનં મનિન્દ્રિયં અસંવુતં વિહરન્તં અભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવેય્યું, તસ્સ સંવરાય પટિપજ્જતિ; રક્ખતિ મનિન્દ્રિયં; મનિન્દ્રિયે સંવરં આપજ્જતિ. સો ઇમિના અરિયેન ઇન્દ્રિયસંવરેન સમન્નાગતો અજ્ઝત્તં અબ્યાસેકસુખં પટિસંવેદેતિ.
‘‘સો અભિક્કન્તે પટિક્કન્તે સમ્પજાનકારી હોતિ, આલોકિતે વિલોકિતે સમ્પજાનકારી હોતિ, સમિઞ્જિતે પસારિતે સમ્પજાનકારી હોતિ, સઙ્ઘાટિપત્તચીવરધારણે સમ્પજાનકારી હોતિ, અસિતે પીતે ખાયિતે સાયિતે સમ્પજાનકારી હોતિ, ઉચ્ચારપસ્સાવકમ્મે સમ્પજાનકારી હોતિ, ગતે ઠિતે નિસિન્ને સુત્તે જાગરિતે ભાસિતે તુણ્હીભાવે સમ્પજાનકારી હોતિ .
‘‘સો ઇમિના ચ અરિયેન સીલક્ખન્ધેન સમન્નાગતો, (ઇમાય ચ અરિયાય સન્તુટ્ઠિયા સમન્નાગતો,) ( ) નત્થિ સી॰ સ્યા॰ પોત્થકેસુ. મ॰ નિ॰ ૧.૨૯૬; મ॰ નિ॰ ૨.૧૩ પસ્સિતબ્બં ઇમિના ચ અરિયેન ઇન્દ્રિયસંવરેન સમન્નાગતો, ઇમિના ચ અરિયેન સતિસમ્પજઞ્ઞેન સમન્નાગતો સમન્નાગતો. સો (ક॰) વિવિત્તં સેનાસનં ભજતિ અરઞ્ઞં રુક્ખમૂલં પબ્બતં કન્દરં ગિરિગુહં સુસાનં વનપ્પત્થં અબ્ભોકાસં પલાલપુઞ્જં. સો પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો નિસીદતિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા ઉજું કાયં પણિધાય પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા. સો અભિજ્ઝં લોકે પહાય વિગતાભિજ્ઝેન ચેતસા વિહરતિ, અભિજ્ઝાય ચિત્તં પરિસોધેતિ. બ્યાપાદપદોસં પહાય અબ્યાપન્નચિત્તો વિહરતિ સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પી, બ્યાપાદપદોસા ચિત્તં પરિસોધેતિ. થિનમિદ્ધં પહાય વિગતથિનમિદ્ધો વિહરતિ આલોકસઞ્ઞી સતો સમ્પજાનો, થિનમિદ્ધા ચિત્તં પરિસોધેતિ. ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં પહાય અનુદ્ધતો વિહરતિ અજ્ઝત્તં વૂપસન્તચિત્તો, ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચા ચિત્તં પરિસોધેતિ. વિચિકિચ્છં પહાય તિણ્ણવિચિકિચ્છો વિહરતિ અકથંકથી કુસલેસુ ધમ્મેસુ, વિચિકિચ્છાય ચિત્તં પરિસોધેતિ. સો ઇમે પઞ્ચ નીવરણે પહાય ચેતસો ઉપક્કિલેસે પઞ્ઞાય દુબ્બલીકરણે વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે॰… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ.
‘‘સો એવં સમાહિતે ચિત્તે પરિસુદ્ધે પરિયોદાતે અનઙ્ગણે વિગતૂપક્કિલેસે મુદુભૂતે કમ્મનિયે ઠિતે આનેઞ્જપ્પત્તે પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણાય…પે॰… સત્તાનં ચુતૂપપાતઞાણાય…પે॰… (સો એવં સમાહિતે ચિત્તે પરિસુદ્ધે પરિયોદાતે અનઙ્ગણે વિગતૂપક્કિલેસે મુદુભૂતે કમ્મનિયે ઠિતે આનેઞ્જપ્પત્તે) આસવાનં ખયઞાણાય ચિત્તં અભિનિન્નામેતિ. સો ‘ઇદં દુક્ખ’ન્તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘અયં દુક્ખસમુદયો’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘અયં દુક્ખનિરોધો’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ. ‘ઇમે આસવા’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘અયં આસવસમુદયો’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ , ‘અયં આસવનિરોધો’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ, ‘અયં આસવનિરોધગામિની પટિપદા’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ.
‘‘તસ્સ એવં જાનતો એવં પસ્સતો કામાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, ભવાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, અવિજ્જાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ; વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણં હોતિ. ‘ખીણા જાતિ, વુસિતં બ્રહ્મચરિયં, કતં કરણીયં, નાપરં ઇત્થત્તાયા’તિ પજાનાતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો નેવત્તન્તપો હોતિ નાત્તપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો ન પરન્તપો ન પરપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તો. સો ન અત્તન્તપો ન પરન્તપો દિટ્ઠેવ ધમ્મે નિચ્છાતો નિબ્બુતો સીતીભૂતો સુખપ્પટિસંવેદી બ્રહ્મભૂતેન અત્તના વિહરતિ. ઇમે ખો, ભિક્ખવે, ચત્તારો પુગ્ગલા સન્તો સંવિજ્જમાના લોકસ્મિ’’ન્તિ. અટ્ઠમં.
૯. તણ્હાસુત્તં
૧૯૯. ભગવા એતદવોચ – ‘‘તણ્હં વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામિ જાલિનિં સરિતં વિસટં વિસત્તિકં, યાય અયં લોકો ઉદ્ધસ્તો પરિયોનદ્ધો તન્તાકુલકજાતો ગુલાગુણ્ઠિકજાતો કુલાગુણ્ઠિકજાતો (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) અ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪.૧૯૯ મુઞ્જપબ્બજભૂતો અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં સંસારં નાતિવત્તતિ. તં સુણાથ, સાધુકં મનસિ કરોથ; ભાસિસ્સામી’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ ખો તે ભિક્ખૂ ભગવતો પચ્ચસ્સોસું. ભગવા એતદવોચ –
‘‘કતમા ચ સા, ભિક્ખવે, તણ્હા જાલિની સરિતા વિસટા વિસત્તિકા, યાય અયં લોકો ઉદ્ધસ્તો પરિયોનદ્ધો તન્તાકુલકજાતો ગુલાગુણ્ઠિકજાતો મુઞ્જપબ્બજભૂતો અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં સંસારં નાતિવત્તતિ ? અટ્ઠારસ ખો પનિમાનિ, ભિક્ખવે, તણ્હાવિચરિતાનિ અજ્ઝત્તિકસ્સ ઉપાદાય, અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાનિ બાહિરસ્સ ઉપાદાય.
‘‘કતમાનિ અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાનિ અજ્ઝત્તિકસ્સ ઉપાદાય? અસ્મીતિ, ભિક્ખવે, સતિ ઇત્થસ્મીતિ હોતિ, એવંસ્મીતિ એવમસ્મિ (સી॰), એવસ્મિ (સ્યા॰ કં॰ પી॰) વિભ॰ ૯૭૩ પસ્સિતબ્બં હોતિ, અઞ્ઞથાસ્મીતિ હોતિ, અસસ્મીતિ હોતિ, સતસ્મીતિ હોતિ, સન્તિ હોતિ, ઇત્થં સન્તિ હોતિ, એવં સન્તિ હોતિ, અઞ્ઞથા સન્તિ હોતિ, અપિહં અપિહ (સી॰ પી॰), અપિ (સ્યા॰ કં॰) સન્તિ હોતિ, અપિહં અપિ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) ઇત્થં સન્તિ હોતિ, અપિહં અપિ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) એવં સન્તિ હોતિ, અપિહં અપિ (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰) અઞ્ઞથા સન્તિ હોતિ , ભવિસ્સન્તિ હોતિ, ઇત્થં ભવિસ્સન્તિ હોતિ, એવં ભવિસ્સન્તિ હોતિ, અઞ્ઞથા ભવિસ્સન્તિ હોતિ. ઇમાનિ અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાનિ અજ્ઝત્તિકસ્સ ઉપાદાય.
‘‘કતમાનિ અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાનિ બાહિરસ્સ ઉપાદાય? ઇમિનાસ્મીતિ, ભિક્ખવે, સતિ ઇમિના ઇત્થસ્મીતિ હોતિ, ઇમિના એવંસ્મીતિ હોતિ, ઇમિના અઞ્ઞથાસ્મીતિ હોતિ, ઇમિના અસસ્મીતિ હોતિ, ઇમિના સતસ્મીતિ હોતિ, ઇમિના સન્તિ હોતિ, ઇમિના ઇત્થં સન્તિ હોતિ, ઇમિના એવં સન્તિ હોતિ, ઇમિના અઞ્ઞથા સન્તિ હોતિ, ઇમિના અપિહં સન્તિ હોતિ, ઇમિના અપિહં ઇત્થં સન્તિ હોતિ, ઇમિના અપિહં એવં સન્તિ હોતિ, ઇમિના અપિહં અઞ્ઞથા સન્તિ હોતિ, ઇમિના ભવિસ્સન્તિ હોતિ, ઇમિના ઇત્થં ભવિસ્સન્તિ હોતિ, ઇમિના એવં ભવિસ્સન્તિ હોતિ, ઇમિના અઞ્ઞથા ભવિસ્સન્તિ હોતિ. ઇમાનિ અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાનિ બાહિરસ્સ ઉપાદાય.
‘‘ઇતિ અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાનિ અજ્ઝત્તિકસ્સ ઉપાદાય, અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાનિ બાહિરસ્સ ઉપાદાય. ઇમાનિ વુચ્ચન્તિ, ભિક્ખવે, છત્તિંસ તણ્હાવિચરિતાનિ. ઇતિ એવરૂપાનિ અતીતાનિ છત્તિંસ તણ્હાવિચરિતાનિ, અનાગતાનિ છત્તિંસ તણ્હાવિચરિતાનિ , પચ્ચુપ્પન્નાનિ છત્તિંસ તણ્હાવિચરિતાનિ. એવં અટ્ઠસતં તણ્હાવિચરિતં હોન્તિ.
‘‘અયં ખો સા, ભિક્ખવે, તણ્હા જાલિની સરિતા વિસટા વિસત્તિકા, યાય અયં લોકો ઉદ્ધસ્તો પરિયોનદ્ધો તન્તાકુલકજાતો ગુલાગુણ્ઠિકજાતો મુઞ્જપબ્બજભૂતો અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં સંસારં નાતિવત્તતી’’તિ. નવમં.
૧૦. પેમસુત્તં
૨૦૦. ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, (પેમાનિ) ( ) નત્થિ સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰ પોત્થકેસુ જાયન્તિ. કતમાનિ ચત્તારિ? પેમા પેમં જાયતિ, પેમા દોસો જાયતિ, દોસા પેમં જાયતિ, દોસા દોસો જાયતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, પેમા પેમં જાયતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પુગ્ગલસ્સ ઇટ્ઠો હોતિ કન્તો મનાપો. તં પરે ઇટ્ઠેન કન્તેન મનાપેન સમુદાચરન્તિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘યો ખો મ્યાયં પુગ્ગલો ઇટ્ઠો કન્તો મનાપો, તં પરે ઇટ્ઠેન કન્તેન મનાપેન સમુદાચરન્તી’તિ . સો તેસુ પેમં જનેતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, પેમા પેમં જાયતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, પેમા દોસો જાયતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પુગ્ગલસ્સ ઇટ્ઠો હોતિ કન્તો મનાપો. તં પરે અનિટ્ઠેન અકન્તેન અમનાપેન સમુદાચરન્તિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘યો ખો મ્યાયં પુગ્ગલો ઇટ્ઠો કન્તો મનાપો, તં પરે અનિટ્ઠેન અકન્તેન અમનાપેન સમુદાચરન્તી’તિ. સો તેસુ દોસં જનેતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, પેમા દોસો જાયતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, દોસા પેમં જાયતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પુગ્ગલસ્સ અનિટ્ઠો હોતિ અકન્તો અમનાપો. તં પરે અનિટ્ઠેન અકન્તેન અમનાપેન સમુદાચરન્તિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘યો ખો મ્યાયં પુગ્ગલો અનિટ્ઠો અકન્તો અમનાપો, તં પરે અનિટ્ઠેન અકન્તેન અમનાપેન સમુદાચરન્તી’તિ. સો તેસુ પેમં જનેતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, દોસા પેમં જાયતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, દોસા દોસો જાયતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો પુગ્ગલસ્સ અનિટ્ઠો હોતિ અકન્તો અમનાપો . તં પરે ઇટ્ઠેન કન્તેન મનાપેન સમુદાચરન્તિ. તસ્સ એવં હોતિ – ‘યો ખો મ્યાયં પુગ્ગલો અનિટ્ઠો અકન્તો અમનાપો, તં પરે ઇટ્ઠેન કન્તેન મનાપેન સમુદાચરન્તી’તિ. સો તેસુ દોસં જનેતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, દોસા દોસો જાયતિ. ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, ચત્તારિ પેમાનિ જાયન્તિ.
‘‘યસ્મિં, ભિક્ખવે, સમયે ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે॰… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, યમ્પિસ્સ પેમા પેમં જાયતિ તમ્પિસ્સ તસ્મિં સમયે ન હોતિ, યોપિસ્સ પેમા દોસો જાયતિ સોપિસ્સ તસ્મિં સમયે ન હોતિ, યમ્પિસ્સ દોસા પેમં જાયતિ તમ્પિસ્સ તસ્મિં સમયે ન હોતિ, યોપિસ્સ દોસા દોસો જાયતિ સોપિસ્સ તસ્મિં સમયે ન હોતિ.
‘‘યસ્મિં, ભિક્ખવે, સમયે ભિક્ખુ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા…પે॰… દુતિયં ઝાનં…પે॰… તતિયં ઝાનં…પે॰… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, યમ્પિસ્સ પેમા પેમં જાયતિ તમ્પિસ્સ તસ્મિં સમયે ન હોતિ, યોપિસ્સ પેમા દોસો જાયતિ સોપિસ્સ તસ્મિં સમયે ન હોતિ, યમ્પિસ્સ દોસા પેમં જાયતિ તમ્પિસ્સ તસ્મિં સમયે ન હોતિ, યોપિસ્સ દોસા દોસો જાયતિ સોપિસ્સ તસ્મિં સમયે ન હોતિ.
‘‘યસ્મિં, ભિક્ખવે, સમયે ભિક્ખુ આસવાનં ખયા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, યમ્પિસ્સ પેમા પેમં જાયતિ તમ્પિસ્સ પહીનં હોતિ ઉચ્છિન્નમૂલં તાલાવત્થુકતં અનભાવંકતં આયતિં અનુપ્પાદધમ્મં, યોપિસ્સ પેમા દોસો જાયતિ સોપિસ્સ પહીનો હોતિ ઉચ્છિન્નમૂલો તાલાવત્થુકતો અનભાવંકતો આયતિં અનુપ્પાદધમ્મો, યમ્પિસ્સ દોસા પેમં જાયતિ તમ્પિસ્સ પહીનં હોતિ ઉચ્છિન્નમૂલં તાલાવત્થુકતં અનભાવંકતં આયતિં અનુપ્પાદધમ્મં, યોપિસ્સ દોસા દોસો જાયતિ સોપિસ્સ પહીનો હોતિ ઉચ્છિન્નમૂલો તાલાવત્થુકતો અનભાવંકતો આયતિં અનુપ્પાદધમ્મો. અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ નેવ ઉસ્સેનેતિ ન પટિસેનેતિ ન પટિસ્સેનેતિ (સી॰ પી॰) ન ધૂપાયતિ ન પજ્જલતિ ન સમ્પજ્ઝાયતિ ન અપજ્ઝાયતિ (સી॰), ન પજ્ઝાયતિ (સ્યા॰ કં॰ પી॰).
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ઉસ્સેનેતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, રૂપવન્તં વા અત્તાનં, અત્તનિ વા રૂપં, રૂપસ્મિં વા અત્તાનં; વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, વેદનાવન્તં વા અત્તાનં , અત્તનિ વા વેદનં, વેદનાય વા અત્તાનં; સઞ્ઞં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, સઞ્ઞાવન્તં વા અત્તાનં, અત્તનિ વા સઞ્ઞં, સઞ્ઞાય વા અત્તાનં; સઙ્ખારે અત્તતો સમનુપસ્સતિ, સઙ્ખારવન્તં વા અત્તાનં, અત્તનિ વા સઙ્ખારે, સઙ્ખારેસુ વા અત્તાનં; વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, વિઞ્ઞાણવન્તં વા અત્તાનં, અત્તનિ વા વિઞ્ઞાણં, વિઞ્ઞાણસ્મિં વા અત્તાનં. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ઉસ્સેનેતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન ઉસ્સેનેતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, ન રૂપવન્તં વા અત્તાનં, ન અત્તનિ વા રૂપં, ન રૂપસ્મિં વા અત્તાનં; ન વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, ન વેદનાવન્તં વા અત્તાનં, ન અત્તનિ વા વેદનં, ન વેદનાય વા અત્તાનં; ન સઞ્ઞં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, ન સઞ્ઞાવન્તં વા અત્તાનં, ન અત્તનિ વા સઞ્ઞં , ન સઞ્ઞાય વા અત્તાનં; ન સઙ્ખારે અત્તતો સમનુપસ્સતિ, ન સઙ્ખારવન્તં વા અત્તાનં, ન અત્તનિ વા સઙ્ખારે, ન સઙ્ખારેસુ વા અત્તાનં; ન વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, ન વિઞ્ઞાણવન્તં વા અત્તાનં, ન અત્તનિ વા વિઞ્ઞાણં, ન વિઞ્ઞાણસ્મિં વા અત્તાનં. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન ઉસ્સેનેતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ પટિસેનેતિ? ઇધ , ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અક્કોસન્તં પચ્ચક્કોસતિ, રોસન્તં પટિરોસતિ, ભણ્ડન્તં પટિભણ્ડતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ પટિસેનેતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન પટિસેનેતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અક્કોસન્તં ન પચ્ચક્કોસતિ, રોસન્તં ન પટિરોસતિ, ભણ્ડન્તં ન પટિભણ્ડતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન પટિસેનેતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ધૂપાયતિ? અસ્મીતિ, ભિક્ખવે, સતિ ઇત્થસ્મીતિ હોતિ, એવંસ્મીતિ હોતિ, અઞ્ઞથાસ્મીતિ હોતિ, અસસ્મીતિ હોતિ, સતસ્મીતિ હોતિ, સન્તિ હોતિ, ઇત્થં સન્તિ હોતિ, એવં સન્તિ હોતિ, અઞ્ઞથા સન્તિ હોતિ, અપિહં સન્તિ હોતિ, અપિહં ઇત્થં સન્તિ હોતિ, અપિહં એવં સન્તિ હોતિ, અપિહં અઞ્ઞથા સન્તિ હોતિ, ભવિસ્સન્તિ હોતિ, ઇત્થં ભવિસ્સન્તિ હોતિ, એવં ભવિસ્સન્તિ હોતિ, અઞ્ઞથા ભવિસ્સન્તિ હોતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ધૂપાયતિ.
‘‘કથઞ્ચ , ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન ધૂપાયતિ? અસ્મીતિ, ભિક્ખવે, અસતિ ઇત્થસ્મીતિ ન હોતિ, એવંસ્મીતિ ન હોતિ, અઞ્ઞથાસ્મીતિ ન હોતિ, અસસ્મીતિ ન હોતિ, સતસ્મીતિ ન હોતિ, સન્તિ ન હોતિ, ઇત્થં સન્તિ ન હોતિ, એવં સન્તિ ન હોતિ, અઞ્ઞથા સન્તિ ન હોતિ, અપિહં સન્તિ ન હોતિ, અપિહં ઇત્થં સન્તિ ન હોતિ, અપિહં એવં સન્તિ ન હોતિ, અપિહં અઞ્ઞથા સન્તિ ન હોતિ, ભવિસ્સન્તિ ન હોતિ, ઇત્થં ભવિસ્સન્તિ ન હોતિ, એવં ભવિસ્સન્તિ ન હોતિ, અઞ્ઞથા ભવિસ્સન્તિ ન હોતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન ધૂપાયતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ પજ્જલતિ? ઇમિના અસ્મીતિ, ભિક્ખવે, સતિ ઇમિના ઇત્થસ્મીતિ હોતિ, ઇમિના એવંસ્મીતિ હોતિ, ઇમિના અઞ્ઞથાસ્મીતિ હોતિ, ઇમિના અસસ્મીતિ હોતિ, ઇમિના સતસ્મીતિ હોતિ, ઇમિના સન્તિ હોતિ, ઇમિના ઇત્થં સન્તિ હોતિ, ઇમિના એવં સન્તિ હોતિ, ઇમિના અઞ્ઞથા સન્તિ હોતિ, ઇમિના અપિહં સન્તિ હોતિ, ઇમિના અપિહં ઇત્થં સન્તિ હોતિ, ઇમિના અપિહં એવં સન્તિ હોતિ, ઇમિના અપિહં અઞ્ઞથા સન્તિ હોતિ, ઇમિના ભવિસ્સન્તિ હોતિ, ઇમિના ઇત્થં ભવિસ્સન્તિ હોતિ, ઇમિના એવં ભવિસ્સન્તિ હોતિ, ઇમિના અઞ્ઞથા ભવિસ્સન્તિ હોતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ પજ્જલતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન પજ્જલતિ? ઇમિના અસ્મીતિ, ભિક્ખવે, અસતિ ઇમિના ઇત્થસ્મીતિ ન હોતિ, ઇમિના એવંસ્મીતિ ન હોતિ, ઇમિના અઞ્ઞથાસ્મીતિ ન હોતિ, ઇમિના અસસ્મીતિ ન હોતિ, ઇમિના સતસ્મીતિ ન હોતિ, ઇમિના સન્તિ ન હોતિ, ઇમિના ઇત્થં સન્તિ ન હોતિ, ઇમિના એવં સન્તિ ન હોતિ, ઇમિના અઞ્ઞથા સન્તિ ન હોતિ, ઇમિના અપિહં સન્તિ ન હોતિ, ઇમિના અપિહં ઇત્થં સન્તિ ન હોતિ, ઇમિના અપિહં એવં સન્તિ ન હોતિ, ઇમિના અપિહં અઞ્ઞથા સન્તિ ન હોતિ, ઇમિના ભવિસ્સન્તિ ન હોતિ, ઇમિના ઇત્થં ભવિસ્સન્તિ ન હોતિ, ઇમિના એવં ભવિસ્સન્તિ ન હોતિ, ઇમિના અઞ્ઞથા ભવિસ્સન્તિ ન હોતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન પજ્જલતિ.
‘‘કથઞ્ચ , ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સમ્પજ્ઝાયતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો અસ્મિમાનો પહીનો ન હોતિ ઉચ્છિન્નમૂલો તાલાવત્થુકતો અનભાવંકતો આયતિં અનુપ્પાદધમ્મો. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સમ્પજ્ઝાયતિ.
‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન સમ્પજ્ઝાયતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો અસ્મિમાનો પહીનો હોતિ ઉચ્છિન્નમૂલો તાલાવત્થુકતો અનભાવંકતો આયતિં અનુપ્પાદધમ્મો. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ન સમ્પજ્ઝાયતી’’તિ. દસમં.
મહાવગ્ગો પઞ્ચમો.
તસ્સુદ્દાનં –
સોતાનુગતં ઠાનં, ભદ્દિય સામુગિય વપ્પ સાળ્હા ચ;
મલ્લિક અત્તન્તાપો, તણ્હા પેમેન ચ દસા તેતિ.
ચતુત્થમહાપણ્ણાસકં સમત્તં.
૫. પઞ્ચમપણ્ણાસકં