૪. મહાવગ્ગો
૧. અનુપુબ્બવિહારસુત્તં
૩૨. દી॰ નિ॰ ૩.૩૪૪, ૩૫૯ ‘‘નવયિમે , ભિક્ખવે, અનુપુબ્બવિહારા. કતમે નવ? એત્થ સી॰ પી॰ પોત્થકેસુ ‘‘ઇધ ભિક્ખવે ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહી’’ તિઆદિના વિત્થરેન પાઠો દિસ્સતિ પઠમં ઝાનં, દુતિયં ઝાનં, તતિયં ઝાનં, ચતુત્થં ઝાનં, આકાસાનઞ્ચાયતનં, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં, સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધો – ઇમે ખો, ભિક્ખવે, નવ અનુપુબ્બવિહારા’’તિ. પઠમં.
૨. અનુપુબ્બવિહારસમાપત્તિસુત્તં
૩૩. ‘‘નવયિમા, ભિક્ખવે નવ ભિક્ખવે (?), અનુપુબ્બવિહારસમાપત્તિયો દેસેસ્સામિ, તં સુણાથ…પે॰… કતમા ચ, ભિક્ખવે, નવ અનુપુબ્બવિહારસમાપત્તિયો? યત્થ કામા નિરુજ્ઝન્તિ, યે ચ કામે નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તિ, ‘અદ્ધા તે આયસ્મન્તો નિચ્છાતા નિબ્બુતા તિણ્ણા પારઙ્ગતા તદઙ્ગેના’તિ વદામિ. ‘કત્થ કામા નિરુજ્ઝન્તિ, કે ચ કામે નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તિ – અહમેતં ન જાનામિ અહમેતં ન પસ્સામી’તિ, ઇતિ યો એવં વદેય્ય, સો એવમસ્સ વચનીયો – ‘ઇધાવુસો , ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. એત્થ કામા નિરુજ્ઝન્તિ, તે ચ કામે નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તી’તિ. અદ્ધા, ભિક્ખવે, અસઠો અમાયાવી ‘સાધૂ’તિ ભાસિતં અભિનન્દેય્ય અનુમોદેય્ય; ‘સાધૂ’તિ ભાસિતં અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા નમસ્સમાનો પઞ્જલિકો પયિરુપાસેય્ય.
‘‘યત્થ વિતક્કવિચારા નિરુજ્ઝન્તિ, યે ચ વિતક્કવિચારે નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તિ, ‘અદ્ધા તે આયસ્મન્તો નિચ્છાતા નિબ્બુતા તિણ્ણા પારઙ્ગતા તદઙ્ગેના’તિ વદામિ. ‘કત્થ વિતક્કવિચારા નિરુજ્ઝન્તિ, કે ચ વિતક્કવિચારે નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તિ – અહમેતં ન જાનામિ અહમેતં ન પસ્સામી’તિ, ઇતિ યો એવં વદેય્ય, સો એવમસ્સ વચનીયો – ‘ઇધાવુસો, ભિક્ખુ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા…પે॰… દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ; એત્થ વિતક્કવિચારા નિરુજ્ઝન્તિ, તે ચ વિતક્કવિચારે નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તી’તિ. અદ્ધા, ભિક્ખવે, અસઠો અમાયાવી ‘સાધૂ’તિ ભાસિતં અભિનન્દેય્ય અનુમોદેય્ય; ‘સાધૂ’તિ ભાસિતં અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા નમસ્સમાનો પઞ્જલિકો પયિરુપાસેય્ય.
‘‘યત્થ પીતિ નિરુજ્ઝતિ, યે ચ પીતિં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તિ, ‘અદ્ધા તે આયસ્મન્તો નિચ્છાતા નિબ્બુતા તિણ્ણા પારઙ્ગતા તદઙ્ગેના’તિ વદામિ. ‘કત્થ પીતિ નિરુજ્ઝતિ, કે ચ પીતિં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તિ – અહમેતં ન જાનામિ અહમેતં ન પસ્સામી’તિ, ઇતિ યો એવં વદેય્ય, સો એવમસ્સ વચનીયો – ‘ઇધાવુસો, ભિક્ખુ પીતિયા ચ વિરાગા…પે॰… તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ; એત્થ પીતિ નિરુજ્ઝતિ, તે ચ પીતિં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તી’તિ. અદ્ધા, ભિક્ખવે, અસઠો અમાયાવી ‘સાધૂ’તિ ભાસિતં અભિનન્દેય્ય અનુમોદેય્ય; ‘સાધૂ’તિ ભાસિતં અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા નમસ્સમાનો પઞ્જલિકો પયિરુપાસેય્ય.
‘‘યત્થ ઉપેક્ખાસુખં નિરુજ્ઝતિ, યે ચ ઉપેક્ખાસુખં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તિ, ‘અદ્ધા તે આયસ્મન્તો નિચ્છાતા નિબ્બુતા તિણ્ણા પારઙ્ગતા તદઙ્ગેના’તિ વદામિ. ‘કત્થ ઉપેક્ખાસુખં નિરુજ્ઝતિ, કે ચ ઉપેક્ખાસુખં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તિ – અહમેતં ન જાનામિ અહમેતં ન પસ્સામી’તિ, ઇતિ યો એવં વદેય્ય, સો એવમસ્સ વચનીયો – ‘ઇધાવુસો, ભિક્ખુ સુખસ્સ ચ પહાના…પે॰… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ; એત્થ ઉપેક્ખાસુખં નિરુજ્ઝતિ, તે ચ ઉપેક્ખાસુખં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તી’તિ. અદ્ધા, ભિક્ખવે, અસઠો અમાયાવી ‘સાધૂ’તિ ભાસિતં અભિનન્દેય્ય અનુમોદેય્ય; ‘સાધૂ’તિ ભાસિતં અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા નમસ્સમાનો પઞ્જલિકો પયિરુપાસેય્ય.
‘‘યત્થ રૂપસઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ, યે ચ રૂપસઞ્ઞં યત્થ રૂપસઞ્ઞા નિરુજ્ઝન્તિ, યે ચ રૂપસઞ્ઞા (સી॰ સ્યા॰ પી॰) નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તિ, ‘અદ્ધા તે આયસ્મન્તો નિચ્છાતા નિબ્બુતા તિણ્ણા પારઙ્ગતા તદઙ્ગેના’તિ વદામિ. ‘કત્થ રૂપસઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ , કે ચ રૂપસઞ્ઞં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તિ – અહમેતં ન જાનામિ અહમેતં ન પસ્સામી’તિ, ઇતિ યો એવં વદેય્ય, સો એવમસ્સ વચનીયો – ‘ઇધાવુસો, ભિક્ખુ સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા અનન્તો આકાસોતિ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. એત્થ રૂપસઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ, તે ચ રૂપસઞ્ઞં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તી’તિ. અદ્ધા, ભિક્ખવે, અસઠો અમાયાવી ‘સાધૂ’તિ ભાસિતં અભિનન્દેય્ય અનુમોદેય્ય; ‘સાધૂ’તિ ભાસિતં અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા નમસ્સમાનો પઞ્જલિકો પયિરુપાસેય્ય.
‘‘યત્થ આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ, યે ચ આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તિ, ‘અદ્ધા તે આયસ્મન્તો નિચ્છાતા નિબ્બુતા તિણ્ણા પારઙ્ગતા તદઙ્ગેના’તિ વદામિ. ‘કત્થ આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ, કે ચ આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તિ – અહમેતં ન જાનામિ અહમેતં ન પસ્સામી’તિ, ઇતિ યો એવં વદેય્ય, સો એવમસ્સ વચનીયો – ‘ઇધાવુસો, ભિક્ખુ સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ અનન્તં વિઞ્ઞાણન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. એત્થ આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ, તે ચ આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તી’તિ. અદ્ધા, ભિક્ખવે, અસઠો અમાયાવી ‘સાધૂ’તિ ભાસિતં અભિનન્દેય્ય અનુમોદેય્ય; ‘સાધૂ’તિ ભાસિતં અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા નમસ્સમાનો પઞ્જલિકો પયિરુપાસેય્ય.
‘‘યત્થ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ, યે ચ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તિ, ‘અદ્ધા તે આયસ્મન્તો નિચ્છાતા નિબ્બુતા તિણ્ણા પારઙ્ગતા તદઙ્ગેના’તિ વદામિ. ‘કત્થ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ, કે ચ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તિ – અહમેતં ન જાનામિ અહમેતં ન પસ્સામી’તિ, ઇતિ યો એવં વદેય્ય, સો એવમસ્સ વચનીયો – ‘ઇધાવુસો, ભિક્ખુ સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ નત્થિ કિઞ્ચીતિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. એત્થ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ, તે ચ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તી’તિ. અદ્ધા, ભિક્ખવે, અસઠો અમાયાવી ‘સાધૂ’તિ ભાસિતં અભિનન્દેય્ય અનુમોદેય્ય ; ‘સાધૂ’તિ ભાસિતં અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા નમસ્સમાનો પઞ્જલિકો પયિરુપાસેય્ય.
‘‘યત્થ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ, યે ચ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તિ, ‘અદ્ધા તે આયસ્મન્તો નિચ્છાતા નિબ્બુતા તિણ્ણા પારઙ્ગતા તદઙ્ગેના’તિ વદામિ. ‘કત્થ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ, કે ચ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તિ – અહમેતં ન જાનામિ અહમેતં ન પસ્સામી’તિ, ઇતિ યો એવં વદેય્ય, સો એવમસ્સ વચનીયો – ‘ઇધાવુસો, ભિક્ખુ સબ્બસો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. એત્થ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ, તે ચ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તી’તિ. અદ્ધા, ભિક્ખવે, અસઠો અમાયાવી ‘સાધૂ’તિ ભાસિતં અભિનન્દેય્ય અનુમોદેય્ય; ‘સાધૂ’તિ ભાસિતં અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા નમસ્સમાનો પઞ્જલિકો પયિરુપાસેય્ય.
‘‘યત્થ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ, યે ચ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તિ, ‘અદ્ધા તે આયસ્મન્તો નિચ્છાતા નિબ્બુતા તિણ્ણા પારઙ્ગતા તદઙ્ગેના’તિ વદામિ. ‘કત્થ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ, કે ચ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તિ – અહમેતં ન જાનામિ અહમેતં ન પસ્સામી’તિ, ઇતિ યો એવં વદેય્ય, સો એવમસ્સ વચનીયો – ‘ઇધાવુસો, ભિક્ખુ સબ્બસો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. એત્થ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞા નિરુજ્ઝતિ, તે ચ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં નિરોધેત્વા નિરોધેત્વા વિહરન્તી’તિ. અદ્ધા, ભિક્ખવે, અસઠો અમાયાવી ‘સાધૂ’તિ ભાસિતં અભિનન્દેય્ય અનુમોદેય્ય; ‘સાધૂ’તિ ભાસિતં અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા નમસ્સમાનો પઞ્જલિકો પયિરુપાસેય્ય. ઇમા ખો, ભિક્ખવે, નવ અનુપુબ્બવિહારસમાપત્તિયો’’તિ. દુતિયં.
૩. નિબ્બાનસુખસુત્તં
૩૪. એકં સમયં આયસ્મા સારિપુત્તો રાજગહે વિહરતિ વેળુવને કલન્દકનિવાપે. તત્ર ખો આયસ્મા સારિપુત્તો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘સુખમિદં, આવુસો, નિબ્બાનં. સુખમિદં , આવુસો, નિબ્બાન’’ન્તિ. એવં વુત્તે આયસ્મા ઉદાયી આયસ્મન્તં સારિપુત્તં એતદવોચ – ‘‘કિં પનેત્થ, આવુસો સારિપુત્ત, સુખં યદેત્થ નત્થિ વેદયિત’’ન્તિ? ‘‘એતદેવ ખ્વેત્થ, આવુસો, સુખં યદેત્થ નત્થિ વેદયિતં. પઞ્ચિમે, આવુસો, કામગુણા. કતમે પઞ્ચ? ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યા રૂપા ઇટ્ઠા કન્તા મનાપા પિયરૂપા કામૂપસંહિતા રજનીયા, સોતવિઞ્ઞેય્યા સદ્દા…પે॰… ઘાનવિઞ્ઞેય્યા ગન્ધા… જિવ્હાવિઞ્ઞેય્યા રસા… કાયવિઞ્ઞેય્યા ફોટ્ઠબ્બા ઇટ્ઠા કન્તા મનાપા પિયરૂપા કામૂપસંહિતા રજનીયા – ઇમે ખો, આવુસો, પઞ્ચ કામગુણા. યં ખો, આવુસો, ઇમે પઞ્ચ કામગુણે પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ સુખં સોમનસ્સં, ઇદં વુચ્ચતાવુસો, કામસુખં.
‘‘ઇધાવુસો, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે॰… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. તસ્સ ચે, આવુસો, ભિક્ખુનો ઇમિના વિહારેન વિહરતો કામસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ, સ્વસ્સ હોતિ આબાધો. સેય્યથાપિ, આવુસો, સુખિનો દુક્ખં ઉપ્પજ્જેય્ય યાવદેવ આબાધાય; એવમેવસ્સ તે કામસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ હોતિ આબાધો. યો ખો પનાવુસો, આબાધો દુક્ખમેતં વુત્તં ભગવતા. ઇમિનાપિ ખો એતં, આવુસો, પરિયાયેન વેદિતબ્બં યથા સુખં નિબ્બાનં.
‘‘પુન ચપરં, આવુસો, ભિક્ખુ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા…પે॰… દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. તસ્સ ચે, આવુસો, ભિક્ખુનો ઇમિના વિહારેન વિહરતો વિતક્કસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ, સ્વસ્સ હોતિ આબાધો. સેય્યથાપિ, આવુસો, સુખિનો દુક્ખં ઉપ્પજ્જેય્ય યાવદેવ આબાધાય; એવમેવસ્સ તે વિતક્કસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ . સ્વસ્સ હોતિ આબાધો. યો ખો પનાવુસો, આબાધો દુક્ખમેતં વુત્તં ભગવતા. ઇમિનાપિ ખો એતં, આવુસો, પરિયાયેન વેદિતબ્બં યથા સુખં નિબ્બાનં.
‘‘પુન ચપરં, આવુસો, ભિક્ખુ પીતિયા ચ વિરાગા…પે॰… તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. તસ્સ ચે, આવુસો, ભિક્ખુનો ઇમિના વિહારેન વિહરતો પીતિસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ, સ્વસ્સ હોતિ આબાધો. સેય્યથાપિ , આવુસો, સુખિનો દુક્ખં ઉપ્પજ્જેય્ય યાવદેવ આબાધાય; એવમેવસ્સ તે પીતિસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ હોતિ આબાધો. યો ખો પનાવુસો, આબાધો દુક્ખમેતં વુત્તં ભગવતા. ઇમિનાપિ ખો એતં, આવુસો, પરિયાયેન વેદિતબ્બં યથા સુખં નિબ્બાનં.
‘‘પુન ચપરં, આવુસો, ભિક્ખુ સુખસ્સ ચ પહાના…પે॰… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. તસ્સ ચે, આવુસો, ભિક્ખુનો ઇમિના વિહારેન વિહરતો ઉપેક્ખાસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ, સ્વસ્સ હોતિ આબાધો. સેય્યથાપિ, આવુસો, સુખિનો દુક્ખં ઉપ્પજ્જેય્ય યાવદેવ આબાધાય; એવમેવસ્સ તે ઉપેક્ખાસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ હોતિ આબાધો. યો ખો પનાવુસો, આબાધો દુક્ખમેતં વુત્તં ભગવતા. ઇમિનાપિ ખો એતં, આવુસો, પરિયાયેન વેદિતબ્બં યથા સુખં નિબ્બાનં.
‘‘પુન ચપરં, આવુસો, ભિક્ખુ સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા અનન્તો આકાસોતિ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. તસ્સ ચે, આવુસો, ભિક્ખુનો ઇમિના વિહારેન વિહરતો રૂપસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ, સ્વસ્સ હોતિ આબાધો. સેય્યથાપિ, આવુસો, સુખિનો દુક્ખં ઉપ્પજ્જેય્ય યાવદેવ આબાધાય; એવમેવસ્સ તે રૂપસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ . સ્વસ્સ હોતિ આબાધો. યો ખો પનાવુસો, આબાધો દુક્ખમેતં વુત્તં ભગવતા. ઇમિનાપિ ખો એતં, આવુસો, પરિયાયેન વેદિતબ્બં યથા સુખં નિબ્બાનં.
‘‘પુન ચપરં, આવુસો, ભિક્ખુ સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ અનન્તં વિઞ્ઞાણન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. તસ્સ ચે , આવુસો, ભિક્ખુનો ઇમિના વિહારેન વિહરતો આકાસાનઞ્ચાયતનસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ, સ્વસ્સ હોતિ આબાધો. સેય્યથાપિ, આવુસો, સુખિનો દુક્ખં ઉપ્પજ્જેય્ય યાવદેવ આબાધાય; એવમેવસ્સ તે આકાસાનઞ્ચાયતનસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ હોતિ આબાધો. યો ખો પનાવુસો, આબાધો દુક્ખમેતં વુત્તં ભગવતા. ઇમિનાપિ ખો એતં, આવુસો, પરિયાયેન વેદિતબ્બં યથા સુખં નિબ્બાનં.
‘‘પુન ચપરં, આવુસો, ભિક્ખુ સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ, નત્થિ કિઞ્ચીતિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. તસ્સ ચે, આવુસો, ભિક્ખુનો ઇમિના વિહારેન વિહરતો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ, સ્વસ્સ હોતિ આબાધો. સેય્યથાપિ, આવુસો, સુખિનો દુક્ખં ઉપ્પજ્જેય્ય યાવદેવ આબાધાય; એવમેવસ્સ તે વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ હોતિ આબાધો. યો ખો પનાવુસો, આબાધો દુક્ખમેતં વુત્તં ભગવતા. ઇમિનાપિ ખો એતં, આવુસો, પરિયાયેન વેદિતબ્બં યથા સુખં નિબ્બાનં.
‘‘પુન ચપરં, આવુસો, ભિક્ખુ સબ્બસો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. તસ્સ ચે, આવુસો, ભિક્ખુનો ઇમિના વિહારેન વિહરતો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ, સ્વસ્સ હોતિ આબાધો. સેય્યથાપિ, આવુસો, સુખિનો દુક્ખં ઉપ્પજ્જેય્ય યાવદેવ આબાધાય; એવમેવસ્સ તે આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ હોતિ આબાધો. યો ખો પનાવુસો, આબાધો દુક્ખમેતં વુત્તં ભગવતા. ઇમિનાપિ ખો એતં, આવુસો, પરિયાયેન વેદિતબ્બં યથા સુખં નિબ્બાનં.
‘‘પુન ચપરં, આવુસો, ભિક્ખુ સબ્બસો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, પઞ્ઞાય ચસ્સ દિસ્વા આસવા પરિક્ખીણા હોન્તિ. ઇમિનાપિ ખો એતં, આવુસો, પરિયાયેન વેદિતબ્બં યથા સુખં નિબ્બાન’’ન્તિ. તતિયં.
૪. ગાવીઉપમાસુત્તં
૩૫. ‘‘સેય્યથાપિ , ભિક્ખવે, ગાવી પબ્બતેય્યા બાલા અબ્યત્તા અખેત્તઞ્ઞૂ અકુસલા વિસમે પબ્બતે ચરિતું. તસ્સા એવમસ્સ – ‘યંનૂનાહં અગતપુબ્બઞ્ચેવ દિસં ગચ્છેય્યં, અખાદિતપુબ્બાનિ ચ તિણાનિ ખાદેય્યં, અપીતપુબ્બાનિ ચ પાનીયાનિ પિવેય્ય’ન્તિ. સા પુરિમં પાદં ન સુપ્પતિટ્ઠિતં પતિટ્ઠાપેત્વા પચ્છિમં પાદં ઉદ્ધરેય્ય. સા ન ચેવ અગતપુબ્બં દિસં ગચ્છેય્ય, ન ચ અખાદિતપુબ્બાનિ તિણાનિ ખાદેય્ય, ન ચ અપીતપુબ્બાનિ પાનીયાનિ પિવેય્ય; યસ્મિં ચસ્સા પદેસે ઠિતાય એવમસ્સ – ‘યંનૂનાહં અગતપુબ્બઞ્ચેવ દિસં ગચ્છેય્યં, અખાદિતપુબ્બાનિ ચ તિણાનિ ખાદેય્યં, અપીતપુબ્બાનિ ચ પાનીયાનિ પિવેય્ય’ન્તિ તઞ્ચ પદેસં ન સોત્થિના પચ્ચાગચ્છેય્ય. તં કિસ્સ હેતુ? તથા હિ સા, ભિક્ખવે, ગાવી પબ્બતેય્યા બાલા અબ્યત્તા અખેત્તઞ્ઞૂ અકુસલા વિસમે પબ્બતે ચરિતું. એવમેવં ખો, ભિક્ખવે, ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ બાલો અબ્યત્તો અખેત્તઞ્ઞૂ અકુસલો વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ; સો તં નિમિત્તં ન આસેવતિ ન ભાવેતિ ન બહુલીકરોતિ ન સ્વાધિટ્ઠિતં અધિટ્ઠાતિ.
‘‘તસ્સ એવં હોતિ – ‘યંનૂનાહં વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા અજ્ઝત્તં સમ્પસાદનં ચેતસો એકોદિભાવં અવિતક્કં અવિચારં સમાધિજં પીતિસુખં દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ. સો ન સક્કોતિ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા…પે॰… દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિતું. તસ્સ એવં હોતિ – ‘યંનૂનાહં વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ. સો ન સક્કોતિ વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે॰… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિતું. અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, ‘ભિક્ખુ ઉભતો ભટ્ઠો ઉભતો પરિહીનો, સેય્યથાપિ સા ગાવી પબ્બતેય્યા બાલા અબ્યત્તા અખેત્તઞ્ઞૂ અકુસલા વિસમે પબ્બતે ચરિતું’’’.
‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, ગાવી પબ્બતેય્યા પણ્ડિતા બ્યત્તા ખેત્તઞ્ઞૂ કુસલા વિસમે પબ્બતે ચરિતું. તસ્સા એવમસ્સ – ‘યંનૂનાહં અગતપુબ્બઞ્ચેવ દિસં ગચ્છેય્યં, અખાદિતપુબ્બાનિ ચ તિણાનિ ખાદેય્યં, અપીતપુબ્બાનિ ચ પાનીયાનિ પિવેય્ય’ન્તિ. સા પુરિમં પાદં સુપ્પતિટ્ઠિતં પતિટ્ઠાપેત્વા પચ્છિમં પાદં ઉદ્ધરેય્ય. સા અગતપુબ્બઞ્ચેવ દિસં ગચ્છેય્ય, અખાદિતપુબ્બાનિ ચ તિણાનિ ખાદેય્ય, અપીતપુબ્બાનિ ચ પાનીયાનિ પિવેય્ય. યસ્મિં ચસ્સા પદેસે ઠિતાય એવમસ્સ – ‘યંનૂનાહં અગતપુબ્બઞ્ચેવ દિસં ગચ્છેય્યં, અખાદિતપુબ્બાનિ ચ તિણાનિ ખાદેય્યં, અપીતપુબ્બાનિ ચ પાનીયાનિ પિવેય્ય’ન્તિ તઞ્ચ પદેસં સોત્થિના પચ્ચાગચ્છેય્ય. તં કિસ્સ હેતુ? તથા હિ સા, ભિક્ખવે, ગાવી પબ્બતેય્યા પણ્ડિતા બ્યત્તા ખેત્તઞ્ઞૂ કુસલા વિસમે પબ્બતે ચરિતું. એવમેવં ખો, ભિક્ખવે, ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ પણ્ડિતો બ્યત્તો ખેત્તઞ્ઞૂ કુસલો વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો તં નિમિત્તં આસેવતિ ભાવેતિ બહુલીકરોતિ સ્વાધિટ્ઠિતં અધિટ્ઠાતિ.
‘‘તસ્સ એવં હોતિ – ‘યંનૂનાહં વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા અજ્ઝત્તં સમ્પસાદનં ચેતસો એકોદિભાવં અવિતક્કં અવિચારં સમાધિજં પીતિસુખં દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ. સો દુતિયં ઝાનં અનભિહિંસમાનો વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા… દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો તં નિમિત્તં આસેવતિ ભાવેતિ બહુલીકરોતિ સ્વાધિટ્ઠિતં અધિટ્ઠાતિ.
‘‘તસ્સ એવં હોતિ – ‘યંનૂનાહં પીતિયા ચ વિરાગા ઉપેક્ખકો ચ વિહરેય્યં સતો ચ સમ્પજાનો, સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેય્યં યં તં અરિયા આચિક્ખન્તિ – ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારીતિ તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ. સો તતિયં ઝાનં અનભિહિંસમાનો પીતિયા ચ વિરાગા…પે॰… તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો તં નિમિત્તં આસેવતિ ભાવેતિ બહુલીકરોતિ સ્વાધિટ્ઠિતં અધિટ્ઠાતિ.
‘‘તસ્સ એવં હોતિ – ‘યંનૂનાહં સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાના પુબ્બેવ સોમનસ્સદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમા અદુક્ખમસુખં ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિં ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ. સો ચતુત્થં ઝાનં અનભિહિંસમાનો સુખસ્સ ચ પહાના…પે॰… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો તં નિમિત્તં આસેવતિ ભાવેતિ બહુલીકરોતિ સ્વાધિટ્ઠિતં અધિટ્ઠાતિ.
‘‘તસ્સ એવં હોતિ – ‘યંનૂનાહં સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા અનન્તો આકાસોતિ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ. સો આકાસાનઞ્ચાયતનં અનભિહિંસમાનો સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા …પે॰… આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો તં નિમિત્તં આસેવતિ ભાવેતિ બહુલીકરોતિ સ્વાધિટ્ઠિતં અધિટ્ઠાતિ.
‘‘તસ્સ એવં હોતિ – ‘યંનૂનાહં સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ અનન્તં વિઞ્ઞાણન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ. સો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં અનભિહિંસમાનો સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘અનન્તં વિઞ્ઞાણ’ન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો તં નિમિત્તં આસેવતિ ભાવેતિ બહુલીકરોતિ સ્વાધિટ્ઠિતં અધિટ્ઠાતિ.
‘‘તસ્સ એવં હોતિ – ‘યંનૂનાહં સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ નત્થિ કિઞ્ચીતિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ. સો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં અનભિહિંસમાનો સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘નત્થિ કિઞ્ચી’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો તં નિમિત્તં આસેવતિ ભાવેતિ બહુલીકરોતિ સ્વાધિટ્ઠિતં અધિટ્ઠાતિ.
‘‘તસ્સ એવં હોતિ – ‘યંનૂનાહં સબ્બસો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ. સો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં અનભિહિંસમાનો સબ્બસો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો તં નિમિત્તં આસેવતિ ભાવેતિ બહુલીકરોતિ સ્વાધિટ્ઠિતં અધિટ્ઠાતિ.
‘‘તસ્સ એવં હોતિ – ‘યંનૂનાહં સબ્બસો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ. સો સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં અનભિહિંસમાનો સબ્બસો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ.
‘‘યતો ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ તં તદેવ સમાપત્તિં સમાપજ્જતિપિ વુટ્ઠાતિપિ, તસ્સ મુદુ ચિત્તં હોતિ કમ્મઞ્ઞં. મુદુના કમ્મઞ્ઞેન ચિત્તેન અપ્પમાણો સમાધિ હોતિ સુભાવિતો. સો અપ્પમાણેન સમાધિના સુભાવિતેન યસ્સ યસ્સ અભિઞ્ઞાસચ્છિકરણીયસ્સ ધમ્મસ્સ ચિત્તં અભિનિન્નામેતિ અભિઞ્ઞાસચ્છિકિરિયાય તત્ર તત્રેવ સક્ખિભબ્બતં પાપુણાતિ સતિ સતિ આયતને.
‘‘સો સચે આકઙ્ખતિ – ‘અનેકવિહિતં ઇદ્ધિવિધં પચ્ચનુભવેય્યં, એકોપિ હુત્વા બહુધા અસ્સં, બહુધાપિ હુત્વા એકો અસ્સં…પે॰… યાવ બ્રહ્મલોકાપિ કાયેન વસં વત્તેય્ય’ન્તિ, તત્ર તત્રેવ સક્ખિભબ્બતં પાપુણાતિ સતિ સતિ આયતને.
‘‘સો સચે આકઙ્ખતિ – દિબ્બાય સોતધાતુયા…પે॰… સતિ સતિ આયતને.
‘‘સો સચે આકઙ્ખતિ – ‘પરસત્તાનં પરપુગ્ગલાનં ચેતસા ચેતો પરિચ્ચ પજાનેય્યં, સરાગં વા ચિત્તં સરાગં ચિત્તન્તિ પજાનેય્યં, વીતરાગં વા ચિત્તં વીતરાગં ચિત્તન્તિ પજાનેય્યં, સદોસં વા ચિત્તં સદોસં ચિત્તન્તિ પજાનેય્યં, વીતદોસં વા ચિત્તં વીતદોસં ચિત્તન્તિ પજાનેય્યં, સમોહં વા ચિત્તં સમોહં ચિત્તન્તિ પજાનેય્યં, વીતમોહં વા ચિત્તં… સંખિત્તં વા ચિત્તં… વિક્ખિત્તં વા ચિત્તં… મહગ્ગતં વા ચિત્તં… અમહગ્ગતં વા ચિત્તં… સઉત્તરં વા ચિત્તં… અનુત્તરં વા ચિત્તં… સમાહિતં વા ચિત્તં… અસમાહિતં વા ચિત્તં… વિમુત્તં વા ચિત્તં… અવિમુત્તં વા ચિત્તં અવિમુત્તં ચિત્તન્તિ પજાનેય્ય’ન્તિ, તત્ર તત્રેવ સક્ખિભબ્બતં પાપુણાતિ સતિ સતિ આયતને.
‘‘સો સચે આકઙ્ખતિ – ‘અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરેય્યં, સેય્યથિદં – એકમ્પિ જાતિં દ્વેપિ જાતિયો…પે॰… ઇતિ સાકારં સઉદ્દેસં અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરેય્ય’ન્તિ, તત્ર તત્રેવ સક્ખિભબ્બતં પાપુણાતિ સતિ સતિ આયતને.
‘‘સો સચે આકઙ્ખતિ – ‘દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન…પે॰… યથાકમ્મૂપગે સત્તે પજાનેય્ય’ન્તિ, તત્ર તત્રેવ સક્ખિભબ્બતં પાપુણાતિ સતિ સતિ આયતને.
‘‘સો સચે આકઙ્ખતિ – ‘આસવાનં ખયા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ, તત્ર તત્રેવ સક્ખિભબ્બતં પાપુણાતિ સતિ સતિ આયતને’’તિ. ચતુત્થં.
૫. ઝાનસુત્તં
૩૬. ‘‘પઠમમ્પાહં , ભિક્ખવે, ઝાનં નિસ્સાય આસવાનં ખયં વદામિ ; દુતિયમ્પાહં, ભિક્ખવે, ઝાનં નિસ્સાય આસવાનં ખયં વદામિ; તતિયમ્પાહં, ભિક્ખવે, ઝાનં નિસ્સાય આસવાનં ખયં વદામિ; ચતુત્થમ્પાહં, ભિક્ખવે, ઝાનં નિસ્સાય આસવાનં ખયં વદામિ; આકાસાનઞ્ચાયતનમ્પાહં, ભિક્ખવે, નિસ્સાય આસવાનં ખયં વદામિ; વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનમ્પાહં, ભિક્ખવે, નિસ્સાય આસવાનં ખયં વદામિ; આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનમ્પાહં, ભિક્ખવે, નિસ્સાય આસવાનં ખયં વદામિ; નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનમ્પાહં, ભિક્ખવે, નિસ્સાય આસવાનં ખયં વદામિ; સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધમ્પાહં, ભિક્ખવે, નિસ્સાય આસવાનં ખયં વદામિ.
‘‘‘પઠમમ્પાહં, ભિક્ખવે, ઝાનં નિસ્સાય આસવાનં ખયં વદામી’તિ, ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં. કિઞ્ચેતં પટિચ્ચ વુત્તં? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે॰… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો યદેવ તત્થ હોતિ રૂપગતં વેદનાગતં સઞ્ઞાગતં સઙ્ખારગતં વિઞ્ઞાણગતં, તે ધમ્મે અનિચ્ચતો દુક્ખતો રોગતો ગણ્ડતો સલ્લતો અઘતો આબાધતો પરતો પલોકતો સુઞ્ઞતો અનત્તતો સમનુપસ્સતિ. સો તેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પટિવાપેતિ પતિટ્ઠાપેતિ (સ્યા॰), પટિપાદેતિ (ક॰) મ॰ નિ॰ ૨.૧૩૩ પસ્સિતબ્બં. સો તેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પટિવાપેત્વા પતિટ્ઠાપેત્વા (સ્યા॰), પટિપાદેત્વા (ક॰) અમતાય ધાતુયા ચિત્તં ઉપસંહરતિ – ‘એતં સન્તં એતં પણીતં યદિદં સબ્બસઙ્ખારસમથો સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો તણ્હાક્ખયો વિરાગો નિરોધો નિબ્બાન’ન્તિ. સો તત્થ ઠિતો આસવાનં ખયં પાપુણાતિ. નો ચે આસવાનં ખયં પાપુણાતિ, તેનેવ ધમ્મરાગેન તાય ધમ્મનન્દિયા પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં પરિક્ખયા ઓપપાતિકો હોતિ તત્થ પરિનિબ્બાયી અનાવત્તિધમ્મો તસ્મા લોકા.
‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, ઇસ્સાસો વા ઇસ્સાસન્તેવાસી વા તિણપુરિસરૂપકે વા મત્તિકાપુઞ્જે વા યોગ્ગં કરિત્વા, સો અપરેન સમયેન દૂરેપાતી ચ હોતિ અક્ખણવેધી ચ મહતો ચ કાયસ્સ પદાલેતા પદાલિતા (ક॰) અ॰ નિ॰ ૩.૧૩૪; ૪.૧૮૧; એવમેવં ખો , ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે॰… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો યદેવ તત્થ હોતિ રૂપગતં વેદનાગતં સઞ્ઞાગતં સઙ્ખારગતં વિઞ્ઞાણગતં, તે ધમ્મે અનિચ્ચતો દુક્ખતો રોગતો ગણ્ડતો સલ્લતો અઘતો આબાધતો પરતો પલોકતો સુઞ્ઞતો અનત્તતો સમનુપસ્સતિ. સો તેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પટિવાપેતિ . સો તેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પટિવાપેત્વા અમતાય ધાતુયા ચિત્તં ઉપસંહરતિ – ‘એતં સન્તં એતં પણીતં યદિદં સબ્બસઙ્ખારસમથો સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો તણ્હાક્ખયો વિરાગો નિરોધો નિબ્બાન’ન્તિ. સો તત્થ ઠિતો આસવાનં ખયં પાપુણાતિ. નો ચે આસવાનં ખયં પાપુણાતિ, તેનેવ ધમ્મરાગેન તાય ધમ્મનન્દિયા પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં પરિક્ખયા ઓપપાતિકો હોતિ તત્થ પરિનિબ્બાયી અનાવત્તિધમ્મો તસ્મા લોકા. ‘પઠમમ્પાહં , ભિક્ખવે, ઝાનં નિસ્સાય આસવાનં ખયં વદામી’તિ, ઇતિ યં તં વુત્તં, ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્તં.
‘‘દુતિયમ્પાહં, ભિક્ખવે, ઝાનં નિસ્સાય…પે॰… તતિયમ્પાહં, ભિક્ખવે, ઝાનં નિસ્સાય… ‘ચતુત્થમ્પાહં, ભિક્ખવે, ઝાનં નિસ્સાય આસવાનં ખયં વદામી’તિ, ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં. કિઞ્ચેતં પટિચ્ચ વુત્તં? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાના પુબ્બેવ સોમનસ્સદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમા અદુક્ખમસુખં ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિં ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો યદેવ તત્થ હોતિ રૂપગતં વેદનાગતં સઞ્ઞાગતં સઙ્ખારગતં વિઞ્ઞાણગતં, તે ધમ્મે અનિચ્ચતો દુક્ખતો રોગતો ગણ્ડતો સલ્લતો અઘતો આબાધતો પરતો પલોકતો સુઞ્ઞતો અનત્તતો સમનુપસ્સતિ. સો તેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પટિવાપેતિ. સો તેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પટિવાપેત્વા અમતાય ધાતુયા ચિત્તં ઉપસંહરતિ – ‘એતં સન્તં એતં પણીતં યદિદં સબ્બસઙ્ખારસમથો સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો તણ્હાક્ખયો વિરાગો નિરોધો નિબ્બાન’ન્તિ. સો તત્થ ઠિતો આસવાનં ખયં પાપુણાતિ. નો ચે આસવાનં ખયં પાપુણાતિ, તેનેવ ધમ્મરાગેન તાય ધમ્મનન્દિયા પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં પરિક્ખયા ઓપપાતિકો હોતિ તત્થ પરિનિબ્બાયી અનાવત્તિધમ્મો તસ્મા લોકા.
‘‘સેય્યથાપિ , ભિક્ખવે, ઇસ્સાસો વા ઇસ્સાસન્તેવાસી વા તિણપુરિસરૂપકે વા મત્તિકાપુઞ્જે વા યોગ્ગં કરિત્વા, સો અપરેન સમયેન દૂરેપાતી ચ હોતિ અક્ખણવેધી ચ મહતો ચ કાયસ્સ પદાલેતા ; એવમેવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સુખસ્સ ચ પહાના, દુક્ખસ્સ ચ પહાના, પુબ્બેવ સોમનસ્સદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમા અદુક્ખમસુખં ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિં ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો યદેવ તત્થ હોતિ રૂપગતં વેદનાગતં…પે॰… અનાવત્તિધમ્મો તસ્મા લોકા. ‘ચતુત્થમ્પાહં , ભિક્ખવે, ઝાનં નિસ્સાય આસવાનં ખયં વદામી’તિ, ઇતિ યં તં વુત્તં, ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્તં.
‘‘‘આકાસાનઞ્ચાયતનમ્પાહં, ભિક્ખવે, ઝાનં નિસ્સાય આસવાનં ખયં વદામી’તિ, ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં. કિઞ્ચેતં પટિચ્ચ વુત્તં? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા ‘અનન્તો આકાસો’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો યદેવ તત્થ હોતિ વેદનાગતં સઞ્ઞાગતં સઙ્ખારગતં વિઞ્ઞાણગતં, તે ધમ્મે અનિચ્ચતો દુક્ખતો રોગતો ગણ્ડતો સલ્લતો અઘતો આબાધતો પરતો પલોકતો સુઞ્ઞતો અનત્તતો સમનુપસ્સતિ. સો તેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પટિવાપેતિ. સો તેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પટિવાપેત્વા અમતાય ધાતુયા ચિત્તં ઉપસંહરતિ – ‘એતં સન્તં એતં પણીતં યદિદં સબ્બસઙ્ખારસમથો સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો તણ્હાક્ખયો વિરાગો નિરોધો નિબ્બાન’ન્તિ. સો તત્થ ઠિતો આસવાનં ખયં પાપુણાતિ. નો ચે આસવાનં ખયં પાપુણાતિ, તેનેવ ધમ્મરાગેન તાય ધમ્મનન્દિયા પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં પરિક્ખયા ઓપપાતિકો હોતિ તત્થ પરિનિબ્બાયી અનાવત્તિધમ્મો તસ્મા લોકા.
‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, ઇસ્સાસો વા ઇસ્સાસન્તેવાસી વા તિણપુરિસરૂપકે વા મત્તિકાપુઞ્જે વા યોગ્ગં કરિત્વા, સો અપરેન સમયેન દૂરેપાતી ચ હોતિ અક્ખણવેધી ચ મહતો ચ કાયસ્સ પદાલેતા; એવમેવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા ‘અનન્તો આકાસો’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો યદેવ તત્થ હોતિ વેદનાગતં સઞ્ઞાગતં…પે॰… અનાવત્તિધમ્મો તસ્મા લોકા. ‘આકાસાનઞ્ચાયતનમ્પાહં, ભિક્ખવે, નિસ્સાય આસવાનં ખયં વદામી’તિ, ઇતિ યં તં વુત્તં, ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્તં.
‘‘‘વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનમ્પાહં , ભિક્ખવે, નિસ્સાય…પે॰… આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનમ્પાહં, ભિક્ખવે, નિસ્સાય આસવાનં ખયં વદામી’તિ, ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં . કિઞ્ચેતં પટિચ્ચ વુત્તં? ઇધ , ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘નત્થિ કિઞ્ચી’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો યદેવ તત્થ હોતિ વેદનાગતં સઞ્ઞાગતં સઙ્ખારગતં વિઞ્ઞાણગતં, તે ધમ્મે અનિચ્ચતો દુક્ખતો રોગતો ગણ્ડતો સલ્લતો અઘતો આબાધતો પરતો પલોકતો સુઞ્ઞતો અનત્તતો સમનુપસ્સતિ. સો તેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પટિવાપેતિ. સો તેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પટિવાપેત્વા અમતાય ધાતુયા ચિત્તં ઉપસંહરતિ – ‘એતં સન્તં એતં પણીતં યદિદં સબ્બસઙ્ખારસમથો સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો તણ્હાક્ખયો વિરાગો નિરોધો નિબ્બાન’ન્તિ. સો તત્થ ઠિતો આસવાનં ખયં પાપુણાતિ. નો ચે આસવાનં ખયં પાપુણાતિ, તેનેવ ધમ્મરાગેન તાય ધમ્મનન્દિયા પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં પરિક્ખયા ઓપપાતિકો હોતિ તત્થ પરિનિબ્બાયી અનાવત્તિધમ્મો તસ્મા લોકા.
‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, ઇસ્સાસો વા ઇસ્સાસન્તેવાસી વા તિણપુરિસરૂપકે વા મત્તિકાપુઞ્જે વા યોગ્ગં કરિત્વા, સો અપરેન સમયેન દૂરેપાતી ચ હોતિ અક્ખણવેધી ચ મહતો ચ કાયસ્સ પદાલેતા; એવમેવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘નત્થિ કિઞ્ચી’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો યદેવ તત્થ હોતિ વેદનાગતં સઞ્ઞાગતં સઙ્ખારગતં વિઞ્ઞાણગતં, તે ધમ્મે અનિચ્ચતો દુક્ખતો રોગતો ગણ્ડતો સલ્લતો અઘતો આબાધતો પરતો પલોકતો સુઞ્ઞતો અનત્તતો સમનુપસ્સતિ. સો તેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પટિવાપેતિ. સો તેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પટિવાપેત્વા અમતાય ધાતુયા ચિત્તં ઉપસંહરતિ – ‘એતં સન્તં એતં પણીતં યદિદં સબ્બસઙ્ખારસમથો સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો તણ્હાક્ખયો વિરાગો નિરોધો નિબ્બાન’ન્તિ. સો તત્થ ઠિતો આસવાનં ખયં પાપુણાતિ. નો ચે આસવાનં ખયં પાપુણાતિ, તેનેવ ધમ્મરાગેન તાય ધમ્મનન્દિયા પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં પરિક્ખયા ઓપપાતિકો હોતિ તત્થ પરિનિબ્બાયી અનાવત્તિધમ્મો તસ્મા લોકા. ‘આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનમ્પાહં, નિસ્સાય આસવાનં ખયં વદામી’તિ, ઇતિ યં તં વુત્તં, ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્તં.
‘‘ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, યાવતા સઞ્ઞાસમાપત્તિ તાવતા અઞ્ઞાપટિવેધો. યાનિ ચ ખો ઇમાનિ, ભિક્ખવે, નિસ્સાય દ્વે આયતનાનિ – નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિ ચ સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધો ચ, ઝાયીહેતે , ભિક્ખવે, સમાપત્તિકુસલેહિ સમાપત્તિવુટ્ઠાનકુસલેહિ સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠહિત્વા સમ્મા અક્ખાતબ્બાનીતિ વદામી’’તિ. પઞ્ચમં.
૬. આનન્દસુત્તં
૩૭. એકં સમયં આયસ્મા આનન્દો કોસમ્બિયં વિહરતિ ઘોસિતારામે. તત્ર ખો આયસ્મા આનન્દો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘આવુસો ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘આવુસો’’તિ ખો તે ભિક્ખૂ આયસ્મતો આનન્દસ્સ પચ્ચસ્સોસું. આયસ્મા આનન્દો એતદવોચ –
‘‘અચ્છરિયં, આવુસો, અબ્ભુતં, આવુસો! યાવઞ્ચિદં તેન ભગવતા જાનતા પસ્સતા અરહતા સમ્માસમ્બુદ્ધેન સમ્બાધે ઓકાસાધિગમો અનુબુદ્ધો સત્તાનં વિસુદ્ધિયા સોકપરિદેવાનં સમતિક્કમાય દુક્ખદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમાય ઞાયસ્સ અધિગમાય નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાય. તદેવ નામ ચક્ખું ભવિસ્સતિ તે રૂપા તઞ્ચાયતનં નો પટિસંવેદિસ્સતિ પટિસંવેદયતિ (ક॰). તદેવ નામ સોતં ભવિસ્સતિ તે સદ્દા તઞ્ચાયતનં નો પટિસંવેદિસ્સતિ. તદેવ નામ ઘાનં ભવિસ્સતિ તે ગન્ધા તઞ્ચાયતનં નો પટિસંવેદિસ્સતિ. સાવ નામ જિવ્હા ભવિસ્સતિ તે રસા તઞ્ચાયતનં નો પટિસંવેદિસ્સતિ. સોવ નામ કાયો ભવિસ્સતિ તે ફોટ્ઠબ્બા તઞ્ચાયતનં નો પટિસંવેદિસ્સતી’’તિ.
એવં વુત્તે આયસ્મા ઉદાયી આયસ્મન્તં આનન્દં એતદવોચ – ‘‘સઞ્ઞીમેવ નુ ખો, આવુસો આનન્દ, તદાયતનં નો પટિસંવેદેતિ ઉદાહુ અસઞ્ઞી’’તિ? ‘‘સઞ્ઞીમેવ ખો, આવુસો, તદાયતનં નો પટિસંવેદેતિ, નો અસઞ્ઞી’’તિ.
‘‘કિંસઞ્ઞી પનાવુસો, તદાયતનં નો પટિસંવેદેતી’’તિ? ‘‘ઇધાવુસો, ભિક્ખુ, સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા ‘અનન્તો આકાસો’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. એવંસઞ્ઞીપિ ખો, આવુસો, તદાયતનં નો પટિસંવેદેતિ.
‘‘પુન ચપરં, આવુસો, ભિક્ખુ સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘અનન્તં વિઞ્ઞાણ’ન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. એવંસઞ્ઞીપિ ખો, આવુસો, તદાયતનં નો પટિસંવેદેતિ.
‘‘પુન ચપરં, આવુસો, ભિક્ખુ સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘નત્થિ કિઞ્ચી’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. એવંસઞ્ઞીપિ ખો , આવુસો, તદાયતનં નો પટિસંવેદેતી’’તિ.
‘‘એકમિદાહં, આવુસો, સમયં સાકેતે વિહરામિ અઞ્જનવને મિગદાયે. અથ ખો, આવુસો, જટિલવાસિકા જટિલગાહિયા (સી॰ પી॰), જડિલભાગિકા (સ્યા॰) ભિક્ખુની યેનાહં તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા મં અભિવાદેત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. એકમન્તં ઠિતા ખો, આવુસો, જટિલવાસિકા ભિક્ખુની મં એતદવોચ – ‘યાયં, ભન્તે આનન્દ, સમાધિ ન ચાભિનતો ન ચાપનતો ન ચ સસઙ્ખારનિગ્ગય્હવારિતગતો સસઙ્ખારનિગ્ગય્હવારિતવતો (સી॰ સ્યા॰ કં॰ પી॰), સસઙ્ખારનિગ્ગય્હવારિવાવટો (ક॰) અ॰ નિ॰ ૩.૧૦૨; ૫.૨૭; દી॰ નિ॰ ૩.૩૫૫, વિમુત્તત્તા ઠિતો, ઠિતત્તા સન્તુસિતો, સન્તુસિતત્તા નો પરિતસ્સતિ. અયં, ભન્તે આનન્દ, સમાધિ કિંફલો વુત્તો ભગવતા’’’તિ?
‘‘એવં વુત્તે, સોહં, આવુસો, જટિલવાસિકં ભિક્ખુનિં એતદવોચં – ‘યાયં, ભગિનિ, સમાધિ ન ચાભિનતો ન ચાપનતો ન ચ સસઙ્ખારનિગ્ગય્હવારિતગતો, વિમુત્તત્તા ઠિતો, ઠિતત્તા સન્તુસિતો, સન્તુસિતત્તા નો પરિતસ્સતિ. અયં, ભગિનિ, સમાધિ અઞ્ઞાફલો વુત્તો ભગવતા’તિ. એવંસઞ્ઞીપિ ખો, આવુસો, તદાયતનં નો પટિસંવેદેતી’’તિ. છટ્ઠં.
૭. લોકાયતિકસુત્તં
૩૮. અથ ખો દ્વે લોકાયતિકા બ્રાહ્મણા યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસુ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદિંસુ. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. એકમન્તં નિસિન્ના ખો તે બ્રાહ્મણા ભગવન્તં એતદવોચું –
‘‘પૂરણો, ભો ગોતમ, કસ્સપો સબ્બઞ્ઞૂ સબ્બદસ્સાવી અપરિસેસં ઞાણદસ્સનં પટિજાનાતિ – ‘ચરતો ચ મે તિટ્ઠતો ચ સુત્તસ્સ ચ જાગરસ્સ ચ સતતં સમિતં ઞાણદસ્સનં પચ્ચુપટ્ઠિત’ન્તિ. સો એવમાહ – ‘અહં અનન્તેન ઞાણેન અનન્તં લોકં જાનં પસ્સં વિહરામી’તિ. અયમ્પિ અયમ્પિ હિ (સ્યા॰ ક॰), ભો ગોતમ, નિગણ્ઠો નાટપુત્તો સબ્બઞ્ઞૂ સબ્બદસ્સાવી અપરિસેસં ઞાણદસ્સનં પટિજાનાતિ – ‘ચરતો ચ મે તિટ્ઠતો ચ સુત્તસ્સ ચ જાગરસ્સ ચ સતતં સમિતં ઞાણદસ્સનં પચ્ચુપટ્ઠિત’ન્તિ. સો સોપિ (?) એવમાહ – ‘અહં અનન્તેન ઞાણેન અનન્તં લોકં જાનં પસ્સં વિહરામી’તિ. ઇમેસં, ભો ગોતમ, ઉભિન્નં ઞાણવાદાનં ઉભિન્નં અઞ્ઞમઞ્ઞં વિપચ્ચનીકવાદાનં કો સચ્ચં આહ કો મુસા’’તિ?
‘‘અલં, બ્રાહ્મણા! તિટ્ઠતેતં – ‘ઇમેસં ઉભિન્નં ઞાણવાદાનં ઉભિન્નં અઞ્ઞમઞ્ઞં વિપચ્ચનીકવાદાનં કો સચ્ચં આહ કો મુસા’તિ. ધમ્મં વો, બ્રાહ્મણા, દેસેસ્સામિ, તં સુણાથ, સાધુકં મનસિ કરોથ; ભાસિસ્સામી’’તિ. ‘‘એવં, ભો’’તિ ખો તે બ્રાહ્મણા ભગવતો પચ્ચસ્સોસું. ભગવા એતદવોચ –
‘‘સેય્યથાપિ, બ્રાહ્મણા, ચત્તારો પુરિસા ચતુદ્દિસા ઠિતા પરમેન જવેન ચ સમન્નાગતા પરમેન ચ પદવીતિહારેન. તે એવરૂપેન જવેન સમન્નાગતા અસ્સુ, સેય્યથાપિ નામ દળ્હધમ્મા દળ્હધમ્મો (સબ્બત્થ) અ॰ નિ॰ ૪.૪૫; મ॰ નિ॰ ૧.૧૧૬ ચ, તંસંવણ્ણનાટીકાયો ચ મોગ્ગલ્લાનબ્યાકરણઞ્ચ ઓલોકેતબ્બા ધનુગ્ગહો સિક્ખિતો કતહત્થો કતૂપાસનો લહુકેન અસનેન અપ્પકસિરેન તિરિયં તાલચ્છાયં તાલચ્છાતિં (સી॰ સ્યા॰ પી॰), તાલચ્છાદિં (ક॰) અ॰ નિ॰ ૪.૪૫; મ॰ નિ॰ ૧.૧૬૧ પસ્સિતબ્બં અતિપાતેય્ય; એવરૂપેન ચ પદવીતિહારેન, સેય્યથાપિ નામ પુરત્થિમા સમુદ્દા પચ્છિમો સમુદ્દો અથ પુરત્થિમાય દિસાય ઠિતો પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘અહં ગમનેન લોકસ્સ અન્તં પાપુણિસ્સામી’તિ. સો અઞ્ઞત્રેવ અસિતપીતખાયિતસાયિતા અઞ્ઞત્ર ઉચ્ચારપસ્સાવકમ્મા અઞ્ઞત્ર નિદ્દાકિલમથપટિવિનોદના વસ્સસતાયુકો વસ્સસતજીવી વસ્સસતં ગન્ત્વા અપ્પત્વાવ લોકસ્સ અન્તં અન્તરા કાલં કરેય્ય. અથ પચ્છિમાય દિસાય…પે॰… અથ ઉત્તરાય દિસાય… અથ દક્ખિણાય દિસાય ઠિતો પુરિસો એવં વદેય્ય – ‘અહં ગમનેન લોકસ્સ અન્તં પાપુણિસ્સામી’તિ. સો અઞ્ઞત્રેવ અસિતપીતખાયિતસાયિતા અઞ્ઞત્ર ઉચ્ચારપસ્સાવકમ્મા અઞ્ઞત્ર નિદ્દાકિલમથપટિવિનોદના વસ્સસતાયુકો વસ્સસતજીવી વસ્સસતં ગન્ત્વા અપ્પત્વાવ લોકસ્સ અન્તં અન્તરા કાલં કરેય્ય. તં કિસ્સ હેતુ? નાહં, બ્રાહ્મણા, એવરૂપાય સન્ધાવનિકાય લોકસ્સ અન્તં ઞાતેય્યં દટ્ઠેય્યં પત્તેય્યન્તિ વદામિ. ન ચાહં, બ્રાહ્મણા, અપ્પત્વાવ લોકસ્સ અન્તં દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયં વદામિ.
‘‘પઞ્ચિમે, બ્રાહ્મણા, કામગુણા અરિયસ્સ વિનયે લોકોતિ વુચ્ચતિ. કતમે પઞ્ચ? ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યા રૂપા ઇટ્ઠા કન્તા મનાપા પિયરૂપા કામૂપસંહિતા રજનીયા; સોતવિઞ્ઞેય્યા સદ્દા…પે॰… ઘાનવિઞ્ઞેય્યા ગન્ધા… જિવ્હાવિઞ્ઞેય્યા રસા… કાયવિઞ્ઞેય્યા ફોટ્ઠબ્બા ઇટ્ઠા કન્તા મનાપા પિયરૂપા કામૂપસંહિતા રજનીયા; ઇમે ખો, બ્રાહ્મણા, પઞ્ચ કામગુણા અરિયસ્સ વિનયે લોકોતિ વુચ્ચતિ.
‘‘ઇધ, બ્રાહ્મણા, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. અયં વુચ્ચતિ, બ્રાહ્મણા, ‘ભિક્ખુ લોકસ્સ અન્તમાગમ્મ, લોકસ્સ અન્તે વિહરતિ’. તમઞ્ઞે એવમાહંસુ – ‘અયમ્પિ લોકપરિયાપન્નો, અયમ્પિ અનિસ્સટો લોકમ્હા’તિ. અહમ્પિ હિ અહમ્પિ (સી॰ પી॰), બ્રાહ્મણા, એવં વદામિ – ‘અયમ્પિ લોકપરિયાપન્નો, અયમ્પિ અનિસ્સટો લોકમ્હા’’’તિ.
‘‘પુન ચપરં, બ્રાહ્મણા, ભિક્ખુ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા…પે॰… દુતિયં ઝાનં… તતિયં ઝાનં… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. અયં વુચ્ચતિ, બ્રાહ્મણા, ‘ભિક્ખુ લોકસ્સ અન્તમાગમ્મ લોકસ્સ અન્તે વિહરતિ’. તમઞ્ઞે એવમાહંસુ – ‘અયમ્પિ લોકપરિયાપન્નો, અયમ્પિ અનિસ્સટો લોકમ્હા’તિ. અહમ્પિ હિ, બ્રાહ્મણા, એવં વદામિ – ‘અયમ્પિ લોકપરિયાપન્નો, અયમ્પિ અનિસ્સટો લોકમ્હા’’’તિ.
‘‘પુન ચપરં, બ્રાહ્મણા, ભિક્ખુ સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા ‘અનન્તો આકાસો’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. અયં વુચ્ચતિ, બ્રાહ્મણા, ‘ભિક્ખુ લોકસ્સ અન્તમાગમ્મ લોકસ્સ અન્તે વિહરતિ’. તમઞ્ઞે એવમાહંસુ – ‘અયમ્પિ લોકપરિયાપન્નો, અયમ્પિ અનિસ્સટો લોકમ્હા’તિ . અહમ્પિ હિ, બ્રાહ્મણા, એવં વદામિ – ‘અયમ્પિ લોકપરિયાપન્નો, અયમ્પિ અનિસ્સટો લોકમ્હા’’’તિ.
‘‘પુન ચપરં, બ્રાહ્મણા, ભિક્ખુ સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘અનન્તં વિઞ્ઞાણ’ન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ…પે॰… સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘નત્થિ કિઞ્ચી’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ…પે॰… સબ્બસો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. અયં વુચ્ચતિ, બ્રાહ્મણા , ‘ભિક્ખુ લોકસ્સ અન્તમાગમ્મ લોકસ્સ અન્તે વિહરતિ’. તમઞ્ઞે એવમાહંસુ – ‘અયમ્પિ લોકપરિયાપન્નો, અયમ્પિ અનિસ્સટો લોકમ્હા’તિ. અહમ્પિ હિ, બ્રાહ્મણા, એવં વદામિ – ‘અયમ્પિ લોકપરિયાપન્નો, અયમ્પિ અનિસ્સટો લોકમ્હા’’’તિ.
‘‘પુન ચપરં, બ્રાહ્મણા, ભિક્ખુ સબ્બસો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, પઞ્ઞાય ચસ્સ દિસ્વા આસવા પરિક્ખીણા હોન્તિ. અયં વુચ્ચતિ, બ્રાહ્મણા, ‘ભિક્ખુ લોકસ્સ અન્તમાગમ્મ લોકસ્સ અન્તે વિહરતિ તિણ્ણો લોકે વિસત્તિક’’’ન્તિ. સત્તમં.
૮. દેવાસુરસઙ્ગામસુત્તં
૩૯. ‘‘ભૂતપુબ્બં, ભિક્ખવે, દેવાસુરસઙ્ગામો સમુપબ્યૂળ્હો સમુપબ્બૂળ્હો (સી॰ પી॰) અહોસિ. તસ્મિં ખો પન, ભિક્ખવે, સઙ્ગામે અસુરા જિનિંસુ, દેવા પરાજયિંસુ પરાજિયિંસુ (સી॰ સ્યા॰ ક॰). પરાજિતા ચ, ભિક્ખવે, દેવા દેવા ભીતા (પી॰) અપયિંસુયેવ અપયંસ્વેવ (સી॰) ઉત્તરેનાભિમુખા, અભિયિંસુ અભિયંસુ (સી॰) અસુરા. અથ ખો, ભિક્ખવે, દેવાનં એતદહોસિ – ‘અભિયન્તેવ ખો અસુરા. યંનૂન મયં દુતિયમ્પિ અસુરેહિ સઙ્ગામેય્યામા’તિ. દુતિયમ્પિ ખો, ભિક્ખવે, દેવા અસુરેહિ સઙ્ગામેસું. દુતિયમ્પિ ખો, ભિક્ખવે, અસુરાવ જિનિંસુ, દેવા પરાજયિંસુ. પરાજિતા ચ, ભિક્ખવે, દેવા અપયિંસુયેવ ઉત્તરેનાભિમુખા, અભિયિંસુ અસુરા’’.
અથ ખો, ભિક્ખવે, દેવાનં એતદહોસિ – ‘અભિયન્તેવ ખો અસુરા. યંનૂન મયં તતિયમ્પિ અસુરેહિ સઙ્ગામેય્યામા’તિ. તતિયમ્પિ ખો, ભિક્ખવે, દેવા અસુરેહિ સઙ્ગામેસું. તતિયમ્પિ ખો , ભિક્ખવે, અસુરાવ જિનિંસુ, દેવા પરાજયિંસુ. પરાજિતા ચ, ભિક્ખવે, દેવા ભીતા દેવપુરંયેવ પવિસિંસુ. દેવપુરગતાનઞ્ચ પન પુન (ક॰), ભિક્ખવે, દેવાનં એતદહોસિ – ‘ભીરુત્તાનગતેન ખો દાનિ મયં એતરહિ અત્તના વિહરામ અકરણીયા અસુરેહી’તિ. અસુરાનમ્પિ, ભિક્ખવે, એતદહોસિ – ‘ભીરુત્તાનગતેન ખો દાનિ દેવા એતરહિ અત્તના વિહરન્તિ અકરણીયા અમ્હેહી’તિ.
‘‘ભૂતપુબ્બં , ભિક્ખવે, દેવાસુરસઙ્ગામો સમુપબ્યૂળ્હો અહોસિ. તસ્મિં ખો પન, ભિક્ખવે, સઙ્ગામે દેવા જિનિંસુ, અસુરા પરાજયિંસુ. પરાજિતા ચ, ભિક્ખવે, અસુરા અપયિંસુયેવ દક્ખિણેનાભિમુખા, અભિયિંસુ દેવા. અથ ખો, ભિક્ખવે, અસુરાનં એતદહોસિ – ‘અભિયન્તેવ ખો દેવા. યંનૂન મયં દુતિયમ્પિ દેવેહિ સઙ્ગામેય્યામા’તિ. દુતિયમ્પિ ખો, ભિક્ખવે, અસુરા દેવેહિ સઙ્ગામેસું. દુતિયમ્પિ ખો, ભિક્ખવે, દેવા જિનિંસુ, અસુરા પરાજયિંસુ. પરાજિતા ચ, ભિક્ખવે, અસુરા અપયિંસુયેવ દક્ખિણેનાભિમુખા, અભિયિંસુ દેવા’’.
અથ ખો, ભિક્ખવે, અસુરાનં એતદહોસિ – ‘અભિયન્તેવ ખો દેવા. યંનૂન મયં તતિયમ્પિ દેવેહિ સઙ્ગામેય્યામા’તિ. તતિયમ્પિ ખો, ભિક્ખવે, અસુરા દેવેહિ સઙ્ગામેસું. તતિયમ્પિ ખો, ભિક્ખવે, દેવા જિનિંસુ, અસુરા પરાજયિંસુ. પરાજિતા ચ, ભિક્ખવે, અસુરા ભીતા અસુરપુરંયેવ પવિસિંસુ. અસુરપુરગતાનઞ્ચ પન, ભિક્ખવે, અસુરાનં એતદહોસિ – ‘ભીરુત્તાનગતેન ખો દાનિ મયં એતરહિ અત્તના વિહરામ અકરણીયા દેવેહી’તિ. દેવાનમ્પિ, ભિક્ખવે, એતદહોસિ – ‘ભીરુત્તાનગતેન ખો દાનિ અસુરા એતરહિ અત્તના વિહરન્તિ અકરણીયા અમ્હેહી’તિ.
‘‘એવમેવં ખો, ભિક્ખવે, યસ્મિં સમયે ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, તસ્મિં, ભિક્ખવે, સમયે ભિક્ખુસ્સ એવં હોતિ – ‘ભીરુત્તાનગતેન ખો દાનાહં એતરહિ અત્તના વિહરામિ અકરણીયો મારસ્સા’તિ . મારસ્સાપિ, ભિક્ખવે, પાપિમતો એવં હોતિ – ‘ભીરુત્તાનગતેન ખો દાનિ ભિક્ખુ એતરહિ અત્તના વિહરતિ અકરણીયો મય્હ’’’ન્તિ.
‘‘યસ્મિં, ભિક્ખવે, સમયે ભિક્ખુ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા…પે॰… દુતિયં ઝાનં… તતિયં ઝાનં… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, તસ્મિં, ભિક્ખવે, સમયે ભિક્ખુસ્સ એવં હોતિ – ‘ભીરુત્તાનગતેન ખો દાનાહં એતરહિ અત્તના વિહરામિ અકરણીયો મારસ્સા’તિ. મારસ્સાપિ, ભિક્ખવે, પાપિમતો એવં હોતિ – ‘ભીરુત્તાનગતેન ખો દાનિ ભિક્ખુ એતરહિ અત્તના વિહરતિ, અકરણીયો મય્હ’’’ન્તિ.
‘‘યસ્મિં, ભિક્ખવે, સમયે ભિક્ખુ સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા ‘અનન્તો આકાસો’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, ‘ભિક્ખુ અન્તમકાસિ મારં, અપદં વધિત્વા મારચક્ખું અદસ્સનં ગતો પાપિમતો તિણ્ણો લોકે વિસત્તિક’’’ન્તિ.
‘‘યસ્મિં, ભિક્ખવે, સમયે ભિક્ખુ સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘અનન્તં વિઞ્ઞાણ’ન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ… સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘નત્થિ કિઞ્ચી’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ… સબ્બસો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ… સબ્બસો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, પઞ્ઞાય ચસ્સ દિસ્વા આસવા પરિક્ખીણા હોન્તિ. અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, ‘ભિક્ખુ અન્તમકાસિ મારં, અપદં વધિત્વા મારચક્ખું અદસ્સનં ગતો પાપિમતો તિણ્ણો લોકે વિસત્તિક’’’ન્તિ. અટ્ઠમં.
૯. નાગસુત્તં
૪૦. ‘‘યસ્મિં , ભિક્ખવે, સમયે આરઞ્ઞિકસ્સ નાગસ્સ ગોચરપસુતસ્સ હત્થીપિ હત્થિનિયોપિ હત્થિકલભાપિ હત્થિચ્છાપાપિ પુરતો પુરતો ગન્ત્વા તિણગ્ગાનિ છિન્દન્તિ, તેન, ભિક્ખવે, આરઞ્ઞિકો નાગો અટ્ટીયતિ હરાયતિ જિગુચ્છતિ. યસ્મિં, ભિક્ખવે, સમયે આરઞ્ઞિકસ્સ નાગસ્સ ગોચરપસુતસ્સ હત્થીપિ હત્થિનિયોપિ હત્થિકલભાપિ હત્થિચ્છાપાપિ ઓભગ્ગોભગ્ગં સાખાભઙ્ગં ખાદન્તિ, તેન, ભિક્ખવે, આરઞ્ઞિકો નાગો અટ્ટીયતિ હરાયતિ જિગુચ્છતિ. યસ્મિં , ભિક્ખવે, સમયે આરઞ્ઞિકસ્સ નાગસ્સ ઓગાહં ઓતિણ્ણસ્સ હત્થીપિ હત્થિનિયોપિ હત્થિકલભાપિ હત્થિચ્છાપાપિ પુરતો પુરતો ગન્ત્વા સોણ્ડાય ઉદકં આલોળેન્તિ, તેન, ભિક્ખવે, આરઞ્ઞિકો નાગો અટ્ટીયતિ હરાયતિ જિગુચ્છતિ. યસ્મિં, ભિક્ખવે, સમયે આરઞ્ઞિકસ્સ નાગસ્સ ઓગાહા ઉત્તિણ્ણસ્સ હત્થિનિયો કાયં ઉપનિઘંસન્તિયો ગચ્છન્તિ, તેન, ભિક્ખવે, આરઞ્ઞિકો નાગો અટ્ટીયતિ હરાયતિ જિગુચ્છતિ.
‘‘તસ્મિં, ભિક્ખવે, સમયે આરઞ્ઞિકસ્સ નાગસ્સ એવં હોતિ – ‘અહં ખો એતરહિ આકિણ્ણો વિહરામિ હત્થીહિ હત્થિનીહિ હત્થિકલભેહિ હત્થિચ્છાપેહિ . છિન્નગ્ગાનિ ચેવ તિણાનિ ખાદામિ, ઓભગ્ગોભગ્ગઞ્ચ મે સાખાભઙ્ગં ખાદન્તિ ખાદિતં (સ્યા॰ ક॰) મહાવ॰ ૪૬૭ પસ્સિતબ્બં, આવિલાનિ ચ પાનીયાનિ પિવામિ, ઓગાહા ચ ઓગાહાપિ ચ (સ્યા॰ ક॰) મહાવ॰ ૪૬૭ પસ્સિતબ્બં મે ઉત્તિણ્ણસ્સ હત્થિનિયો કાયં ઉપનિઘંસન્તિયો ગચ્છન્તિ. યંનૂનાહં એકો ગણસ્મા વૂપકટ્ઠો વિહરેય્ય’ન્તિ. સો અપરેન સમયેન એકો ગણસ્મા વૂપકટ્ઠો વિહરતિ, અચ્છિન્નગ્ગાનિ ચેવ તિણાનિ ખાદતિ, ઓભગ્ગોભગ્ગઞ્ચસ્સ સાખાભઙ્ગં ન ખાદન્તિ ન ઓભગ્ગોભગ્ગઞ્ચ સાખાભઙ્ગ ખાદતિ (સ્યા॰ ક॰), અનાવિલાનિ ચ પાનીયાનિ પિવતિ, ઓગાહા ચસ્સ ઉત્તિણ્ણસ્સ ન હત્થિનિયો કાયં ઉપનિઘંસન્તિયો ગચ્છન્તિ.
‘‘તસ્મિં, ભિક્ખવે, સમયે આરઞ્ઞિકસ્સ નાગસ્સ એવં હોતિ – ‘અહં ખો પુબ્બે આકિણ્ણો વિહાસિં હત્થીહિ હત્થિનીહિ હત્થિકલભેહિ હત્થિચ્છાપેહિ, છિન્નગ્ગાનિ ચેવ તિણાનિ ખાદિં, ઓભગ્ગોભગ્ગઞ્ચ મે સાખાભઙ્ગં ખાદિંસુ, આવિલાનિ ચ પાનીયાનિ અપાયિં, ઓગાહા એત્થ પિસદ્દો સબ્બત્થપિ નત્થિ ચ મે ઉત્તિણ્ણસ્સ હત્થિનિયો કાયં ઉપનિઘંસન્તિયો અગમંસુ. સોહં એતરહિ એકો ગણસ્મા વૂપકટ્ઠો વિહરામિ, અચ્છિન્નગ્ગાનિ ચેવ તિણાનિ ખાદામિ, ઓભગ્ગોભગ્ગઞ્ચ મે સાખાભઙ્ગં ન ખાદન્તિ, અનાવિલાનિ ચ પાનીયાનિ પિવામિ, ઓગાહા ચ મે ઉત્તિણ્ણસ્સ ન હત્થિનિયો કાયં ઉપનિઘંસન્તિયો ગચ્છન્તી’તિ. સો સોણ્ડાય સાખાભઙ્ગં ભઞ્જિત્વા સાખાભઙ્ગેન કાયં પરિમજ્જિત્વા અત્તમનો સોણ્ડં સંહરતિ કણ્ડું સંહન્તિ (સી॰ પી॰) કણ્ડું સંહનતિ (સ્યા॰), એત્થ કણ્ડુવનદુક્ખં વિનેતીતિ અત્થો,.
‘‘એવમેવં ખો, ભિક્ખવે, યસ્મિં સમયે ભિક્ખુ આકિણ્ણો વિહરતિ ભિક્ખૂહિ ભિક્ખુનીહિ ઉપાસકેહિ ઉપાસિકાહિ રઞ્ઞા રાજમહામત્તેહિ તિત્થિયેહિ તિત્થિયસાવકેહિ, તસ્મિં, ભિક્ખવે, સમયે ભિક્ખુસ્સ એવં હોતિ – ‘અહં ખો એતરહિ આકિણ્ણો વિહરામિ ભિક્ખૂહિ ભિક્ખુનીહિ ઉપાસકેહિ ઉપાસિકાહિ રઞ્ઞા રાજમહામત્તેહિ તિત્થિયેહિ તિત્થિયસાવકેહિ. યંનૂનાહં એકો ગણસ્મા વૂપકટ્ઠો વિહરેય્ય’ન્તિ. સો વિવિત્તં સેનાસનં ભજતિ અરઞ્ઞં રુક્ખમૂલં પબ્બતં કન્દરં ગિરિગુહં સુસાનં વનપત્થં અબ્ભોકાસં પલાલપુઞ્જં . સો અરઞ્ઞગતો વા રુક્ખમૂલગતો વા સુઞ્ઞાગારગતો વા નિસીદતિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા ઉજું કાયં પણિધાય પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા.
‘‘સો અભિજ્ઝં લોકે પહાય વિગતાભિજ્ઝેન ચેતસા વિહરતિ, અભિજ્ઝાય ચિત્તં પરિસોધેતિ; બ્યાપાદપદોસં પહાય અબ્યાપન્નચિત્તો વિહરતિ સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પી, બ્યાપાદપદોસા ચિત્તં પરિસોધેતિ; થિનમિદ્ધં પહાય વિગતથિનમિદ્ધો વિહરતિ આલોકસઞ્ઞી સતો સમ્પજાનો, થિનમિદ્ધા ચિત્તં પરિસોધેતિ; ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં પહાય અનુદ્ધતો વિહરતિ અજ્ઝત્તં વૂપસન્તચિત્તો, ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચા ચિત્તં પરિસોધેતિ; વિચિકિચ્છં પહાય તિણ્ણવિચિકિચ્છો વિહરતિ અકથંકથી કુસલેસુ ધમ્મેસુ, વિચિકિચ્છાય ચિત્તં પરિસોધેતિ. સો ઇમે પઞ્ચ નીવરણે પહાય ચેતસો ઉપક્કિલેસે પઞ્ઞાય દુબ્બલીકરણે વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો અત્તમનો સોણ્ડં સંહરતિ કણ્ડું સંહન્તિ (સી॰ પી॰), કણ્ડું સંહનતિ (સ્યા॰), એત્થ કણ્ડુવનસદિસં ઝાનપટિપક્ખં કિલેસદુક્ખં વિનેતીતિ અત્થો. વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા…પે॰… દુતિયં ઝાનં… તતિયં ઝાનં… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો અત્તમનો સોણ્ડં સંહરતિ.
‘‘સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા ‘અનન્તો આકાસો’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. સો અત્તમનો સોણ્ડં સંહરતિ. સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘અનન્તં વિઞ્ઞાણ’ન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ… સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘નત્થિ કિઞ્ચી’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ… સબ્બસો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ… સબ્બસો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, પઞ્ઞાય ચસ્સ દિસ્વા આસવા પરિક્ખીણા હોન્તિ. સો અત્તમનો સોણ્ડં સંહરતી’’તિ. નવમં.
૧૦. તપુસ્સસુત્તં
૪૧. એકં સમયં ભગવા મલ્લેસુ વિહરતિ ઉરુવેલકપ્પં નામ મલ્લાનં નિગમો. અથ ખો ભગવા પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય ઉરુવેલકપ્પં પિણ્ડાય પાવિસિ. ઉરુવેલકપ્પે પિણ્ડાય ચરિત્વા પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો આયસ્મન્તં આનન્દં આમન્તેસિ – ‘‘ઇધેવ તાવ ત્વં, આનન્દ, હોહિ, યાવાહં મહાવનં અજ્ઝોગાહામિ દિવાવિહારાયા’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ ખો આયસ્મા આનન્દો ભગવતો પચ્ચસ્સોસિ. અથ ખો ભગવા મહાવનં અજ્ઝોગાહેત્વા અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે દિવાવિહારં નિસીદિ.
અથ ખો તપુસ્સો ગહપતિ યેનાયસ્મા આનન્દો તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા આયસ્મન્તં આનન્દં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો તપુસ્સો ગહપતિ આયસ્મન્તં આનન્દં એતદવોચ –
‘‘મયં, ભન્તે આનન્દ, ગિહી કામભોગિનો કામારામા કામરતા કામસમ્મુદિતા. તેસં નો, ભન્તે, અમ્હાકં ગિહીનં કામભોગીનં કામારામાનં કામરતાનં કામસમ્મુદિતાનં પપાતો વિય ખાયતિ, યદિદં નેક્ખમ્મં. સુતં મેતં, ભન્તે, ‘ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે દહરાનં દહરાનં ભિક્ખૂનં નેક્ખમ્મે ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’ પસ્સતં (?). તયિદં, ભન્તે, ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે ભિક્ખૂનં બહુના જનેન વિસભાગો, યદિદં નેક્ખમ્મ’’ન્તિ.
‘‘અત્થિ ખો એતં, ગહપતિ, કથાપાભતં ભગવન્તં દસ્સનાય. આયામ, ગહપતિ, યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિસ્સામ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવતો એતમત્થં આરોચેસ્સામ. યથા નો ભગવા બ્યાકરિસ્સતિ તથા નં ધારેસ્સામા’’તિ.
‘‘એવં, ભન્તે’’તિ ખો તપુસ્સો ગહપતિ આયસ્મતો આનન્દસ્સ પચ્ચસ્સોસિ. અથ ખો આયસ્મા આનન્દો તપુસ્સેન ગહપતિના સદ્ધિં યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તં નિસિન્નો ખો આયસ્મા આનન્દો ભગવન્તં એતદવોચ –
‘‘અયં , ભન્તે, તપુસ્સો ગહપતિ એવમાહ – ‘મયં, ભન્તે આનન્દ, ગિહી કામભોગિનો કામારામા કામરતા કામસમ્મુદિતા, તેસં નો ભન્તે, અમ્હાકં ગિહીનં કામભોગીનં કામારામાનં કામરતાનં કામસમ્મુદિતાનં પપાતો વિય ખાયતિ, યદિદં નેક્ખમ્મં’. સુતં મેતં, ભન્તે, ‘ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે દહરાનં દહરાનં ભિક્ખૂનં નેક્ખમ્મે ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. તયિદં, ભન્તે, ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે ભિક્ખૂનં બહુના જનેન વિસભાગો યદિદં નેક્ખમ્મ’’’ન્તિ.
‘‘એવમેતં, આનન્દ, એવમેતં, આનન્દ! મય્હમ્પિ ખો, આનન્દ, પુબ્બેવ સમ્બોધા અનભિસમ્બુદ્ધસ્સ બોધિસત્તસ્સેવ સતો એતદહોસિ – ‘સાધુ નેક્ખમ્મં , સાધુ પવિવેકો’તિ. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, નેક્ખમ્મે ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘કો નુ ખો હેતુ કો પચ્ચયો, યેન મે નેક્ખમ્મે ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’? તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘કામેસુ ખો મે આદીનવો અદિટ્ઠો, સો ચ મે અબહુલીકતો, નેક્ખમ્મે ચ આનિસંસો અનધિગતો, સો ચ મે અનાસેવિતો . તસ્મા મે નેક્ખમ્મે ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘સચે ખો અહં કામેસુ આદીનવં દિસ્વા તં બહુલં કરેય્યં બહુલીકરેય્યં (સી॰ સ્યા॰ પી॰), નેક્ખમ્મે આનિસંસં અધિગમ્મ તમાસેવેય્યં, ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતિ યં મે નેક્ખમ્મે ચિત્તં પક્ખન્દેય્ય પસીદેય્ય સન્તિટ્ઠેય્ય વિમુચ્ચેય્ય એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’. સો ખો અહં, આનન્દ, અપરેન સમયેન કામેસુ આદીનવં દિસ્વા તં બહુલમકાસિં, નેક્ખમ્મે આનિસંસં અધિગમ્મ તમાસેવિં. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, નેક્ખમ્મે ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. સો ખો અહં, આનન્દ, વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, ઇમિના વિહારેન વિહરતો કામસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ મે હોતિ આબાધો . સેય્યથાપિ, આનન્દ, સુખિનો દુક્ખં ઉપ્પજ્જેય્ય યાવદેવ આબાધાય; એવમેવસ્સ મે કામસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ મે હોતિ આબાધો.
‘‘તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘યંનૂનાહં વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા…પે॰… દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, અવિતક્કે ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘કો નુ ખો હેતુ કો પચ્ચયો, યેન મે અવિતક્કે ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’? તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘વિતક્કેસુ ખો મે આદીનવો અદિટ્ઠો, સો ચ મે અબહુલીકતો, અવિતક્કે ચ આનિસંસો અનધિગતો, સો ચ મે અનાસેવિતો. તસ્મા મે અવિતક્કે ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘સચે ખો અહં વિતક્કેસુ આદીનવં દિસ્વા તં બહુલં કરેય્યં, અવિતક્કે આનિસંસં અધિગમ્મ તમાસેવેય્યં, ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતિ યં મે અવિતક્કે ચિત્તં પક્ખન્દેય્ય પસીદેય્ય સન્તિટ્ઠેય્ય વિમુચ્ચેય્ય એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’. સો ખો અહં, આનન્દ, અપરેન સમયેન વિતક્કેસુ આદીનવં દિસ્વા તં બહુલમકાસિં, અવિતક્કે આનિસંસં અધિગમ્મ તમાસેવિં. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, અવિતક્કે ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. સો ખો અહં, આનન્દ, વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા…પે॰… દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, ઇમિના વિહારેન વિહરતો વિતક્કસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ મે હોતિ આબાધો. સેય્યથાપિ, આનન્દ, સુખિનો દુક્ખં ઉપ્પજ્જેય્ય યાવદેવ આબાધાય; એવમેવસ્સ મે વિતક્કસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ મે હોતિ આબાધો.
‘‘તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘યંનૂનાહં પીતિયા ચ વિરાગા ઉપેક્ખકો ચ વિહરેય્યં સતો ચ સમ્પજાનો સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેય્યં યં તં અરિયા આચિક્ખન્તિ – ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારીતિ તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, નિપ્પીતિકે ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘કો નુ ખો હેતુ કો પચ્ચયો , યેન મે નિપ્પીતિકે ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’? તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘પીતિયા ખો મે આદીનવો અદિટ્ઠો, સો ચ મે અબહુલીકતો, નિપ્પીતિકે ચ આનિસંસો અનધિગતો, સો ચ મે અનાસેવિતો. તસ્મા મે નિપ્પીતિકે ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘સચે ખો અહં પીતિયા આદીનવં દિસ્વા તં બહુલં કરેય્યં, નિપ્પીતિકે આનિસંસં અધિગમ્મ તમાસેવેય્યં, ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતિ યં મે નિપ્પીતિકે ચિત્તં પક્ખન્દેય્ય પસીદેય્ય સન્તિટ્ઠેય્ય વિમુચ્ચેય્ય એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’. સો ખો અહં, આનન્દ, અપરેન સમયેન પીતિયા આદીનવં દિસ્વા તં બહુલમકાસિં, નિપ્પીતિકે આનિસંસં અધિગમ્મ તમાસેવિં. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, નિપ્પીતિકે ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. સો ખો અહં, આનન્દ, પીતિયા ચ વિરાગા…પે॰… તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, ઇમિના વિહારેન વિહરતો પીતિસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ મે હોતિ આબાધો. સેય્યથાપિ, આનન્દ, સુખિનો દુક્ખં ઉપ્પજ્જેય્ય યાવદેવ આબાધાય; એવમેવસ્સ મે પીતિસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ મે હોતિ આબાધો.
‘‘તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘યંનૂનાહં સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાના પુબ્બેવ સોમનસ્સદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમા અદુક્ખમસુખં ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિં ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, અદુક્ખમસુખે ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘કો નુ ખો હેતુ કો પચ્ચયો, યેન મે અદુક્ખમસુખે ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’? તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘ઉપેક્ખાસુખે ખો મે આદીનવો અદિટ્ઠો, સો ચ મે અબહુલીકતો, અદુક્ખમસુખે ચ આનિસંસો અનધિગતો, સો ચ મે અનાસેવિતો. તસ્મા મે અદુક્ખમસુખે ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘સચે ખો અહં ઉપેક્ખાસુખે આદીનવં દિસ્વા તં બહુલં કરેય્યં, અદુક્ખમસુખે આનિસંસં અધિગમ્મ તમાસેવેય્યં, ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતિ યં મે અદુક્ખમસુખે ચિત્તં પક્ખન્દેય્ય પસીદેય્ય સન્તિટ્ઠેય્ય વિમુચ્ચેય્ય એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’. સો ખો અહં, આનન્દ, અપરેન સમયેન ઉપેક્ખાસુખે આદીનવં દિસ્વા તં બહુલમકાસિં અદુક્ખમસુખે આનિસંસં અધિગમ્મ તમાસેવિં. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, અદુક્ખમસુખે ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. સો ખો અહં, આનન્દ, સુખસ્સ ચ પહાના…પે॰… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, ઇમિના વિહારેન વિહરતો ઉપેક્ખાસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ મે હોતિ આબાધો. સેય્યથાપિ, આનન્દ, સુખિનો દુક્ખં ઉપ્પજ્જેય્ય યાવદેવ આબાધાય; એવમેવસ્સ મે ઉપેક્ખાસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ મે હોતિ આબાધો.
‘‘તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘યંનૂનાહં સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા ‘‘અનન્તો આકાસો’’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, આકાસાનઞ્ચાયતને ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘કો નુ ખો હેતુ કો પચ્ચયો, યેન મે આકાસાનઞ્ચાયતને ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’? તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘રૂપેસુ ખો મે આદીનવો અદિટ્ઠો, સો ચ અબહુલીકતો, આકાસાનઞ્ચાયતને ચ આનિસંસો અનધિગતો, સો ચ મે અનાસેવિતો. તસ્મા મે આકાસાનઞ્ચાયતને ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘સચે ખો અહં રૂપેસુ આદીનવં દિસ્વા તં બહુલં કરેય્યં, આકાસાનઞ્ચાયતને આનિસંસં અધિગમ્મ તમાસેવેય્યં, ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતિ યં મે આકાસાનઞ્ચાયતને ચિત્તં પક્ખન્દેય્ય પસીદેય્ય સન્તિટ્ઠેય્ય વિમુચ્ચેય્ય એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’. સો ખો અહં, આનન્દ, અપરેન સમયેન રૂપેસુ આદીનવં દિસ્વા તં બહુલમકાસિં, આકાસાનઞ્ચાયતને આનિસંસં અધિગમ્મ તમાસેવિં. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, આકાસાનઞ્ચાયતને ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. સો ખો અહં, આનન્દ, સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા ‘અનન્તો આકાસો’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, ઇમિના વિહારેન વિહરતો રૂપસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ મે હોતિ આબાધો. સેય્યથાપિ, આનન્દ, સુખિનો દુક્ખં ઉપ્પજ્જેય્ય યાવદેવ આબાધાય; એવમેવસ્સ મે રૂપસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ મે હોતિ આબાધો.
‘‘તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘યંનૂનાહં સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘‘અનન્તં વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતને ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘કો નુ ખો હેતુ કો પચ્ચયો, યેન મે વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતને ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’? તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘આકાસાનઞ્ચાયતને ખો મે આદીનવો અદિટ્ઠો, સો ચ અબહુલીકતો, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતને ચ આનિસંસો અનધિગતો, સો ચ મે અનાસેવિતો. તસ્મા મે વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતને ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘સચે ખો અહં આકાસાનઞ્ચાયતને આદીનવં દિસ્વા તં બહુલં કરેય્યં, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતને આનિસંસં અધિગમ્મ તમાસેવેય્યં, ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતિ યં મે વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતને ચિત્તં પક્ખન્દેય્ય પસીદેય્ય સન્તિટ્ઠેય્ય વિમુચ્ચેય્ય એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’. સો ખો અહં, આનન્દ, અપરેન સમયેન આકાસાનઞ્ચાયતને આદીનવં દિસ્વા તં બહુલમકાસિં, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતને આનિસંસં અધિગમ્મ તમાસેવિં. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતને ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. સો ખો અહં, આનન્દ, સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘અનન્તં વિઞ્ઞાણ’ન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, ઇમિના વિહારેન વિહરતો આકાસાનઞ્ચાયતનસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ મે હોતિ આબાધો. સેય્યથાપિ, આનન્દ, સુખિનો દુક્ખં ઉપ્પજ્જેય્ય યાવદેવ આબાધાય ; એવમેવસ્સ મે આકાસાનઞ્ચાયતનસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ મે હોતિ આબાધો.
‘‘તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘યંનૂનાહં સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ નત્થિ કિઞ્ચીતિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘કો નુ ખો હેતુ કો પચ્ચયો, યેન મે આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’? તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતને ખો મે આદીનવો અદિટ્ઠો, સો ચ મે અબહુલીકતો, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને ચ આનિસંસો અનધિગતો, સો ચ મે અનાસેવિતો. તસ્મા મે આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘સચે ખો અહં વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતને આદીનવં દિસ્વા તં બહુલં કરેય્યં, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને આનિસંસં અધિગમ્મ તમાસેવેય્યં, ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતિ યં મે આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને ચિત્તં પક્ખન્દેય્ય પસીદેય્ય સન્તિટ્ઠેય્ય વિમુચ્ચેય્ય એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’. સો ખો અહં, આનન્દ, અપરેન સમયેન વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતને આદીનવં દિસ્વા તં બહુલમકાસિં, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને આનિસંસં અધિગમ્મ તમાસેવિં. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. સો ખો અહં, આનન્દ, સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘નત્થિ કિઞ્ચી’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, ઇમિના વિહારેન વિહરતો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ મે હોતિ આબાધો. સેય્યથાપિ, આનન્દ, સુખિનો દુક્ખં ઉપ્પજ્જેય્ય યાવદેવ આબાધાય; એવમેવસ્સ મે વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ મે હોતિ આબાધો.
‘‘તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘યંનૂનાહં સબ્બસો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘કો નુ ખો હેતુ કો પચ્ચયો, યેન મે નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’? તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને ખો મે આદીનવો અદિટ્ઠો, સો ચ મે અબહુલીકતો, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને ચ આનિસંસો અનધિગતો, સો ચ મે અનાસેવિતો. તસ્મા મે નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘સચે ખો અહં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને આદીનવં દિસ્વા તં બહુલં કરેય્યં, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને આનિસંસં અધિગમ્મ તમાસેવેય્યં, ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતિ યં મે નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને ચિત્તં પક્ખન્દેય્ય પસીદેય્ય સન્તિટ્ઠેય્ય વિમુચ્ચેય્ય એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’. સો ખો અહં, આનન્દ, અપરેન સમયેન આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને આદીનવં દિસ્વા તં બહુલમકાસિં, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને આનિસંસં અધિગમ્મ તમાસેવિં. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. સો ખો અહં, આનન્દ, સબ્બસો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, ઇમિના વિહારેન વિહરતો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ મે હોતિ આબાધો. સેય્યથાપિ, આનન્દ, સુખિનો દુક્ખં ઉપ્પજ્જેય્ય યાવદેવ આબાધાય; એવમેવસ્સ મે આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ. સ્વસ્સ મે હોતિ આબાધો.
‘‘તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘યંનૂનાહં નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’ન્તિ. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધે ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘કો નુ ખો હેતુ, કો પચ્ચયો, યેન મે સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધે ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’? તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને ખો મે આદીનવો અદિટ્ઠો, સો ચ મે અબહુલીકતો, સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધે ચ આનિસંસો અનધિગતો, સો ચ મે અનાસેવિતો. તસ્મા મે સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધે ચિત્તં ન પક્ખન્દતિ નપ્પસીદતિ ન સન્તિટ્ઠતિ ન વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, એતદહોસિ – ‘સચે ખો અહં નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને આદીનવં દિસ્વા તં બહુલં કરેય્યં, સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધે આનિસંસં અધિગમ્મ તમાસેવેય્યં, ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતિ યં મે સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધે ચિત્તં પક્ખન્દેય્ય પસીદેય્ય સન્તિટ્ઠેય્ય વિમુચ્ચેય્ય એતં સન્તન્તિ પસ્સતો’. સો ખો અહં, આનન્દ, અપરેન સમયેન નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને આદીનવં દિસ્વા તં બહુલમકાસિં , સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધે આનિસંસં અધિગમ્મ તમાસેવિં. તસ્સ મય્હં, આનન્દ, સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધે ચિત્તં પક્ખન્દતિ પસીદતિ સન્તિટ્ઠતિ વિમુચ્ચતિ એતં સન્તન્તિ પસ્સતો. સો ખો અહં, આનન્દ, સબ્બસો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ, પઞ્ઞાય ચ મે દિસ્વા આસવા પરિક્ખયં અગમંસુ.
‘‘યાવકીવઞ્ચાહં , આનન્દ, ઇમા નવ અનુપુબ્બવિહારસમાપત્તિયો ન એવં અનુલોમપટિલોમં સમાપજ્જિમ્પિ વુટ્ઠહિમ્પિ, નેવ તાવાહં, આનન્દ, સદેવકે લોકે સમારકે સબ્રહ્મકે સસ્સમણબ્રાહ્મણિયા પજાય સદેવમનુસ્સાય ‘અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો’તિ પચ્ચઞ્ઞાસિં. યતો ચ ખો અહં, આનન્દ, ઇમા નવ અનુપુબ્બવિહારસમાપત્તિયો એવં અનુલોમપટિલોમં સમાપજ્જિમ્પિ વુટ્ઠહિમ્પિ, અથાહં, આનન્દ, સદેવકે લોકે સમારકે સબ્રહ્મકે સસ્સમણબ્રાહ્મણિયા પજાય સદેવમનુસ્સાય ‘અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો’તિ પચ્ચઞ્ઞાસિં. ઞાણઞ્ચ પન મે દસ્સનં ઉદપાદિ – ‘અકુપ્પા મે ચેતોવિમુત્તિ વિમુત્તિ (ક॰ સી॰ ક॰), અયમન્તિમા જાતિ, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’’તિ. દસમં.
મહાવગ્ગો ચતુત્થો.
તસ્સુદ્દાનં –
દ્વે વિહારા ચ નિબ્બાનં, ગાવી ઝાનેન પઞ્ચમં;
આનન્દો બ્રાહ્મણા દેવો, નાગેન તપુસ્સેન ચાતિ.